Eyüp Sabri Hayırlıoğlu

Delibaş İsyanı’nın bastırılmasında Eyüp Sabri Efendi’nin rolü Kamil Büyüker Eyüp Sabri Delibaş İsyanı’nın bastırılmasında aktif rol alır Konya tarihinde önemli bir dönüm noktası olan hadiselerden birisi Konya Ayaklanması olarak da anılan Delibaş İsyanıdır. Delibaş İsyanının konumuzla ilgili olan kısmı ise Eyüp Sabri Efendi’nin Konya’da avukatlık yaptığı yıllara denk gelen bu isyanın bastırılmasındaki rolüdür. Konya Ayaklanmasına öncülük eden Delibaş Mehmet, İstanbul Hükümeti ile yakın ilişki içindeydi ve Ankara Hükümetini tanımadığını ilan etmişti. O günün Konya'sında Hürriyet ve İtilaf Delibaş Mehmet 500 kadar adamıyla Konya’nın Partisi’nin ağırlığı vardı. Hatta; İstanbul Çumra kasabasına girdi. (2 Ekim 1920); kısa Hükümeti şehri elinde tuttuğunu sanıyordu. I. sürede Konya’da denetimi ele geçirdi. TBMM’ne Konyalılar da Mebuslarını seçerek gönderdiler. İsyanın düzenleyicisi Şeyh Zeynelabidin Efendi idi Ne yazık ki; “O zamanki idarenin (Konya'yı idare edenler) ihmalleri ve İsyanın düzenleyicisi Hürriyet ve İtilaf Partisi umursamazlıkları yüzünden1 Delibaş ileri gelenlerinden Şeyh Zeynelabidin Efendi Mehmet İsyan Olayı başladı. Yörede daha idi. önce çıkan ve Bozkır Ayaklanması’nın (27 Eylül 1919) bastırılmasından yaklaşık bir yıl sonra, Delibaş İsyanı hakkında Konya İstiklâl Mahkemesine verdiği ifadesinde Ömer Vehbi Efendi şunları anlatmıştır: 1 Kazım Gürel, “Konya’da Milli Mücadele Hatıraları”, 7 Eylül 1959, Yeni Konya Gazetesi’nden nakleden Atalay, a.g.e., s. 77. 175 “Hatırımda kaldığına göre cepheden cumartesi rahatsızdır, gidemez.” diye bazı sözler günü avdet ettim. Vali Haydar Bey’le görüşmek söyleyerek savdı. Beş veya sekiz dakika geçer için hükümete gelmiş idim. Yanında bir iki zat geçmez, tekrar birkaç adam geldi: “Sizi var idi. Onlar kalktılar gittiler. Rüfekadan Kazım tavassut için Alaaddin Tepesine, Vali Hüsnü Bey de vardı. Lakırdı arasında Vali Haydar Bey’e göndereceğiz.” dediler. Müftü Haydar Bey: Bazı zaif kimseler Delibaşı ve Şükrü Efendileri evlerinden almışlar.”2 Konya’yı basacakmış diye kağıt yazıyorlar. Bunun aslı ve esası yoktur, dedi. Ve Sivaslı Ali İsyan gecesi akşamı Konya Mebusu ve Hocası Kemali’yi çağırttı. “Delibaş’ının fikrini anlamak Ömer Vehbi Büyükyalvaç’ın evinde gece için Derviş Bekiroğlu’nu gönderelim” deyince geç saatlere kadar sohbet için davavekili Selim Ali Kemali Efendi “bunu göndermesek iyi olur” Sabit ve Tahralızâde Ali Efendi ile oturan Eyüp dedi. Vali Bey bunu nazar-ı itibara almadı. Sabri Efendi, sabahleyin katibiyle birlikte tekrar Derviş Bekiroğlu’na haber gönderdi. Dainizade Büyükyalvaç'ın evine gelip, durumdan haberdar kalktım gittim. O gün akşam mahkeme ediyordu ki kapı çalındı. İki silahlı asi; “Ömer azasından Sabri, dava vekili Selim Sabit ve Vehbi Hoca'yı istiyoruz!.. deyince Eyüp Tahirelizade Ali Efendiler fakiraneye geldiler. Sabri Efendi; Hoca şimdi rahatsızdır, Oturup konuşmakta iken medrese