Ruhsal Hastalıklar Için Esma
AL FARABI JOURNAL 9th International Conference on Social Sciences
Understanding the world and Humanity changes due the Globalization phenomenon allows to identify the special conditions created that promote the implementation and the dissemination of the International Organized Criminality, in short time, affecting the International Community in all dimensions. As one of the most serious threats to the Rule of Law, violating the national legal systems and the International Law, being especially dangerous to the states and human lives in a global context. The International, regional and (most of) national juridical and judicial systems recognize the International Organized Criminality as a emergent problem that needs to be in the top of the political agenda and of the action by the Institutions aiming to prevent and fight their evolution, their dangerous damages and consequences to all their target – human and institutional. Although all difficult but effective legal, political, economic, and social work in this fight, mainly by the United Nations in cooperation with International Organizations and States, the Council of Europe assumed their responsibility to protect their State Members, their citizens, and the rest of the world by inherence. There is an enormous political and legal work, with a straight position based on their main structure document, the European Convention on Human Rights, but with the specialized work teams, understanded as need in each case. Consequently, the Council of Europe has a continuous production of legislation and management of procedures and activities, as well as International political and governance diplomatic relations in networks, in compliance with the International Law facing the challenge that context obliges permanently. Since , with the Convention on Mutual Assistance in Criminal Matters, the strategic action promoted is the multidimensional International Cooperation between all “actors” in the International Community, preventing the violation of the International Law, generated conditions to apply the International Penal Law and developing policymaking articulated with the real contexts and needs. Within International Community, the Cooperation is the best key to join procedures to transcend the difficulties and constraints to achieve to the prevention and fight against the International Organized Criminality. This scientific research is being developed based on juridical, criminal, and political methodology, mainly qualitative, but presenting statistic data to demonstrate the results discussed.
Modern Guney Azerbaycan Edebiyati PDF
Original Title
Copyright
Available Formats
Share this document
Share or Embed Document
Did you find this document useful?
Original Title:
ATATÜRK SUPREME COUNCIL FOR CULTURE, LANGUAGE AND HISTORY
ВЫСШЕЕ ОБЩЕСТВО ПО ТУРЕЦКОЙ КУЛЬТУРЕ, ЯЗЫКУ И ИСТОРИИ имени АТАТЮРКА
ICANAS
(Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi)
(International Congress of Asian and North African Studies)
(Международный конгресс по изучению Азии и Северной Африки)
ANKARA / TÜRKİYE
BİLDİRİLER/ PAPERS / СБОРНИК СТАТЕЙ
EDEBİYAT BİLİMİ SORUNLARI VE ÇÖZÜMLERİ
PROBLEMS AND SOLUTIONS OF THE SCIENCE OF LITERATURE
ПРОБЛЕМЫ ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЯ
III. CİLT / VOLUME III / ТОМ III
ANKARA
ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TARİH YÜKSEK KURUMU YAYINLARI: 5/3
Sayılı Kanuna göre bu eserin bütün yayın, tercüme ve iktibas hakları
Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumuna aittir. Bildiri ve panel metinleri
içinde geçen görüş, bilgi ve görsel malzemelerden bildiri sahipleri ve panel
konuşmacıları sorumludur.
All Rights Reserved. No part of this publication may be reproduced,
translated, stored in a retrieval system, or transmitted in any from, by any
means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without
the prior permission of the Publisher, except in the case of brief quotations, in
critical articles or reviews. Papers reflect the viewpoints of individual writers
and panelists. They are legally responsible for their articles and photograps.
Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi ( Ankara)
ICANAS (Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi)
Eylül – Ankara / Türkiye: Bildiriler: Edebiyat Bilimi Sorunları ve Çözümleri = 38th
ICANAS (International Congress of Asian and North African Studies) September
– Ankara / Türkiye: Papers: Problems and Solutions of The Science of Literature /
Yayına Hazırlayanlar / Editors; Zeki Dilek, Mustafa Akbulut, Zeki Cemil Arda, Zeynep
Bağlan Özer, Reşide Gürses, Banu Karababa Taşkın. – Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve
Tarih Yüksek Kurumu Başkanlığı,
3. c.; 24 cm (Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları: 5/3)
ISBN
1. Kültür, Asya-Toplantılar. 2. Kültür, Kuzey Afrika-Toplantılar. 3. Edebiyat
-Toplantılar I. Dilek, Zeki (yay. haz.) II. Akbulut, Mustafa (yay. haz.) III. Arda,
Zeki Cemil (yay. haz.) IV. Özer, Zeynep Bağlan (yay. haz.) V. Gürses, Reşide (yay.
haz.) VI. Karababa Taşkın, Banu (yay. haz.)
Yayına Hazırlayanlar / Editors: Zeki Dilek, Mustafa Akbulut, Zeki Cemil Arda,
Zeynep Bağlan Özer, Reşide Gürses, Banu Karababa Taşkın.
ISBN:
Kapak Tasarım / Cover Design: Tolga Erkan - Serdar Arıtürk
Baskı / Print: KorzaYayıncılık Basım San. ve Tic. Ltd. Şti.
Büyük Sanayi 1. Cad. 95/1•İskitler/Ankara
Tel : 22 08 Fax : 14 27
e-posta/e-mail: [email protected] web: funduszeue.info
Baskı Sayısı / Number of Copies Printed:
Ankara
Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu
Adres / Address: Atatürk Bulvarı Nu: ,
Kavaklıdere-ANKARA/TÜRKİYE
Tel.: 90 () 84 54
Belgegeçer/Fax : 90 () 85 48
e-posta/e-mail: [email protected]
III
İÇİNDEKİLER/TABLE OF CONTENTS/ СОДЕРЖАНИЕ
Sayfa Numarası/Page Number/Стр.
BİLDİRİLER/PAPERS/СТAТЬИ
A POSTCOLONIAL DISCOURSE IN THE GOD OF SMALL THINGS
BY ARUNDHATI ROY
MOHAMMADZADEH, Behbood
ANIMALS IN THE IRAQI TURKMEN PROVERBS
MUSTAFA, Falah Salahaddin - MOOSA, Najdat Kadhim
ЭВОЛЮЦИЯ ТУНИССКОГО АРАБО-ЯЗЫЧНОГО РОМАНА
NADİROVA, G. E./НАДИРОВА, Г. Е
К ИСТОРИИ СОЗДАНИЯ «ЖИЗНЕОПИСАНИЯ ПОСЛАННИКА АЛЛАХА» ИБН
ИСХАКА – ИБН ХИШАМА
(ГЕНЕЗИС ЖАНРА СИРЫ, АВТОРЫ «ЖИЗНЕОПИСАНИЯ»)
NALICH, Mariya/НАЛИЧ, Мария
AZƏRBAYCANIN ƏDƏBİYYAT ELMİ MÜHACİRƏTDƏ
NEBİYEV, Bekir
AHMET HAŞİM KARŞISINDA ORHAN VELİ
NEMUTLU, ÖZLEM
PАМИН МААЛЮФ. “ПЕРВЫЙ ВЕК ПОСЛЕ БЕАТРИСЫ”: КОНЕЦ ИЛИ НАЧАЛО?
NIKOLAEVA, M. V./ НИКОЛАЕВА, М. В
«ВЕЛИКИЙ ШЕЛКОВЫЙ ПУТЬ» И «ДОРОГА ЛЮДЕЙ»
NURGALİ, K.R. НУРГАЛИ, К. Р
LAKAP VERME GELENEĞİNDE MANİSA İLİ DEMİRCİ İLÇESİ ÖRNEĞİ
OĞUZ, Şükran - OĞUZ, İsmail
MODERN GÜNEY AZERBAYCAN EDEBİYATI
OKUMUŞ, Salih
MARLİNSKİ’NİN “AMMALAT BEK” VE “KIZIL ÇARŞAF” İSİMLİ
ÖYKÜLERİNDE DOĞU MOTİFLERİ
ÖKSÜZ, Gamze
MUĞLA’DA HIDIRELLEZ BAYRAMI
ÖNAL, Mehmet Naci
ANADOLU HÂLK HİKAYESİ “FERHAT VE ŞİRİN” İLE ŞÂHÎ’NİN
“FERHÂDNÂME”SİNİN KARŞILAŞTIRILMASI
ÖZCAN, Nurgül
METİN TAHLİLİ ÜZERİNE BİRKAÇ SÖZ
ÖZCAN, Tarık
IV
TÜRK EDEBİYATINDA HÜMANİST ELEŞTİRİ ANLAYIŞININ TEMELLERİ
ÖZÇELEBİ, Betül
TÜRK EDEBİYATINDA TOPLUMCU GERÇEKÇİ ELEŞTİRİ ANLAYIŞININ TEMELLERİ
ÖZÇELEBİ, Hüseyin
SANAL MİZAH
ÖZDEMİR, Nebi
LÜGAT-I NACİ’YE DAİR
ÖZSARI, Mustafa
HALK VE DİVAN ŞİİRİ KOVŞAĞINDA YENİ BİR EDEBİ ÜNVAN-EMİR EFSEHEDDİN
HİDAYETULLAH BEY
PASHAYEVA, Aide
ПРИНЦИПЫ ИССЛЕДОВАНИЯ ЕВРОПОЯЗЫЧНЫХ ЛИТЕРАТУР АФРИКИ В
СИСТЕМЕ МИРОВОЙ ЛИТЕРАТУРЫ (ИТОГИ ИЗУЧЕНИЯ)
ПРОЖОГИНА, С. В./PROZHOGİNA, S. V
ЖАНРОВО-СТИЛЕВЫЕ МОДЕЛИ СОВРЕМЕННОГО ТУРЕЦКОГО РОМАНА( г.)
ROG, Anna/РОГ, Aнна
TÜRK DÜNYASI MASALLARININ BAŞLANGIÇ KALIP SÖZLERİNDEN
‘BİR VARMIŞ BİR YOKMUŞ’ ÜZERİNE KARŞILAŞTIRMALI BİR DENEME
SAKAOĞLU, Saim
‘HAYRİYE’ VE ‘HALÛK’UN DEFTERİ’ ŞAİRLERİNİN OĞULLARINA
NASİHATNAMELERİ VE ARADAKİ ZİHNİYET FARKLILAŞMASI
SAMSAKÇI, Mehmet
Barışın Güzel Yüzü Aşk: Bir Yüzyıl Elyazma Mecmuasında
GevherÎ’nin Bilinmeyen Şiirleri Üzerine Düşünceler
SARAIVANOVA, Irina
METİN BİLGİSİNİN OLUŞUMU VE GELİŞMESİ
ŞƏRİFOV, Kamandar
GENERAL STRUCTURE OF PERSIAN PAREMIOGRAPHICAL COLLECTIONS
SHURGAIA, Tea
METİN TAHLİL YÖNTEMLERİ VE BİR UYGULAMA ÖRNEĞİ
SİLAHSIZOĞLU, Emel
TURKISH LITERATURE IN ARMENIAN LETTERS AND ARMENIAN-TURKISH
LITERARY RELATIONS IN THE OTTOMAN EMPIRE IN THE XIXth CENTURY
STEPANYAN, Hasmik
V
SANATÇININ HUZURLU BİR ADAM OLARAK PORTRESİ AHMET HAMDİ
TANPINAR’IN HUZUR ROMANI
ŞAHİN, Seval
ÂŞIK PAŞA’NIN GARİBNÂMESİ’NDE KUTADGU BİLİG İLE YUNUS EMRE,
AHÎ EVREN VE HAC-I BEKTAŞİ VELÎ İZLERİ
ŞEKER, F. Aslı
NASREDDİN HOCA’NIN FIKRALARINDA SÖZÜN GÜCÜ
ŞENOCAK, Ebru
ORTA ÇAĞ DOĞU ŞİİRİNDE HARF VE SAYI MİSTİSİZMİ (KAYNAKLAR, AŞAMALAR…)
ŞIHIYEVA, Seadet
A POSTCOLONIAL DISCOURSE IN THE GOD OF
SMALL THINGS BY ARUNDHATI ROY
MOHAMMADZADEH, Behbood
KUZEY KIBRIS/NORTH CYPRUS/СЕВЕРНЫЙ КИПР
ABSTRACT
This paper examines the cultural and social implications which exist in
The God of Small Things written by Indian postcolonial writer Arundhati
Roy. The study analyzes Roy’s work according to the postcolonial theory and
gives importance to the premises of main theorist in this field. Postcolonial
literary texts like Roy’s are rewritings of colonial and postcolonial
images. Roy’s protagonists Rahel and Estha grow up in a village in Kerala
influenced with Elvis Presley, Broadway musicals, peppermint candies,
Love-in-Tokyo hair bands, Rhodes scholarships, Chinese Marxism, and
Syrian Christianity. Most of these cultural images are foreign, yet all of
these are their own. Thus, while in one sense these children, as Roy’s hybrid
characters, are Malayalam, in another sense they are not. This turmoil of
identification forms the basis of the plot, the children aren’t certain who or
what they are.
Key Words: Postcolonial Literature, cultural and social implications,
colonial and postcolonial images, hybrid identities.
The history of colonialism began in the 15th century with the age of
discovery, led by Spanish and Portuguese explorations of Americas and
other continents, but, in the eighteens century Europe, the advent of the
Industrial Revolution led to great changes in the industrial transformation
of economies and an enormous development in the traditional trade.
European countries in order to provide themselves with raw materials
and markets for their goods colonized many non-European countries.
Europeans on behalf of colonialism making their way to non-European
countries came in contact with the non-European landscape and nation.
Identifying with Eurocentrism let them to observe themselves as superior
and the colonized and their land as inferior and uncivilized. Consequently,
they tried to transform the colonized landscape into the civilized countries
similar to home country. In spite of this fact that European regarded
themselves superior to the non-European countries in all aspects, and aimed
at turning this inferior land into civilized one, the deep understanding and
close interaction always resulted in a deep fear for the colonizers.
The colonizers preoccupied by the possibility of being contaminated
on account of deep interaction with these uncivilized people were always
afraid of this interaction, thereby leaving behind their purity and superiority
over the colonized, as a result, the colonizer always regarded the interaction
with the colonized as a threat and they camouflaged their fear every time.
The deep interaction between the colonizer and the colonized despite
being a menace to the colonizer had another impact on the colonized which
resulted in losing self respect and devaluing image of themselves among
this people. Thus, the oppressed people, uprooted from their own selves,
struggled to become a member of another culture.
During the colonial period written text favored the Europeans and
their superiority over the non-Europeans. It was the system of power that
determines the representations. Terry Goldie maintains that “the indigene is
a semiotic pawn on a chess board under the control of the white signmaker”
(Goldie ). Thus, in oriental discourse the Europeans were
portrayed as “masculine”, “democrat”, “rational”, “moral”, “dynamic”, and
“progressive”. Otherwise, since the writing was under the direct control of
the Europeans the non-Europeans were described as “voiceless”, “sensual”,
“female”, “despotic”, “irrational”, and “backward”. Colonial discourse
never depicted the anxiety and the suffering of the colonial stemmed from
the underestimated image of themselves. Throughout the colonial period
and the aftermath, the west had cultural and economic hegemony over the
non-Europeans through orientalists discourse. According to Bill Ashcroft
the colonizers who believed themselves as “a high level of civilization”,
fabricated the colonized lands in colonial discourse as “civilizations in
decay, as manifestations of degenerate societies and races in need of rescue
and rehabilitations by a civilized Europe” (Ashcraft, ). Upon
settling down, therefore, the colonizers desired to bring the best of their
country to the colonized territory, and to change this native country to a
civilized one. Colonial discourse fabricating the native cultures as both
primitive and degenerate was because fearing of contamination amongst
the colonizers. Bill Ashcraft highlights that “expressed through a fear
amongst the colonizers of going native, namely losing their distinctiveness
and superiority of contamination from native practices” (Ashcroft
).
Consequently, despite the fact that the colonizer had gone to the
colonized land to change things; they themselves, however, were at the
risk of being changed by the colonized. The deep interaction with the
native people and under the effects of climate of the colonies in hot areas,
the colonizer degenerated both morally and physically, and slipped as
Ashcroft claims, “from European behavior, to the participation in native
ceremonies, or the adoption and even enjoyment of local customs in terms
of dress, food, recreation and entertainment” (Ashcroft, ). In
fact, the colonized encountered and experienced what they always scared;
that is they were debased and contaminated by the native life and customs,
and they uprooted. Upon the arrival in the colonized land, the colonizer
acknowledged the difficulty of surviving in that land. On the whole, these
are some of the themes the postcolonial discourse aims at discussing and
exploring.
However, the colonized people after obtaining their dependency, who
acknowledged the importance of their identity and who learned not to be
embarrassed about their culture and past, started to create their own text
called postcolonial literature. Then, postcolonial text began to abolish the
Eurocentric assumptions created by the Europeans, although the colonized
had not the privilege to break the European domination and to portray
the Europeans the same way they were illustrated through the colonial
period. To put it more precisely, they have had the opportunity to present
Europeans as “immoral”, “irrational”, and “sensual”, just as they were
pictured during the colonial period. Moreover, the colonized, having been
neglected for a long time, and tolerating the suffering for decades, upon
starting to write the text began to imitate the colonizer.
On the whole, all these cultural and social implications mentioned above
encompass the main themes of the postcolonial novels. This study examines
the Indian Arundhati Roy’s postcolonial novel The God of Small Things
which presents and reflects the issues of the postcolonial period. Arundhati
Roy was born, grew up and educated in India. Roy in her celebrated novel
The God of Small Things tells the story of a Syrian Christian family in
southern province of Kerala, India. The main plot is constructed around
this family; retired imperial entomologist Pappachi Kochamma is the
father of the family. Upon retiring from his job in Delhi he returns back to
his hometown Ayemenem with his wife, Mammachi Kochamma, and his
two children Ammu and Chacko. Ammu their daughter several years after
their arrival experience an unhappy marriage with a Hindu man, which
end in divorce. Ammu after divorce comes back to her parental house with
her twin, Estha and Rahel. Ammu and her twin begin to live in Ayemenem
with Mammachi, Chacko, and their aunt, Aunt Baby. Chacko Pappachi,
family’s son is sent to Oxford to continue his education, where he meets
his future English wife Margaret but their marriage ends in divorce in the
same year, then, Chacko leaving Margaret and his daughter Sophie Mol, in
England, comes back to Ayemenem to his father’s home.
Roy’s story revolves around the events surrounding the visit made by
Sophie Mol Chacko’s daughter and his ex-wife Margaret and the drowning
of Sophie two weeks after their arrival, leaving behind a disintegrated
family. The family’s suffering from Sophie Mole’s drowning become great
when Ammu the daughter of the family experience a love affair with Velutha
the families carpenter, a man from the “untouchable” or Paravan caste.
Ammu’s love affair with a member of an untouchable caste is considered
a forbidden love according to the caste system in India, which divides
people into classes and makes the lower class people “untouchable”.
Risking to interact with one of these untouchables, Ammu violates the
caste system, which also causes the family to fall apart and also, Ammu’s
twins, Estha and Rahel to be separated from each other. Sophie Mol’s
unfortunate drowning, though, occurs in , Roy’s story begins twenty
three years later, when Rahel comes back to home in India, to Estha where
there is desire that the love of the twins for each other will heal their deep
suffering. Rahel comes back to Ayemenem as an adult to “a decimated
household, a dysfunctional twin and a decaying house” (45).
Much of Roy’s third-person narrative is told mainly from the point of
view of the two fraternal twin protagonists, Rahel and Estha. She constructs
her narration moving backwards from present-day India to the fateful
drowning that occurred twenty three years earlier, in With flashbacks
from the present to the past; Roy fabricates her plot with an increasing
suspense till the end of the novel. She structures her narration so skillfully
that the malignant tragedy is not fully illustrated until the final scenes of
the novel. Roy tells and reveals gradually the story of all characters and the
shocking series of events throughout her text.
As at the outset of the paper has been pointed out, Roy’s The God of
Small Things is the story of the visit and the drowning of Sophie Mol
resulting in the destruction of the innocent lives and their splitting up from
each other when she comes to see her Indian father, Chacko, during her
Charismas holiday. Upon coming to India, Sophie Mol is not aware of the
disaster waiting for her. One they she is out with her Indian cousins, Estha
and Rahel, on the mysterious river in Ayemenem, she suddenly drowns
which makes the family, especially, Margaret grieved. The catastrophic
event occur even if English Margaret, who is “traveling to the Heart of
Darkness, has been acknowledged by her friends to “take everything” and
to “be prepared” on the grounds of the fact that “anything can happen to
anyone” in India ().
As Sophie’s mothers friend’s have estimated, the most horrifying incident
she might experience in her life happens, and “green weed and river grime
were woven into her beautiful redbrown hair” of her daughter, and her
child’s eyelids were “nibbled at by fish” (). Margaret never forgives
herself for not listening to her friends, and taking Sophie to India but she
understands her mistake very lately after her losing her daughter in India.
Sophie Mole’s drowning is a metaphoric sign of the hegemony of the Eastern
over the European, which has the power to swallow up the colonizers easily.
This is also the power of the wilderness and primitiveness of Eastern that
the colonial elements always fear and never resist. Postcolonial discourse
maintains that the threat of the Eastern for the European is either to devour
the European in the wilderness or to make the Europeans go wild. The
death of Sophie Mol in Roy’s story metaphorically illustrates that there is
no escape from the tragic fate waiting for the colonizer in the colonial land.
As previously mentioned, the deep interaction with the colonizer creates
not only the suffering of the colonizer but also that of the colonized that
recognized and felt upset and anxious about the inferiority of their own
culture when compare to that of the colonizer. The feeling of the inferiority
created a community that was not glad about his existence, and that had
no peace anymore. The colonized having felt their inferiority, appreciated
everything that belonged to the colonizer and forget their own history,
culture, and language.
To be precise, they transformed into a nation who had not culture of
their own, and felt second-class thereby struggling to become a member of
the superior culture of the colonized. Thus, as it is stated in novel several
times “things can changes in a day” (32), implies the day on which the
colonizer’s arrival has changed everything in the land of the colonized.
In The God of Small Things, Chacko Kochamma, the uncle of the twins,
describes the colonized people as “prisoners of war”, as a result of which
their “dreams have been doctored” and they “belong nowhere”. According
to him, it is a kind of war that has occupied their minds that they “have
won and lost. The very worst sort of war. A war that captures dreams
and re-dreams them. A war that has made them adore their captures and
despise themselves” (53) Frantz Fanon in his A Dying Colonialism (),
argues that “the challenging of the very principle of foreign domination
brings about essential mutations in the consciousness of the colonized,
in the manner in which he perceives the colonizer, in his human states in
the world” (Gandhi, ). Seeing themselves inferior, the colonized
people recognized that the only way to make their situation better is to
become similar to the colonizer, and thus, they try to imitate the colonizers
ideas, values and practices. They appreciate and value the colonizers way
of living and try to imitate their culture in view of not having of their own.
Roy in narrating Chacko’s thoughts reports:
Chacko told the twins though he hated to admit it, they were
all anglophile. They were a family of Anglophiles. Pointed in the
wrong direction, trapped outside their own history, and unable to
retrace their steps because their footprints had been swept away. He
explained to them that history was like an old house at night. With
all the lamps lit. And ancestors whispering inside. ‘To understand
history, ‘Chacko said, we have to go inside and listen to what they’re
saying. And look at the books and the pictures on the wall. And
smells the smells.’ (52)
Roy in her novel narrates clearly how the colonized people appreciate
the English culture and their considerable effort to become like them by
way of imitation. There are seen perfectly in different behaviors of the
natives in the novel toward the half English Chacko’s daughter Sophie
Mole and her Indian twin cousins, Rahel and Estha. When Chacko’s half
English daughter Sophie and her mother Margaret come to India, every
body in the family is impatiently awaited for their arrival. Sophie Mole’s
half English identity is important both for the members of the family
and for the people outside. The importance of an English cousin can be
obviously presented in the speech of a man from outside the family where
Roy illustrates the scene as the following:
The twins squatted on their haunches, like professional adults gossip in
the Ayemenem market.
They sat in silence for a while. Kuttappen mortified, the twins
preoccupied with boat thought.
‘Has Chacko Saar’s Mol come?’ Kuttappen asked.
‘Must have Rahel said laconically.
‘Where is she?’
‘Who knows? Must be around somewhere. We don’t know.’
‘Will you bring her here for me to see?’
‘Can’t, ‘Rahel said.
‘Why not?’
‘She has to stay indoors. She’s very delicate. If she gets dirty she’ll die.’
(, )
The appreciation in his question about the Sophie Mol is more like to that
of the Orgerndrink Lemondrink man, who sells beverages at the cinema,
when he learns that Sophie is coming he says “‘from London’s? A new
respect gleamed in uncle’s eyes. For a family with London connections”
().
Roy’s protagonists, Rahel and Estha are suffering from the great
admiration of their family for the English language and culture. They obtain
their love of the family if they behave in English manners and hold English
values. They are the children who are forced to neglect their own language
and does not have any importance, and who “had to sing in English in
obedient voices” (). Baby Kochamma, the twin’s aunt corrects Estha
when he makes a mistake in pronouncing an expression where he say
‘Thang God,’ (). For Rahel and Estha speaking in English is a kind of
obligation. They have been deprived of their own history, culture, values
and language for many years by the colonizers, and they cannot survive
themselves from the facts of colonialism. The twin’s aunt always forces
them to talk in English. Roy narrates this situation as the following:
That whole week Baby Kochamma eavesdropped relentlessly
on the twins’ private conversations, and whenever she caught them
speaking in Malayam, she levied a small fine which was deducted
at source. From their pocket money. She made them write lines
–‘impositions’ she called them - I will always speak in English, I
will always speak in English. A hundred times each. When they were
done, she scored them with her pen to make sure that old lines were
not recycled for new punishments.
She had made them practice an English car song for the way back.
They had to form the words properly, and be particularly careful
about their production. (36)
The important fact here is that the contamination of the colonized is
not their admiration for the English or their efforts to imitate them, but
their inability to belong to neither the culture of the colonized nor that of
the colonizer and they experience an identity problem. The colonized is
alienated by imitating the culture of the colonizer from their own culture
and at the same time the skin color and national origin of the colonized
estranged them from the English culture. Thus, they gain a hybrid identity,
a mix between native and colonial identity, neither fully one nor the other.
Most of the problem about hybrid identities lies in its existence, which
is, as Bill Ashcroft highlights, “the corss-breading of the two species by
grafting or cross-pollination to form a third, ‘hybrid’ species”. (Ashcroft
).
In other words, this ambivalent cultural identity does not belong
definitely to the world of either the colonizer or the colonized. It is presented
an ‘other’ from both cultural identities. This mixed identity, hybridity, “has
been recently associated with the work of Homi Bhabha, whose analysis
of colonizer/colonized stresses their interdependence and the mutual
construction of their subjectivity. Bhabha maintains that all the cultural
statements and systems are structured in a space that he ‘names third’ the
third space of the enunciation’ ( 37). Cultural identity always comes
out in this contradictory and ambivalent space which for Bhabha constructs
the argument to a hierarchical ‘purity’ of cultures. Bahaba puts this in this
way:
It is only when we understand that all cultural statements and
systems , are constructed in this contradictory and ambivalent space
of enunciation, that we begin to understand why hierarchical claims
to the inherent originality or ‘purity’ of cultures are untenable, even
before we I resort to empirical historical instances that demonstrate
their hybridity. Fanon’s vision of revolutionary cultural and political
change as a ‘fluctuating movement’ of occult instability could not
be articulated as cultural practice without an acknowledgement of
this indeterminate space of the subject(s) of enunciation. It is that
Third Space, though unrepresentable in itself, which constitutes the
discursive conditions of enunciation that ensure that the meaning
and symbols of culture have no primordial unity or fixity; that even
the same signs can be appropriated, translated, rehistoricized and
read anew. (Bhabha, 74)
Roy in her story presents perfectly her twin protagonists Rahel and Estha
as two hybrid characters. Notwithstanding, the twins, try not to imitate the
English values and language, but they cannot escape from feeling inferior
when they compare themselves to their half English cousin, Sophie Mol,
since they are just the imitation of English, not real ones. Roy depicts
the difference between the twins and Sophie Mol throughout the novel.
She describes Sophie Mol as one of the “little angles” who “were beach-
colored and wore bell bottoms”, while Rahel and Estha are depicted as
two evil where we are told: “Littledemons were mudbrown in Airport fairy
frocks with forehead bumps that might turn into horns with fountains in
love-in-Tokyos. And backword-reading habits. And if you cared to look,
you cold see Satan in their eyes. ().
Baby Kochamma twin’s aunt also gives an expression on the difference
between Sophie Mol and the twins. She describes Sophie Mol as “so
beautiful that she reminded her of a wood- sprite. Of Ariel.” Ariel in
Shakespeare’s The Tempest (). While in describing the twins she say, “
‘They’re sly. They’re uncouth. Deceitful. They are growing wild you can’t
manage them” (). This point maintains that such a great appreciation
that they love even their children as long as they imitate the values of the
other culture, and dissemble to be a member of that culture. Roy’s another
character who suffers from being a hybrid aspect is Pappachi Kochamma,
the grandfather of the twins whom with his strong passion to be an English
man in manner and appearance.
Pappachi Ammu’s father is a man who after retiring from Government
service in Delhi having worked for many years as an Imperial Entomologist
at the Pusa Institute, and who come to live in Ayemenem with his wife,
Mammachi, his son Chacko and his daughter Ammu till he dies. Pappachi
tries always to imitate the English way of clothing and as Roy illustrates
“until the day he died, even in the stifling Ayemenem heat, even single day,
Pappachi wore a well prepared three-piece suit and his gold pocket watch”
(49).
It is his strong passion to another culture that makes him dress a suit,
not his traditional clothing, mumudu and “khaki Judhpurs though he had
never ridden a horse in his life” (51). Ammu his daughter in describing
such a great appreciation of the other culture where we are told “Ammu
said that Pappachi was an incurable British CCP, which was short for chhi
chhi poach and in Hindu meant shit-wiper” (51). Chacko also as Ammu is
aware of how his father is keen on the English culture where Roy reports:
Chacko said that the correct word for people like Pappachi was
Anglophile. He made Rahel and Estha look up Anglophile in the
Reader’s Digest Great Encyclopedic Dictionary. It said Person well
disposed to the English. The Estha and Rahel had to look up disposed
…. Chacko said that in Pappachi’s case it meant Bring mind into
certain state. Which, Chacko said, meant that Pappachi’s mind had
been brought into a state which made him like the English. (52)
Although Pappachi’s admiration to English culture is great but he is not
able to the reality that he is not English in origin. Despite his big endeavor
to be similar to English culture, he does it just in appearance, not in his
manner, his way of thinking and attitudes. For instance, he is against to
her daughter’s education where he “insisted that a college education was
an unnecessary expense for a girl” (38), thereby, he let his daughter finish
her school life the same year that he retires from his job in Delhi and
moves to Ayemenem. Regarding to his wife’s , Mammachi’s, during a few
month day spend in Vienna, she takes a violin course, the situation is quite
similar to that of Ammu’s, teacher, Launskuy Tieffethal, made the mistake
of telling Pappachi that his wife was exceptionally talented and, in his
opinion, potentially concert class” (50). To sum up, Pappachi does not
tolerate any kind of success she achieves inching her talent in playing the
violin.