gidemez... dedi.” Filhakika ertesi gün talebelerinden bir adam geldi. Biraz sonra Hükümet Umumi Meclis Salonu hazırlanmış köyden gelip yorgun olduğu için damadına: şehrin ileri gelenleri zorla süngü tehdidi altında “Götür Havace (Hoca) efendiyi getirilmeye başlanmıştı. Gelenler arasında medresede rahat etsin dedim.” gitmek Mustafa Remzi, Mebus Kazım Hüsnü, Eyüp istemedi. Sabri Efendi... v.s. vardı. Delibaş; Alaaddin Tepesinde asilere karşı Delibaşı İtalyanlarla birleşmiş diyorlar! savunmada bulunan Vali Haydar Beyle; “Arabulma heyeti olarak Elyevm Diyanet Biraz daha vakit geçti. Sözümü tekrar ettim, İşleri Reisi bulunan Eyüp Sabri yine aldırmadı. Bunun üzerine diğer misafirler Hayırlıoğlunu gönderdi.” kalktılar, gittiler. Bunu müteakip o havace (hoca): “Delibaşı İtalyanlarla birleşmiş Hocası Ömer Vehbi Büyükyalvaç Efendi ile diyorlar. Öyle duydum.” Diye laf etti. Sonra “Arabulucu Heyeti”nde bulunan Eyüp Sabri Havaceyi damadımla medreseye gönderdim. Efendi; sonuç elde edemeyince Hükümet Ben de yattım. Gece refikam cariyeniz aman Konağına geldi. Asi ileri gelenleri Mustafa silahlar atılıyor, diye uyandırdı. Kalktım, Remzi'yi Vali tayin ettiler. baktım. Acaba ne oluyor diye pencereye koştum. Acaba hapishane mi boşandı, yoksa Eyüp Sabri Efendi; Yalnız memleketi terk bir baskın mı var, dedim. Bir şey anlayamadık. etmekle bunlar affedilemezler! Beşeriyet hâli tabi-i havf geldi. Sabah namazını kıldım, güneş doğdu, kapıyı açtım. Komşumuz Orada bulunan elebaşılara Kazım Hüsnü; Mehmet Emin’i gördüm. Bu silahlar nedir? 'Delibaş ve maiyeti şehri terk edip gitsin. Vali dedim. O da bilmem cevabını verdi. Bu sırada Haydar Bey’i Alaaddin'den getirelim. Vali iyi bir çocuk, “Delibaşı Konya’yı bastı” dedi. adamdır. Ussatın kusurlarını affeder’ dedi. Bunun üzerine havace (hoca) nın akşam Bunun üzerine Eyüp Sabri Efendi; "Yalnız söylediği söz hatırıma geldi. Bir de baktım dava memleketi terk etmekle bunlar vekili Eyüp Sabri Efendi katibiyle pür telaş affedilemezler. Çünkü bir çok facia geldi. irtikap ettiler. Şayet bunlar af talep ediyorlarsa “Biz!.. hata ettik. Gayemiz Hükümetin önünden geçmiş silahları görmüş, burası değildi. Cepheye gideceğiz” meseleyi anlatmakta iken kapı açıldı. Müsellah eşhas gelmişler Ömer Efendi Havaceyi almak 2 Konya’da Milli Mücadeleyi Destekleyen Din istiyoruz, dediler. Çoluk çocuk ağlamaya Adamları, Hasan Güzel, İtalik Yayıncılık 1, İstanbul başladılar. Eyüp Sabri Efendi: “Havace şimdi 2009, s.115-116 176 demeliler. Hiç olmazsa Uşak Cephesi'ne davranışları kanlı olayların gidip, Yunan'ı, Manisa’ya kadar kovalarlarsa öyle af talep etsinler” dedi. önüne geçti.”3 Sen kendini öldürtecek misin? Ayaklanmacılar Konya’yı terk etmesine karşın Asiler bu sözü sevmediler; “Öyle laf olmaz” çatışmalar yörede bir süre daha sürdü. Bu dediler. Bu sırada Kazım Hüsnü, Eyüp Sabri’nin arada Demirci Mehmet Efe de yardıma geldi ve kolundan çekerek; “Doğru söylüyorsun. Makul Isparta’yı ayaklanmacılardan temizledi. 