Upon Pappachi’s recognition that the jam and pickle is sold quickly
and his wife’s business getting better, he becomes irritated, so, he not only
prefer not to help her with her works, but also beats her every night. Roy
describing the scene concerning Pappachi’s thoughts and attitudes states
that:
Chacko came home for a summer vacation from Oxford. Her
had grown to be a big man, and was, in those days, strong from
rowing from Balliot. A week after he arrived he found Pappachi
beating Mammachi in the study. Chacko strode into the room, caught
Pappachi’s vase-hand and twisted it around his back, ‘I never want
this to happen again’ her told his father. ‘Ever’” (48).
Although Pappachi tries to be appear as a civilized man, he cannot
overcome to his other identity which makes him beat his wife, “with a
brass flower vase” every night, and who “broke the bow of her violin and
threw it in the river” (48).
The situation is the same for Chacko, Pappachi’s son, because he also
is another character who suffers from the hybridization process in terms of
not belonging to either the culture of the colonized or that of the colonizer.
Roy in reporting Chacko’s suffering of hybridization states that: “our minds
have been invaded by a war. A war that we have won and lost. The very
worst sort of war. A war that captures dreams and re-dreams them. A war
that has made us adore our conquerors and despite ourselves” (53). This
point highlights that the colonized always look down upon and scorns their
own culture, thereby they are uprooted from their culture and appreciates
whatever the colonizer has; therefore, they try to imitate them without
being to be a member of it on account of not being European in blood.
Chacko educated at Oxford University, realizes that their country and
mind have been captured by the colonizer and he depicts his own people
as “anglophile” “a person well disposed to the English” (52). However,
he himself is aware of being an anglophile, when he comes to loving
something that belongs to the English culture. His anglophile identity
is approved when he gets married to an English woman. As Ammu, his
sister, regards it on as marrying “our conquerors”. Chacko like his father’s
admiration of the English way of clothing appreciates the manners and
attitudes an English woman has. Roy in portraying Chacko’s admiration
of his English wife states:
As for Chacko, Margaret Kochamma was the first female friend
he had ever had. Not just the first woman that he had slept with, but
his first real companion. What Chacko loved most about her was her
self-sufficiency. Perhaps it wasn’t remarkable in the average English
women, but it was remarkable to Chacko.
He loved the fact that Margaret Kochamma didn’t cling to him
that she was uncertain about her feeling for him. That he never know
till the last day whether or not she would marry him. He loved the
way she would sit up naked in his bed, her long white back swiveled
away from him, look at her watch and say in her practical way –
‘Oops, I must be off.’ He loved the way she wobbled to work every
morning on her bicycle. He encouraged their differences in opinion,
and inwardly rejoiced at her occasional outburst of exasperation at
his decadence. ().
Roy in giving the reason why Chacko admires Margaret, which is a
kind of looking up down on Indian women, reports that, “He was grateful
to his wife for not wanting to look after him. For not offering to tidy his
room. For not being cloying mother. He grew too depend on Margaret
Kochamma for not depending on him. He adored her for not adoring him”
(). Although Chacko appreciates his English wife for not wanting to
look after him, unlike his Indian mother, the same English woman leaves
him just because he is not used to looking after himself, which is quite
clear in the following description:
That it was impossible for him to consider making the bed, or
washing clothes or dishes. That he didn’t apologize for the cigarette
burns in the new sofa. That he seemed incapable of buttoning up
his shirt, knotting his tie and tying his shoe laces before presenting
himself for a job interview ().
The important point that arises here is that his marriage to a married
woman becomes successful to the extent that he is able to hide his real
Indian Identity and plays his role successfully as the husband of an English
woman. The reason their marriage ends in divorce results in the interaction
between his own culture as the colonized and the culture of his wife as the
colonizer and his belonging to neither of them.
Although Chacko and Pappachi do their best to look like the colonizer
both in manner and attitudes, they become the victims of the interaction
with the colonizers’ culture that is regarded as superior. Despite their
endeavor to imitate the colonizer, considering their behavior throughout
the novel it is impossible for them to escape from their own identity, being
Indian in blood, not English. Roy, as a postcolonial writer, in her novel tries
to focus on the sufferings of the colonized originated from the interaction
with the colonized.
Besides Roy’s hybrid characters which can be understood as an evidence
of the contamination arrived with the colonizer, in order to prove how
dreadful suffering the arrival of the colonizer has brought to the colonial
land, the day on which Sophie Mol come to India is used as metaphorically,
and it stands for the coming of the colonizers. Sophie Mol with her English
mother Margaret comes from England to India to see her Indian father,
Chacko. Her coming to India is important because it stands for that of
the colonizer and in what ways it has brought about the sufferings of the
people in the colonial territory. Roy explains throughout the novel the great
influence of Sophie Mol in disturbing the tranquil situation in India and the
destructive effects of her visit. The most shattering effects can be seen in
the Estha and Rahel character, both of whom “hadn’t seen each other since
Estha’s return in a train with his pointy shoes rolled into his khaki hold
all”(32). Rahel immediately after separation of Estha from Ayemenem
loses her mother Ammu, too. Rahel also loves her Ayemenem and her twin
brother and wander from school to school. On the whole, Sophie Mol’s
arrival to India changed their faith and caused all these disastrous events.
The life in Ayemenem before her arrival was peaceful and tranquil. Roy in
illustrating the Ayemenem maintains that “Here, however, it was peace time
and the family in the Plymouth traveled without fear or foreboding”(35).
Sophie Mol’s arrival representing the colonizer disturbs the peaceful life in
Ayemenem. This is obviously observable when Roy portrays the situation
as, “You couldn’t see the river from the window anymore… and their has
come a time when uncles became fathers, mother’s lovers and cousins died
and had funerals. It was a time when the unthinkable became thinkable and
the impossible really happened” (31).
REFERENCES
Ashcroft, B. (). “England through Colonial Eyes in Twentieth-
Century Fiction”, CLIO, 34(),
Ashcroft, Bill, et al. (). The Empire Writes Back: Theory and
Practice in Post-Colonial Literatures. London: Routledge.
Ashcroft, Bill, et al. The Postcolonial Studies Reader. London:
Routledge,
Bhabha, Homi K. (). The Location of Culture. London and New
York: Routledge,
Gandhi, L. (). Postcolonial Theory: A Critical Introduction. St.
Leonards, N.S.W.: Allen & Unwin.
Moore-Gilbert, B. (). Postcolonial Theory: Contexts, Practices,
Politics. London: Verso.
Moore-Gilbert, B. et al (Eds.). (). Postcolonial Criticism. London:
Longman.
Needham, A. D. (), “The Small Voice of History in Arundhati
Roy’s”, The God of Small Things IJPS, Volume 7, N 3,
Roy, Arundhati (). The God of Small Things. London,
Falmingo.
Tickell, A. (). “The God of Small Things: Arundhati Roy’s
Postcolonial Cosmopolitanism. The Journal of Commonwealth
Literature,
ANIMALS IN THE IRAQI TURKMEN PROVERBS
MUSTAFA, Falah Salahaddin
MOOSA, Najdat Kadhim
IRAK/IRAQ/ИРАК
ABSTRACT
The study is in fact a collection of the proverbs used by proverbs of
the Iraqi Turkmen’s which contain the names of some of the insects . the
animals mentioned in the proverbs grouped together here seem to be the
animals that existed in the environment of the Turkmen’s, whether it be
their home, his farm or where he traveled .
Since those animals have certain characteristics such as patience,
friendship, love or treason, the Turkmens seem to have tried & express
those characteristics of animals by proverbs used by humans aiming at
applying them & humans in an in direct and mostly metaphorical way.
it is necessary & observe that some of the animals are mentioned more
than others due to the fact that those animals like the “ dog ”, “ sheep ” ,
“ donkey”, “ camel ”, “ horse ” etc.
Man in his travels and movements and / or they live In his environment
and they he depends on them for his living like the whale monkey,
giraffe
Some of the animals are either rarely mentioned at all turtle etc.
the reason is that either there animals do not have characteristics similar
& there which the humans have or because they do not exist in turkman
environment.
It is also important to pay attention & the literary value of these
proverbs since they are expressed in figurative way and sometimes
these sayings are rhymed and contain assonance or resonance, and other
figures of speech in addition & their social value as saying that contain
wise words.
Key Words : Proverbs, Turkmen, Iraqi.
The Proverbs of the Iraqi Turkmans , as is the case with the other
nations of the world , express the implications of social , economic and
psychological life of the people. These proverbs express in the best way
most of the events that have taken place and continue to take place in
detail in the everyday life of the people. Mostly, these proverbs are cited
or uttered in brief and simple expressions in such a way that makes them
easy to memorize and use generation after generation. If we look at the
proverbs of Iraqi Turkmans we find that they have expressed people’s
feelings of happiness and sadness besides their life experiences. One
can see that these proverbs are expressions of human characteristics like
love, hatred, bravery, generosity, cooperation and so on in addition to
expressing the relations of the human beings with one another wherever
they be. The present paper deals with the use of various animal (and some
insect) names that existed in the environment of the Turkmans since the
early days of history, whether that be in his home, or farm or wherever
he travelled. And since humans have always been in contact with these
animals and since each kind of those animals have characteristics which
may have their counterparts in humans like patience, treason, love or
betrayal, human beings have tried to express those characteristic of
animals by proverbs that are used by humans to apply those characteristics
on humans although that has been mostly in an indirect or metaphorical
way. It is important to notice that the proverbs most frequent used in our
everyday life and which are most effective and expressive among the
Turkmen proverbs are those in which one species of animals is used.
Just for example we mention some of those proverbs which are well-known
among the Turkmans:
– Attan iner eşeğe miner (biner). Which means:
He gets down a horse and gets on a donkey.
– Aslan ağzından av alınmaz .
No prey can be taken out of the mouth of the lion.
– İki kuşu bir taştan (taşla) vurdu.
He hit two birds by one stone.
– Balık suda mamele (alış veriş) edilmez .
Bargaining over the fish cannot be done while the fish is
inside the water
– Deve öz (kendi) kanburunu görmez.
The camel cannot see its own hunchback.
– Serçe nedi (nedir) şorbası (çorbası) ne olsun?
What is (the worth of) a sparrow and what is (the worth of) its soup?
– Tavuk ölü(r) gözü küllükte kalı(r).
The hen dies but its eyes remain on the garbage.
– Kurttan (kurtla) yer (yiyer), koyunla şivan eder.
He eats with the wolf but weeps with the sheep.
– Bülbül besledim karga çıktı.
I raised a nightingale but it turned out a crow.
– Hara (nere) gittim balık başı arpa ekmeği.
Wherever I went I could not find but fish head and barley bread.
Anyhow, we can notice that in any of the Turkmen proverbs the names of
most of the animals that exist in the areas (locations) in which the Turkmans
live have been used. However certain animals have been used more than
others like the dog, the wolf, the donkey, the camel, the horse, the sheep
and others. It seems that the reason behind the frequent use of these animals
more than the other ones in the proverbs is that those animals have since
the old time accompanied the humans in their travels, and have lived with
them in their environment besides being a source of living and comfort
and a means of transportation and carrier of luggage in their movement
from place to place. Some other animals have been a source of danger and
annoyance for humans and their pets and domestic animals. It is worth
mentioning that some of the animals are rarely used or mentioned in the
Iraqi Turkmen proverbs like the pig, the deer, the peacock, and the tiger;
whereas there are some other animals which have not been mentioned in
Turkmen proverbs like the monkey, the giraffe and the turtle. The reason
behind the rarity of using or not mentioning some species of animals (or
insects) in Turkmen proverbs is because they do not have characteristics
and features similar to those of the humans or because those animals do
not exist in the areas where Turkoman live. Any scrutinizing view at the
Turkmen proverbs that are fixed in the existing references mentioned at the
end of the study show that about () two thousand proverbs are fixed in
the references the proverbs that include the names of animals are (). It
means that more than a quarter of the total number of the Turkmen proverbs
include the names of animals. It is seen that (64) different species of animals
and insects are used in these proverbs. Definitely, the more proverbs are
discovered by the researcher, the larger number of the species will be.
The following is an index of the species of animals used in Turkmen
proverbs arranged according to the frequency of each species we start with
the species that are used and repeated more than others and then we move
to the types/species that are used less than others with an example for each
type. It should be noticed that some species of animals’ name equals the
number of some other species. There are many proverbs in which two or
even three species of animals are mentioned in one proverb. These will be
mentioned later:
1. The dog (köpek): it is repeated in (59) proverbs.
e.g köpek sümükten (kemikten) kaçmaz.
A dog does not run away from the bone.
2. The wolf (kurt): it is mentioned in (44) proverbs.
e.g kurttan korkan çoban olmaz.
He who is afraid of the wolf will not be a shepherd.
3. The donkey (eşek): it is mentioned in (38) proverbs.
e.g Eşeğe gücü yetmirı (yetmiyor) palanı taptırı (dövüyor).
He has not the ability to hit the donkey, so he hits the saddle.
4. The camel (deve): it is mentioned in (37) proverbs.
e.g Deveden düşüp (düşmüş) hophoptan düşmürü (düşmüyor).
He has fallen from the camel’s back but he has not given up his
arrogance.
5. The horse (at): it is mentioned in (36) proverbs.
e.g At dişinden tanili(r), igit (yiğit) işinden.
The horse is known through its teeth and the hero is known through his
deed.
6. The snake (yılan): it is mentioned in (36) proverbs.
e.g Hoş sözle ilan (yılan) delikten çıkar.
With nice words the snake can be taken out of its hole.
7. The bird (kuş): it is mentioned in (31) proverbs.
e.g Gafil kuşun avcısı çok olur.
The hunters of the unwary bird abound.
8. The sheep (koyun): it is mentioned in (26) proverbs.
e.g Koyun görmemişseğ (sek), kiyagini (tersini) görmüşüg (görmüşüz).
We might have not seen a sheep but we have seen its excrement.
9. The hen (tavuk): it is mentioned in (20) proverbs.
e.g Bugünün tavuğu yarının kazınnan (kazından) iyidi(r).
Today’s hen is better than tomorrow’s goose.
The lion (aslan): it is mentioned in (15) proverbs.
e.g Aslan tavunnan (tavundan,gücünden) düşmez.
The lion does not fall from its severity (might).
The cat (pisik /kedi): it is mentioned in (15) proverbs.
e.g Mavıldayan pisik (kedi) sıçan tutmaz.
The miaowing cat cannot catch a mouse.
The fish (balık): it is mentioned in (13) proverbs.
e.g Balığ (balık) çukur (derin) su ahtarı (arar).
A fish searches for the deep water.
The jackal (çakal): it is mentioned in (12) proverbs.
e.g Çakal war (var) baş kupardı (koparır) kurdun adı yamandı(r).
There are jackals that pull off heads but it is the wolves that are
notorious.
The goat (keçi): it is mentioned in (12) proverbs.
e.g Geçi (keçi) can vayında kasap pim/et vayında.
The goat is concerned about its life whereas the butcher’s concern is
its meat/ghee.
The crow (karga): it is mentioned in (11) proverbs.
e.g Karga besledim gözüm çıkarttı.
I raised a crow then it pulled/gored out my eyes.
The bear (ayı): it is mentioned in (10) proverbs.
e.g Ac ayı oynamaz.
The hungry bear won’t dance.
The cow (inek) : it is mentioned in (10) proverbs.
e.g Iten (yiten) ineğe herkes sahap (sahip) çıkar.
The lost cow is claimed by every one.
The cock (horoz) : it is mentioned in (9) proverbs.
e.g Horoz baynamasa da sabah olu(r).
Morning starts even if the cock does not crow.
The fly (çibin, sinek): it is mentioned in (8) proverbs.
e.g Çibin (sinek) küçüktü(r) ama mide bulantırı(r).
The fly is small but it makes one sick.
The nightingale (bülbül) : it is mentioned in (8) proverbs.
e.g İki bülbül bir dala konmaz.
Two nightingales do not sit on one bough.
The ant (karınca): it is mentioned in (8) proverbs.
e.g Karıncaya Allah gazeb etsa kanat veri(r).
If God wants to punish the ant he gives it wings.
The fox (tilki): it is mentioned in (7) proverbs.
e.g Tülkü (tilki) deliğe girmez kuyruğunda da bir süpürge bağlar.
The fox cannot enter its whole and then it fixes a sweeper in its tail.
The pig (donguz/domuz): it is mentioned in (7) proverbs.
e.g Dongozdan (domuzdan) bir tük (tüy) kopsun gene kardı(r).
Evin if a hair is taken from the pig it is a gain.
The greyhound (tazı): it is mentioned in (7) proverbs.
e.g Tazısız ava çıkan tavşansız eve döner.
He who goes hunting without a greyhound, comes back home without
a rabbit.
The bull (sığır/öküz): it is mentioned in (6) proverbs.
e.g Sığır kasaphaneye ulaştıktan sonra bıçak hazırdı(r).
By the arrival of the bull in the slaughter house the knife is ready (to
slay).
The mouse (sıçan/fare): it is mentioned in (6) proverbs.
e.g Sıçan çıktığı deliği tanır.
The mouse well knows the hole from which it has come out.
The owl (baykuş): it is mentioned in (6) proverbs.
e.g Allah baykuşun rızkını ayağına gönderi(r).
God sends the owl its food.
The bee (arı): it is mentioned in (5) proverbs.
e.g Arı bal alacağ (alacak) çiçeği tanır.
The bee knows the flower from which it takes the honey.
The goose (kaz): it is mentioned in (5) proverbs.
e.g Tavuk kaz yumurtası doğmaz.
The hen cannot lay eggs of goose.
The dog (it): it is mentioned in (5) proverbs.
e.g Kervan yürür it hürür.
The convoy continues to move while the dog howls.
The mule (katır): it is mentioned in (4) proverbs.
e.g Deve ırağına, katır tırnağına bakar.
The camel looks far , whereas the mule looks at its nails.
The lamb (kuzu): it is mentioned in (4) proverbs.
e.g Koyun öz kuzusunu basmaz.
The sheep does not walk over its own lamb.
The sparrow (serçe): it is mentioned in (4) proverbs.
e.g Yüz serçe bir kazan doldurmaz.
A hundred sparrows do not fill a cauldron.
The rabbit (tavşan): it is mentioned in (4) proverbs.
e.g Her yerin tavşanını o yerin tazısı tutar.
The rabbits of each land are caught by its hunting dogs.
The animal (hayvan): it is mentioned in (4) proverbs.
e.g Hayvan hayvanı okşar, insan insanı.
An animal fondles an animal and a human fondles a human.
The deer (ceyran/ceylan): it is mentioned in (3) proverbs.
e.g Ceyran kaç, tazı geldi.
O deer run away, the hunting dog has come.
The horse (beygir): it is mentioned in (3) proverbs.
e.g Hammaw’ın kör beygiri kimin (gibi) ahır getirip (getirmiş).
Like the blind horse of Hammaw he has succeeded at the end.
The flock (sürü): it is mentioned in (3) proverbs.
e.g Sürüden ayrılan koyunu kurt kapar.
The sheep that goes out of the flock is caught by the wolf.
The swallow (kallankuş/ kırlangıç): it is mentioned in (3) proverbs.
e.g Kırlangıçın zararını biber ekennen (ekenden) sor.
Ask about the harm of the swallow from the person who raises pepper.
The frog (kolbaka/kurbağa): it is mentioned in (3) proverbs.
e.g Arka su gelmeyince kolbakanın canı çıkar.
If the water does not come to the river the frog will die.
The worm (kurt): it is mentioned in (3) proverbs.
e.g Ağacı kurt, insanı dert yer.
The tree is eaten by worm, and man diminishes (is diminishes) eaten
by sorrow.
42 .The chick (cüce/civciv): it is mentioned in (2) proverbs.
e.g. Her yumurtadan cüce (civciv) çıkmaz .
Not all the eggs will proceder chicks.
The grasshopper (çervirke/çekirge) : it is mentioned in (2) proverbs.
e.g Bir uçtuv (uçtun) çervirke, iki uçtuv çervirke, ahrında (sonunda)
düştüv çervirke.
O, grasshopper, you flew once and flew twice, and at last you fell.
The scorpion (akrep): it is mentioned in (2) proverbs.
e.g. Akrep balasını (Yauvrusunu) Karnında besler.
The scorpion breeds it kids inside its belly.
The ram (koç) : it is mentioned in (2) proverbs.
e.g. Kuyunumuz varsa koçumuz da var .
If we have sheep , we have rams too.
The calf (bızav/buzağı): it is mentýoned in (2) proverbs .
e.g. Güz bızavı (buzağı) kimin (gibi) he yisen yatısan .
Like the autumn calf you only eat and sleep .
The peacock (tavus): it is mentioned in (2) proverbs .
e.g. Tavuz şişer (kendini kabartır) ayağına bakar fis olur (kabarklığı gider)
The peacock pumps itself but when it looks at its feet it returns to its
normal condition .
48 . The hedgehog (kipri/kirpi): it is mentioned in (2) proverbs .
e.g. Kipri diyer balamnan (yavurumdan) yumşak yoktu(r).
The hedgehog says no one is smoother than my baby.
The tiger (kaplan): it is mentioned in (2) proverbs.
e.g. Darda (sık durumda) kalan pisik (kedi) kaplana döner .
The cat which is cornered turns to tiger .
The elephant (fil): it is mentioned in (2) proverbs.
e.g. Deveden büyük fil var .
There is an animal bigger than the camel ; it is the elephant.
The eagle (şahin ): it is mentioned in (2) proverbs.
e.g. Kargazın (akabanın) ne haddi var şahinin yerin ala.
The vulture has not the ability to replace the eagle.
The falcon (baz): it is mentioned in (2) proverbs.
e.g. Baz bazdan (bazla), kaz kazdan (kazla), keçel (kel) tavuk,
topal horozdan (horozla).
The falcon with the falcon, the goose with the goose, the bald hen
with the lame cock .
The kids (oğlağ/oğlak ): it is mentioned in (2) proverbs.
e.g. Kıştan çıktı oğlağım kış götüne parmağım .
My kids survived the winter, so to hell with winter .
The lark (hacılaklak/leylek ): it is mentioned in (1) proverb.
e.g. Kallankuç (kırlangıç) hacılaklakı (leyleki) aldatırı (aldatıyor).
The swallow is deceiving the lark!
The small/babydog (mındı): it is mentioned in (1) proverb.
e.g. Köpeği gül ağacına bağlırı (bağlıyor) adını mındı koyuyor
He is tying the dog to a flower tree calling it a puppy.
The mare (kısrak): it is mentioned in (1) proverb.
e.g.Kısrağı genç gözüyden (gözüyle), kızı ihtiyar gözüyle al .
Choose a horse with a young man’s eyes and a girl with an
old man’s eyes.
The donkey (koduğ/eşeğin yavrusu): it is mentioned in (1) proverb.
e.g. Bahar koduğu kimin oynaklırı (zıplıyor).
He is dancing and jumping like the young donkey of spring time .
The Duck (sona/ördek): it is mentioned in (1) proverb.
e.g. Sona kimin sudan çıkmaz .
Like a duck he won’t get out of water .
The Ox (öküz): it is mentioned in (1) proverb.
e.g. Eken öküz, biçen öküz, harmana gelende hoha.
The ox plants, the ox reaps but when it coms to the harvest it is neglected.
The bat (köryarasa, yarasa): it is mentioned in (1) proverb.
e.g. Göz açmamış kör yarasa balasına (yavrusuna) benziri (benziyor)
He looks like the close eyed baby of a bat .
The water buffalo ( gamış , manda): it is mentioned in(1) proverb.
e.g. Ne gamış (manda) sağmışam ne deve kırkmışam.
I have neither milked a water buffalo nor cut the hair of a camel .
The chick (ferig/küçük tavuk ): it is mentioned in(1)proverb.
e.g. Bizim horozdan (horozla ) siziv (sizing) feriği (küçük tavuk)
aşınadı(r). Our cock and your hen are in love.
The monster (canavar): it is mentioned in (1) proverb.
e.g. Üz (yüz) verilen canavar deği (l).
He is not the type of monster that can be welcome .
64 . The fiend, demon (dev): it is mentioned in (1) proverb.
e.g. Ev derdi, dev derdi.
The concerns of home equal the concerns of the fiend.
Below is a list of proverbs in which two or more types of animals are
mentioned.
A. The proverbs that contain the names of two types of animals :
1. Ağ (Ak) koyunun kara kuzusu olu (r).
The white sheep may give birth to a black lamb.
2. Eldeki köpek çemdeki aslandan iyidi(r).
A dog at hand is better than a lion in the jungle.
3. Pisiğin (kedinin) gözü sıçan (fare) deliðindedi(r).
The eye of the cat is on the hole of the mouse.
4. Tavuk kaz yumurtası doğmaz.
The hen cannot lay eggs of the goose.
5. Kurt kırdı, çakal yedi.
The wolf killed (the prey) but the fox ate it.
B. The proverbs that contain the names of three types of animals :
1. Attan (atla) eşek nallandı, kolbaka (kurbağa) kıçını (ayağını)
kaldırdı.
The horse and donkey were horseshoed, the frog raised its leg.
2. At teper, katır teper, ara yerde eşek ölü(r).
The horse kicks , the mule kicks and in the middle the donkey dies
(is killed).
REFERENCES
Al-Dakuki, İbrahim. Turkmen Public Arts (in Arabic), Baghdad, Dar
Al-Zaman Publishing House,
Benderoğlu, Abdullatıf. Turkmans in the Iraq of Revolution (in Arabic),
Baghdad: Dar Al-Hurriya,
Bendioğlu, Abdullatif Our Proverbs, 2 vols (in Turkish). Baghdad
House of General cultural Affairs,
Terzibashi, Ata. Kirkuk Proverbs Baghdad: Al-Zaman Publishing
House, .
Dakuklu, Mohammed Khourshid. The Garden of Old Sayings (in
Turkish) Baghdad: House of General Cultural Affairs,
Zabit, Shakir Sabir, The Proverbs of Iraqi Turkmans (in Turkish),
Baghdad: Dar al-Basri,
ЭВОЛЮЦИЯ ТУНИССКОГО
АРАБО-ЯЗЫЧНОГО РОМАНА
NADİROVA, G. E./НАДИРОВА, Г. Е.
KAZAKİSTAN/KAZAKHSTAN/КАЗАХСТАН
ÖZET
Roman, edebî tür olarak Arap dilli Tunus edebiyatında bağımsızlık anın-
dan günümüze kadar önemli yere sahiptir, asırlarca süren teşekkül etme ve
gelişme süreci kanıtlar ki, Tunus romanı, dış etkilere açık, toplumsal ve
sanatsal şuurun oluşmasına etki gösteren canlı sanatsal varlıktır.
Roman sanatının genel akınında roman-sosyal araştırma ve entelektüel
roman, onun yaratıcı, manalı miras unsurlarını aktif şekilde çekmek, şim-
diki düşünce teşebbüsleriyle önemli role sahiptir.
Roman metinleri dil seviyesinde edebî dil mevcuttur, şive, klasik miras
dili, Fransızca, yazarlar onları yaratıcı ve manalı tek bir metine birleştir-
meye çalışmışlardır.
Tür seviyesinde sürekli arama ve yenileme süreci sonucunda, entere-
san ve beklenmedik neticelere ulaşılır, örneğin, roman-piyes türü, dram
eserinin anlatı eseriyle tamamlanmasıdır, neticede değişik edebî tarz, yeni
edebî bir tür ortaya çıkmıştır.
Romanda şahıs ve onun çevresi, şahıs ve onun varoluşu arasındaki
uyumsuzluğun genel duyusu belirtilmiştir, bu yaratıcılık yenilenme, kav-
ramsal ve kültürel aramanın sürekli teşebbüsünde ifade edilir.
Anahtar Kelimeler: Roman, sanat, miras, gelişim, modernizm.
ABSTRACT
The novel as a genre has occupied a prominent position in the Arabic-
language Tunisian literature since its independence. The century-long pro-
cess shows that the Tunisian novel is a live artistic organism open to external
influences and itself influencing the society and art. “Social research nov-
els” and “intellectual novels”, which try to assess the present while actively
using elements of artistic legacy, play an important role within the genre.
Standard Arabic, dialect, classic legacy language and French co-exist at the
language level. At the form level a constant process of search and change
goes on which leads to unexpected and interesting results such as novel-
play where narrative is added drama resulting in a new original genre, new
literary form. The novel expresses the general feling og discord between the
man and his existence, the man and the environment, which is reflected in the
constant search for creative renewal.
Key Words: Novel, art, haritage, evolution, modernism.
Ключевые слова: Pоман, творчество, наследие, эволюция, модер-
низм.
Тунисская литература, новая и современная, представляет собой
важную часть арабской литературы в целом, значение которой пос-
тоянно возрастает. Долгое время она оставалась под большим влия-
нием литературы арабского Машрика (Египта, Сирии, Ливана и дру-
гих стран региона к востоку от Египта), даже копировала ее. Одна-
ко постепенно, особенно в последние десятилетия ей удалось выйти
из-под этого влияния, у нее появились свои объективные причины и
художественные средства, которые дали ей возможность утвердиться
и преодолеть этап ученичества и социально-политической ангажиро-
ванности, обозначить свое видение действительности.
Арабо-язычная тунисская литература, как и вся магрибинская (Ал-
жира, Туниса, Марокко, Ливии) литература в целом, в эпоху коло-
ниализма испытывала значительные трудности, препятствовавшие ее
развитию, распространению и обогащению теми художественными
особенностями, которые сегодня отличают ее от франкоязычной ли-
тературы стран Магриба. Долгое время именно франкоязычная лите-
ратура региона пользовалась особым вниманием читателей, критиков,
как арабских, так и зарубежных (Ghazi,;8). Имелись многочис-
ленные исследования по ее стилистике, структуре, конструкции, идей-
ным позициям и критическим суждениям, особенно по жанру романа.
Благодаря постоянному вниманию и поощрению появилось целое по-
коление прекрасных писателей-романистов, пишущих на французс-
ком языке, которые преодолели узкую локальность, чтобы осознать
принадлежность всему миру. Это Катиб Йасин, Мулуд Фер‘аун и Му-
луд Маммери в Алжире, Альбер Мемми в Тунисе, Тахар Бенджеллун
и Дрис Шрайби в Марокко и другие. Франкоязычный магрибинский
роман активно развивался как в количественном, так и в качественном
отношении, приобретя неповторимую уникальность, признаваемую
читателями во всем мире (Прожогина, ).
Арабо-язычный роман несколько отставал от него в своем раз-
витии. Определенные попытки предпринимались, но произведения,
выходившие из-под пера авторов, были ближе к новеллистическому
жанру, чем к романному. Основная причина этого, по мнению неко-
торых критиков, состоит в том, что роман - жанр, композиционно
более сложный, привнесенный в арабскую литературу, которая зна-
ла устные сказания, но не письменные. Однако, арабо-язычный роман
Туниса, в отличие от франкоязычной ветви, имевшей разнообразное
и богатое наследие на французском языке, сумел почерпнуть повест-
вовательные формы из арабского наследия. Проведенное нами иссле-
дование позволяет утверждать, что в тунисской прозе, и, в частности,
в жанре романа, ярко и хронологически раньше, чем в других странах
Магриба проявляется феномен плодотворного использования форм
и сюжетов арабского средневекового культурного наследия в роман-
ном жанре в творчестве таких писателей как, например, Махмуд ал-
Мас‘ади, ‘Али ад-Ду‘аджи, ал-Башир Храййеф. В то же время нельзя
отрицать и тот факт, что первые арабо-язычные романисты Туниса
опирались как на оригиналы, поскольку многие в совершенстве вла-
дели французским языком, так и на переводы некоторых произведе-
ний писателей Запада, которые появились в XIX и начале XX века,
вследствие чего тунисские писатели оказались под сильным влиянием
европейских художественных форм и даже идеологических взглядов
западных авторов и литературных течений, а также критических ме-
тодов (Ал-Джабири, ; ).
Навязывание французской культуры, осуществляемое колониаль-
ным режимом, насильственное внедрение французского языка во все
сферы жизни вызвали не только отсталость арабо-язычной тунисской
литературы, особенно романа, основной поток которого, за исключе-
нием отдельных, часто очень талантливых произведений, появился в
стране сравнительно поздно, практически после получения независи-
мости. (Хотя, если взять за точку отсчета роман Салиха Сувейси ал-
Кайравани «ал-Хайфа ва Сирадж ал-Лейл», опубликованный в
году, возраст тунисского романа насчитывает уже сто лет.) У этого
явления была и положительная сторона, так как знакомство с бога-
той французской литературой, ее влияние и высокие художественные
критерии катализировали быстрое развитие в тунисской литературе
нового жанра, если европейский роман существует уже три столетия,
то тунисский арабо-язычный роман достиг зрелости за несколько де-
сятилетий.
На сегодняшний день состояние тунисского арабо-язычного романа
позволяет говорить о широкой палитре течений, тенденций, стилей и
методов, от реалистических до постмодернистских, разнообразии тем
и средств, достойном художественно-эстетическом уровне произве-
дений, которые в совокупности представляют собой феноменальное
явление в современной арабской литературе. Объективно он сосредо-
точил в себе весь опыт арабского романа, история развития которого,
зафиксированная в работах восточных и западных литературоведов,
основана сегодня в основном на достижениях египетской литературы.
Среди востоковедов сложилось мнение о том, что египетская лите-
ратура и египетский роман, представленный произведениями Нагиба
Махфуза, Гамаля ал-Гитани, Сун‘аллы Ибрагима и других, являются
универсальными моделями развития литературы арабского региона
(Allen,). Не умаляя значения творчества этих великих писателей
для всего арабо-говорящего мира, следует принять во внимание, что
такая масштабная национальная литература как арабская не исчер-
пывается рамками деятельности тех художников, имена которых «на
слуху» у читателей всего мира.
Суть выдвигаемой нами концепции состоит в том, что в силу
ряда исторических и культурных обстоятельств рассматрива-
емый нами арабо-язычный роман прошел свой путь развития и
обладает рядом специфически тунисских черт, проявляющихся
в круге забот и проблем, интересующих тунисских романистов, в
тематике, языке, исторических и географических реалиях.
В странах Магриба, органической частью которого является Ту-
нис, даже если не затрагивать проблем, связанных с ситуацией много-
язычия, можно заметить отличия от Машрика по крайней мере по не-
скольким основным параметрам. Первый - регион дальнего запада не
относился к Оттоманской империи, и его культурное осознание исто-
рии до нового периода значительно отличается от стран, находящихся
к востоку. Второе - несколько более поздние временные рамки разви-
тия художественных жанров в Магрибе подразумевают, что многие
начинающие литераторы имели прямой доступ к ранним образцам из
стран Машрика, которые уже были доступны на арабском. Далее,
здесь проводилась гораздо более жесткая политика аккультурации,
чем в странах Машрика и, как следствие, связи с французской куль-
турой и литературой были более тесные и прямые, следовательно, для
ознакомления с литературой метрополии людям, получившим обра-
зование, перевод практически не требовался. И, наконец, присутствие
наряду с арабо-исламской культурой также иных древних и глубоких
культурных пластов, прежде всего берберского, элементы которых
по-прежнему продолжают оказывать воздействие на жизнь магрибин-
ского общества, также имело место.
Магрибинские романисты, взявшие на себя задачу развития жанра
романа на арабском языке, в этом творческом окружении столкну-
лись с длительной борьбой, но основной чертой недавних десятилетий
было возникновение молодого поколения писателей, которые внесли
основной вклад в развитие арабского романа. Достижения романис-
тики в разных регионах арабского мира привлекают основное внима-
ние исследователей арабской литературы. Конкретное разнообразие,
идейное и художественное богатство романов арабских авторов оп-
равдывают преимущественный интерес литературоведов и критиков
именно к этому жанру. Этому способствует сам характер жанра: от-
сутствие в нем жестких эстетических регламентаций, его неограни-
ченные возможности отклика на актуальные проблемы социальной
жизни, изображение в нем героя времени, человеческой личности, да-
ющей оценку социальной действительности эпохи и тем самым пос-
тигающей ее сущность.
Можно утверждать, что арабский роман в течение нескольких
десятилетий ХХ века эволюционировал под косвенным или непос-
редственным воздействием ряда факторов социально-исторического
характера, пройдя через изменения культурные, эстетические, текс-
туальные. Современная литературная продукция свидетельствует о
большом разнообразии художественных течений, стилей и методов,
о возрастающем интересе к проблемам эстетики жанра, знакомстве с
современными европейскими концепциями, апробации которых и эк-
спериментам в целом уделяется все большее внимание в творчестве
писателей, причем как маститых, хорошо известных в регионе и за
его пределами, так и их более молодых коллег. Новая повествователь-
ная структура, новая поэтика, многоголосие, модернистская чувстви-
тельность, с одной стороны, формируют современное художествен-
ное сознание не только в рамках исследуемого романного жанра, но и
в контексте литературы в целом, с другой стороны, несомненно отра-
жают определенный уровень зрелости арабского романа, который не
отказывается при этом от своего наследия, продолжая черпать из него
идеи и образы, творчески переосмысливая и перерабатывая заложен-
ный в нем духовный и интеллектуальный потенциал.
Количественный и качественный рост тунисского романа требу-
ет классификации по направлениям, не обязательно основанной на
последовательной смене поколений и различии культурных источни-
ков. Попытки классифицировать тунисский роман предпринимались
и, в первую очередь, самими тунисскими исследователями: Ахмадом
Мемму, Ридваном ал-Куни, Мустафой ибн ал-Килани. Мемму, кото-
рый стремился к максимально точной классификации, выделил самые
крупные течения и проанализировал их, назвав «романом пробужде-
ния, историческим романом, романом борьбы, политическим, соци-
альным и интеллектуальным романами». К этому делению он добавил
еще несколько разновидностей: роман документальный, аналитичес-
кий, критический и другие (Мемму, ;). Его попытку можно
назвать серьезной, но, к сожалению, он охватил только часть издан-
ных к тому времени романов.
Что касается Ридвана ал-Куни, то он опирался на работу Мем-
му, позаимствовав частично его терминологию, и выделил «романы
наследия, традиционные, реалистические, документальные, развитые
романы» (Ал-Куни,; ).
Мустафа ал-Килани не считал необходимым делить на виды и ог-
раничился тремя крупными направлениями: «традиционный роман,
роман изменений, роман поиска» (Ал-Килани, ;).
Мы, в свою очередь, предлагаем выделить три разновидности ро-
мана: роман патриотический, роман социально-критический и ро-
ман интеллектуально-экспериментальный.
Первый ориентируется на прошлое, второй опирается на настоя-
щее, третий смотрит в будущее. Первый - традиционен по форме, вто-
рой развивается в поисках формы, наиболее подходящей, чтобы до-
нести послание автора до читателя, третий сопротивляется стандарту,
выходя за рамки известных форм. У каждой из этих разновидностей
есть первопроходцы, писавшие свои произведения еще до года.
Первый вид романа можно назвать школой Мухаммада ал-‘Аруси ал-
Матви, второй - школой ал-Башира Храййефа, третий - школой Мах-
муда ал-Мас‘ади.
Наибольший интерес из нах представляет тунисский интеллекту-
альный роман - это мир идей и размышлений, черты которого стре-
мился воплотить ал-Мас'ади и разъяснить его измерения в своих двух
романах “Хаддаса Абу Хурайра кала” (Ал-Мас'ади, ) и “Мавлид
ан-нисйан” (Ал-Мас'ади, ). Ал-Мас'ади написал эти два романа во
время второй мировой войны, в атмосфере хаоса, безумия и гибели,
царившей в мире. Но в мире интеллектуального творчества человек
видит себя ответственным за человечество в целом, в нем отсутству-
ет война, убийство, преступление. Это - мир действия в романе-пьесе
“ас-Садд” (Ал-Мас'ади, ), который подталкивает Гайлана проти-
востоять богине Сахабба, бросить ей вызов, чтобы спасти ее жаж-
дущий народ. Это - мир вечности в “Мавлид ан-нисйан”, в котором
Мидйан посвящает свою жизнь и свой талант освобождению человека
от плена времени, избавлению тела от тленности, а памяти - от оков
забвения. Это - мир братства и любви в “Хаддаса Абу Хурайра кала”,
в котором герой “пил глотками горькую печаль”, уговаривая свой на-
род отказаться от того, что приводит к разногласиям и отсталости.
Среди наиболее важных отличий творчества ал-Мас'ади - его изуми-
тельный стиль, языковые конструкции, которые сами по себе счита-
ются новаторскими и художественно совершенными, его поэтическое
бытие, в котором успешно сосуществуют философская абстракция
и живая диалектика, подтверждающие, что человек - сначала чувс-
тво, эмоции, страсти, а потом уже - разум и материя. Абу Хурайра
воплощает идею индивидуальной свободы, освобождая себя от любых
влияний (дома, семьи, любви, религии, людей) в своем “путешествии
по жизни”. Другие герои ал-Мас'ади также свободны: врач Мидйан,
смелый исследователь тайны смерти (“Рождение забвения”), Гайлан,
стойкий строитель плотины.
Произведения ал-Мас'ади преодолевают сложившиеся ранее роман-
ные формы и переходят от проблем общества к общечеловеческим,
цивилизационным проблемам. Эти романы одновременно имеют связь
с реальностью - через сознание автора, и с наследием - через особый
специфический язык, использовавшийся еще в древней литературе.
Наиболее важное художественное отличие этого типа тунисского ро-
мана -концентрация на символическом образе места действия. Интел-
лектуальный роман представляет собой движущиеся идеи в одеяниях
людей, которые не подчиняются заранее планированию, в них своего
рода смысловое затемнение, непреднамеренное само по себе, прочно
связанное, однако, с миром существующим и местом человека в бы-
тии. Поэтому время течет свободно, его трудно определить в ясных
логических границах, но оно обращено в будущее, смотрит на челове-
ка завтрашнего дня под углом многообещающего пророчества. Мес-
то тоже неясно очерчено, свободно от всех признаков, помогающих
определить его материально, писатель ограничивается абстрактными
названиями - гора, море, лес, могила и т.д.
Поэтическая сторона в интеллектуальном романе проистекает не
только из словесного украшения, хотя язык, несомненно, играет боль-
шую роль в этом, но и из размышлений о сущности человека и его
внутреннего, духовного мира. И она, эта сущность, есть страстное
стремление к Абсолюту, к сути вещей.
Что касается использования наследия, то оно проявляется в упот-
реблении языка, в повествовательных формах, напоминающих жанры
хадис, хабар, народные рассказы - хикая, предания, в упоминании ис-
торических лиц, занимавших определенное место в общественном об-
разе мыслей и представлениях. Однако структура этого типа романа
не подчиняется известной схеме социального романа, это бунт против
застоя линейного повествования и последовательной системы собы-
тий.
Конечно, не все элементы сложной образной системы ал-Мас'ади
присутствуют у других авторов интеллектуального направления, не-
которые романы этого типа далеки от его стиля и мастерства. Однако
в них можно обнаружить определенную совокупность составляющих
этого вида романов. Самые яркие представители этого направления,
на наш взгляд, - это Фарадж ал-Хивар, Хишам ал-Карави, Салах ад-
Дин Буджах. Интеллектуальные и культурные интересы в их произ-
ведениях доминируют над заботами повседневной реальности, не го-
воря уже о богатом языке классического наследия, который они все
используют. Можно прибавить к этому направлению еще два романа,
отличающихся небольшим количеством событий и обилием размыш-
лений: «ар-Рахил ила-з-заман ад-дами» («Путешествие в кровавое
время», )(Aл-Mадаини, ) Мустафы Aл-Мадаини, «Мау'ид
'инда-л-уфк» («Свидание у горизонта», ) 'Абд Ас-Самада Заида
(Заид, ) .
Оживление культурного достояния - вот основная идея романа
ал-Мадаини, написанного герметичным письмом, богатого, но труд-
ного для чтения. Окружающее культурное давление порождает тип
письма, который часто маскирует послание, чтобы передать его чи-
тателю. Техника, примененная ал-Мадаини, чрезвычайно сложна, что
присуще новому роману в целом. Вместо воспроизведения простых
вариантов знакомой реальности текст превращается в повествование,
в котором текстуальное соединяется с информативным, а различие
исходных позиций и взглядов открывает множество возможностей
для интерпретации. Пространство в этом романе обладает мифичес-
кими свойствами.
Основная цель автора - поиски национальной и культурной иден-
тичности в рамках более широкой и универсальной проблемы персо-
нальной или индивидуальной идентичности.
Можно ли говорить о том, что тунисский роман состоялся как ху-
дожественное явление, оценивая его по высоким критериям мировой
литературы? Мы считаем, что роман в Тунисе проложил свою доро-
гу, независимую в целом от западного романа, с его современными
экспериментами за исключением, может быть, нескольких образцов.
Основы его были заложены в пятидесятые годы, и он черпал вдохно-
вение в событиях прошлого. Затем он начал постепенно развиваться
в сторону анализа современной жизни, изменились персонажи и про-
блематика, он замкнулся в себе, почти закрытый для влияния даже
со стороны литературы Машрика. Пионеры экспериментальной лите-
ратуры ушли в рассказ и театр и не использовали романную форму.
Пустота постепенно начала заполняться в восьмидесятые годы теми,
кто продолжил путь Махмуда ал-Мас‘ади, который он покинул в свя-
зи со своей активной политической и общественной деятельностью.
Появилась группа молодых людей, воодушевленных идеей обновле-
ния арабского романа в Тунисе, не оторвавшихся от корней и в то же
время не впавших в зависимость от традиции, среди них Фарадж ал-
Хивар, Хишам ал-Карави, Салах ад-Дин Буджах, Мустафа ал-Мадаи-
ни. Этот новый вид романа не вытесняет тот тип, пионером которого
был ал-Башир Храййеф, наоборот, социальный роман, опирающийся
на критический реализм, расцвел в семидесятые-восьмидесятые годы
благодаря произведениям Мухаммада Салиха ал-Джабири, Мухамма-
да ал-Хади ибн Салиха и ‘Омара ибн Салима.
Однако вовлеченность тунисской литературы в мировой лите-
ратурный процесс, уровень развития художественного мастерства,
эстетической мысли, обогащение системы художественно-изобра-
зительных средств не просто способствовали, но активно требовали
творческого восприятия явлений и достижений инонациональных, в
том числе западноевропейских, литературных течений, давших новое
мироощущение и внутреннюю свободу творческой фантазии авторов.
Поэтологические и технические новации модернизма, попав в благо-
приятную среду, подготовленную в значительной степени интеллек-
туальной прозой ал-Мас‘ади, нашли своих приверженцев в Тунисе,
породив активное экспериментальное направление в х годах.
Творчество многих национальных писателей и поэтов, воспевав-
ших красоту родной земли, ее природу, людей, с годами ушло от объ-
ективных свидетельств реальности к изображению реальности духов-
ного мира, показу сознания личности, размышляющей о связи времен
в ее психологических и философских аспектах, сопоставляющей раз-
личные точки зрения на проблемы волнующего ее бытия. При этом
возникали образы, особо значимые для художника, символически сгу-
щенные, уплотненные, исследующие жизнь.
Историческая реальность как бы уходит из плана изображения, но,
продолжая оставаться смысловым его стержнем, приобретает фан-
тастические черты. Содержание становится чистым вымыслом, игрой
воображения, исчезают видимая последовательность времен, логич-
ность сцеплений, сюжетных ходов, типичность персонажей, размыва-
ются узлы интриги, действия, значимость присутствия автора-интер-
претатора, свидетеля и судьи происходящего. Главный, сущностный
конфликт сконцентрирован в формуле противостояния - Человек и
враждебный ему мир. Художники стремятся выразить само состояние
потрясения, страха, ужаса, подавленности и раздавленности человека
силой, обрушивающейся на него, такой как, например, антиколони-
альная, гражданская или оккупационная война. Все вышеуказанные
признаки характерны для художественного течения, получившего на-
звание «модернизм».
В период, когда национальная и социальная реальности в арабском
мире стали распадаться, разрушаться на глазах у всех, модернистские
тенденции в литературе начали вытеснять старые формы реализма.
Впрочем, модернизм, по мнению Эдвара ал-Харрата, имеет опору в
арабском литературном мышлении, которое питалось эпическими,
откровенно фантасмагорически-общинными нереальными форма-
ми сознания, происходящими от древнего фольклора, сказок «
ночи», абстрактных нефигурных каллиграфических и орнаменталь-
ных узоров, неопределенных по самой своей природе (Al-Harrat,).
Арабский модернистский писатель или поэт, таким образом, в боль-
шей степени черпает из своего богатого национального наследия, чем
заимствует модернистские достижения Запада.
В противоположность старому реалистическому методу модер-
нистская техника современного чувствования и сознания в арабской
литературе варьируется от нарушения предопределенного порядка по-
вествования до ломки классического сюжета, от погружения вовнутрь
героя до смещения границ во временной последовательности, от атаки
на священные структуры языка к расширению сферы реальности за
счет присоединения к ней мечты, легенды, неясно выраженной поэзии,
от вмешательства в подсознание к страстному поиску межсубъектно-
го общения. Это - технические средства, которые являются не просто
формальным свержением старого режима литературной власти, но
внутренне связаны, сплавлены с видением и формой восприятия.
Следовательно, современное художественное сознание в арабской
литературе – это сложное комплексное явление, а не строго монолит-
ная, одномерная «школа» мысли или творчества.
Роман Мустафы ал-Фариси «Харакат» (Ал-Фариси, ) пред-
ставляет собой совершенно новый этап в развитии творчества писате-
ля, поскольку он опирается в нем на смешение различных литератур-
ных жанров и разнообразные языковые записи, не избегая и диалекта.
Он восстанавливает в нем некоторые исторические факты, чтобы вы-
разить свою позицию в отношении места интеллигента в обществе,
свободы мысли и классовой борьбы. Эта книга содержит в себе любо-
пытные художественные картины, воплощающие идеи автора об ос-
вобождении человеческой личности от всех оков, которые ограничи-
вают ее свободу и мысль, подавляют творческую энергию, призывая к
сопротивлению анархии, вызову, бунту.
Повествование отличается разнообразием художественных форм.
Сплав литературных жанров свидетельствует о четкой позиции в
отношении наследия и современности, а идейное содержание связа-
но с проблемами арабского мира, единства, общей борьбы, социаль-
ными проблемами, которые важны для связи индивида с группой, с
проблемами справедливости и свободы в третьем мире. Наследие ис-
пользуется также для создания нового типа драматургии или романа,
который уводит зрителя или читателя от привычных для него форм, в
основном заимствованных из западной литературы.
По-прежнему важной тенденцией сегодняшней литературы являет-
ся сильная уверенность в социальных целях литературы и социальной
ответственности писателя (илтизам). Притом, что новшества в целом
поощряются, требование социальной ответственности сохраняется.
Две доминирующие черты литературы х - это обязательное при-
сутствие контекста (культурного, социального, экономического и по-
литического) и свободное экспериментирование с формой и языком.
Обязательная социальная ангажированность сосуществует с возрас-
тающим пониманием важности эстетики. И здесь намечается явное
расхождение с постмодернизмом, как его понимают западные худож-
ники, для которых мир воспринимается как хаос, где отсутствуют ка-
кие-либо критерии ценностной и смысловой ориентации.
В романе 'Али ал-Йусуфи “Тавкит ал-бинка” (Aл-Йусуфи, )
прослеживается история одной семьи, в которой есть три поколения.
Описываемый писателем мир по-настоящему сказочный, населенный
духами, джиннами, гулями, домовыми, гномами. Работа и жизнь семьи
описаны с большой живостью. Но эта семья погибает, их земля боль-
ше не обрабатывается. На нее претендует сосед, продажа этой земли -
причина ожесточенных битв и сведения счетов между членами семьи,
Видимо, автор хотел для придания многомерности и объемности про-
изведению использовать множественность голосов: предполагается,
что текст написан отцом - Зийадом, который хотел бы “очиститься
писательством”, однако спустя какое-то время он отчаивается в воз-
можности творчества. Но текст все же опубликован его братом. Один
из голосов внутри романа явно принадлежит сыну Тарику. Автор, оче-
видно, рассматривает писательство шире, чем просто творческий акт,
для него это - письменно зафиксированная История. Как следствие, у
него также появляется активное обращение к наследию. Прежде все-
го, в именах главных персонажей, которые полностью совпадают с
генеалогией арабского завоевателя Андалусии Тарика ибн Зийада ибн
Йунуса. Эта восходящая линия родства недвусмысленно упоминается
автором, свидетельствуя также о его крайне неравнодушном отноше-
нии к истории.
Оживление культурного достояния - вот основная идея многих сов-
ременных тунисских романов, написанных сложной художественной
техникой, герметичным письмом, с использованием сюрреалистичес-
ких образов и иногда чисто исламских символов, из плана мистичес-
кого, но наделенных общечеловеческим, гуманистическим смыслом.
Тунисские авторы, как и многие арабские писатели второй поло-
вины XX века, пошли либо путем изменений в типах повествования,
либо движением к множественному повествованию, как это заметно у
Джабры и Махфуза в Машрике и ал-Фариси и ал-'Убейда Мзали в Ту-
нисе, или попыток творческого соперничества некоторых видов повес-
твовательной техники постмодернизма, как пытался делать funduszeue.info
в Египте и funduszeue.info-Хивар в Тунисе, или обращения к традиционному и
местному повествованию (как историческому, так и художественно-
му), как сделали наряду с другими египетский писатель Г. ал-Гитани и
тунисский писатель ’Али ал-Йусуфи.
Тунисский роман быстро эволюционирует в том, что касается тем,
образов, манеры и способов выражения, разнообразия форм, все это
придает многим текстам характер эксперимента и особый динамизм
- качества, наполняющие писательство осознанием смысла и способ-
ностью к более быстрой трансформации художественного мышления.
Основные мотивы-образы и символы, характерные для многих тунис-
ских романов, во многом являются общими с другими арабо- и фран-
коязычными магрибинскими литературами - Солнце, Море, Гора, Го-
род, Дерево, Земля.
Поколение писателей-романистов конца х - х годов в Ту-
нисе решительно пробует себя и экспериментирует в поисках новой
нарративной словесности, преодолевающей формы традиционной
литературы, которые характеризовали арабский роман в Машрике и
западный роман. Это экспериментальное течение в тунисском романе
имеет тесную связь с трансформациями и изменениями в реальности
Туниса во всей ее полноте. Именно поэтому история арабо-язычного
тунисского романа должна опираться на анализ связи литературных
жанров с формированием современного общества Туниса, реальной
политической, социальной, экономической и культурной атмосферы
в стране.
Нарастание потока тунисского романного творчества, его постоян-
ное, все более многообразное развитие с середины х до сегодняш-
него дня позволяет подвести следующие итоги:
- процесс выделения из единой прежде арабской литературы реги-
ональных литератур – египетской, иракской, саудовской, тунисской
и т.д. к концу ХХ столетия практически завершился, даже единство
арабского литературного языка при введении разговорных и диалек-
тных форм постепенно теряет свое значение как фактора, определяв-
шего в прошлом их общность;
-национальный роман занял важное пространство в арабо-язычной
тунисской литературе с момента независимости и до сегодняшнего
дня, процесс почти векового становления и развития, как показывает
данная диссертационная работа, доказывает, что тунисский роман –
это живой художественный организм, открытый для внешнего влия-
ния, сам оказывающий влияние на ход истории формирования обще-
ственного и художественного сознания, способный к художественным
трансформациям, стремящийся не только познать, исследовать сущес-
твующий общественный порядок вещей, но и вникнуть в сущность че-
ловеческой души, порой отторгающей принципы действительности и
призывающей к сложной реконструкции бытия на эмпирическом, то
есть чувственном уровне;
- в общем потоке романного творчества значительную роль играют
роман - социальное исследование, который концентрируется на
реалистическом содержании с элементами дидактики, в этом романе
изображаются различные типы личности, представляющие социаль-
ные группы, но не изолированные друг от друга, а переплетающиеся
отношениями и связями, и роман интеллектуальный с его попытками
осмысления настоящего при активном привлечении творчески осво-
енных элементов наследия;
-значительное место в тунисской романистике занял эксперимен-
тальный роман с его поисками и изменениями в типах повествования и
повествовательной техники, «отказом oт реальности» эксперимента-
ми с языком и священным текстом, смешанными конструкциями;
- на уровне языка в текстах романов сосуществуют литературный
язык, диалект, классический язык наследия, французский язык, авто-
ры пытаются сделать их соединение в одном тексте творческим и ос-
мысленным;
- на уровне формы идет постоянный процесс поиска и обновления,
приводящий порой к неожиданным и интересным результатам, ори-
гинальным структурным построениям, как, например, роман-пьеса,
где драматическое искусство в соответствии с равенством
повествовательной речи и диалога и сходством их функции дополне-
но повествовательным искусством, в результате появился необычный
литературный жанр, не сфабрикованный из двух известных жанров
(масрахиййа и кысса), а новая литературная форма;
– в романе выражено общее ощущение дисгармонии между личнос-
тью и ее существованием, личностью и окружением, и этим объясня-
ется полутрагический финал в тунисских романах, которые исходят
из переживаемой интеллигенцией этого региона общей атмосферы
противостояния реальности и индивида, их борьбы, это выражается в
постоянных попытках творческого обновления, познавательного и
культурного поиска;
–в е годы и после нарастающее соприкосновение и активная
связь с Западом и его идеологическими, литературными и критичес-
кими течениями помогли преодолеть узкое традиционное социальное
изображение в литературе и перейти к другому, основанному на до-
стижениях структурализма, нарратологии, поэтики, новая критика
изменила методы художественного творчества и создала, таким обра-
зом, перспективу дальнейшей модернизации в литературе.
Слово “тунисский” предполагает наличие характерных особеннос-
тей, основанных на местном понимании современного и традиционно-
го. Эти особенности вытекают из характера существования человека,
времени и пространства в Тунисе. Однако этот локализм не исключает
попыток охватить и опробовать экспериментальные формы и средс-
тва выразительности европейского и латиноамериканского романа.
Специфика тунисского романа и литературы Туниса сегодня в це-
лом состоит не только в отражении тунисской действительности, но
и в постановке актуальных для этого общества проблем, например,
проблемы аккультурации, именно она считается одним из основных
разрушительных и одновременно созидательных факторов. Если на
первом этапе независимости этот фактор порождал чувства истори-
ческого разрыва и риска трагического исчезновения целого народа,
то позднее он же вызвал к жизни огромный поток идеологической
и художественной продукции, цель которой - подтвердить свою на-
циональную идентичность и подняться до уровня общемировых про-
цессов социальной и культурной эволюции. Сюда можно добавить и
приобретающую все большую актуальность проблему национальных
меньшинств, проблему взаимоотношений между экономически более
развитым Севером страны и менее перспективными и оттого покида-
емыми районами Юга.
С другой стороны, специфика тунисского романа, связанная с гео-
графической реальностью, человеческой и общекультурной атмос-
ферой, историческими и цивилизационными взаимодействиями, не
отрицает общих черт, которые имеет арабская литература в целом с
религиозным, историческим, языковым, фольклорным, суфийским
наследием арабо-исламской цивилизации.
Эта глубокая связь с наследием проявилась в стремлении молодых
писателей-романистов к диалогу, попыткам ввести его в действие че-
рез постоянный поиск и эксперимент с тем, чтобы обрести свою ту-
нисскую самобытность и оригинальность, отличающую данную сло-
весность от новеллистического и романного творчества Машрика и
Запада. В качестве подтверждения этого положения можно сослаться
на тексты “Ар-Рахил ила-з-заман ад-дами” («Путешествие в крова-
вое время», ) Мустафы ал-Мадаини, “Ан-Нафир ва-л-кийама”
(«Труба и День воскрешения из мертвых», ) Фараджа ал-Хивара.
Несомненно, удачными следует признать использование образов
и художественных средств арабо-исламской литературной памяти в
произведениях прекрасных писателей Махмуда ал-Мас'ади, Мустафы
ал-Фариси. Наследие используется также для создания нового типа
драматургии или романа, который уводит зрителя или читателя от
привычных для него форм, в основном заимствованных из западной
литературы. Как уже было указано, писатель ломает структуру из-
вестных литературных жанров, чтобы создать новый вид, отличный
от всех ранее известных.
Можно с уверенностью утверждать, что тунисский роман как наци-
ональное художественное явление, доказал свою жизнеспособность.