22 olanı da budur. Ama bunlar o adam mı?.. Sen Kasım 1920’de Konya Ayaklanması tamamen kendini öldürtecek misin?..” dedi. bastırıldı.4 Vali vekilliği seçiminden sonra asiler; Kazım Hüsnü, Keresteci Mehmet Efendi ile Eyüp Sabri Hayırlıoğlu'ndan oluşan sekiz kişilik gurubu zorla azalığa seçtiler. Bunların hiç birisi kabul etmedi. Asiler; “Ne demek” diye tehtit ettiler. Delibaş İsyanında cesur davranışları kanlı olayların önüne geçti Alaaddin Tepesi’nde asilere karşı müsadere de bulunan Vali Haydar Bey’in teslim olduğunu duyan Eyüp Sabri Hayırlıoğlu; “Haydar Bey’i; Alaaddin Tepesi eteğinde karşıladı.” Diyanet İşleri Başkanı Eyüp Sabri Dövülerek getirilen Haydar Bey’i; Hayırlığlu kimdir? Abdülhalim Çelebi ve Kazım Hüsnü ile birlikte korumaya çalışan Eyüp Sabri Efendi 1886 yılında Konya’nın köklü ailelerinden ve grup Hükümet Konağına geldi. Haydar Hayırlızâdeler ailesinin bir ferdi olarak dünyaya Bey'in hayatını tehlikede gören Hayırlıoğlu: gelen Eyüp Sabri Efendi, ilk tahsilini Ahmet “Ussatın Valisi Mustafa Remzi'yi bularak, bir Fakı Mahallesi, mahalle mektebinde tamamladı. çare bulmasını rica etti. Mustafa Remzi; bir şey Hıfzını ikmal ettikten sonra Konya yapamayacağını, söz dinletmenin mümkün Medreselerinde Sivaslı Ali Kemalî Efendi, olmadığını... söylediği sırada Delibaş geldi Yalvaçlı Ömer Vehbi Efendi, Kadınhanlızâde Ali denildi.” Rıza Efendi5 gibi hocalarda okudu ve 1912 yılında icazet aldı. 1914 yılında Havva Güzide Hanım’la evlendi. Hemen; “Vali Haydar Bey’in bulunduğu odaya Müftü Ali Rıza Uşak İlçesi Bidayet Mahkemesine verdiği Tercüme-i Hal’inde; “İsmim Eyüp, Mahlasım ile giren Eyüp Sabri Efendi tekrar çıkarak; “Hükümet Konağı’nda 3 Ahmet Atalay, Milli Mücadele’de Konya Kuvâ-yı Delibaş'ın bulunduğu odaya Milliyecileri (İkinci Meclise Girenler), C.II, Konya 1997, s.77-79. girdi.” Milli Kuvvetlerin Konya'ya 4 Fahrettin Çiloğlu, Kurtuluş Savaşı Sözlüğü, Livane yay. gelmesi ve Eyüp Sabri Efendi’nin; 2004, s.193. 5 Okuduğu medreselerden birisi Ziyaeddin (Ziyaiye) “Delibaş İsyanında cesur Medresesi’dir. Burada 1910-1922 yılları arasında Konya Müftülüğü de yapmış olan Kadınhanlızâde Ali Rıza Efendi’den (1858-1931) klasik medrese ilimleri tahsil etmiş ve icazet almıştır. Bkz. Caner Arabacı, Osmanlı Dönemi Konya Medreseleri (1900-1924), Konya Ticaret Odası yay. 1998, s.442-444. 177 Sabri, Pederimin ismi Mehmet, pederim ve bilinçlendirmek Kuva-yı Milliye’ye benden isimlerimizle birlikte –Efendi- diye yad olunuruz. Ve Hayırlızâde demekle meşhuruz. çağırmak noktasında Konya Pederim, ben Konya’da tahsil yaparken on bir camilerinde özellikle Alaaddin sene önce öldü. İkimizin de tabiyeti: Devlet-i Aliye-i Osmaniye’dir” 6 der. Camii’nde ateşli vaazlarda 9 bulundu. Konya’da açılan Mekteb-i Hukuk sınavını kazanıp burayı da birincilikle bitiren (1327/1911) Eyüp Sabri Efendi, medrese ve Eyüp Sabri Bey ve Konya Milletvekilliği hukuk fakültesinden arkadaşı ilk dönem Konya vekillerinden