Множественность и разнообразие жанров и практики тунисского
арабоязычного романа создает реальную возможность для того, что-
бы он мог достойно войти в мировую романную традицию.
ИСТОЧНИКИ И БИБЛИОГРАФИЯ
1- Статья
Мемму Ахмад.,( ), «Ат-Тасниф ан-нау‘и ли-р-риваяти-л-ада-
биййати фи тунис», Кысас,70,
2- Книги
1. Allen R.,( ), The Arabic Novel: An Historical and Critical Intro-
duction. New York. Syracuse University Press
2. Ghazi F.,( ), Le roman et la nouvelle en Tunisie. Tunis
3. Ал-Джабири Мухаммад ас-Салих., (), Ал-Кысса ат-туни-
сиййа: Нашатуха ва руввадуха .Тунис: Дар Ибн Абдалла
4. Заид 'Абд ас-Самад., (), Мау'ид инда-л-уфук. Тунис: Ад-Дар
ал-'арабиййа ли-л-куттаб:
5. Ал-Йусуфи Мухаммад 'Али., (), Тавкит ал-бинка. Лондон.
Рийад ар-райс
6. Ал-Килани Мустафа., (), Тарих ал-адаб ат-тунисий: ал-адаб
ал-хадис ва-л-му‘асыр. Ашкалийат ар-ривайа . Картадж: Бейт ал-хик-
ма
7. Ал-Куни Ибрахим Ридван., (), Ат-Та‘риф би-л-адаб ат-туни-
си. Тунис: Ад-Дар ал-‘арабиййа ли-л-куттаб
8. Ал-Мадаини Мустафа..( ), Ар-рахил ила-з-заман ад-дами.
Тунис% ад-Дар ат-тунисиййа ли-н-нашр .
9. Ал-Мас'ади Махмуд.,(), Хаддаса Абу Хурайра Кала. Тунис:
Дар ал-джануб
Ал-Мас'ади Махмуд., (), Мавлид ан-нисйан. Тунис: Ад-Дар
ат-тунисиййа ли-н-нашр
Ал-Мас'ади Махмуд.,(), Ас-Садд. Тунис: ад-Дар ат-туни-
сиййа ли-н-нашр
Прожогина С.В., (), Между мистралем и сирокко.
М.:Восточная литература.
Ал-Фариси Мустафа. Харакат (Огласовки)funduszeue.info-Дар ат-
тунисиййа ли-н-нашр, с.
3-Глава из книги
Al-Harrat, E.,(), Maghreb. New Writing from North Africa. Ed.
Kaye J. p.
К ИСТОРИИ СОЗДАНИЯ «ЖИЗНЕОПИСАНИЯ
ПОСЛАННИКА АЛЛАХА» ИБН ИСХАКА – ИБН
ХИШАМА (ГЕНЕЗИС ЖАНРА СИРЫ, АВТОРЫ
«ЖИЗНЕОПИСАНИЯ»)
NALICH, Mariya/НАЛИЧ, Мария
RUSYA/RUSSIA/РОССИЯ
ABSTRACT
The present report deals with genesis of the genre of Arabic literature
known as biography of the Prophet and development of the most prominent
biography - Sirat Rasul Allah (Biography of the Messenger of Allah)
compiled by Ibn Ishaq and edited by Ibn Hisham. The author traces back
how the collection and transmission of the hadith (Tradition on the deeds
and sayings of the Prophet) has developed first into compilations devoted
to separate subjects, for instance, maghazi (military expeditions), and later
into full biographies of the Prophet which covered all the events of his
life from birth to death. The second part of the article is dedicated to the
authors of the biography in question: the famous authority on maghazi
Muhammad ibn Ishaq who compiled the original biography which hasn’t
been preserved intact till nowadays and philologist ‘Abd al-Malik ibn
Hisham who edited and supplemented the work of the predecessor.
Key Words: Middle Age, Arabic literature, Sirat Rasul Allah (Biography
of the Messenger of Allah).
Резюме
Ас-Сира ан-набавиййа (араб. «Жизнеописание Пророка») – жанр
арабской литературы, который в Средние века занимал довольно вы-
сокое место в номенклатуре жанров арабской литературы. По мнению
многих ученых, жизнеописание Пророка является третьим по значи-
мости источником для изучения ислама после Корана и сунны.
Произведения жанра сира традиционно рассматривали как источ-
ники по истории ислама и биографии Мухаммада, а как памятники
литературы они довольно мало изучены.
Развитие жанра сира началось с собирания предания от пророке
Мухаммаде, затем хадисоведы стали отделять законоведческие хади-
сы от сообщений о жизни, пророческой деятельности и военных похо-
дах Мухаммада. Так появился сначала жанр магази («завоевательные
походы»), а потом сира, которая рассказывала о жизни посланника
Аллаха от рождения до смерти, включая пророческую миссию и все
походы.
Композиция сиры включает, по классификации академика А.Б.
Куделина, следующие элементы: историческое предание, агиогра-
фические легенды, айаты Корана, элементы тафсира (толкования
Корана) и асбаб ан-нузул («причины ниспослания»), хадисы и много-
численные поэтические отрывки.
Центральное место среди произведений данного жанра занимает
«Жизнеописание посланника Аллаха» Ибн Исхака, дошедшее до нас
в редакции Ибн Хишама, поскольку это один из наиболее ранних и
авторитетных трудов, посвященных жизни Мухаммада. При редакти-
ровании труда Ибн Исхака Ибн Хишам исключил из него некоторые
отрывки, однако четко отделил свои добавления и комментарии от
текста предшественника.
Особый интерес исследователя произведений жанра сира как па-
мятников литературы представляют, на наш взгляд, их композицион-
но-стилистические особенности, в частности, поэтические вставки и
элементы беллетризации исторического повествования.
Ключевые слова: Средневековая арабская литература,
Жизнеописание посланника Аллаха.
Сира (ар. «поведение, способ действия», отсюда значение «ре-
путация, образ жизни, биография») – жанр или комплекс жанров
средневековой арабской литературы: ас-сира ан-набавиййа («жиз-
неописание Пророка»), ас-сира аш-ша‘биййа («народное жизне-
описание»; в современной отечественной и европейской арабистике
устоялся термин «народный роман») и собственно биографические
сочинения (напр., Лахики «Жизнеописание Ануширвана»), причем
некоторые исследователи считают, что это не три отдельных жан-
ра, а разновидности одного (подробнее см.: ‘Аббас, ; Шидфар,
). Предметом настоящего исследования является ас-сира ан-на-
бавиййа (далее - сира) и самое известное произведение данного жанра
«Жизнеописание посланника Аллаха» (далее также «Жизнеописание
Пророка» или «Сира») Ибн Исхака – Ибн Хишама, которое, по мне-
нию ряда ученых, в частности, известного российского арабиста М.Б.
Пиотровского, является третьим по значимости источником для изу-
чения ислама после Корана и сунны и основным источником сведений
о жизни Пророка (Пиотровский, ; ). Вместе с тем, несмотря на
очевидную значимость этого произведения для арабской литературы,
оно более известно как исторический источник, нежели памятник ли-
тературы, причем как в арабском и западном, так и в отечественном
востоковедении. В качестве примера назовем труды российских ис-
ториков А.Е. Крымского и О.Г. Большакова и сравнительно недавно
опубликованную монографию немецкого ученого Г. Шёлера.
Лишь во второй половине XX века появились немногочисленные
работы, рассматривающие «Сиру» как памятник литературы. Среди
них следует отметить сборник трудов коллоквиума в Страсбурге
и особенно «Историю арабской литературы» Кембриджского уни-
верситета. В российской арабистике первым обратился к изучению
«Сиры» как памятника литературы академик А.Б. Куделин, который
продолжает активно разрабатывать эту тему вместе со своими учени-
ками. Благодаря этим работам становится все более очевидным, что
«Сира» представляет собой важный этап в развитии арабоязычной
прозы, однако, несмотря на это, в настоящее время по «Сире» нет ни
одной обобщающей работы литературоведческого характера.
В настоящей статье я бы хотела осветить основные этапы зарож-
дения и становления жанра сиры, а также рассказать об Ибн Исхаке и
Ибн Хишаме, авторах центрального произведения этого жанра.
Генезис жанра жизнеописания
Развитие жанра сиры тесно связано с собиранием хадисов – расска-
зов о деяниях и высказываниях Мухаммада. При жизни посланника
Аллаха эти предания циркулировали устно. Их письменная фиксация
началась много позже после его смерти в конце I-го века хиджры (пе-
реселения Мухаммада из Мекки в Йасриб (впоследствии - Медина)
в г., от которого ведется мусульманское летоисчисление). Лишь
незначительная часть этих сообщений, по мнению современного ан-
глийского исследователя М. Кистера, могла быть записана еще при
жизни Пророка. Затем собиратели предания стали отделять хадисы,
содержавшие информацию юридического характера, которые были
необходимы для регулирования жизни мусульманской общины, от
собственно истории пророческой деятельности Мухаммада и его во-
енных походов. Так появился сначала жанр магази (араб. «походы»)
– рассказы о завоевательных походах Пророка, а потом сира, кото-
рая рассказывала о жизни Мухаммада от рождения до смерти, вклю-
чая его пророческую деятельность и все его походы (Кистер, ;
). Причем, первые произведения, посвященные личности и де-
ятельности Мухаммада, необязательно строились в хронологическом
порядке – считалось возможным располагать материал не по хроноло-
гии событий жизни посланника Аллаха, а по содержанию. Например,
собрать в одну главу или один свод предание о чудесах, совершенных
Пророком, в другую – о его женах, в третью – о военных походах и
т.д. (Крымский, ; ).
Существенную роль в становлении жанров магази и сира сыграли
несколько авторов. По мнению ряда отечественных и зарубежных ис-
следователей, первым, кто произвел «предварительную работу для со-
ставления связной биографии Пророка» (Крымский, ; ),
был мединский ученый ‘Урва ибн аз-Зубайр (ум. 94/ или 99/
- здесь и далее дата до дроби - по хиджре, дата после дроби – по хрис-
тианскому летоисчислению). Некоторые считают его «основателем
мусульманского предания» (Лекер, ). Тот факт, что на ‘Урву ибн
аз-Зубайра ссылались многие средневековые авторы, например, Ибн
Исхак («Сира», ; , и т.д.), свидетельствует о важ-
ной роли, которую он играл в сохранении сведений о жизни Пророка.
Мухаммад ибн Муслим ибн Шихаб аз-Зухри (ум. /), ученик
‘Урвы ибн аз-Зубайра, передавал сообщения со слов своего учителя и
первым составил произведение в жанре магази, которое брали за ос-
нову многие средневековые авторы (Сезгин, ; I, ).
Известный историк и знаток библейского предания Вахб ибн
Мунаббих (ум. / или /) составил свое сочинение под за-
главием «Магази расул Аллах» («Завоевательные походы посланника
Аллаха»), небольшой отрывок которого сохранился до наших дней
и был опубликован современным исследователем funduszeue.info Хури. Ибн
Мунаббих включил в свой труд значительное число «чудесных» исто-
рий, что, по выражению Фюка, «превратило его сочинение в развле-
кательное произведение». Сохранившийся фрагмент этого произведе-
ния отражает «ранний этап складывания типа сиры, имевшего общие
черты с эпическими произведениями» (Кистер, ; ).
Следующую стадию в развитии жанра жизнеописания Пророка от-
ражает деятельность Мусы ибн ‘Укбы (ум. /), ученика аз-Зух-
ри. Муса ибн ‘Укба жил в Медине и читал лекции в мечети Пророка.
Основную сферу его интересов составляли магази и история правед-
ных халифов (первых четырех халифов, правивших после смерти про-
рока Мухаммада). Кроме того, он собрал имена всех мусульман, эмиг-
рировавших в Эфиопию. Все эти сведения, он включил в свою «Китаб
ал-магази» («Книга завоевательных походов»), которая сохранилась
до наших дней исключительно в виде фрагментов (Хайндс, ).
Еще дальше в обобщении знаний о жизни Пророка и ранней ис-
тории ислама пошел Мухаммад ибн ‘Умар ибн Вакид ал-Вакиди (ум.
/), которого считали лучшим знатоком мусульманской исто-
рии как средневековые, так и современные авторы. Его заслуга со-
стоит в том, что он собрал и хронологически упорядочил обширный
материал по ранней истории ислама. Ал-Вакиди составил «Китаб
ал-магази», которую отличает связность и простота повествования,
и которая считается кульминационной точкой в развитии данного
жанра (Кистер, ; ). Более тщательно, чем его современники,
ал-Вакиди пытался установить хронологическую последовательность
военных походов, а в тексте после описания события коротко обос-
новывал, почему он считает ту или иную версию более достоверной
(Ледер, ).
В течение III/IX века труды под названием магази еще продолжали
создавать, но отныне они существовали не как самостоятельные про-
изведения, а включались в состав других трудов, в частности, в сиру.
Из поздних сочинений, посвященных жизнеописанию Мухаммада,
следует назвать комментарий ас-Сухайли (ум. /) к «Сире»
Ибн Исхака - Ибн Хишама, который называется «ар-Рауд ал-унуф»
(«Девственные луга»), и раздел «Сира» в книге «ал-Бидайа ва ан-ни-
хайа» («Книга начала и конца») Ибн Касира (ум. /). Эти про-
изведения примечательны тем, что в них «содержится большое коли-
чество сообщений, взятых из компиляций, которые были утрачены
или ранее не публиковались».
Также огромное значение имеет работа Мугултайа (ум. /)
«ал-Захр ал-басим фи сират Аби-л-Касим» («Улыбающийся цветок в
истории жизни Аби-л-Касима»). «Оспаривая некоторые приведенные
у ас-Сухайли сведения, автор включил в свой труд данные из много-
численных сборников поэзии, трудов по генеалогии, комментариев к
Корану, жизнеописаний Пророка, а также адабной прозы (энциклопе-
дических сочинений эпохи Аббасидского халифата) и исторических
произведений» (Кистер, ; ).
Приведенный выше обзор деятельности основных собирателей
предания о пророке Мухаммаде показывает генезис жанра жизнеопи-
сания от простых кратких сочинений, посвященных какой-либо одной
стороне деятельности Пророка, к биографическим произведениям,
охватывавшим не только все этапы жизни Мухаммада, но и истории
до его рождения и после его смерти.
Авторы «Жизнеописания посланника Аллаха»
Одним из наиболее ранних и авторитетных произведений жанра
жизнеописания Пророка является «Сират саййидина Мухаммад Расул
Аллах» («Жизнь господина нашего Мухаммада, посланника Аллаха»)
Ибн Исхака - Ибн Хишама (название дано по «Сира», ). В
арабских странах автором памятника чаще называют Ибн Хишама,
но нам кажется более правильным называть обоих ученых, так как
автором «Жизнеописания», ни одна копия которого не сохранилась до
наших дней, был Ибн Исхак, а Ибн Хишам переписал сочинение свое-
го предшественника, с одной стороны, сократив, с другой - дополнив
его (Пиотровский, ; 10).
Абу Бакр Мухаммад ибн Исхак ибн Йасар ибн Хийар ал-Муттали-
би ал-Мадини – один из главных знатоков предания о жизни проро-
ка Мухаммада (подробнее см.: Джоунс, ; Сезгин, ; ).
Родился в Медине в 85/ г., умер, согласно большинству источни-
ков, в Багдаде в / г. Поскольку отец и два дяди Ибн Исхака
были известными передатчиками хабаров (рассказов о каком-либо
событии, которые считаются старейшей формой мусульманской ис-
ториографии), Ибн Исхак занялся передачей хабаров и хадисов. Он
рано получил известность как ученик аз-Зухри. По свидетельству
средневековых авторов, которые собраны в биографическом своде
историка Ибн Халликана ( гг.) «Вафайат ал-а‘йан ва анба’
абна’ аз-заман» («Кончины знатных людей и сообщения о современ-
никах»), Ибн Исхак считался надежным передатчиком хадисов, а кро-
ме того, он был первым знатоком сообщений о завоевательных по-
ходах Мухаммада. Так, известный средневековый историк Мухаммад
ал-Бухари (// гг.) ссылается на Ибн Исхака в своей
«Истории», а законоведу-эпониму одного из четырех мазхабов (школ)
мусульманского права Мухаммаду аш-Шафи‘и (// гг.)
приписывают следующие слова «кто хочет полнее изучить магази,
должен полагаться на Ибн Исхака». Хадисовед из Хиджаза Суфйан
ибн ‘Уйайна (// гг.) говорил: «я не знаю никого, кто об-
винил бы Ибн Исхака в [недостоверности] его хадисов». По его же
сведениям, когда аз-Зухри спросили о магази Ибн Исхака, он ска-
зал: «Он больше всех знает в этой области» (аз-Захаби, ; 7, 36).
Другой собиратель и передатчик предания, басрийский ученый Шу‘ба
ибн ал-Хаджжадж (ум/) сказал: «Мухаммад ибн Исхак – пове-
литель правоверных в том, что касается хадисов». А Ибн Шихаб аз-
Зухри, учитель ибн Исхака, сказал ученикам, которые учились у него
хадисам, «я назначил вам своим преемником косоглазого юношу, то
есть Ибн Исхака». Ас-Саджи передает, что ученики аз-Зухри обраща-
лись к Ибн Исхаку, чтобы уточнить хадисы аз-Зухри, в которых они
сомневались, так как были уверены, что он их запомнил правильно
(Ибн Халликан, б.г.; 4, ).
Большая глава посвящена Ибн Исхаку и в биографическом своде
аз-Захаби «Сийар а‘лам ан-нубала’» («Жизнеописание благородней-
ших людей»). В ней собраны следующие свидетельства авторитетнос-
ти Ибн Исхака:
«Сказал ал-Мадини со слов Суфйана, который [передавал] со слов
аз-Зухри: знание не исчезнет из Медины, пока в ней есть этот человек.
Он имел в виду Ибн Исхака. Сказал ‘Али ибн ал-Мадини: [изучение]
хадисов в руках шестерых [людей], и назвал их. Затем сказал: а знани-
ем этих шестерых владеют двенадцать человек, один из них Мухаммад
ибн Исхак».
«Сказал Ну‘айм ибн Хаммад со слов Суфйана, который сказал: я
видел аз-Зухри, к которому пришел Мухаммад ибн Исхак. Аз-Зухри
ждал его с нетерпением и спросил: где ты был? Ибн Исхак ответил:
да разве кто-нибудь сможет попасть к тебе при таком привратнике?
Суфйан сказал: аз-Зухри позвал своего привратника и сказал ему:
«больше не задерживай его, когда он придет».
«Ибн Аби Хайсама [сказал]: рассказывал нам Харун ибн Ма‘аруф:
я слышал, что Абу Му‘авийа говорил: Ибн Исхак больше всех помнил
наизусть. Если человек знал пять хадисов или больше, он вверял их
на хранение Ибн Исхаку и говорил: сохрани их для меня. И если я их
забуду, ты сохранишь их для меня» (аз-Захаби, ; 7, ).
Ибн Исхак учился в Александрии у хадисоведа Йазида ибн Аби
Хабиба, затем вернулся в Медину, но впоследствии оставил свой род-
ной город навсегда. Ученый был вынужден покинуть Медину из-за
враждебного отношения к нему двух людей: хадисоведа Хишама ибн
‘Урвы ( г. Р.Х.) и законоведа, основателя маликитского маз-
хаба мусульманского права «имама Медины» Малика ибн Анаса (ум.
/). Считается, что первый возражал против того, чтобы Ибн
Исхак передавал сообщения со слов его жены Фатимы бинт ал-Мун-
зир ибн аз-Зубайр (Хишаму ибн ‘Урве приписывают такие слова об
Ибн Исхаке «разве он захаживал к моей жене?»). Причиной конф-
ликта с Маликом ибн Анасом могла быть профессиональная ревность
последнего или разногласия по поводу сообщений, содержавшихся
в книге «Сунан» («Предания») Ибн Исхака, которая до нас не дошла
(Гиййом, б.г.; xiii). В труде историка Ибн Халликана есть следующая
история: «Малик ибн Анас ругал Ибн Исхака, поскольку до него до-
шло, что Ибн Исхак сказал: «дайте мне хадис Малика, я буду враче-
вать его дефекты». Малик сказал: «Кто такой Ибн Исхак? Поистине
он один из шарлатанов, мы выгнали его из Медины» (Ибн Халликан,
б.г.; 4, ).
Малик ибн Анас также возражал против того, что некоторые хади-
соведы, в том числе Ибн Исхак, собирая предание о завоеваниях про-
рока Мухаммада, ссылались на «иудеев, принявших ислам, которые
еще помнили историю с Хайбар (изгнание иудеев из оазиса Хайбар в
г. Р.Х.- М.Н.) и другие случаи» (Джоунс, ). Основателя мали-
китского мазхаба больше интересовала юридическая составляющая
хадисов, чем то, насколько подробно была описана ситуация, сопутс-
твовавшая тому или иному деянию или высказыванию Мухаммада.
Хотя иснад (цепь передатчиков предания) еще не применялся так ши-
роко, как у законоведа аш-Шафи‘и и его последователей, Малик пред-
почитал предание, основанное на мнении надежных хадисоведов, а не
собранное историком, который ссылался на таких «неприемлемых»
передатчиков, как иудеи и христиане. Кроме того, Малик ибн Анас
не признавал Ибн Исхака из-за того, что он был шиитом и кадаритом
(Уотт, ; 31).
Согласно сообщению Ибн Халликана, покинув Медину, Ибн Исхак
побывал в нескольких городах, пришел ко двору второго аббасидско-
го халифа Абу Джа‘фара ал-Мансура (годы правления: /
), когда тот находился в Хире, и сочинил для него «Магази», а за-
тем окончательно поселился в Багдаде (Ибн Халликан, б.г.; 4, ).
Ранние мусульманские критики относились к Ибн Исхаку по-раз-
ному: некоторые ученые считали его одним из главных знатоков пре-
дания, (напр., Абу Зур‘а, ал-Мадини, Ибн Ма‘ин и Ибн Са‘д), другие
не считали достоверными хадисы, которые он передавал (напр., ан-
Ниса‘и, ал-Асрам, Сулайман ат-Тайми и Вухайб ибн Халид). Законовед
и знаток предания, основатель ханбалитского мазхаба мусульманс-
кого права «имам Багдада» Ахмад ибн Ханбал (// гг.)
признавал авторитет Ибн Исхака в области магази, но не принимал
хадисы в его передаче, поскольку возражал против использования
коллективного иснада (такой вид иснада, когда в начале перечисляют-
ся все передатчики, а потом приводится текст хадиса, но слова одного
передатчика никак не отделяются от слов других), к которому часто
прибегал Ибн Исхак. Однако по свидетельству Ибн Халликана, Ахмад
ибн Ханбал считал хадисы в передаче Ибн Исхака верными, но не при-
знавал его авторитетом в юридических вопросах, хотя последний и
называл себя знатоком фикха (мусульманского права). Ибрахим ибн
Са‘д передавал со ссылкой на Ибн Исхака около 17 тысяч хадисов,
посвященных юридическим вопросам, не считая сообщений о магази.
В своде аз-Захаби есть следующее сообщение об этом: «сказал мне
Ибрахим ибн Хамза: Ибрахим ибн Са‘ад передавал от Ибн Исхака 17
тысяч хадисов, содержащих заповеди, помимо тех, что посвящены ма-
гази. Я сказал: это из-за повтора способов передачи хадисов. А что
касается заповедей, то их количество не превышает и десятой части
этого» (аз-Захаби, ; 7, 39). Что касается коллективного иснада,
то, как считают некоторые современные исследователи, например,
Дж.М.Б. Джоунс, это обвинение не совсем справедливо, так как такой
вид иснада активно использовался всеми ранними авторами произве-
дений магази и сира (Джоунс, ).
Помимо посвященной Пророку «Китаб ал-магази ва ас-сийар»
(«Книги завоевательных походов и жизнеописаний») Ибн Исхак со-
ставил «Китаб ал-хулафа’» («Книга халифов») и книгу «Сунан»
(«Предания»). «Книга завоевательных походов и жизнеописаний»
Ибн Исхака состояла из трех частей: «ал-Мубтада’» («Начало»), «ал-
Маб‘ас» («Пророческая миссия») и «ал-Магази» («Завоевательные
походы»). Значительная часть «Китаб ал-магази» сохранилась в ре-
дакции Йунуса ибн Букайра ибн Васила аш-Шайбани (Сезгин, ;
). Книга не дошла до нас в виде отдельного произведения, но от-
рывки из нее, которые Ибн Хишам не включил в свой труд, можно
найти, например, у знаменитого историка и комментатора Корана Абу
Джа‘фара Мухаммада ибн Джарира ат-Табари (// гг.).
Вторым автором самого известного «Жизнеописания Пророка»
является Абу Мухаммад ‘Абд ал-Малик ибн Хишам ибн Аййуб ал-
Химйари ал-Ма‘фири, который родился и жил в Египте (по другим
данным, в Басре), умер там же в г. Фустат в /г. или, соглас-
но другим источникам, в / г. Семья Ибн Хишама переехала из
Басры в Египет до его рождения (Уотт, ). Он занимался историей,
генеалогией, филологией, но больше всего интересовался именно пос-
ледней областью знаний и сам называл себя ан-нахви – Грамматист.
Тем не менее, Ибн Хишам был автором не только чисто филологичес-
ких трудов, таких, как «Книга о «странностях» в поэзии «Сиры», ему
также принадлежит историко-биографический свод «Китаб ат-тид-
жан ли ма‘рифат мулук аз-заман фи ахбар кахтан» («Венец книг в зна-
ниях о царях времен по сообщениям кахтанидов») и «Жизнеописание
посланника Аллаха» (Ибн Халликан, б.г.; 3, ).
Ибн Хишам составил «Жизнеописание посланника Аллаха» на ос-
нове «Книги завоевательных походов и жизнеописаний» Ибн Исхака.
Труд последнего он получил в передаче Зийада ал-Бакка’и (ум.
/) – непосредственного слушателя Ибн Исхака. Ибн Хишам
четко разграничил свой текст и текст своего предшественника: запи-
си Ибн Исхака вводятся словами «сказал Ибн Исхак», отрывки, до-
бавленные Ибн Хишамом, обязательно предваряются словами «сказал
Ибн Хишам». В своем предисловии к «Сире» Ибн Хишам так опре-
делил принципы своей работы: «Если будет на то воля Аллаха, я на-
чну эту книгу (книгу Ибн Исхака – М.Н.) с упоминания Исмаила ибн
Ибрахима … и доведу повествование до посланника Аллаха, да бла-
гословит его Аллах и приветствует. Но я опущу сообщения о других
потомках Исмаила, чтобы ограничиться описанием жизни посланни-
ка Аллаха. Также я опущу те сообщения Ибн Исхака в этой книге, в
которых не упоминается посланник Аллаха, те отрывки из Корана,
которые не служат толкованием или подтверждением чего-либо из
этой книги, …, стихи, которые он [Ибн Исхак – М.Н.] упоминает, но
которых не знает никто из знатоков поэзии, сообщения, которые по-
носят (yashna‘u) его (очевидно, Мухаммада – М.Н.), другие, упомина-
ние которых вредит некоторым людям, а также те, которые не под-
тверждаются в передаче ал-Бакка’и» («Сира», ; 4). Однако
Ибн Хишам довольно часто отступает от этих принципов. Нередко он
переписывает сомнительные с точки зрения авторства стихи, кото-
рые приводит Ибн Исхак, после чего от себя добавляет, что знатоки
отрицают принадлежность этих стихов тому или иному автору – «не-
которые ученые люди, знающие поэзию, не признают его за ним (та-
ким-то поэтом – М.Н.)» (см. «Сира», ; , и др.). Когда
Ибн Хишам говорит о сообщениях, содержащих «поношения», можно
предположить, что он имеет в виду оскорбительные стихи, направлен-
ные, в частности, против Мухаммада. Действительно, в произведении
Ибн Хишама не содержится ни одной истории, компрометирующей
Пророка. Сравнение труда Ибн Хишама с трудами других ученых, ко-
торые тоже брали за основу «Сиру» Ибн Исхака, привело английско-
го ученого У. Мьюра к выводу о том, что Ибн Хишам не переносил
подобные рассказы из произведения предшественника. Так, У. Мьюр
дает пример из ат-Табари, который переписал из труда Ибн Исхака
рассказ о временном отступлении Мухаммада от ислама. Тот же са-
мый случай упоминается и у ал-Вакиди, но заимствован он был из дру-
гого источника. Однако в работе Ибн Хишама этот примечательный
факт из биографии Пророка вообще не упоминается, притом, что во
всех остальных случаях сравнение текста Ибн Хишама и ат-Табари
показывает, что все, что Ибн Хишам принимал в работе Ибн Исхака,
он тщательно и точно переписывал (Мьюр, ; 46).
В своем предисловии Ибн Хишам не упоминает о еще одной важной
части своей работы, а именно, о многочисленных комментариях, пре-
имущественно филологического характера. Например, он дает сино-
нимы ко многим устаревшим или вышедшим из употребления к тому
времени словам («Сира», ; , и др.), приводит вариан-
ты произношения топонимов и уточняет, где находятся обозначенные
ими местности («Сира», ; , и др.), вносит поправки в
генеалогические списки («Сира», ; , и др.). Вместе с
тем, Ибн Хишам редко разъясняет намеки Ибн Исхака на те или иные
исторические факты (Крымский, ; ).
Комментарии к тексту Ибн Исхака, добавленные Ибн Хишамом,
существенно облегчают изучение памятника сегодня, когда некото-
рые места, обозначенные топонимами, исчезли с карты, а лексика дав-
но вышла из употребления. С другой стороны, Ибн Хишам устранил
из «Сиры» часть материала, который, как он считал, дискредитировал
Пророка либо не имел прямого отношения к истории становления ис-
лама, хотя эта информация могла представлять интерес для современ-
ного исследователя, обладающего ограниченным числом источников
по периоду раннего ислама. «Жизнеописание Пророка» Ибн Исхака -
Ибн Хишама занимает видное место в арабской литературе не только
потому, что оно много веков служило объектом изучения и основой
для произведений жанра сира, оно также является одним из первых
письменных памятников мусульманской эпохи. Однако композици-
онное и содержательное сходство некоторых элементов «Сиры», а
именно рассказов о военных походах, с «Аййам ал-‘араб» (ар. «Дни
арабов») – короткими сообщениями о стычках и войнах между ара-
вийскими племенами в доисламскую эпоху, свидетельствует о том,
что «Жизнеописание» является одновременно и продолжением тради-
ций доисламского литературного творчества.
БИБЛИОГРАФИЯ
1- ‘Аббас И., (), Фанн ас-сира. Байрут.
2- Гиййом - Guillaume A., (б.г.), The Life of Muhammad. A transla-
tion of Ishaq’s Sirat Rasul Allah. Intr. Karachi: Pakistan branch. Oxford
university press.
3- Джоунс - Jones J.M.B., (), “Ibn Ishaq”, Encyclopaedia of
Islam. Cd-rom ed. Brill academic publishers.
4- Аз-Захаби, Шамс ад-Дин Мухаммад ибн Ахмад ибн ‘Усман,
(), Сийар а‘лам ан-нубала’. Байрут: му’ссасат ар-рисала.
5- Ибн Халликан, (б.г.), Вафайат ал-а‘йан фи анба’ абна’ аз-за-
ман. Байрут: дар ас-сакафа.
6- Кистер - Kister M.J., (), “The Sirah literature”. The Cambridge
History of Arabic Literature. Arabic Literature to the end of the Umayyad
period. Cambridge.
7- Крымский А.Е., (), «Источники для истории Мохаммеда
и литература о нем». Москва: труды по востоковедению, издаваемые
Лазаревским институтом восточных языков. Выпуск XIII.
8- Лекер - Lecker M., (), “Al-Zuhri”, Encyclopaedia of Islam.
Cd-rom ed. Brill academic publishers.
9- Ледер - Leder S., (), “al-Wakidi”, Encyclopaedia of Islam.
Cd-rom ed. Brill academic publishers.
Мьюр - Muir W., (), Life of Mahomet (reprint of the edition
London ). Osnnabrück.
Пиотровский М.Б., (), Введение и примечания. – Раздел
1. Мухаммад и начало Ислама / Хрестоматия по Исламу. Москва:
Наука.
Сезгин - Sezgin F., (), Geschichte des arabischen Schrifttums.
Leiden.
«Сира» - Das Leben Muhammeds nach Muhammed Ibn Ishak bear-
beitet von Abd el-Malik Ibn Hischam. Herausgegeben von F. Wüstenfeld,
(), Göttingen: Dietrich.
Уотт, - Watt W.M., (), “The materials used by Ibn Ishaq”,
B. Lewis and P.M. Holt (ed.) Historians of the Middle East. London.
Уотт, - Watt W.M., (), “Ibn Hisham”, Encyclopaedia of
Islam. Cd-rom ed. Brill academic publishers.
Хайндс - Hinds M., (), “al-Maghazi”, Encyclopaedia of Islam.
Cd-rom ed. Brill academic publishers.
Шидфар Б.Я., (), «Генезис и вопросы арабского народ-
ного романа (сиры)», Генезис романа в литературах Азии и Африки.
Москва.
AZƏRBAYCANIN ƏDƏBİYYAT ELMİ MÜHACİRƏTDƏ
NEBİYEV, Bekir
AZERBAYCAN/AZERBAIJAN/АЗЕРБАЙДЖАН
ÖZET
Azərbaycanlı mühacirlərin çox zəngin, ədəbi, elmi, publisist irsi var. Bu
xəzinədə Əlibəy Hüseynzadə, Əhməd Ağaoğlu, Mehmet Əmin Rəsulzadə,
Səməd Ağa oğlu, Mirzə Bala Mehmetzadə, Əlimərdan bəy Topçubaşov,
Ceyhun Hacıbəyli, Əhməd Cəfəroğlu, Əbdülvahab Yurdsevər, Almas
İldırım, Banin (Ümmülbanu), Mehmet Sadiq Aran və digər önəmli simaların
əsərləri bulunur. Onların hələ indi-indi, imkan düşdükcə İstanbuldan və
Ankaradan, Tehrandan və Təbrizdən, Parisdən və Berlindən tapılıb bizə
ulaşan kitabları, jurnal və qəzet kəsikləri, məktubları, nadir əlyazmalarından
parçalar, şəxsi arşivlərindən bəzi yarpaqlar mühacirətdəki alimlərimizin
yaradıcılığının mövzu və problem vüsətindən xəbər verməkdədir.
Mühacir alimlərin Azərbaycan dili, ədəbiyyatı, kültürü, folklor və etnoq
rafiyası ilə bağlı çoxsaylı araşdırmaları milli ədəbiyyatşünaslıq elminin
gəlişməsində özəl bir mərhələ təşkil edir və hazırda Azərbaycan mühacirət
ədəbiyyatşünaslığı adı altında öyrənilir.
Konqrenin Ədəbiyyat elmlərinin problemləri bölməsində söylənməsi
nəzərdə tutulan tebliğimizdə Ə.Hüseynzadə və Ə. Ağaoğlunun dəyərli
elmi irsi, özəlliklə Ə. Cəfəroğlunun Azərbaycan folkloruna həsr edilmiş
sanballı məqalələri, eləcə də C. Hacıbəylinin «Qarabağ dialekti və
folkloru» monoqrafiyası, M. Ə. Rəsulzadənin «Azərbaycan şairi Nizami»
kitabı geniş təhlil olunur.
Anahtar Kelimeler: Azərbaycan, əlm, ədəbiyyat, mühacirat, tankid.
ABSTRACT
Azerbaijani Literature in Emigration
Azerbaijani emigrants left behind rich cultural, scientific and literary
heritage. There are works of Ali-bey Husein-zadeh, Ahmed Agha-oghlu,
Mammad Amin Rasul-zadeh, Samad Agha-oghlu, Mirza Bala Mammad-
zadeh, Alimardan bey Topchubashov, Jeyhun Hajibeyli, Ahmed Jafar-
oghlu, Abdulvahab Yurdsever, Almas Ildirim, Banin (Ummulbanu),
Mammad Sadiq Aran and others among this treasure. Their books, letters,
rare fragments of authentic manuscripts, personal files and archives, extracts
from papers and journals are only just coming up to us from Istanbul,
Ankara, Tehran, Tabriz, Paris or Berlin. All of these show the amplitude of
problems and themes in works of our emigrant scientists.
Researches of emigrant scientists on language, literature, culture,
folklore and ethnography of Azerbaijan form a special stage in development
of study of literature and now are investigated by the name ‘Emigrant
literature study’.
In the work, which is going to be presented on ‘Literature study problems’
part of the congress, we analyze scientific heritage of funduszeue.info-zadeh
and funduszeue.info-oghlu; monumental articles of funduszeue.info-oghlu on Azerbaijani
folklore; funduszeue.infoyli’s monograph – ‘Karabakh dialect and folklore’;
funduszeue.info-zadeh’s book – ‘Azerbaijani poet Nizami’.
Key Words: Azerbaijan, science, literature, emigration, criticism.
Tarix səhnəsinə çıxıb ictimai hadisələr burulğanına qatılan bir çox
xalqların taleyinə mühacirlik payı düşmüşdür. Azərbaycan xalqı da bu
baxımdan istisna deyildir. Xarici qəsbkarların ölkəmizə aramsız hücumları
nəticəsində hələ orta əsrlərdən üzü bəri bir çox ailələr, bəzən isə bütöv
kəndlərin sakinləri, o cümlədən də daha çox sənətkarlar, ziyalılar zaman-
zaman uzaq-yaxın ölkələrə köçürülmüşlər. XIX əsrdə və XX əsrin
əvvəllərində isə qələm və istedad sahibləri rus çarizminin müstəmləkəçilik
siyasətinə, getdikcə şiddətlənən ictimai-siyasi təzyiqlərə, özəlliklə də sovet
rejiminə etiraz əlaməti olaraq özləri ölkəni tərk edib xaricə getmişdilər.
Rusiyada ci il inqilabının məğlubiyyətindən sonrakı irtica illərində
gedənlər, ci ilin aprelindəki keşməkeşlər zamanı Azərbaycanı tərk
edənlər, cu illərin fəlakətləri vaxtı «NKVD»-nin əlindən baş götürüb
qaçanlar, faşizmə qarşı müharibədə əsir alınması ucbatından vətən torpağına
qədəm basmağı yasaq edildiyi üçün davadan sonra xaricdə qalanlar, şahlıq
rejiminin təqibindən tərki-vətən olanlar, onların övladları, nəvə-nəticələri
hazırda ölkəmizdən uzaqlarda – Asiya, Avropa, Afrika, Amerika, hətta
Avstraliya qitələrində mühacirətdə yaşayırlar.
Taleyin amansız olaylarında mühacirlərimizin bir qismi arxasız,
imkansız, tavanasız qalıb məhv olmuş, həyatın mürəkkəb çaxnaşmalarından
salamat çıxanların da üzləri həmişə qəm buludlu, gözləri vətən həsrətli
olmuşdur. Lakin həmvətənlərimizi bir cəhət həmişə birləşdirmişdir: onlar
məskun olduqları ölkələrdə Azərbaycan milli, ədəbi, mədəni, ümumiyyətlə,
ictimai-siyasi fikrini yorulmaq bilmədən təmsil və təbliğ etmiş, çalışmışlar
ki, Sovet imperiyası məngənəsindəki ölkəmizin dərdi, odu həmişə o
yerlərdə rəsmi dairələrin və ictimaiyyətin diqqət mərkəzində olsun.
Uzun müddətdən bəri qardaş Türkiyədə, Azərbaycan müstəqillik
əldə etdikdən sonra isə Amerika, Almaniya, Fransa, Polşa, Danimarka,
Özbəkistan, Qazaxıstan, Rusiya, Ukrayna, Estoniya və bir sıra digər
ölkələrdə ocaq, mərkəz, dərnək, birlik kimi müxtəlif adlar altında
Azərbaycanlı mühacir təşkilatları fəaliyyət göstərməkdədirlər.
Mühacirlərimizin çox geniş, maraqlı, sanballı ədəbi, elmi, publisist
irsi mövcuddur. Onların arasında Əlibəy Hüseynzadə, Əhməd Ağaoğlu,
Məmməd Əmin Rəsulzadə, Səməd Ağa oğlu, Mirzə Bala Məmmədzadə,
Əlimərdan bəy Topçubaşov, Ceyhun Hacıbəyli, Əhməd Cəfəroğlu,
Əbdülvahab Yurdsevər, Almas İldırım, Banin (Ümmülbanu), Məhəmməd
Sadiq Aran, Hüseyn Camal Yanar, Teymur Atəşli, Musa Zəyəm, Nağı
Şeyxzamanlı, İbrahim Arslan, Əli Azərtəkin və onlarca digər görkəmli
simalar vardır. Beləliklə də xaricdə məskunlaşan həmyerlilərimiz aşağı-
yuxarı il ərzində həmin ölkələrin siyasi, iqtisadi, mədəni həyatında
fəal iştirak etmiş, həm də ədəbiyyat elmimizi təbliğ və inkişaf etdirmişlər.
Onların hələ indi-indi, imkan düşdükcə İstanbuldan və Ankaradan,
Tehrandan və Təbrizdən, Parisdən və Berlindən tapılıb bizə çatan kitabları,
jurnal və qəzet kəsikləri, məktubları, nadir əlyazmalarından parçalar, şəxsi
arxivlərindən bəzi yarpaqlar mühacirətdəki elmi təfəkkür sahiblərimizin
böyük yaradıcılıq vüsətindən xəbər verməkdədir. Mühacir alimlərin
Azərbaycan dili, ədəbiyyatı, incəsənəti, folklor və etnoqrafiyası ilə bağlı
çoxsaylı araşdırmaları milli ədəbiyyatşünaslıq elminin inkişafında xüsusi bir
mərhələ təşkil edir və hazırda Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatşünaslığı adı
altında öyrənilir. Azərbaycan siyasi mühacirətinin ədəbi-elmi fəaliyyətində
əsas məqsəd, bir tərəfdən, tariximiz, ədəbiyyat və mədəniyyətimizlə bağlı
sovet elminin uydurmalarını aradan qaldırmaq, qeyri-obyektiv, yanlış
mülahizələrini təkzib etmək idisə, digər tərəfdən, qədim tariximizi, zəngin
ədəbi-mədəni irsimizi xaricdə təbliğ etməklə millətimiz barədə düzgün
təsəvvür yaratmaq, onun müstəqil dövlət qurmağa və istiqlala qovuşmağa
layiq olduğunu beynəlxalq ictimaiyyətə sübut etmək olmuşdur. Beləliklə,
mühacirətimizin siyasi fəaliyyəti kimi, kulturoloji fəaliyyəti də Azərbaycan
istiqlalı ideyasına xidmət edirdi» (Cabbarlı, ; 27).
Azərbaycan mühacirətinin zəngin və çoxşaxəli ədəbiyyatşünaslıq irsinin
mühüm bir qismini şifahi söz sənətimizə – folklora dair araşdırmalar təşkil
edir. Bu sahədə əslən Gəncədən olan həmyerlimiz, İstanbul, Berlin və
Breslau universitetlərində türkoloji təhsil almış, «Türkiyə türkolojisinin
qurucularından biri» kimi şərəfləndirilən dünya şöhrətli alim, professor
Ə. Cəfəroğlunun fəaliyyəti xüsusilə diqqətəlayiqdir. Azərbaycan və
bütövlükdə türk xalqları folklorunun müxtəlif problemlərini yüksək
elmi səriştə və peşəkar intuisiya ilə araşdıran alimin bayatı, sayaçı
türküsü, dastan kimi folklor janrları və aşıq ədəbiyyatı ilə bağlı sanballı
məqalələri bugün də öz elmi aktuallığını qoruyub saxlayır. Onun «Azəri
xalq ədəbiyyatında Aşıq Qərib dastanı», «XVI əsr azəri saz şairlərindən
Tufarqanlı Abbas», «Cahan ədəbiyyatında türk qopuzu», «Hüdud boyu saz
şairlərindən Qurbani və şeirləri» əsərləri bu qəbildəndir. Ümumiyyətlə,
Ə. Cəfəroğlunun folklorşünaslıq irsi bu gün Azərbaycan folklor elminin
dövriyyəsində olan və onun inkişafını şərtləndirən ən etibarlı örnəklərdən
biridir.
Təbii ki, «Kitabi-Dədə Qorqud» kimi möhtəşəm sənət abidəsi də
mühacirət ədəbi-elmi fikrinin diqqətindən kənarda qala bilməzdi.
Özəlliklə, bu epos sovetlər birliyində «xalqa zidd mahiyyətli bir əsər» kimi
qadağan edildiyi, əgər belə demək mümkünsə, repressiyaya məruz qaldığı
dövrdə mühacir ziyalılarımız onun tədqiqi və təbliği ilə ardıcıl məşğul
olmuşlar. M. Ə. Rəsulzadənin «Dədə Qorqud dastanları» məqaləsində,
«İslam-türk ensiklopediyası» üçün yazdığı «Azərbaycan etnoqrafiyası» oçerkində,
M. B. Məhəmmədzadənin «Dədə Qorqud», H. Bayqaranın «Dədə Qorqud
dastanlarına dair notlar» və s. yazılarında bu abidənin türk etno-mədəni
sistemində yeri, Azərbaycan ədəbi dilinin, ədəbiyyatının inkişafındakı rolu
araşdırılmış, eyni zamanda, Stalin rejimi dövründə dastanla bağlı inzibati
qadağalar dünya ictimaiyyətinin nəzərinə çatdırılmışdır.
Əli bəy Hüseynzadə və Əhməd bəy Ağayevin məqalələrində ardıcıl
inikasını tapmış türkçülük, islamçılıq qənaətləri o zaman imperialist
dairələrinin müstəmləkəçilik iddialarına qarşı Şərqdə gedən milli-azadlıq
mübarizəsi ilə səsləşirdi. Bolşevik mətbuatının cidd-cəhlə yaydığı
sosializm ideyalarına Ə. Ağayevin münasibəti birmənalı idi. Onun qəti
qənaətinə görə bizdə sosializm «yüz il yox, yüzlərcə illər» müddətində də
baş tutan iş deyil.
Bununla belə, dövrün digər qabaqcıl azərbaycanlı mütəfəkkirləri kimi
Ə. Hüseynzadə və Ə. Ağayev də mütərəqqi Qərb və Rusiya mədəniyyəti
ilə təmasda olub onlardan faydalanmağı vacib hesab edir, Avropa və rus
ədəbiyyatlarının ən məşhur nümayəndələrinin əsərlərini tərcümə və təbliğ
edirdilər. cu ildə İstanbula köçdükdən sonra Ə. Ağayev «Ağaoğlu»
soyadını qəbul etmiş, «Tərcümani-həqiqət» qəzetini çıxarmışdır. Onun
ədəbi və jurnalistik fəaliyyətində türkçülüyün təbliği ön plana keçmişdir.
Türkiyə respublika elan edildikdən sonra Ə. Ağaoğlunun elmi-publisist
yaradıcılığında xüsusi yer verdiyi hüquq və siyasət məsələlərinə dair bir
sıra kitabları nəşr olunur. S. Ə.Şirvaninin «Əsərləri külliyyatı»na, V. Şekspirin
«Otello» faciəsinə, M. Qorkinin yaradıcılığına dair məqalələri isə onun
ədəbiyyat elmi sahəsində fəaliyyətindən maraqlı nümunələrdir.
Məlum olduğu kimi, məşhur azərbaycançı Ceyhun bəy Hacıbəyli
cu ildə Əlimərdan bəy Topçubaşovun rəhbərlik etdiyi Azərbaycan
nümayəndə heyətinin tərkibində Versal sülh konqresinin işində iştirak
etmək üçün Fransaya getmişdi. ci ilin baharında Bakıda, bütün
Azərbaycanda baş vermiş faciəli hadisələrlə əlaqədar olaraq o da vətənə
qayıda bilməmiş, ömrünün sonuna qədər Parisdə yaşamalı olmuşdur.
ci ildə C. Hacıbəylinin tərcüməsində və onun rejissorluğu ilə Parisin
«Femina teatrı»nda Ü.Hacıbəylinin «Arşın mal alan» operettası tamaşaya
qoyulmuşdur.
Ceyhun bəyin cü ildə Bakıda nəşr edilmiş «Seçilmiş əsərləri» (rus
dilində) kitabındakı məqalələri mövzusu və problemlərin vacibliyi etibarilə
bu gün də öz aktuallığını saxlamaqdadır. Onun «Qarabağ dialekti və
folkloru» monoqrafiyası Yaxın Şərqi, Azərbaycanı, onun ayrılmaz parçası
olan Qarabağın adət və ənənələrini, dilimizi öyrənmək istəyən avropalılar
üçün zəngin bir xəzinədir. Burada xalq ədəbiyyatımız və dialektlərimizlə
əlaqədar elə səciyyəvi, ümumiləşdirilmiş məlumatlar təqdim olunur
ki, həmin məlumatlar o vaxtadək nəinki Fransada və Rusiyada, hətta
Azərbaycanın özündə də bu cür sistemli şəkildə nəşr edilməmişdi.
Əsər otuz üç kiçik bölmədən ibarətdir. Bu bölmələrdə xalq arasında
dolaşan bayatılar, alqışlar, qarğışlar, yalvarışlar, hədə-qorxular, andlar,
oxşamalar, beşik nəğmələri, ağılar, müraciət formaları, zarafatlar, məzəli
deyimlər və i.a. toplanıb təsnif edilmişdir.
Mühacirət ədəbi-elmi fikri XI-XII yüzilliklər farsdilli Azərbaycan
poeziyasını: Qətran Təbrizi, Məhsəti Gəncəvi, Nizami Gəncəvi, Xaqani
Şirvani kimi klassiklərin yaradıcılığını milli ədəbiyyat tariximizin
qiymətli faktları kimi dəyərləndirir və bu zaman dil amilindən çox,
əsərin məzmununun milli qənaətlərimizə cavab verməsini vacib sayırdı.
Bu baxımdan M. Ə. Rəsulzadənin «Azərbaycan şairi Nizami» ()
monoqrafiyası öz sanbalı və siqləti ilə seçilir.
Azərbaycanda milli qurtuluş hərəkatının ən görkəmli xadimlərindən
və ilk Demokratik Cümhuriyyətimizin banilərindən biri kimi
tanınan M. Ə. Rəsulzadə həm də məşhur publisist və alim idi. Onun
yaradıcılığının baş mövzusu Azərbaycandır. Yəni M. Ə. Rəsulzadə məqalə
və kitablarının başlığına çıxarıb-çıxarmamasından asılı olmayaraq, bütün
əsərlərində Azərbaycanın tarixini, siyasi coğrafiyasını, dilini, ədəbiyyatını,
ədəbi-mədəni əlaqələrini, xalqımızın mənəvi gücünü, azadlıq eşqini,
istiqlal əzmini tədqiq etmişdir. Bu mənada onun sayı-hesabı hələ dəqiq
müəyyənləşdirilməmiş, bir yerə toplanıb tam halda nəşr olunmamış irsini
«Azərbaycannamə» kimi şərəfləndirmək ədalətli olardı. Hələ «Azərbaycan
cümhuriyyəti» kitabında o, «Ədəbi və milli intibah» adlı xüsusi fəsildə
«Koroğlu», «Əsli və Kərəm», «Aşıq Qərib» kimi folklor örnəklərimizin xalq
ruhundan xəbər verən dastanlar olub Azərbaycanda geniş yayıldığından,
Füzuli irsinin ölməzliyindən bəhs etmiş və belə bir fikri əsaslandırmışdır
ki, bu böyük sənət duhasının yaradıcılığı sayəsində «Azərbaycan türk
ədəbiyyatı müstəqil bir cərəyan halına düşmüşdür». Alim XX əsrdə bir
tərəfdən türk, digər tərəfdən də rus ədəbiyyatından təsirlənən Hadi, Sabir,
Cavid, Cavad, Səhhət kimi sənətkarların yaradıcılığını fərqləndirmişdir.
C.Məmmədquluzadənin «Anamın kitabı», S. S. Axundovun «Laçın
yuvası», H. Cavidin «Peyğəmbər» dramları, Ə. Cavadın «Nədən yarandın?»
şeiri kitabda nisbətən geniş təhlil olunmuşdur. funduszeue.infon əsərlərinin dili
alimin çox xoşuna gəlmiş, xüsusən, «Səyavuş»da o, türk şeirinin gözəllik
sirlərini «bilən bir sənətkarın ifadə parlaqlığını» görmüşdür.
M. Ə. Rəsulzadənin fikrincə, bolşevik dövründən əvvəlki yazıçılardan
sovet idarəsi altında ən böyük müvəffəqiyyət C. Cabbarlıya nəsib
olmuşdu. Dramaturqu ancaq kollektivçilik ruhunun təmsilçisi hesab edən
tənqidçilərdən fərqli olaraq, M. Ə. Rəsulzadə bu istedadlı sənətkarın öz
pyeslərinə verdiyi adlarda bir fərdiyyətçilik mübəlliği kimi çıxış etdiyini
söyləyir və fikrini sübut etmək üçün oxucuları onun əsərlərinin adlarına
bu baxımdan xüsusi diqqət verməyə çağırırdı. funduszeue.infoğunun Stalini idealizə
edən bəzi şeirlər yazdığını göstərməklə yanaşı alim onun «Vaqif» mənzum
dramını «Azərbaycan səhnəsinin Azərbaycan vətənpərvərliyinə rəvac verən
ən uğurlu əsəri» adlandırmışdır. funduszeue.infoğunun şairlik qüdrəti haqqında aydın
təsəvvür oyatmaq üçün «Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı» əsərində «Vaqif»
pyesindən Qacarla Vaqifin məşhur dialoqu tam şəkildə nümunə kimi
verilmişdir («Aha, baş əyməyir hüzurumda bu…»). Çağdaş Azərbaycan
ədəbiyyatı barədə mülahizələrini yekunlaşdıran alim iqtibas kimi gətirdiyi
nümunələr əsasında belə düzgün bir nəticəyə gəlmişdi ki, hər cür senzor
maneələrinə və partiya orqanlarının çox sərt nəzarətinə baxmayaraq
«qırmızı istilanın kommunizm ölkəsində milli hissi öldürdüyünə dair
söylənən bədbin hökmlər mübaliğəlidir. Bu hiss yaşayır, çarpışır və millətin
ruhunu əks etdirən aynada – onun ədəbiyyatında öz əksini tapır».
M. Ə. Rəsulzadənin ədəbiyyatşünaslıq sahəsində ən sanballı əsəri
«Azərbaycan şairi Nizami» monoqrafiyasıdır. Bu kitab şairin əsərlərini
və onun ətrafında aparılmış tədqiqatları orijinalında, yəni farsca oxuyan,
yüksək elmi səviyyəyə və incə bədii zövqə malik olan bir alimin çoxillik
araşdırmalarının məhsuludur. Dörd fəsildən ibarət kitab Nizami Gəncəvinin
dövrü, mühiti, həyatı, yaradıcılığı, ədəbi sələflərinə münasibəti, sənətdə
xələflərinin şairə münasibəti, «Xəmsə»nin bədii xüsusiyyətləri, Nizami
ədəbi məktəbi və s. haqqında sanballı monoqrafiyadır.
Müqəddimədə müəllif Nizaminin irsi və onun yaradıcılıq taleyi ilə bu və
ya digər dərəcədə bağlı olan bir sıra çox vacib problemləri işıqlandırmışdır.
Bunlardan biri Şərq mədəniyyətinə türklərin, Azərbaycan xalqının verdiyi
qiymətli töhfə məsələsidir. O, belə bir fikri əsaslandırır ki, Şərq aləmində
bəzi hallarda islam mədəniyyəti adı altında birləşdirilən elm, ədəbiyyat,
incəsənət, xüsusən poeziya əsərlərinin yaranmasında ərəblərlə bərabər,
onlar qədər, bəzi sahələrdə hətta onlardan da artıq türklərin və farsların
xidmətləri vardır. Bu sahədə adları bir qayda olaraq həmişə birinci çəkilən
görkəmli sənət korifeyləri arasında fars Ə.Firdovsi, özbək Ə.Nəvai ilə
yanaşı azərbaycanlı N. Gəncəvinin də şərəfli adı xüsusi əzəmətlə səslənir.
Şairin əsərlərindən aldığı çoxsaylı faktlar və onların elmi təhlili əsasında
müəllif dönə-dönə təkrar edir ki, Nizami qəlbi türk sevgisi, Qafqaz şəraiti
ilə bağlı olan, yurdunun tarixi müqəddəratından və ölkəsinin özünəməxsus
gözəlliklərindən nəşət edən bir Azərbaycan şairidir.
Nizaminin şəxsiyyəti məsələsi bütün əsər boyu müəllifin diqqət
mərkəzindədir. Lakin kitabın birinci fəslində Nizaminin tərcümeyi-halına
dair müxtəlif mənbələrdən toplanmış faktları, eləcə də şairin Azərbaycan
hökmdarları ilə münasibətlərinə dair onun özünün «Xəmsə»də yazdıqları
əsasında tədqiqatçı bu böyük söz ustadının şəxsiyyətini bugünün oxucusu
üçün daha da doğmalaşdırır, vüqarı, əyilməzliyi, mənəvi ucalığı barədə
təsəvvürləri zənginləşdirir. Bu zəmində Nizaminin dünya ədəbiyaytında
mövqeyi məsələsinin qoyuluşu bizə daha inandırıcı görünür. Azərbaycan,
İran və Hindistanın görkəmli söz ustalarından gətirilən etiraflar bir daha
təsdiq edir ki, «aşiqanə məsnəvilər yazmaqda… heç kim şeyx həzrətlərinin
(Nizaminin) səviyyəsinə yüksələ bilməmişdir. Nizaminin izilə getmək
və onun xırmanından qalan başaqları toplamaq məqsədilə Əmir Xosrov
Dəhləvi kimi bəzi şairlər «Xəmsə» yazmışlarsa da, əsərlərinin yalnız
adlarını ustadınkına bənzədə bilmişlər».
Monoqrafiyanın ən geniş fəsillərindən biri «Xəmsə»dəki məsnəvilərin
onların yazılış tarixinə uyğun bir ardıcıllıqla təhlilinə həsr olunmuşdur.
«Sirlər xəzinəsi»ndəki bütün «məqalə»lərin ideyasını yığcam şərh edən alim
onları müşayiət edən hekayələri də açıqlayır. Bizim zəmanəmizdə dərslik
və müntəxəbatlarda tanınan adlarla desək, «Kərpickəsən qoca ilə cavanın
dastanı», «Sultan Səncər və qarı», «Ənuşirəvanla bayquşların söhbəti» kimi
mənzum hekayələrin məzmununu açır. Bütövlükdə «Sirlər xəzinəsi»ni
təlqinçi, tərbiyəvi əsər adlandırır, insan əxlaqını kamilləşdirməyə xidmət
baxımından çox yüksək qiymətləndirir.
«Xəmsə»nin ikinci əsəri olan «Xosrov və Şirin»dən bəhs edərkən
M.Ə.Rəsulzadə əvvəlcə onun janrını müəyyən etmiş və məsnəvini haqlı
olaraq mənzum roman adlandırmışdır. Qədim Şərqdə Xosrov və Şirinin
məhəbbət macərasına dair ayrı-ayrı epizodların qələmə alındığı ədəbi
məxəzləri yada salan alim belə hesab edir ki, Nizami bu hekayəti tam
şəkildə nəzmə çəkən ilk şairdir və onun əsərinin məziyyəti qəhrəmanların
daxili aləmini, psixologiyasını dərindən əks etdirməsindədir. M. Ə. Rəsulzadə
«Xəmsə»nin digər nümunələri kimi «Xosrov və Şirin» romanının da
məzmununu yığcam şəkildə öz əsərində vermişdir və bizim qənaətimizə
görə haqlı iş görmüşdür. Eyni üsuldan müəllif «Yeddi gözəl» və
«İsgəndərnamə» haqqında bölmələrdə də istifadə etmiş, bilavasitə həmin
əsərlərin konkret məzmunundan çıxış edərək onların təhlilini vermişdir.
«İsgəndərnamə»nin təhlilində M. Ə. Rəsulzadə bu əsərin «Xəmsə»nin
digər nümunələrindən fərqləndirən özünəməxsusluğu üzərində dayanaraq
nizamişünaslıq elmi üçün yeni olan bir xüsusiyyəti aşkarlayır. Alim göstərir
ki, bu əsər müəyyən tarixi şəxsiyyət və hadisələr haqqında yazıldığına,
epik vüsətinə baxmayaraq, onda dərin bir lirizm var. İsgəndərin hər bir
hərbi və siyasi qələbəsi eyni zamanda bir eşq macərası ilə süsləndirilir.
Beləliklə, əsərdə «İsgəndər bir imperator, peyğəmbər, filosof olduğu
qədər də bir aşiqdir». Alim Nizami «Xəmsə»sini müəyyən mövzular üzrə
araşdırır, şairin farslar və fars mədəniyyəti, türkçülük aləmi və türklər,
Qafqaz torpağı haqqında mülahizələrini, eləcə də bəşəriyyətin zərif cinsi
olan qadın haqqında fikirlərini təhlil edib ümumiləşdirir. Məsnəvilərdən
gətirdiyi faktlar əsasında sübut edir ki, Nizami «türk» kəlməsilə öz
əsərlərində gözəl, mərd, qəhrəman, ağıllı kimi keyfiyyətləri ifadə etmişdir.