Musa Kazım (Onar)’la (1881- Bir cemiyetken partiye dönüşmüş olan Halk 1930) birlikte İstanbul’a gelirler ve burada Fırkası, 1923-1945 yılları arasında, ülke Darülfünun Müderris yardımcılığı sınavına yönetimine tek başına hakim olmuş ve ülkedeki girerler.7 Bu sınavı kazanan Eyüp Sabri Efendi bütün etkinliklere ağırlığını koymuştu. Bu yıllar bir süre Darülfünun Müderris yardımcılığı, arasında geçen yaklaşık 22 yıllık bir dönem iki Adliye Nezâretindeki görevi, Uşak Bidayet defa muhalefet denemeleri ile kesilmiş ise de, Mahkemesi Savcılığı görevlerinden sonra (19 ülkemizde “tek parti yönetiminin uygulandığı” Şubat 1335/1919) Konya’ya dönerek 1919 bir dönemdir.10 yılında burada Mustafa Fevzi Karaağaç ile ortak yazıhane açarak avukatlığa başlamıştır. TBMM’nin II. Yasama Dönemi ise Haziran- Temmuz 1923-01.11.1927 tarihlerinde Onun medrese tahsili ve aynı gerçekleşmiştir.11 12 Temmuz 1339 (1923) de yapılan seçimlerinde 920 oy alarak Konya zamanda hukuk formasyonu Sancağından milletvekili seçilen Eyüp Sabri alması büyük bir avantajı Hayırlıoğlu aynı gün seçim mazbatasını aldı. 11 Ağustos 1923 tarihinde Meclise katıldı. beraberinde getirmiştir. Zira 12.8.1339 (1923)’da l. Celse, 2. İçtima da meselesine hakim bir kişidir Eyüp mazbatası onaylandı. Sabri Efendi. Bu yüzden haklı davasında meşru bütün vasıtaları kullanmış ve ilk olarak Milli Mücadele öncesi Konyasında Müdafaa-i Hukuk Cemiyetinin 9 Ahmet Atalay, Milli Mücadele’de Konya Kuvâ-yı kurucuları arasında yer almıştır.8 Milliyecileri (İkinci Meclise Girenler), C.II, Konya 1997, s.77. Eyüp Sabri Efendi, aktif olarak 10 Mehmet Kandır, “Konya’daki Siyasi Hareketlerin Tarihi”, Milli Mücadele’den Günümüze Konya (1915- vazife yaptığı Müdafaa-i Hukuk 1965), C.1, Konya Valiliği İl Kültür Müdürlüğü yay. Cemiyeti’nde Konya’lıları Konya 1999, s.74. 11 Bu dönemde I. İnönü Hükümeti (30.10.1923- 06.03.1924); II. İnönü Hükümeti (06.03.1924- 6 22.11.1924); Okyar Hükümeti (22.11.1924-03.03.1925); Terceme-i Hâli, Diyanet İşleri Başkanlığı III. İnönü Hükümeti (03.03.1925-01.11.1927) Arşivi’nden aktaran bkz. Ahmet Atalay, Milli kurulmuştur. III. İnönü Hükümetinde artık güven Mücadele’de Konya Kuvâ-yı Milliyecileri (İkinci Meclise oylamasında itiraz ve muhalefetin oluşmaya başlandığı Girenler), C.II, Konya 1997, s.69 görülüyor. Zira diğer oylamaklarda reye iştirak edenlerin 7 Mehmet Ali Uz, Konya Âlimleri ve Velileri, II. Baskı, ve kabul edenlerin eşit olduğu görülürken, burada 179 Şems yay. Konya 2004, s.460. üyeden 153 kabul, 23 red, 1 müstenkif, sonradan 2 beyaz 8 Ahmet Atalay, İsmail Çıpan, “Cumhuriyet Dönemi oy çıktığı görülmektedir. Detaylar için bkz. İrfan Konya Milletvekilleri (23 Nisan 1920-27 Mayıs 1960)”, Neziroğlu, Tuncer Yılmaz, TBMM-Hükümetler, Milli Mücadeleden Günümüze Konya (1915-1965), C. 1, Programları ve Genel Kurul Görüşmeleri (24 Nisan 1920- Konya Valiliği İl Kültür Müdürlüğü, Konya 1999, s.110. 22 Mayıs 1950), C.1, TBMM yay. 2013. 178