Bu keyfiyyətləri Nizami özünün qadın qəhrəmanlarında da görmüş və dönə-
dönə təqdir etmişdi. Xosrovun cənazəsi yanında özünü həlak etmiş Şirin
haqqında şairin bu sözləri çox ibrətamizdir: «Afərin Şirinə və onun şirin
ölümünə, can verib, can almağına!» M.Ə.Rəsulzadənin fikrincə, Nizami
bu sözləri türk ənənələrindən, Qafqaz şəraitindən ilham alaraq yazmışdır.
M. Ə. Rəsulzadənin Nizami haqqında kitabı mühacirət ədəbi fikrinin,
özəlliklə nizamişünaslığın ən dəyərli uğurlarından biri, bəlkə də birincisi
olub XX əsrin ikinci yarısından etibarən Azərbaycanda ədəbiyyat elminin
inkişafına ciddi kömək etmişdir.
Anadilli poeziyamızın Həsənoğlu, Qazi Bürhanəddin, Nəsimi,
Xətai, Füzuli kimi klassiklərinin yaradıcılığı haqqında da mühacirət
ədəbiyyatşünaslığının maraqlı qənaətləri vardır. Mühacir alimlər XV əsrin
sonu – XVI əsrin əvvəllərini anadilli poeziyamızın ən parlaq dövrü kimi
təqdim edir, onun qısa bir zamanda çiçəklənməsini ayrıca vurğulayırdılar.
Ə. Yurdsevərə görə, Səfəvilərin Azərbaycan dilini dövlət dili elan etməsi
XVI əsrdə bu dildə yaranmış ədəbiyyatı ən kamil inkişaf səviyyəsinə
çatdırmışdı. Hələ cü ildə M. Ə. Rəsulzadə İstanbulda işıq üzü görmüş
«Azərbaycan Cümhuriyyəti» əsərində Füzulini «bütün türklüyün dahi
şairi» kimi səciyyələndirir və qeyd edirdi ki, «Hafiz divanı farslar üçün nə
isə, Azərbaycan türkləri üçün də Füzuli divanı odur».
Molla Pənah Vaqifi modern Azərbaycan ədəbiyyatının banisi sayan
Ə.Cəfəroğlu onun ədəbiyyatımıza gətirdiyi yenilikləri, lirikasının ana
motivlərini belə səciyyələndirir: «Şeirlərində şəklən əski klassik ədəbiyyata
bağlı qalmaqla bərabər, ifadə, mövzu, hətta təbir və kəlmə xəzinəsi
baxımından da tamamilə azəri xalqının ruhuna sadiq qalmışdır. Dili sadə
və xalq dili idi. Şeirə yerli dialekt ünsürləri daxil etməkdə heç bir mənfilik
görməmişdir. Və bu baxımdan azəri poeziyasının gəlişməsində, realist
şüurun ilk örnəklərini verməkdə müvəffəq olmuş və bu üzdən Vaqifin
ədəbi yaradıcılıq qabiliyyəti milli Azərbaycan ədəbiyyatı inkişafının qəti
bir mərhələsini təşkil etmişdir. Həyatı olduğu kimi, qadını isə həyat nəşəsi
olaraq qəbul etmək, Vaqifin ədəbiyyata gətirmək istədiyi əsas realizm
ünsürləri idi. Eşq, insan gözəlliyi, təbiət təsvirləri Vaqifdə ana motivlər
olaraq keçir» (Cəfəroğlu, 40).
Digər mühacir alim Ə.Yurdsevər «Azərbaycan ədəbiyyatında Vidadi
və Vaqifin yaradıcılığı» əsərində XVIII əsri ədəbi-mədəni həyatımızın
dönüş nöqtəsi kimi qiymətləndirir. Yurdsevərin təqdimində də Vaqif öz
dövrünün yeni şeir üslubunu yaradan, şeirləri həm forma, həm də məzmun
baxımından milli mahiyyət daşıyan sənətkardır.
Mühacirət ədəbi-elmi fikri XIX əsr ədəbiyyatını modern Azərbaycan
ədəbiyyatının növbəti inkişaf mərhələsi kimi araşdırır və bu əsrdə ədəbi
prosesin aparıcı meyli kimi realizm ədəbi cərəyanının formalaşmağa
başlamasını vurğulayırdı. M. B. Məhəmmədzadənin «Fətəli Axundzadə»,
«Mirzə Fətəli və Puşkin», Ə. Yurdsevərin «Mirzə Fətəli Axundzadənin həyatı
və əsərləri», «Qasım bəy Zakir», «cu əsr Azərbaycanındakı modern və
realist ədəbi cərəyanlar», «Abbasqulu ağa Bakıxanov», Ə. Cəfəroğlunun
«Mirzə Fətəli Axundzadə», «Böyük azəri türkçüsü Mirzə Fətəli» və s.
araşdırmalarında XIX əsr ədəbiyyatının çeşidli problemləri tədqiqat
predmetinə çevrilir. Bu əsrdə təzə ədəbiyyatın ilk görkəmli nümayəndələri
kimi funduszeue.infoıxanov, İsmayıl bəy Qutqaşınlı və Mirzə Şəfi Vazehin ədəbi
fəaliyyətinin əhəmiyyətini qeyd edən mühacirət elmi Qasım bəy Zakiri
Vaqif yaradıcılığında erkən inkişaf mərhələsini keçirən realizmin mahir
davamçısı sayır, satiranın böyük ustadı kimi dəyərləndirirdi. Mühacirət
ədəbiyyat elminin M. F. Axundzadənin bədii yaradıcılığı, ədəbi-tənqidi
və fəlsəfi görüşləri barədə araşdırmalarını isə cəsarətlə axundovşünaslıqda
xüsusi bir mərhələ kimi qiymətləndirmək olar.
«Azərbaycan dram ədəbiyyatı» əsərində C.Məmmədquluzadənin
əsərlərindən xüsusi bəhs edən Ə.Yurdsevər «Ölülər»lə yanaşı, «Anamın
kitabı» pyesinin üzərində də ətraflı dayanır. Mühacir alimin fikrincə, Mirzə
Cəlil «Anamın kitabı»nda Azərbaycanın qurtuluşu, hürriyyət və istiqlala
qovuşması üçün sinif, partiya, zümrə və kültür fərqinə varmadan bütün
vətən övladlarının birliyi ideyasını təbliğ etmişdir» (Yurdsevər, ;
27).
Mühacirət ədəbiyyatşünaslığı sovet Azərbaycanındakı ədəbi prosesi
də daim diqqət mərkəzində saxlamışdır. M.Ə.Rəsulzadənin «Çağdaş
Azərbaycan ədəbiyyatı», M. B. Məhəmmədzadənin «Azəri ədəbiyyatının
dünəni və bugünü», «Cəfər Cabbarlı», S.Təkinərin «Sovet Azərbaycanında
tənqidlərə hədəf olan bəzi şeirlər üzərində incələmələr», «Azərbaycan sovet
ədəbiyyatında müqavimət hərəkatının milli xarakteri», Ə. Cəfəroğlunun
«Şəkilcə milliyyətçi sovet türk ədəbiyyatı», «Sovetlər Birliyi türkolojisi
araşdırmalarındakı rus kültür üstünlüyü davası» və s. məqalələr mühacir
ədəbiyyatşünasların sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatına obyektiv elmi
meyarlarla yanaşdıqlarını göstərir.
Buraya qədər söylənənlər mühacir ziyalılarımızın milli ədəbiyyat
elminin inkişafında mühüm rol oynadıqlarını təsdiq edir. Lakin təəssüf
ki, sovet dövründə məlum qadağalarla əlaqədar olaraq, onların zəngin
ədəbi-elmi irsi Vətəndə yayıla bilməmiş, həmin irsin yaradıcıları isə «xalq
düşməni», «vətən xaini» kimi böhtanlarla təhqir və ittiham olunmuşlar.
Mühacirət irsinin vətənə qayıdışı yalnız Azərbaycan Respublikasının
Dövlət müstəqilliyinin bərpasından sonra mümkün olmuş, həmin
irsin nəşri, tədqiqi və təbliği yönündə bir sıra mühüm işlər görülmüş və
hazırda da görülməkdədir. Bugün mühacirət ədəbiyyat elmi Azərbaycan
ədəbi-nəzəri fikrinin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi elmi dövriyyəyə daxil
olmuşdur.
Milli ədəbiyyat elminin inkişafında siyasi mühacirlərimizlə yanaşı,
xarici ölkələrdə yaşayan digər soydaşlarımızın da xidmətləri vardır.
Onlardan biri London Universitetinin professoru Turxan Gənceyidir. Əslən
Gəncədən olan Turxan bəy ci ildə Təbrizdə anadan olmuş, İstanbul
Universitetində ali filoloji təhsil almışdır. Türk və İran filologiyası üzrə
nüfuzlu mütəxəssis olan T. Gənceyi Neapol Frankfurt-Mayn, Hamburq
universitetlərində Şərq xalqları ədəbiyyatlarından mühazirələr oxumuşdur.
Alimin Orxon-Yenisey abidələri, «Divani-lüğatit türk», Əlişir Nəvai, Şah
İsmayıl Xətai yaradıcılığı barədə araşdırmaları maraqla qarşılanmışdır.
Ulu babaları əslən Azərbaycandan olan tanınmış Türkiyə alimləri prof. Əli
Yavuz Akpınarın və Nizaməddin Onkun ədəbiyaytşünaslıq fəaliyyətləri də
əksər türk ölkələrində elmi ictimaiyyətə yaxşı məlumdur. Uzun illərdən
bəri İzmir Egey Universitetində kürsu başkanlığı yapan Əli Yavuz Akpınar,
Federal Almaniyada çalışan Nizaməddin Onk Azərbaycan ədəbiyyatının
müxtəlif problemləri ilə bağlı çoxsaylı araşdırmaların müəllifləridir. Məhz
bu sahədəki səmərəli fəaliyyətlərinə görə onların ikisi də Azərbaycan
Yazıçılar Birliyinin fəxri üzvü seçilmişlər.
Biz xaricdə yaşayan soydaşlarımızın milli ədəbiyyatşünaslıq elmimizin
inkişafındakı xidmətlərindən ən ümumi şəkildə bəhs etdik. Sovet dövründə,
bütün ideoloji basqılara baxmayaraq, Azərbaycanda da ədəbiyyatşünaslıq
sahəsində görkəmli alimlər fəaliyyət göstərmişlər. Onlar da çox böyük
ictimai, siyasi, inzibati təzyiqlərə məruz qalıblar. Məşhur ədəbiyyat
tənqidçisi və nasir Seyid Hüseyni, folklorçu alim Vəli Xuluflunu, ədəbiyyat
tarixçisi Əmin Abidi bolşeviklər qurşuna düzmüşlər. Klassiklərin nadir
əlyazmalarını min bir məşəqqətlə toplayıb göz bəbəyi kimi qoruyan,
araşdırıb təhlil və nəşr edən Salman Mümtaz dahi Hüseyn Cavid kimi
Sibirin buzlu cəhənnəmində həlak olmuşdur. Fəlsəfə akademiki, ədəbiyyat
tənqidçisi Heydər Hüseynov rejimə protest əlaməti olaraq şah damarını
kəsib həyatla vidalaşmışdır.
Məşhur ədəbiyyatşünas alimlər: akad. M.A. Dadaşzadə, akad. funduszeue.infoı,
akad. funduszeue.infomov, prof. M.Rəfili, prof. Ə.Sultanlı, prof. Mir Cəlal
Paşayev, prof. M.Təhmasib, prof. M. Quluzadə daim nəzarət altında
olmuşlar. Məlum səbəblər üzündən onlar heç də həmişə düşündüklərini,
ürəklərindən keçənləri yazıb nəşr etdirə bilməmişlər. Məsələn, onlar
XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın Rusiya imperiyası tərəfindən işğal
olunduğunu yaxşı bilsələr də heç vaxt bu tarixi həqiqəti öz əsərlərində
açıb-ağartmamışlar. Bolşevik-daşnak qoşunlarının ci ildə on minlərlə
insanın günahsız qanını axıtmaqla ölkəmizi zor gücünə sovetləşdirdiklərini
yaza bilməmişlər.
Bununla belə, yenə də vaxtilə bolşeviklərin güllələdikləri böyük
alim Firidun bəy Köçərlidən sonra ilk Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini
onlar yaratmışlar. Alman faşistləri ikinci dünya savaşında Avropa
paytaxtlarındakı mədəniyyət abidələrini dağıdaraq soldat çəkmələri ilə
onları tapdaladığı bir vaxtda paytaxtımız Bakı şəhərində alimlərimiz
iki sanballı cilddə ilk sistemli Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini yazıb nəşr
etdirmişlər. Gəncəli Nizaminin illik yubileyini hazırlayıb çox geniş
miqyasda keçirmişlər. Dövlət müstəqilliyini əldə etdikdən sonra onlar dahi
Məhəmməd Füzulinin illik, «Kitabi-Dədə Qorqud» eposunun
illik yubileyləri münasibəti ilə ə yaxın kitab hazırlayıb dünya işığına
çıxarmışlar.
Nə yazıq ki, mühacirətdə doğma yurd həsrəti ilə dünyasını dəyişənlər,
Sovetlər birliyinin buzlu cəhənnəmləri olan Uralda, Sibirdə, Uzaq Şərqdə
çürüyənlər bunları görmədilər. Onlar görmədilər ki, bu gün Azərbaycanın
mühacir alimləri də, ölkəmizin həqiqi azadlığa qovuşmuş araşdırıcıları
da bir araya gəlib elmimizin vaxtı çatmış problemlərini birlikdə araşdırır,
müzakirə edir, ümumiləşdirir, ba sahədə gələcək yeni uğurların əsasını
qoyurlar.
KAYNAKÇA
1. Cabbarlı, N., (), Mühacirət və klassik ədəbi irs. Bakı: Elm,
2. Cəfəroğlu, Ə., (), «Modern Azərbaycan ədəbiyyatına toplu bir
baxış», Azərbaycan yurd bilgisi. İstanbul, sayı 37,
3. Yurdsevər, Ə., (), Azərbaycan dram ədəbiyyatı. Ankara,
AHMET HAŞİM KARŞISINDA ORHAN VELİ
*
NEMUTLU, ÖZLEM
TÜRKİYE/ТУРЦИЯ
ÖZET
Orhan Veli, Türk şiir tarihinde önemli bir kırılma ve değişme evresi olan
Garip şiirinin öncüsü ve en tanınmış şairidir. Şiire Ahmet Haşim, Yahya
Kemal Beyatlı, Ahmet Hamdi Tanpınar, Ahmet Muhip Dranas ve Necip
Fazıl Kısakürek gibi şairlerin etkisinde kaldığı örneklerle başlamış, ancak
daha sonra geleneğin temsilcisi saydığı isimlerini zikrettiğimiz şairlerden
farklı bir sanat anlayışı doğrultusunda yepyeni, “garip” addedilecek eserler
kaleme almıştır. Söz konusu eserlerini yazarken de kanaatimizce bütün ge-
lenekle hesaplaşmakla birlikte en çok Ahmet Haşim’in şiir anlayışını göz
önünde bulundurmuştur. Bir bakıma onun şiirine Ahmet Haşim’in şiiriyle
hesaplaşmanın ürünü olarak da bakılabilir. Bu bağlamda “The Influence of
Anxiety” adlı kitabında Harold Bloom’un da kullandığı terimlerden yola
çıkarak söyleyecek olursak, öncü şair-selefi Ahmet Haşim’in etkisinde şi-
ire başlamış, ancak kendi kimliğini ispat edebilmek adına onu reddetmiş,
yepyeni bir şiir örneği vermiştir. Bununla birlikte halef şair olarak selefinin
izlerinin zaman zaman ortaya çıkmasına engel olamamıştır.
Anahtar Kelimeler: Selef Şair, Halef Şair, gelenek, ret, kimlik.
ABSTARCT
Orhan Veli Against Ahmet Haşim
Orhan Veli Kanık is the Pioneer and the most important poet of the new
era called First Modern or Bizzare Poetry (Garip Şiiri) reflecting an im-
portant refracting and changing in the history of Turkish poetry. He started
writing his early poems under the influence of the modern poets such as
Yahya Kemal Beyatlı, Ahmet Haşim, Ahmet Muhip Dranas, Ahmet Hamdi
Tanpınar and Necip Fazıl Kısakürek, but later he changed his idea and
understanding of art and poetry of those poets whom he considered as
the representative of the tardition (classical poetry). The pomes written
by Kanık was called “garip” (bizzare) during that time by other poets. In
* Dr. Özlem Nemutlu, Celal Bayar Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Yeni
Türk Edebiyatı Ana Bilim Dal
our opinion, while he was writing his new peoms rejecting the old or clas-
sic poems of Yahya Kemal and others, he took into consideration Ahmet
Haşim’s understanding of poetry. In a way, we can consider Orhan Veli’s
poems as the result or product of the reckoning with Ahmet Haşim’s poems.
In this context, Harold Blooms’ concepts taking place in “The Influence of
Anxiety” can be used for the explanation of the Orhan Veli’s place against
Haşim. When we apply Blooms’s terminology into Orhan Veli’s poems,
we can see that Orhan Veli started writing poetry under the influnece of
his Pioneer/ initiator poet Ahmet Haşim, but later in order for him to proof
his identity and personality in Turkish poetry, he has rejected his initiator,
Haşim and his understandingi of poetry, and brought about a new and ori-
ginal poetry samples. Together with this rejectoin, he as a follower poet
was not be able to escape from the emanation of influence of his Pioneer/
initiator poet Haşim from time to time, too.
Key Words: Precursor Poet, Later Poet, tradition, rejection, identity.
Orhan Veli, Türk şiir tarihinde büyük bir kırılmanın ve köklü bir deği-
şikliğin ifadesi olan Garip akımının Oktay Rifat ve Melih Cevdet’le birlik-
te üç temsilcisinden biri ve en ateşli savunucusudur. Bundan dolayıdır ki,
akımın poetikası niteliğinde olan Garip önsözünü yazan Orhan Veli olur.
Sanatçı, gerek söz konusu önsözü yazarken gerekse benimsedikleri şiir
görüşüne uygun “garip” tarzdaki şiirleri kaleme alırken, eser verdikleri dö-
neme hâkim olan ve bir nevi aşılmaz kurallarla âdeta statükolaşan edebiyat
geleneğini yıkmak istiyordu. Orhan Veli ve arkadaşlarının ilk edebî ürün-
lerini vermeye başladıkları sıralarda Türk şiirinde başta hececiler olmak
üzere, Fransız sembolistleri ve parnesyenlerin izinde aruz vezniyle imajist
şiirler yazan Ahmet Haşim, Yahya Kemal Beyatlı, Ahmet Hamdi Tanpınar,
Ahmet Muhip Dranas, Necip Fazıl Kısakürek gibi isimlerin oldukça etkili
olduğunu görmekteyiz. Bu isimlerin yanı sıra kendine özgü bir tarzda aruz
vezniyle yazan Âkif’i, eski şöhretlerini yitirmekle birlikte hâla yazmaya
devam eden Cenap’ı ve Hâmit’i de sayabiliriz. Burada putları kırmak üze-
re yola çıkan Nazım Hikmet ve Ercümend Behzad’ın farklı yollarla ede-
biyat tarihimizde vezinsiz şiir yazma geleneğini başlatmak suretiyle Garip
akımının doğuşunu hazırladıklarını da hatırlatmalıyız1. Ancak bütün bu
isimler ve onların temsil ettikleri eğilimler içerisinde devrin edebiyat dün-
yasında belirleyici olan Hececiler ile Ahmet Haşim ve Yahya Kemal’dir.
1
Bu konuda bkz. İnci Enginün, Cumhuriyet Dönemi Edebiyatı, Dergâh Yayınları, İstanbul , (Enginün,
Garip hareketinden önce şiirimizde hüküm süren şahsiyetleri ve anlayışları “Eskiler”, “Memleket Edebiyatı” ve
“Öz Şiir” başlıkları altında ele alır. ss. ) Hakan Sazyek, Cumhuriyet Döneminde Türk Şiirinde Garip Hare-
keti, İş Bankası Yayınları, Ankara , s, Asım Bezirci, Orhan Kanık, Eti Yayınevi, İstanbul , 79 s.
Biz bu bildirimizde-yazımızda, Garip akımının en önde gelen savunu-
cusu Orhan Veli’nin şiirleri üzerinde duracak ve onun edebî şahsiyetinin
şekillenmesinde yukarıda bahsettiğimiz bütün edebî geleneklerin ve ede-
biyatçıların büyük etkisi olmakla birlikte kanaatimizce oldukça belirleyi-
ci bir fonksiyona sahip Ahmet Haşim’in şiir anlayışı ve şiir örnekleriyle
Orhan Veli’nin şiirlerini çeşitli açılardan mukayese etmeye ve buradan
yola çıkarak Orhan Veli’nin Ahmet Haşim’i aşmak için hangi mekanizma-
lara başvurduğunu göstermeye çalışacağız. Burada şunu hatırlatmakta fay-
da var ki, üzerinde duracağımız bu konu, Orhan 2, Hakan Sazyek3, Asım
Bezirci4, Cemil Yener5 gibi araştırmacılar tarafından da çeşitli vesilelerle
ele alınmıştır. Biz, büyük ölçüde bu isimlerin tespitlerinden faydalanmak-
la birlikte mümkün olduğunca tekrara düşmeyecek, zaman zaman Harold
Blomm’un da görüşlerine başvurmak ve metinlere daha çok gitmek sure-
tiyle Orhan Veli’nin şiirini yazarken, Ahmet Haşim’in poetikası ve şiirle-
riyle hangi vasıtalarla hesaplaşmaya gittiğini göstermeye çalışacağız.
“Yazarın ölümü”nü ilan ederek edebiyatı gayriinsanîleştiren postyapı-
salcılara karşı çıkarak bir edebî eserin meydana getirilmesinde “yazarın
rolü”ne dikkat çeken çağdaş eleştiri yazarı Harold Bloom, dilimize “te-
sir anksiyetesi” veya “etkilenme endişesi” şeklinde tercüme edilen “The
Influence of Anxiety” başlıklı teorik anlayışın temsilcisidir6. “Bloom’un
teorisine göre bir şair, kendisini müjdeleyen bir “selef” ya da baba şairin
şiir veya şiirleri muhayyilesine hükmetmeye başladığında şiir yazmaya
yönelmektedir. Selef karşısında “kendini gecikmiş bulan” şairin davra-
nışları, Freud’un baba ile oğul arasındaki Ödip ilişkisinin tahliline ben-
zer şekilde, bir kararsızlık içindedir. Yani bu davranışlar sadece hayran-
lığı değil, (güçlü bir şairin bağımsız ve mutlaka orijinal olmaya kendini
mecbur hissetmesi yüzünden) nefreti, kıskançlığı ve baba şairin çocuğun
muhayyile yeteneğine ket vurması endişesini de içerir. Gecikmiş şair, baba
şairi “kendini savunmaya dönük bir şekilde” eseri kendi bilinçli kabulü-
nün dışına çıkarıp bozarak okumak suretiyle bilinçsiz bir şekilde kendi
bağımsızlık ve üstünlük duygusunu korur. Ancak şair, ebeveynin kusurlu
2
Orhan Okay, “Orhan Veli ve Garip Önsözü”, “Ahmet Haşim ve Piyale Önsözü”, Poetika Dersleri, Hece Ya-
yınları, Ankara: , ss.
3
Hakan Sazyek, a.g.e. s, s. vs gibi.
4
Asım Bezirci, Orhan Veli’nin ilk şiirlerini sadece başta Ahmet Haşim olmak üzere Ahmet Muhip Dranas,
Ahmet Hamdi Tanpınar gibi şairlerden değil, Baudelaire, Rimbaud, Ronsard, René Bizet gibi Batılı şairlerden
de mülhem olarak yazdığını belirtir. Bkz. a.g.e. s.
5
Cemil Yener, “Ahmet Haşim-Orhan Veli Kanık”, Türk Dili, Aylık Fikir ve Edebiyat Dergisi, C: IX, Ocak
, Sayı: , ss.
6
Burada bize ders notlarını ve söz konusu konuyla ilgili tercümelerini kullanma izni veren hocam Prof. Dr.
Ömer Faruk Huyugüzel’e (Tesir anksiyetesi için bkz. funduszeue.info, Glossary of Literar Terms, Forth
Worth: HBC, , ss. ) ve edebiyat terimleri konusunda yöneticiliğini yaptığı funduszeue.info
sitesinden faydalandığım hocam Prof. Dr. Rıza Filizok’a teşekkür ederim.
şiirini, kendinden önce hiç yazılmamış orijinal şiiri yazmaya mahkûm olan
denemesinde tecessüm ettirmekten yine de kendini alıkoyamaz7. Bir başka
ifadeyle Terry Eagleton’un da belirttiği gibi, bir şair, kendisini kısırlaştıran
öncü güçlü şairin şiiriyle mücadeleye girer ve onu yeniden yazmaya ve
yorumlamaya çalışmak suretiyle kendini ispatlamaya çalışır8. Bloom, “ge-
ciken şair”in, “öncü veya selef” şairin şiirini altı şekilde bozup değiştire-
bileceğini belirttikten ve bu “bozup değiştirme” süreçlerinin söz sanatları
ve Freud’un savunma mekanizmaları arasındaki ilişkiye değindikten son-
ra söz konusu mekanizmalarla Kabalistlerin İbrani İncili’nin yorumunda
kullandıkları araçlar arasında bir benzerlik bulmuştur. Bloom, “Clinamen,
Tessera, Kenosis, Demonisierung, Askesis, Apophrades”9 terimleriyle ad-
landırdığı altı çeşit tahriften bahseder. Adı geçen savunma ve tahrif meka-
nizmaları, bir nevi kendinden önceki Hececilerle ve konumuzla ilgi olması
açısından en yoğun olarak Ahmet Haşim’in şiiriyle hesaplaşmaya giren
Orhan Veli’nin şiirinde de –bütün aşamaları ve türleriyle olmasa da– karşı-
mıza çıkmaktadır. Orhan Veli, bilhassa Ahmet Haşim karşısında kendisini
“gecikmiş” bir şair olarak görmektedir. Haşim, Ahmet Hamdi Tanpınar,
Ahmet Muhip Dranas, Necip Fazıl Kısakürek gibi önde gelen şairlerin,
Atatürk devrinin eleştiri otoritesi olarak kabul edilen Nurullah Ataç’ın da
büyük beğeni ve hayranlığını toplayan bir şairdir. Orhan Veli, devrin bir-
çok şairini etkileyen Haşim’le hem düz yazılarında –bunlara Garip önsö-
zünü de ilave edebiliriz- hem de şiirlerinde zaman zaman tavrını gizlemek-
le birlikte bir hesaplaşmaya girer. Bu bağlamda Orhan Veli’nin Haşim’in
şiirini aşma sürecini:
I. Şiirlerinde,
II. Düz yazılarında olmak üzere iki temel başlık altında ele alabiliriz.
Söz konusu sürecin nasıl tezahür ettiğini görmek için öncelikle şiirleri-
ne bakalım. Hakan Sazyek, Garip şairlerinin bilinen edebî mekteplerin ve
toplulukların aksine önce poetika ile değil de eserle, şiirle rakiplerinin kar-
şısına çıkmalarını, oldukça anlamlı bulur ve bu tavrı, mevcut şiir anlayışını
7
Harold Bloom, ’te yayımlanan ‘The Influence of Anxiety’ adlı kitabıyla söz konusu bakış açısının ede-
biyat tarihlerinin yazımında da etkili olacağını iddia etmektedir. Bkz. Terry Eagleton, Edebiyat Kuramı, Çev.:
Esen Tarım, Ayrıntı Yay., İstanbul , s.
8
Bkz. ag.e., s.
9
Bunlar sırasıyla, “Clinamen, temel aykırılık, öncü, selef şairin şiirini kötü okuma, onun yönelmediği noktaya
yönelme, hedef değiştirme; Tessera, önceki şiiri tamamlama ya da onu farklı tez oluşturacak şekilde kullanmak;
Kenosis, öncü şairin şiirini değersizleştirmek için onunla bütün bağlantıları kesiyor gözükme; Demonisierung,
öncü şairin şahsında, bütün edebiyat tarihini de içine alan bir anti melek kurgusu, şeytanîleştirme, böylece
ondaki üstün olarak kabul edilen nitelikleri bütün edebiyat tarihine mal ederek öncü şairin değerini düşürme;
Askesis, geleneksel vecde gelme tekniklerini sınırlandırma, öncü şairin şiirinde eksiklikler bulma; Apophrades
de ne yapılırsa yapılsın eserde öncü şairin etkisinin tamamen yok edilemeyeceği, tıpkı eski Atina inanışlarında
rastladığımız ölülerin ruhlarının belli günlerde evlerine dönmesi gibi öncü şairin halefin şiirinde varlığını bir
şekilde göstereceği anlamlarına gelmektedir. Bu son süreçte geciken şair, kendi kimliğini de bir bakıma bulmuş
olur. Çıraklık bitmiştir. Söz konusu tahrif mekanizmaları için bkz. (Almanca) www. funduszeue.info
yıkmak için somut bir eserle çıkarak daha etkili olma, geleneksel tutumu
benimseyenlerce eleştirilmekten kaçınma ve bir edebî hareket, bir okul
olarak başlama amacını taşımama gibi sebeplere bağlar Gerçi durağan-
lığa ve kuralcılığa dayanan mektep anlayışını ve kendilerinin bir mektep
olarak görülmesini, sosyal hayatta olduğu gibi şiirde de sürekli gelişmeyi
ve değişmeyi benimseyen Garipçiler kabul etmeyeceklerdir. Ancak onla-
Folklor Akademi Dergisi, Cilt 4 - Sayı 2,
Cilt 4 /
issn: X
Uluslararası Hakemli Dergi
International Refereed Journal
Yılda üç sayı çıkar
Three issues in a year
fad
Folklor Akademi Dergisi
Folklore Academy Journal
FOLKLOR AKADEMİ DERGİSİ
Folklore Academy Journal
Cilt: 4 Sayı: 2
e-ISSN: X
Sahibi/Owner
Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Yazarları Derneği Adına
Bican Veysel YILDIZ
Baş Editör / Editor in Chief
Prof. Dr. Işıl ALTUN (Kocaeli Üniversitesi)
Bu Sayının Editörü / Editor of This Issue
Dr. Çiğdem AKYÜZ ÖZTOKMAK (Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi)
Eş Editörler / Co-Editors
Prof. Dr. Hanife Dilek BATİSLAM (Çukurova Üniversitesi)
Doç. Dr. Sibel TURHAN TUNA (Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi)
Dr. Çiğdem AKYÜZ ÖZTOKMAK (Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi)
Dr. Şakire BALIKÇI (Mardin Artuklu Üniversitesi)
Dr. Erhan SOLMAZ (Uşak Üniversitesi)
Dr. İsmail ABALI (Iğdır Üniversitesi)
Sabri KOZ (Yapı Kredi Yayınları)
Alan Editörleri / Section Editors
Edebiyat
Prof. Dr. Tülin ARSEVEN (Akdeniz Üniversitesi)
Doç. Dr. Fidan GASIMOVA (Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Folklor Enstitüsü)
Doç. Dr. Abdullah ACEHAN (Dumlupınar Üniversitesi)
Dil
Prof. Dr. Necati DEMİR (Gazi Üniversitesi)
Prof. Dr. Ali AKAR (Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi)
Dr. Öğr. Üyesi Ayşe AYDIN (Sakarya Üniversitesi)
Türkçe ve Sosyal Bilimler Eğitimi
Doç. Dr. Oğuzhan YILMAZ (Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi)
Dr. Öğr. Üyesi Mustafa Sait KIYMAZ (Adıyaman Üniversitesi)
Dr. Öğr. Üyesi Şenel GERÇEK (Kocaeli Üniversitesi)
Dr. Öğr. Üyesi Gülcan YILMAZ (Kocaeli Üniversitesi)
Karşılaştırmalı Edebiyat
Prof. Dr. Medine SİVRİ (Eskişehir Osmangazi Üniversitesi)
Batı Dilleri ve Edebiyatları
Prof. Dr. Ali Osman ÖZTÜRK (Necmettin Erbakan Üniversitesi)
Tarih
Prof. Dr. Enis ŞAHİN (Sakarya Üniversitesi)
Doç. Dr. Esma ÇELİK (Kocaeli Üniversitesi)
Müzik
Prof. Dr. Feyzan GÖHER (Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi)
Sosyoloji
Prof. Nazmi AVCI (Manisa Celal Bayar Üniversitesi)
Dr. Öğretim Üyesi Coşkun Kökel (Tunceli Munzur Üniversitesi)
Felsefe
Doç. Dr. Yavuz ADUGİT (Kocaeli Üniversitesi)
Arkeoloji
Prof. Dr. Füsun TÜLEK (Kocaeli Üniversitesi)
Turizm
Prof. Dr. Meryem AKOĞLAN KOZAK (Anadolu Üniversitesi)
Doç. Dr. Kazım Ozan ÖZER (Kocaeli Üniversitesi)
Yabancı Dil Editörleri / Foreign Language Editors
Rusça: Öğr. Gör. Roza KOÇKAR (Eskişehir Teknik Üniversitesi)
İngilizce: Öğr. Gör. M. Tekin KOÇKAR (Eskişehir Osmangazi Üniversitesi)
İspanyolca: Öğr. Gör. Öze YAVUZ (İstanbul Aydın Üniversitesi)
Sırpça – İngilizce: Fahira KIYMAZ (Adıyaman Üniversitesi)
Yazım ve Dil Sorumlusu / Writing and Language Specialist
Ögr. Gör. Fatih KIRAN (Kocaeli Üniversitesi)
Mizanpaj
Ersin ÇELİK
yılında TR DİZİN taranma kriterleri kapsamında Folklor Akademi Dergisi’ne
gönderilecek anket, mülakat, gözlem gibi nitel/nicel araştırma yöntemleri çerçevesinde yazılan
saha araştırması/derleme vb. akademik ve bilimsel çalışmalar için ETİK KURUL BELGESİ
istenmektedir.
Bu doğrultuda Etik Kurul izni gerektiren araştırmalar aşağıdaki gibidir.
*Anket, mülakat, odak grup çalışması, gözlem, deney, görüşme teknikleri kullanılarak
katılımcılardan veri toplanmasını gerektiren nitel ya da nicel yaklaşımlarla yürütülen her türlü
araştırma
*İnsan ve hayvanların (materyal/veriler dahil) deneysel ya da diğer bilimsel amaçlarla
kullanılması,
*İnsanlar üzerinde yapılan klinik araştırmalar,
*Hayvanlar üzerinde yapılan araştırmalar,
*Kişisel verilerin korunması kanunu gereğince retrospektif çalışmalar,
Ayrıca;
• Olgu sunumlarında “Aydınlatılmış onam formu”nun alındığının belirtilmesi,
• Başkalarına ait ölçek, anket, fotoğrafların kullanımı için sahiplerinden izin alınması ve
belirtilmesi,
• Kullanılan fikir ve sanat eserleri için telif hakları düzenlemelerine uyulduğunun belirtilmesi
gerekmektedir.
Bu Sayının Hakemleri / Referees of This Issue
Prof. Dr. Nilgün ÇIBLAK COŞKUN (Mersin Üniversitesi)
Prof. Dr. Tanzilya KHADZHİEVA (Russian Academy of Sciences)
Prof. Dr. Ufuk TAVKUL (Ankara Üniversitesi)
Doç. Dr. Ayşegül KARAKELLE (Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi)
Doç Dr. Hande KILIÇARSLAN (Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi)
Doç. Dr. Ömer KARA (Çukurova Üniversitesi)
Doç. Dr. Nigâr OTURAKÇI ORBAY (Çukurova Üniversitesi)
Dr. Öğr. Üyesi Betül GÖRKEM (Erciyes Üniversitesi)
Dr. Öğr. Üyesi Bekir Tahir TAHİROĞLU (Çukurova Üniversitesi)
Dr. Öğr. Üyesi Turgay KABAK (Bayburt Üniversitesi)
Dr. Öğr. Üyesi Erhan SOLMAZ (Uşak Üniversitesi)
Dr. Öğr. Üyesi Aysun DURSUN (Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi)
Dr. Öğr. Üyesi Zeynep GÜLTEKİN AKÇAY (Sivas Cumhuriyet Üniversitesi)
Dr. Öğr. Üyesi Şakire BALIKÇI (Mardin Artuklu Üniversitesi)
Dr. Öğr. Üyesi Hadra Kübra ERKINAY TAMTAMIŞ (Mardin Artuklu Üniversitesi)
Dr. Erkan ASLAN (Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi)
Dr. Serhat Sabri YILMAZ (Sivas Cumhuriyet Üniversitesi)
Dr. Mustafa ULUTAŞ (Uşak Üniversitesi)
Öğr. Gör. Dr. Adil ÇELİK (Sivas Cumhuriyet Üniversitesi)
Öğr. Gör. Roza KOÇKAR (Eskişehir Teknik Üniversitesi)
Öğr. Gör. M. Tekin KOÇKAR (Eskişehir Osmangazi Üniversitesi)
Dergi Temsilcilikleri
Arnavutluk Folklor Akademi Dergisi, dört ayda bir
Doç. Dr. Lindita XHANARI LATIFI elektronik ortamda yayımlanan uluslararası
New York Üniversitesi, Arnavutluk ve hakemli bir dergidir. Dergide yayımlanan
yazıların sorumluluğu yazarına ait olup yayın
Azerbaycan hakları ise Folklor Akademi Dergisi’ne aittir.
Doç. Dr. Fidan GASIMOVA Yayıncının yazılı izin belgesi olmaksızın
Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Folklor dergide yayımlanan yazıların bir kısmı ya da
Enstitüsü, Azerbaycan tamamı basılamaz ve çoğaltılamaz. Yayın
Doç. Dr. Elmira MEMMEDOVA-KEKEÇ kurulu dergiye gönderilen yazıları yayınlayıp
Bakü Avrasya Üniversitesi, Azerbaycan yayınlamama hakkına sahiptir.
Kazakistan
Khalel AGNUR
Kazakh Ablai Khan Üniversitesi, Kazakistan
Folklor Akademi Dergisi
Kıbrıs IDEALONLINE, RESEARCHBIBLE,
Dr. Öğr. Üyesi Mihrican Aylanç (SINDEXS)SIS, CITEFACTOR ve ASOS İNDEKS
Uluslararası Kıbrıs Üniversitesi, Kıbrıs veritabanları tarafından dizinlenmektedir.
Kosova
Prof. Dr. Suzan CANHASİ
Priştine Üniversitesi, Kosova
Makedonya
Dr. Fatima HOCİN
Aziz Kiril ve Metodiy Üniversitesi,
Makedonya
Özbekistan
Dr. Botir Tojiboyev
Ali Şir Nevayi namidagi Taşkent Devlet
Özbek Dili ve Edebiyatı Üniversitesi,
Özbekistan
Pakistan
Doç.Dr. Abdul Fareed BROHİ
Pakistan Uluslararası İslam Üniversitesi,
Pakistan
Rusya İletişim
funduszeue.info Tanzilya Khadjieva funduszeue.info
Rusya Bilimler Akademisi, Rusya E-posta: [email protected]
ÇOCUK VE GENÇLİK EDEBİYATI YAZARLARI
Türkmenistan DERNEĞİ
Doç. Dr. Berdi SARIYEV Bağdat Cad. No/B Maltepe-İSTANBUL
Ankara Üniversitesi, Türkiye
İÇİNDEKİLER / CONTENTS
ARAŞTIRMA MAKALELERİ / RESEARCH ARTICLES
OSMANLI'DAN GELEN KÜLTÜR MİRASIMIZ GELENEKSEL TÜRK SANATLARI
Zeynep BALKANAL
OUR CULTURAL HERITAGE FROM THE OTTOMAN TRADITIONAL TURKISH ARTS
TÜRKÇENİN YABANCI DİL OLARAK ÖĞRETİMİNDE BİR METİN UYARLAMA ÖRNEĞİ: KÖROĞLU DESTANI
Halil Ziya ÖZCAN & Zekerya BATUR
A TEXT ADAPTATION EXAMPLE IN TEACHING TURKISH AS A FOREIGN LANGUAGE: KOROGLU EPIC
KADIN AĞZI TÜRKÜLERDE KADININ ANNE ROLÜ ÜZERİNE FOLKLORİK BİR İNCELEME
Uğur BAŞARAN & Ayşegül ÇELİK
A FOLKLORIC INVESTIGATION ON THE ROLE OF THE MOTHER AT FOLK SONGS PERFORMED BY WOMEN
GÜNLERDE STATÜ ENDİŞESİ VE TEMSİLLERİ
Nükte Sevim DERDİÇOK
STATUS CONCERN AND ITS REPRESENTATIONS IN WOMEN’S DAY MEETINGS
SÖZLÜ KÜLTÜRÜN ELEKTRONİK KÜLTÜRE TAŞINMASI: “DEDE KORKUT HİKÂYELERİ ÜZERİNE BİR
İNCELEME”
Mahmut AKGÜL & Mehmet ŞİMŞEK
TRANSITION OF ORAL CULTURE TO ELECTRONIC CULTURE: “AN INVESTIGATION ON DEDE KORKUT STORIES” ..
TÜRKLERİN ANİMİSTİK İNANÇ SİSTEMİNDE İNSAN KEMİĞİ VE KANININ YERİ
Tuğba AYDOĞAN & Ahmet Tacetdin HALLAÇ
THE PLACE OF HUMAN BONE AND BLOOD IN THE ANIMISTIC BELIEF SYSTEM OF THE TURKS
SİVAS İLİNDE YORGANCILIK
Şirin KARAMAN & Feryal SÖYLEMEZOĞLU
QUILTING IN THE CITY OF SİVAS
GELENEKSEL ABAZA DANSI: APSUA KOŞARA
Kudret ÇİÇEK
TRADITIONAL ABKHAZIAN DANCE: APSUA KOSHARA
OSET ULUSAL AFORİSTİKLERİNİN GÖRÜNTÜ SİSTEMİNDE PARALELİZM, HİPERBOL, METONİM VE
SENTAKS YAPISI
Zarifa TSALLAGOVA
PARALLELISM, HYPERBOLE, METONYMY, SYNTACTIС BUILD IN THE FIGURATIVE SYSTEM OF OSSETIAN FOLK
APHORISTICS
KAZIM MEÇİYEV HAKKINDA YENİ ARAŞTIRMALAR VE KEŞİFLER
Asiyat DODUEVA
KYAZIM MECHIEV: DISCOVERIES ARE STILL POSSIBLE
DEĞERLENDİRME YAZISI / REVIEW LETTER
“TIBB-I NEBEVΔ (PEYGAMBER TIBBI) ADLI ESERDEKİ SAĞLIK BİLGİLERİ ÜZERİNE
Tuncer GÜLENSOY
KİTAP İNCELEME / BOOK REVIEW
UYGUR HALK EDEBİYATININ ESASLARI
Fatoş YALÇINKAYA
YETER TORUN ÖĞRETMEN/ TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE SEÇENEK VE SEÇİM
Esin AL
EDİTÖRDEN
Sevgili Okur,
Folklor Akademi Dergimizin yılının ikinci sayısı (Ağustos) ile karşınızdayız. Bu
sayımızla tekrar sizlerle buluşmanın mutluluğunu yaşıyoruz. Folkor Akademi Dergimizin (FAD)
yılı 4. cilt ve 2. sayısında hakemlerimizin onayından geçmiş ve yayınlanması uygun bulunmuş
on üç çalışmayı sizlere sunuyoruz. Üç kitap incelemesi ve ikisi Rusça olmak üzere on araştırma
makalesi tarzında üç değerli çalışmayı ilgilerinize sunuyor; bu sayımızı da ilgi ile okuyacağınızı
umuyoruz.
Ağustos sayımızın ilk çalışması, Zeynep Balkanal tarafından kaleme alınan “Osmanlı'dan
Gelen Kültür Mirasımız Geleneksel Türk Sanatları” adını taşımakta olup geleneksel Türk
sanatlarının gelişimine geçmişten günümüze geniş bir perspektiften bakmakta ve Osmanlı’dan
gelen kültürel mirasımız geleneksel Türk sanatlarının nasıl yaşatılacağına dair çözüm önerileri
sunmaktadır. Sayımızın ikinci çalışması Halil Ziya Özcan ve Zekerya Batur’un yazmış olduğu
“Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretiminde Bir Metin Uyarlama Örneği: Köroğlu Destanı” isimli
çalışma olup Anadolu sahası anlatılarından biri olan Behçet Mahir anlatısında yer alan
“Demircioğlu ile Reyhan Arap” kolunun Türkçeyi yabancı dil olarak öğrenen bireyler için B1
düzeyine uyarlanmasını hedeflemektedir. Bu doğrultuda ilgili kol, metin uyarlama tekniklerinden
olan sadeleştirme, genişletme ve kolaylaştırma teknikleri kullanılarak B1 düzeyine uyarlanmış;
yöntem olarak betimsel nitelikte olan çalışma, okuma metni olarak Türkçeyi yabancı dil olarak
öğrenen bireylerin kullanımına sunulmuştur. “Kadın Ağzı Türkülerde Kadının Anne Rolü Üzerine
Folklorik Bir İnceleme” ismini taşıyan Uğur Başaran ve Ayşegül Çelik tarafından hazırlanan üçüncü
çalışmada, kültürel kodları bünyesinde barındıran bir tür olarak türkülerdeki anne rolü
incelenmiş; kadın ağzı türkü olarak nitelendirilen türkülerle ilgili genel bilgi ve
değerlendirmelerden sonra söz konusu türküler içerisinden 5 türkü detaylı bir biçimde
incelenerek Türk kültüründe kadına atfedilen en önemli ve kutsal rol olan annelik, annelerin veya
anne adaylarının gözünden ortaya konulmuş ve ilgili türküler üzerinden değerlendirmelerde
bulunulmuştur. Nükte Sevim Derdiçok tarafından kaleme alınan dördüncü makale “Günlerde
Statü Endişesi ve Temsilleri” adını taşır. Çalışmada, kadının tüm kimlik ve karakter özellikleriyle
alakalı rol ve sorumluluklarını icra edebildiği ve diğer kadınların beğenisine sunabildiği gün
ortamının, günün tarihsel gelişimi içerisinde önce söz konusu geleneksel uygulamanın kendisinin
sonrasında ise bu uygulamayı oluşturan yapısal birimlerin bir statü simgesi ve ifadesi olması,
katılımcılar, mekân, yeme-içme, giyim-kuşam, iletişim gibi her birinin kadının statü elde etmesi
veya elde ettiği statüyü kaybetmemesi ya da pekiştirmesi için pek çok temsil icra ettiği bir mekân
durumuna gelmesi değerlendirilmiştir. Sayımızın beşinci makalesi olan “Sözlü Kültürün Elektronik
Kültüre Taşınması: Dede Korkut Hikâyeleri Üzerine Bir İnceleme” Mahmut Akgül ve Mehmet
Şimşek tarafından kaleme alınmıştır. Çalışmada, Dede Korkut Hikâyeleri Kitabı’nda yer alan “Aruz
Koca Oğlu Basat ile Tepegöz” adlı destansı hikâye ile TRT Çocuk kanalında yayınlanan “Dede
Korkut Hikâyeleri Çizgi Filmi”nin ilk on üç bölümlük kısmı incelenmiş; Vladimir Propp’un
geliştirmiş olduğu yapısal çözümleme yöntemi kullanılmıştır.
Tuğba Aydoğan ve Ahmet Tacetdin Hallaç’ın hazırladığı, “Türklerin Animistik İnanç
Sisteminde İnsan Kemiği ve Kanının Yeri” isimli, sayımızın altıncı makalesinde, eski Altay Türk
topluluklarından günümüze kadar olan ruh inancının, Animistik inanç sistemi bağlamında
değerlendirmesine yer verilmiştir. Ruhun kemik ve kanda bulunduğu inancına sebep olan
unsurlar ve bu inancın geçmişten günümüze hangi uygulamalara sebep olduğu açıklanmaya
çalışılmıştır. Dergimizin bu sayısında yer alan yedinci makale Şirin Karaman ve Feryal
Söylemezoğlu tarafından hazırlanan “Sivas İlinde Yorgancılık” ismini taşımakta olup makalede,
Sivas ilinde bulunan yorgan ustalarıyla yüz yüze görüşmeler yapılarak geleneksel yorgancılık
sanatı hakkında bilgi toplanmış; el yapımı saten yorganlara gittikçe ilginin azalmasıyla kaybolmaya
yüz tutmuş el sanatlarından biri olarak yorgancılık tanıtılmaya çalışılmıştır. Sayımızın sekizinci
makalesi Kudret Çiçek tarafından kaleme alınan “Geleneksel Abaza Dansı: Apsua Koşara” konulu
olup çalışmada, Kafkasya göçmeni Abazaların kültürlerinin bir parçası olan Apsua Koşara dansının
tarihsel geçmişi ve pagan kültürlerle olan bağlantısı irdelenmeye çalışılmıştır. “Oset Ulusal
Aforistiklerinin Görüntü Sisteminde Paralelizm, Hiperbol, Metonim ve Sentaks Yapı” adını taşıyan
dokuzuncu çalışma Zarifa Tsallagova tarafından Rusça olarak hazırlanmıştır. Çalışma, Osetçe
konuşma dilindeki aforizmaların geniş bir dizisinin ele alınmasını özetlemektedir. Makalede,
aforizma tür birimlerinin bir cümle hacmini geçmediği, atasözleri ve diğer sanatsal sözlerin her
tür cümle içerisinde temsil edildiği, büyük bir anlam yükü taşıyan halk aforizmalarının söz dizimsel
eklemlenmesi, konuşmacı tarafından oyun biçiminde, ifadenin anlamını, biçimine halel
getirmeden derinleştirilmesine, somutlaştırılmasına izin verdiği değerlendirilmiştir. Sayımızın
onuncu makalesi bir diğer Rusça çalışma olan “Kazım Meçiyev: Keşifler Hala Mümkün” ismini
taşımakta olup Asiyat Dodueva tarafından hazırlanmıştır. Çalışmada, klasik Balkar edebiyatçısı
Kazım Meçiyev'in () dinî şiirlerinden birinin yeni keşfedilmiş kaydı incelenmiş;
Meçiyev'in bu şiirinin daha önce yayınlanmış versiyonlarıyla karşılaştırmalı bir analizi yapılmış ve
şiirin içeriğinde kalan belirsiz yerler yorumlanmaya çalışılmıştır. Mehemmet Zunun ve Abdukérim
Raḫman tarafından hazırlanan “Uygur Halk Edebiyatının Esasları” isimli eser, sayımızın on birinci
çalışmasında, Fatoş Yalçınkaya tarafından tanıtılmıştır. Esin Al tarafından hazırlanan sayımızın on
ikinci çalışmasında ise “Yeter Torun Öğretmen/ Türkiye Türkçesinde Seçenek ve Seçim” isimli
kitabı, okuyucuya tanıtılmaya çalışılmıştır. Sayımızın on üçüncü çalışması Tuncer Gülensoy
tarafından yazılan “Tıbb-ı Nebevî” (Peygamber Tıbbı) Adlı Eserdeki Sağlık Bilgileri Üzerine” isimli
çalışmadır. Çalışmada Ahmed-i Dâ’î’nin “Tıbb-ı Nebevî” adlı eserindeki Hz. Muhammed’in
sağlığında hastalığa karşı kullandığı bitkiler/bitkisel kürler hakkında bilgi verilmiştir.
Folklor Akademi Dergisi, gönderilen tüm çalışmaları titizlikle inceleyen ve kör hakemlik
sistemi ile değerlendirmeye alan, dört ayda bir yayımlanan uluslararası bir dergidir. Sayımıza
akademik çalışmaları ile katkıda bulunan yazarlarımıza ve hakemlik yapan araştırmacılarımıza
şükranlarımızı iletiriz. Dergimizi, siz değerli okurlarımızın istifadelerine sunar, keyifle okumanızı
temenni ederiz.
Saygılarımızla…
Folklor Akademi Dergisi
Balkanal, Z. (). Osmanlı’dan Gelen Kültür Mirasımız Geleneksel Türk Sanatları.
Folklor Akademi Dergisi. Cilt:4, Sayı: 2, –
Makale Bilgisi / Article Info
Geliş / Recieved:
Kabul / Accepted:
Araştırma Makalesi / Research Article
OSMANLI'DAN GELEN KÜLTÜR MİRASIMIZ GELENEKSEL TÜRK SANATLARI
Zeynep BALKANAL*
Öz
Kültürel miras geçmişten geleceğe aktarılan maddî-manevi değerler bütünüdür. Geleneksel Türk sanatları
Türk toplumlarının ürettiği kültürel miras olarak eski çağlardan beri varlığını sürdürmektedir. Geçmiş Türk toplulukları
geleneksel Türk sanatlarına büyük önem vermiş ve yaşatılması için ahilik teşkilatı ve loncalar gibi çeşitli örgütlenmeler
oluşturmuşlardır. Geleneksel Türk sanatlarında önemli gelişim Selçuklu döneminde olmuştur. Bunda ahilik sisteminin
katkısı büyüktür. Türk kültürüne uygun bir teşkilatlanma örneği olan ahilik birçok işlevi açısından geleneksel sanatları
ileri düzeylere taşımıştır. Ahilik Osmanlının ilk yıllarında kendi varlığını göstermiştir. Osmanlı döneminde ahi
zaviyelerinde usta-çırak yöntemi ile çok sıkı mesleki eğitim verilmiş ve bu eğitimin yanı sıra katı kurallarla toplumsal
ahlaki kurallar da öğretilmiştir. Geleneksel Türk sanatlarının gelişmesinde önemli unsurlardan biri de bu konularda
yapılan mesleki eğitim faaliyetleridir. Osmanlı Devleti’nde mesleki eğitim kurumları denilince ilk akla gelen Enderun
Mektebi’dir. Saray okulu olarak da anılan Enderun Mektebi çeşitli eğitimlerin verildiği, öğrenciyi en iyi şekilde
yetiştirmeyi hedefleyen bir eğitim kurumu olarak tarihte göze çarpmaktadır. Osmanlı Devleti’nin sanat ve sanatçıya ne
kadar önem verdiği Enderun Mektebi’nde sanat eğitiminin de yer almasından anlaşılmaktadır.
Osmanlı döneminden kalan birçok el sanatı örneği bugün müzelerimizin en nadide köşelerinde yer almaktadır.
Aynı zamanda Dünya’daki birçok müzede de geleneksel Türk sanatlarının örnekleri görülmektedir. Kültürel mirasın
taşıyıcısı olan bu örneklerin yanı sıra geçmişe ışık tutan gezginler ve seyyahların yazmış oldukları eserler el sanatları
konularında önemli belgelerdir.
Günümüz yaşam koşulları ve teknolojinin ilerlemesi, ekonomik kaygılar gibi birçok neden geleneksel el
sanatlarımızı olumsuz yönde etkilemiştir. Her geçen gün teknolojinin gelişmesi ve ekonomik problemler, köyden kente
göçlerin artması gibi nedenler kültürel mirasımızın yok olmasına sebep olmaktadır. Devraldığımız bu kültür mirasımız
günümüzde sanatsal ve estetik değerlerinin yanında, ekonomik olarak istihdam sağlaması, hammaddelerin kolay
bulunması ve kullanılması, az miktarda yatırım sermayesi gerektirmesi, gelir getirmesi, ulusal değerlerimizin
korunması, gelenek ve göreneklerimizin yaşatılması açılarından büyük öneme sahiptir.
Günümüzde zengin örnekleri bulunan güçlü kültürel mirasımız olan geleneksel Türk sanatlarının bazı
dallarının yeni boyutlar kazandığı, bazı dallarının ise kaybolduğu gözlemlenmektedir. Günümüz yaşam koşulları ve
teknolojinin ilerlemesi, ekonomik kaygılar gibi birçok neden geleneksel Türk sanatlarımızı olumsuz yönde etkilemiştir.
Günümüzde geleneksel Türk sanatlarımızın unutulmaması ve yeniden yaşatılması için bazı çalışmalar yapılmaktadır.
Makalede amacımız, geleneksel Türk sanatlarımızın gelişimine geçmişten günümüze geniş bir perspektiften
bakmaktır. Asıl hedef Osmanlı’dan gelen kültürel mirasımız geleneksel Türk sanatlarının nasıl yaşatılacağına dair
çözüm önerileri sunmaktır.
Anahtar Kelimeler: Türk Kültürü, Kültürel Miras, Geleneksel Türk Sanatları, El Sanatları, Türk Dünyası.
OUR CULTURAL HERITAGE FROM THE OTTOMAN TRADITIONAL TURKISH
ARTS
Abstract
Cultural heritage is the whole of material and moral values transferred from the past to the future. Traditional
Turkish arts have existed since ancient times as the cultural heritage produced by Turkish societies. Past Turkish
communities gave great importance to traditional Turkish arts and formed various organizations such as ahi
organization and guilds to keep them alive. Significant development in traditional Turkish arts took place in the Selçuk
* Doç. Dr., Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi , Geleneksel Türk Sanatları Bölümü, Bolu/Türkiye,
[email protected], ORCID:
period. The contribution of the ahilik system is great in this. Ahilik, which is an organizational example suitable for
Turkish culture, has carried traditional arts to advanced levels in terms of many functions. Ahilik showed its existence
in the first years of the Ottoman Empire. During the Ottoman period, very strict vocational training was given by the
master-apprentice method in the ahi zawiyas, and in addition to this training, social moral rules were also taught with
strict rules. One of the important factors in the development of traditional Turkish arts is vocational training activities
on these subjects. When it comes to vocational education institutions in the Ottoman Empire, the first thing that comes
to mind is Enderun School. Enderun School, also known as the palace school, stands out in history as an educational
institution that aims to educate students in the best way, where various educations are given. It can be understood from
the fact that art education is also included in the Enderun School, how much the Ottoman State attaches great importance
to art and artists. Many examples of handicrafts from the Ottoman period are located in the most precious corners of
our museums today. At the same time, examples of traditional Turkish arts can be seen in many museums around the
world. In addition to these examples, which are the carriers of cultural heritage, the works written by travelers and
travelers that shed light on the past are important documents on handicrafts.
Many reasons such as today's living conditions and the advancement of technology, economic concerns have
negatively affected our traditional handicrafts. The reasons such as the development of technology, economic problems
and the increase in migration from the village to the city cause the destruction of our cultural heritage day by day. In
addition to these cultural heritage of our current artistic and aesthetic values we inherit, economic as providing
employment, easy to find and use of raw materials, it requires a small amount of investment capital, bringing revenue
to protect our national values, in terms of the survival of our traditions and customs are of great importance.
Today, strong cultural heritage of our rich samples in the traditional Turkish art gains a new dimension of
some branches, it is observed that the disappearance of some branches. Many reasons such as today's living conditions
and the advancement of technology, economic concerns have negatively affected our traditional Turkish arts. Today,
some studies are carried out to ensure that our traditional Turkish arts are not forgotten and revived.
Our aim in the article is to look at the development of our traditional Turkish arts from a broad perspective
from the past to the present. The main goal is to offer solutions on how to keep the traditional Turkish arts, our cultural
heritage from the Ottoman Empire, alive.
Keywords: Turkish Culture, Cultural Heritage, Traditional Turkish Arts, Handicrafts, Turkish World.
Osmanlı’dan Gelen Kültür Mirasımız Geleneksel Türk Sanatları
Giriş
Atalarımızdan bizlere miras kalan maddî-manevi değerler bütününü kültür olarak
tanımlayabiliriz. Kültür varlıkları farklı coğrafi bölgelerde yaşayan insan topluluklarının yaşam
tarzının çeşitliliklerine göre de şekillenmektedir. Geçmişten günümüze kadar gelen kültür
varlıklarının çok zengin olduğu görülmektedir.
Bir milletin kültürel mirasının en önemli özelliği kişileri zaman ve mekân açısından
birleştiren ortak noktalar olmasıdır. Türkler geçmişte kendilerine fayda sağlayacak sanat ürünlerini
yaparak birçok medeniyetin de gelişmesine katkıda bulunmuşlardır. Zamanla çok zenginleşen
kültür unsurları gelenek haline gelmiştir. Ögel () “Türk Kültür Tarihine Giriş” adlı eserinde
“Her kavim, her çağda yakın komşularından birçok kültür tesirleri almıştır. Zaten Türk kültürünü
de geliştiren en mühim sebep, böyle geniş kültür alışverişleri olmuştur” sözüyle bu konuyu dile
getirmiştir (Ögel, ).
Bu kültür alışverişleri günümüzde de etkilerini göstermektedir. Türk toplulukları yaşayış
biçimi benzerliğinden kaynaklı el sanatı alanlarında da birbirlerinden etkilenmişlerdir. Bazı
yörelerimizde yapılan geleneksel el sanatı ürünleri hakkında yayınlanan araştırmalar da bunun bir
göstergesidir. Geçmişte konar-göçer Türk topluluklarının yaşam biçimleri, dil, kullandıkları ve
üretmiş oldukları araç-gereçler gibi birçok konuda bilgiler elde ettiğimiz Kaşgarlı Mahmut’un
Dünya’nın dört bir yanındaki Türk topluluklarını gezerek oluşturduğu Divan-ü Lügat-it Türk adlı
eserinde geçen Türk toplulukları hakkında kültür ve sanat konuları bize önemli ipuçları
vermektedir.
Akpınarlı () “Kırım El Sanatlarının Dünü ve Bugünü” adlı kitabında, “Ulusal kültürün
temel unsuru halk kültürüdür. Halk kültürü uzun yılların birikimiyle biçimlenir ve kuşaktan kuşağa
aktarılır. Halk kültürü ürünleri yaşadıkları yörenin özelliklerini yansıtır; somut ürünlerin
şekillenmesinde tarih ve kültürel birikim önemli rol oynar. Geleneksel kültür ürünlerimizin ortak
duygu ve düşünceleri, Türk kültürünün korunmasında ve yaşatılmasında önemli işlevleri olmuştur”
şeklinde halk kültürü hakkında bilgiler vererek, el sanatlarını kullanılan hammaddesine, kullanım
alanına ve tekniğine göre gruplandırmıştır (Akpınarlı, ).
Toplumların tarihlerinden gelen maddî miraslardan birisi ve en yaygın şekilde yaşananı el
sanatları geleneğidir. İnsan ihtiyaçlarını karşılamak üzere ürettiği eşyaya, yaşadığı sosyal ve
kültürel ortamlardan beslenen duygu zenginliğini yansıtarak estetik değer kazandırmıştır. Bunun
yanında el sanatı ürünü, motiflerine ve renklerine yüklenen anlamlarla anlatım aracı olma görevini
de üstlenmiştir. Bu yönüyle el sanatları, geçmişten geleceğe köprü oluşturabilen önemli kültür
değerleridir (Sarıoğlu, 72).
Toplumun kültürel özelliklerine, duygu ve düşüncelerine göre değişim gösteren el sanatları
geçmişten günümüze zengin ve geniş bir yelpaze oluşturarak gelenekselleşmiştir. Geleneksel Türk
sanatları, Türk kültürünün en anlamlı belgeleridir. Karakteristik özellikleri ve üreten kişinin el
emeği ile daha çok değer kazanmaktadır. Hat, tezhip, kaat’ı, minyatür, çini, ebru, kalemişi, halı-
kilim-kumaş dokuma, işleme, taş-maden-ahşap işçiliği, keçe, deri, örmecilik, yazmacılık, bakırcılık
vb. gibi sanatları geleneksel Türk sanatları adı altında toplamak mümkündür.
Konar-göçer Türk topluluklarında hayat tarzı ve yaşam biçimi mevsime göre yer
değiştirmek olduğundan bu yaşam tarzına bağlı olarak tüm ihtiyaçlarını kendileri ergonomik ve
kolay taşınır şekilde yapmışlardır. Kendi coğrafyaları dışında ister istemez kültürel etkileşim
doğmuştur. Bu etkileşim sayesinde kültür alışverişi başlamış, birbirlerinin kültürlerine katkı
sağlamışlardır. Eski toplumlarda ölümden sonra yaşama inanıldığı için kurgan adı verilen mezar
Osmanlı’dan Gelen Kültür Mirasımız Geleneksel Türk Sanatları
yapılarında ölmüş kişinin öbür dünyada kullanacağı eşyalar beraberinde gömülmüştür. Bu sayede
ortaya çıkarılan eserler hem o günlerdeki kültürlerin yaşam biçimi hem de o dönemdeki sanatlar
hakkında bilgiler vermektedir.
yılında Rus arkeolog Rudenko tarafından keşfedilen M.Ö. Yüzyıllara
tarihlendirilen Hun Türkleri dönemine ait Pazırık kurganlarında bulunan, keçe dokumalar, deri
koşum takımları, eyerler, at başlarına takılan süsler, oklar, çantalar, elbiseler, çeşitli kaplar, hayvan
kürklerinden yapılmış giysiler, samur kıyafet parçaları, altın yaldızlı bakır levhalar, gümüş
kemerler, ipek keseler, ağaç oyma eşyalar, keçe çoraplar, çizmeler, taraklar, gözgüler (aynalar),
çalgılar, at, kaplan ve geyik maskeleri, deri miğfer, tahtadan yapılmış kürek, ağaç dallarından
örülmüş kalkanlar, madeni kaplar ve takılar, hayvan heykelleri, el sanatı eserleri ve Dünyanın ilk
yekpare halısı kabul edilen Pazırık halısı göçebe Türklere özgü kültür unsurlarıdır.
1. Selçuklu ve Osmanlı Dönemlerinde Geleneksel Türk Sanatlarında Eğitim
Faaliyetleri
Geleneksel Türk sanatlarında önemli gelişim Selçuklu döneminde olmuştur. Bunda ahilik
sisteminin katkısı büyüktür. Türk kültürüne uygun bir teşkilatlanma örneği olan ahilik birçok işlevi
açısından geleneksel sanatları ileri düzeylere taşımıştır.
Araştırmalar, Türkiye Selçukları döneminde Ahi Teşkilâtının ilk olarak Orta Anadolu’da
(Kayseri) XIII. yüzyılın başlarında ortaya çıktığını ve bu asır içinde bütün Anadolu’ya yayıldığını
göstermektedir. Özellikle Türkmenlerin Uluğ Sultan diye andıkları I. Alaeddin Keykubad
zamanında bütün Anadolu’ya yayılmış ve devletin yapısı içinde yer almıştır (Bayram, 2).
Selçuklular döneminde bir bölge fethedildiğinde ilk iş olarak medreseler ve zaviyeler
yapıldığı yazılı kaynaklarda belirtilmektedir. Bu medrese ve zaviyelerde özellikle sanatla uğraşan
kişilere daha bir özen gösterilmiş ve ihtiyaçlarının sağlanması için çaba sarf edilmiştir. Ahiliğin
özellikle mesleklerin gelişmesi, sürdürülebilmesi ve toplumun sosyo ekonomik ve sosyo kültürel
gelişimi açılarından önemi çok büyüktür.
Ahilik Osmanlının ilk yıllarında kendi varlığını göstermiştir. Osmanlı döneminde ahi
zaviyelerinde usta-çırak yöntemi ile çok sıkı mesleki eğitim verilmiş ve bu eğitimin yanı sıra katı
kurallarla toplumsal ahlaki kurallar da öğretilmiştir.
Savaşlar ve farklı nedenlerle, doğudan batıya doğru olan göçler sırasında çeşitli esnaf ve
sanatkâr grupların ekonomik sarsıntıya maruz kalmadan varlıklarını sürdürebilmeleri, gelişmeleri,
sosyal, ekonomi ve etik yapılarını koruyabilmeleri ahilik sayesinde mümkün olmuştur (Er, 6).
Osmanlı Devleti’nde eğitim kurumları arasında en önemlisi olan Enderun Mektebi’nin
mesleki eğitimin gelişmesindeki önemi büyüktür. Enderun Mektebi çeşitli eğitimlerin yanısıra sanat
eğitiminin de verildiği öğrenciyi en iyi şekilde yetiştiren kurumlar arasında tarihte göze
çarpmaktadır. O dönemlerde sanata ve sanatçıya verilen değerin anlaşılmasında rolü büyüktür.
Enderun mektebinde devlet işlerinde çalışmak için eğitim programları oluşturulmuştur.
Uygulamalı eğitim ön planda tutularak öğrencilerin el becerilerini geliştirmek hedeflenmiştir. Bu
mekteplerde ağırlıklı olarak sanat eğitimi de verilmiştir.
Enderun Mektebinde sanat konularına da özel ağırlık verilmiş, İran, Özbekistan ve Batı’dan
getirilen sanatçılar burada öğretmenlik yapmışlardır. Kitap resimleme, sayfa tasarımı konularındaki
çalışmalara bu okulda özel önem verilmiştir. Kanuni Dönemi’nin ünlü minyatür sanatçısı Matrakçı
Nasuh da Enderun’da yetişen sanatçılardan biridir (Çaydere, ).
Zeynep BALKANAL
Enderun Mektebinde eğitimi verilen nakkaşlık, minyatür, hat, tezhip, ebru vb. gibi
geleneksel Türk sanatları alanlarında yetişen sanatçılar bu sanatların gelişmesine büyük katkı
sağlamışlar ve büyük sanatçıların yetişmesine de vesile olmuşlardır.
Yukarıda verdiğimiz bilgilerden de anlaşılacağı üzere, Osmanlı döneminde özellikle saray
tarafından geleneksel sanatlara ve sanatkârlara maddî manevi destek verilmiş ve teşvik edilmiştir.
Geleneksel sanatlara verilen önemden dolayı geleneksel Türk sanatları bütün dünyanın hayranlığını
kazanmayı başarmıştır. Duraklama ve çöküş dönemlerinde geleneksel sanatlar da nasibini almış
geleneksel sanatlarla uğraşan sanatçıların sayılarında büyük düşüşler görülmüştür.
Türk halk plastik sanatları başka deyişle görsel halk sanatları Türk sanatının fonetik,
dramatik sanatlar gibi zengin örnekleri olan alanlarından biridir. İlk yıllarında Osmanlı
İmparatorluğu’ndan devir alınan güçlü bir mirasın bazı dallarla süregeldiği bu dalda bir geçiş
döneminden sonra bazı dalların kaybolduğu, bazı dalların nitelik değiştirdiği, bazı dalların ise yeni
boyutlar kazandığı gözlenmektedir (Barışta, 23).
Ülkemizde Osmanlı sanatından en nadide örnekler birçok müzede yer almaktadır. Dünya’da
önemli müzelerde de geleneksel Türk sanatlarımızın örnekleri görülmektedir. Kültürel mirasımızın
taşıyıcısı olan bu örneklerin yanısıra geçmişe ışık tutan gezginler ve seyyahların bıraktığı eserler
geleneksel Türk sanatlarının önemli belgeleridir.
Anadolu ve Trakya’nın bir parçası üzerinde kurulmuş olan Türkiye Cumhuriyeti,
Osmanlılardan bu dalda güçlü bir miras devralmıştır. Selçuklu Dönemi ve Beylikler Dönemlerinden
beslenerek gelişen Osmanlı İmparatorluğu Dönemi el sanatları, yüzyıllar boyu ekonomik, sosyal ve
coğrafi şartlara bağlı olarak büyük bir gelişme göstermiştir. Kronolojik bir sistemle izlenebilecek
bu gelişme çizgisinde her yüzyılın kendine özgü teknik, renk, motif, desen, kompozisyon ve
biçimlendirme çeşitlemelerinden oluşan üslupları vardır. Çok az ulusun sanatında gözlenebilecek
bu durum, Türk el sanatlarına artistik değerler bahşetmektedir (Barışta, X).
2. Günümüzde El Sanatlarının Yaşatılması İçin Yapılan Faaliyetler
Günümüz yaşam koşulları ve teknolojinin ilerlemesi, ekonomik kaygılar gibi birçok neden
geleneksel el sanatlarımızı olumsuz yönde etkilemiştir. Her geçen gün teknolojinin gelişmesi ve
ekonomik problemler, köyden kente göçlerin artması gibi nedenler kültürel mirasımızın yok
olmasına sebep olmaktadır. Devraldığımız bu kültür mirasımız günümüzde sanatsal ve estetik
değerlerinin yanında, ekonomik olarak istihdam sağlaması, hammaddelerin kolay bulunması ve
kullanılması, az miktarda yatırım sermayesi gerektirmesi, gelir getirmesi, ulusal değerlerimizin
korunması, gelenek ve göreneklerimizin yaşatılması açılarından büyük öneme sahiptir. Günümüzde
geleneksel Türk sanatlarımızın unutulmaması ve yeniden yaşatılması için bazı çalışmalar
yapılmaktadır. Bunlar aşağıdaki şekilde sıralanabilir;
UNESCO’nun Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesine göre geleneksel
el sanatları liste kapsamında değerlendirilmiştir. Sözleşmenin Maddesinin Taraf Devletlerin
Rolü Her Taraf Devlet başlığı altında a bendinde “Kendi toprağı üzerinde bulunan somut olmayan
kültürel mirasın korunmasını güvence altına almak için gerekli önlemleri alacaktır” ifadesiyle
devletlerin kültürlerini koruyarak güvence altına almaları vurgulanmıştır (URL-1).
yılında Türkiye Cumhuriyeti Kültür Bakanlığı, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan,
Özbekistan ve Türkmenistan tarafından TÜRKSOY Türk kültürünü dünyaya tanıtmak amacıyla
ortak çalışmalar yapmak için kurulmuştur (URL-5). TÜRKSOY üyesi ülkeler belirli tarih aralığında
Kültürel Miras Seminerleri düzenleyerek çalışma raporları yayınlamaktadırlar (URL-3).
Osmanlı’dan Gelen Kültür Mirasımız Geleneksel Türk Sanatları
Yayınlanan TÜRKSOY Üyesi Ülkeler Dördüncü Dünya Belleği Semineri sonuç
bildirisinde, ipek yolu iş birlikleri ve ortak adaylık dosyalarının hazırlanması konusunda iş birliği
imkânlarını kapsayan konular ele alınmıştır (URL-4).
İpek Yolu hem tarih hem de kültürel bakımdan bizler için önemli bir mirastır. Uzak Doğu
ve Güney Asya’nın ipek ile baharatı başta olmak üzere çeşitli malların deve kervanlarıyla Batı’ya
taşınması, Çin’den Avrupa’ya kadar uzanan İpek Yolu olarak adlandırılan ticaret yollarının
gelişmesini sağlamıştır. İpek Yolları yalnızca ticaret yolları olmakla kalmamış, yüzyıllar boyu Doğu
ile Batı arasında kültür alışverişini de sağlamıştır (Aksoy, 26).
Kültür mirası, yaşam biçimlerinden, gelenek göreneklere, kullanılan eşyalara kadar, kısaca
insanın doğumundan ölümüne kadar yaşamış ve yapmış olduğu birçok unsuru içine alır. Birçok
kültür unsurunu ipek yolu güzergâhında görmek mümkündür. Bu unsurları geleneksel el sanatları
bağlamında değerlendirecek olursak; ipek, yün, keten, pamuk gibi malzemelerle yapılmış işlemeler,
deri, kürk, boynuz, kemik ve ağaçlardan yapılmış giyim ve ev eşyaları, topraktan yapılmış
çömlekler, bakır ev ve süs eşyaları, doğal boyalı, kendine has tekniği ve motifleri olan halı ve
kilimler şeklinde sayabiliriz.
Günümüzde Geleneksel Türk sanatlarının özellikle eski eserler akademisyenleri,
araştırmacıları ve televizyon programcılarını etkilemektedir. Bu etki ile paylaşılan kültür mirasları
daha çok yayılmakta gelenek ve göreneklere merakı arttırmaktadır.
Üniversitelerin Geleneksel Türk Sanatları ve Geleneksel Türk El Sanatları bölümleri
geleneksel sanatlar konusunda eğitim vermektedir. Bu alanlarda yetişen öğrenciler geleneksel
sanatların yaygınlaşmasına katkı sağlamaktadırlar. Aynı zamanda ilgili bölümlerdeki
akademisyenler bilimsel çalışmalarda bulunarak belgelendirme, yaşatma, geliştirme konularına
ağırlık vererek, çözüm önerileri sunmaktadırlar. Bunun yanında geleneksel sanat ürünlerini modern
tekniklerle harmanlayarak yeni tasarımlar üretmekte, satılabilir ekonomik değeri olan ürünlerin
oluşmasına öncülük etmektedirler. Geleneksel Türk Sanatları alanlarında güncel sanatsal ve
bilimsel faaliyetler düzenleyerek farkındalık yaratmaktadırlar.
Yerel yönetimler, el sanatları eğitim merkezleri ve kursları açarak kaybolmaya yüz tutan
geleneksel el sanatlarının yaşatılmasına destek vermektedirler. Ayrıca oluşturdukları kent
müzelerinde yörelerinde geçmişte yapılmış olan geleneksel el sanatlarını koruma altına alarak
kültür turizmi kapsamında da fayda sağlamaktadırlar.
Yerel yönetimlerin el sanatlarına yönelik faaliyetlerine paralel bazı çalışmaları da Millî
Eğitim Bakanlığına bağlı Halk Eğitim Merkezleri yürütmektedir. Her iki kurumun çalışmaları
geleneksel Türk el sanatlarının ekonomik ve satılabilir bir değer oluşturması ve bu sayede el
sanatlarının yaşatılması yönünden önem arz etmektedir.
El sanatlarının yaşatılması faaliyetlerine maddî destek sunan kurumlar arasında hibe desteği
veren fonlar yer almaktadır. Kalkınma ajansları sosyal konulardaki destekleri arasında el sanatlarına
yönelik proje çağrıları da yapmaktadır. Ayrıca hem kalkınma ajansları hem de Gıda, Tarım ve
Hayvancılık Bakanlığı Kırsal Kalkınma Yatırımları Destek Programı kapsamında kırsal turizme
desteği yönünden geleneksel el sanatlarını kapsam içinde tutmaktadırlar. Aynı yönde Avrupa Birliği
Ulusal Ajansının IPARD kırsal kalkınma destekleri programında el sanatları yer almaktadır.
Dernekler proje yaparak, vakıflar fon kaynağı yaratarak el sanatlarının yaşatılmasına destek
vermektedirler.
Zeynep BALKANAL
Ülkemizin hedefleri doğrultusunda, On Birinci Kalkınma Planı ()
Kültür ve Sanat başlığı altında a. Amaç Maddede “Kültürel zenginlik ve çeşitliliğin korunup
geliştirilerek gelecek nesillere aktarılması, kültür ve sanat faaliyetlerinin yaygınlaştırılması ile millî
kültür ve ortak değerler etrafında toplumsal bütünlüğün ve dayanışmanın güçlendirilmesi temel
amaçtır.” denilmektedir. Bununla ilgili politikalar 5 maddede verilmiştir. Bu maddelerde kültürel
mirasımız olan el sanatlarının tanıtılması ve gelecek kuşaklara aktarılması için verilecek destekler
vurgulanmıştır (URL-2).
Yine On Birinci Kalkınma Planı’nın () maddesinde “geleneksel, bölgesel ve
yerel ürünlerimizin ulusal ve uluslararası ölçekte rekabet gücünün artırılmasına yönelik coğrafi işaret
tescil ve kullanımı desteklenecektir” ifadesi coğrafi işaretlerin önemini vurgulamıştır (URL-2).
Özellikle kırsal bölgelerde yapılan geleneksel el sanatlarının birçoğu günümüzde kaybolmuş
ya da kaybolmaya yüz tutmuştur. Bir yandan da yeni yapılan el sanatları hammadde ve yapım
tekniği açılarından yozlaşmıştır. Coğrafi işaret geleneksel el sanatlarının sürdürülebilirliği ve
yozlaşmasını önleme açısından büyük öneme sahiptir. Coğrafi işaret alan geleneksel el sanatı
ürünleri asıllarına sadık kalınarak tekrar üretilmekte ya da korunmaktadır. Özellikle yerel
yönetimler son yıllarda coğrafi işaretlere önem vererek bu konuda çalışmalar yapmaktadırlar.
3. Sonuç
Geleneksel Türk sanatları toplumların kendi zevklerine, geleneklerine ve toplumsal
yaşantılarına göre şekil alan maddî kültür varlıklarımızdır. Türklerde geçmişten gelen zengin kültür
birikimi, geleneksel Türk sanatlarının hemen her dalında izlerini hissettirmiş ve daha da anlamlı
kılmıştır. İnsanlar iç dünyalarındaki düşüncelerini, duygularını sanatlarına yansıtarak dile
getirmişlerdir.
Geleneksel Türk sanatlarımızın özelliklerinden birisi bu sanatlarla uğraşan kişilerin
yaratıcık yönlerinin ağır basmasıdır. Yaratıcı kişiler topluma her daim faydalı olmuşlardır. Sanat
icra eden yaratıcı bireyler, duyarlı, öz güveni sağlam, özgür ve toplumsal olaylar karşısında daha
akılcı düşünebilen, sanata ve sanatçıya saygılı, teknolojiye ayak uydurabilen, problem çözme tarzını
benimseyen sabırlı kişilerdir. Teknolojik gelişmelerden olumlu-olumsuz yönde etkilenen
geleneksel Türk sanatları bu sanatkârlar tarafından icra edilerek ve yaşatılarak geleceğe
taşınmaktadır.
4. Öneriler
Miras olarak devraldığımız geleneksel Türk sanatlarımızın gelecek kuşaklara aktarılması ve
yaşatılması konularında önerilerde bulunmak gerekirse;
Geleneksel Türk sanatlarımızın yaşatılması konusunda elbette ki en başta bu alanlarda
eğitim veren eğitim kurumlarının çok büyük önemi vardır. Eğitimin her aşamasında okul öncesi de
dahil olmak üzere geleneksel Türk sanatlarımıza devlet desteği verilmesi gerekmektedir. Sanat
okulları haricinde de bu eğitimlere gereken önem verilmelidir. Geçmiş kültür birikimimiz
öğretilerek geleceğe taşınmalıdır. Birincil gereklilik tarihimizi iyi bilmekten geçmektedir. Özellikle
ortak bir geçmişe sahip, örneğin soy birliği, kültür birliği, dil birliği olan toplumların kültürel
değerlerindeki benzerlik doğal bir sonuçtur. Türklerin bu saydığımız kültürel değerlerini tarih
birliğinde görmemiz mümkündür.
İkinci bir husus kitle iletişim araçlarının geleneksel Türk el sanatlarımızın yaygınlaştırılması
konusunda fayda sağlayacağıdır. Bu doğrultuda kitle iletişim araçlarını geleneksel Türk sanatları
alanlarında en etkili nasıl kullanabiliriz? sorusuna cevap aranmalıdır. Bu araçlar içinde hem
Osmanlı’dan Gelen Kültür Mirasımız Geleneksel Türk Sanatları
geleneksel medya hem de yeni nesil sosyal medya araçları ilgi toplama ve yaygın bilgilendirme
faaliyetlerinde kullanılabilir.
Devlet kurumları, sivil toplum kuruluşları, vakıflar, dernekler, yerel yönetimler iş birliği
halinde çalışarak geleneksel Türk sanatları alanlarında ortak projelere imza atmalıdır. Projelerde
verilecek eğitimlerin yanı sıra toplumun ilgisini çekecek çalışmalara da yer verilmelidir. Bu
çalışmalar sayesinde toplumun kültür değerlerinin ve geleneksel Türk sanatlarının yaşatılması
çabasına girmeleri sağlanmalıdır. Bu çaba sağlandığında, toplumda ilk eğitimi çocuklarına veren
ebeveynler bu eğitimler sayesinde kültürel değerlerimizin ve geleneksel Türk sanatlarımızın
önemini ve yaşatılması gerekliliğini aşılayabilirler.
Geleneksel Türk sanatlarımızın yaşatılması için belki de en önemli nokta bu işleri yapan
kişilerin yaptıkları ürünler ile tatmin edici bir ekonomik güce kavuşabilmeleridir. Mevcut
globalleşen dünyada bir işin, uğraşın sürdürülebilir olması ancak maddî getirisinin olup olmaması
ile ilgilidir. Birçok el sanatı yeni tasarılar ile bir araya getirilerek günümüz ihtiyaçları, beklentileri
ve isteklerine cevap verdiği ölçüde satılabilir bir ürün haline gelebilmektedir. Bu fırsatlardan azami
ölçüde faydalanılmalıdır. Elbette bunu yaparken sadece maddî çıkar ve beklentiler göz önüne
alınarak geleneksel sanatlarımızın yozlaşmasına engel olunmalıdır. Tasarlanan ürünlerin kullanım
amacı ve satış amacı gibi nedenlerden geleneksellikten uzaklaştırılması da yozlaşmasına neden
olmaktadır.
Eski zamanlardan kalan el sanatı ürünlerinin korunması, envanterlerinin çıkarılması ve
belgelenmesi de önem arz etmektedir. Bu konuda en öncelikli kurumlar yerel yönetimler olarak
görünmektedir. Oluşturulacak kent müzeleri ile yöresel ve tarihi değeri olan el sanatlarımızın nadide
örneklerine sahip çıkılmalıdır. Hem bilgilendirme hem de koruma, kollama faaliyetlerini yerel
yönetimler, kültür turizm ve milli eğitim müdürlükleri, üniversiteler ve sivil toplum kuruluşları el
birliği ile gerçekleştirmelidir.
Kaynaklar
AKPINARLI, H. F. (). Kırım El Sanatlarının Dünü ve Bugünü, Ankara: Atatürk Yüksek Kurumu Atatürk
Kültür Merkezi Yayını: , Kaynak Eserler Dizisi: 7, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
AKSOY, B. (). “İpek Yolu Güzergâhı”, İpek Yolu’nda Türk Kültür Mirası Bilgi Şöleni, Yayın No: ,
Ankara: Türk Yurdu Yayınları.
BARIŞTA, H. Ö. (). Türk El Sanatları, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları: , Yayımlar Dairesi
Başkanlığı Sanat Eserleri Dizisi:
BARIŞTA, H. Ö. (). Türkiye Cumhuriyeti Dönemi Halk Plastik Sanatları, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm
Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yayınları: , Sanat Eserleri Dizisi:
BAYRAM, M. (). “Türkiye Selçukluları Döneminde Bilimsel Ortam ve Ahiliğin Doğuşuna Etkisi”,
Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 10, Konya.
ÇAYDERE, O. (). “Grafik Tasarım Programlarına İlişkin Öğretim Elemanları ve Öğrenci Görüşleri”,
İletişim ve Kuram Dergisi, Sayı 40,
ER, İ. (). “Ahilik”. Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, Cilt: 1, İstanbul: Risale Yayınları.
ÖGEL, B. (). Türk Kültür Tarihine Giriş, Kültür Bakanlığı Yayınları: , Kültür Eserleri: 13, Türklerde
Giyecek ve Süslenme (Göktürklerden Osmanlılara), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
SARIOĞLU, H. (). “El Sanatlarını Milli Değer Olarak Algılamak”. Milli Folklor, Uluslararası Kültür
Araştırmaları Dergisi, Yıl: 17, Sayı: 66,
URL funduszeue.info, Erişim Tarihi:
Zeynep BALKANAL
URL funduszeue.info, Erişim Tarihi:
URL funduszeue.info?slug=T%C3%9CRKSOY-%C3%9Cyesi-
%C3%9Clkeler-, Erişim Tarihi:
URL funduszeue.info, Erişim Tarihi:
URL funduszeue.info, Erişim Tarihi:
Özcan, H. Z. ve Batur, Z. (). Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretiminde Bir
Metin Uyarlama Örneği: Köroğlu Destanı. Folklor Akademi Dergisi. Cilt:4, Sayı: 2,
–
Makale Bilgisi / Article Info
Geliş / Recieved:
Kabul / Accepted:
Araştırma Makalesi/Research Article
TÜRKÇENİN YABANCI DİL OLARAK ÖĞRETİMİNDE BİR METİN UYARLAMA
ÖRNEĞİ: KÖROĞLU DESTANI
Halil Ziya ÖZCAN* & Zekerya BATUR**
Öz
Türkler, tarih sahnesine ilk çıktıkları andan günümüze kadar kültürel değerlerini, inançlarını, hayat biçimlerini,
kültürel karakterlerini, dünyaya bakış açılarını vb. gibi birçok toplumsal ve kültürel ögeyi anlatan ve nesilden nesile
aktarıla gelen pek çok farklı edebî tür ortaya koymuşlardır. Bu türlerden bir tanesi de destandır. Hem yazılı hem de
sözlü kültürde yaşayan destanlar toplumların kültürel kodlarını yansıtan eserlerdir. Bu destanların en bilinenlerinden
bir tanesi de Köroğlu destanıdır. Hemen hemen bütün Türk yurtlarında ve kültürel coğrafyasında tanınan ve anlatılan
bu destan yayılma sahası açısından en geniş sahaya sahip Türk destanıdır. Bu çalışmada, Anadolu sahası anlatılarından
biri olan Behçet Mahir anlatısında yer alan “Demircioğlu ile Reyhan Arap” kolunun Türkçeyi yabancı dil olarak
öğrenen bireyler için B1 düzeyine uyarlanması amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda ilgili kol metin uyarlama
tekniklerinden sadeleştirme, genişletme ve kolaylaştırma teknikleri kullanılarak B1 düzeyine uyarlanmıştır.
Sadeleştirme işleminde hem sezgisel hem de yapısal yaklaşım bir arada uygulanmıştır. Metnin giriş ve sonuç
bölümünde metnin özgün şeklinden bir miktar farklılaşarak sezgisel yaklaşım temel alınarak içerik sadeleştirme işlemi
yapılmıştır. Metnin içerisinde yer alan şiirlerin hem özgün hem de uyarlanmış hâli birlikte sunulmuştur. Genişletme
işleminde bazı düzey üstü kelime ve kelime gruplarının metinden çıkartılması yerine bu kelime ve kelime gruplarını
açıklayıcı bağlamlar eklenmiştir. Genişletme işlemi uygulanan kelime ve kelime grupları mavi renkle
renklendirilmiştir. Kolaylaştırma işleminde ise iki uygulama yapılmıştır. Birincisi metinde yer alan çizim ve görsel
ekleme, ikincisi ise metnin sonunda metinde geçen düzey üstü kelimelerin açıklamalarının yer aldığı bir sözlükçe
oluşturma. Metne çizim ve görsel eklemenin temel amacı metni okuyucu açısından daha anlaşılır ve eğlenceli bir hâle
getirmektedir. Yöntem olarak betimsel nitelikte olan bu çalışma okuma metni olarak Türkçeyi yabancı dil olarak
öğrenen bireylerin kullanımına sunulmuştur. Ayrıca bu çalışmanın, metin uyarlama tekniklerinin kapsamı ve
uygulanması açısından metin uyarlama çalışacak araştırmacılara yol göstereceği öngörülmektedir.
Anahtar Kelime: Köroğlu Destanı, Metin Uyarlama, Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretimi
A TEXT ADAPTATION EXAMPLE IN TEACHING TURKISH AS A FOREIGN
LANGUAGE: KOROGLU EPIC
Abstract
From the moment they first appeared in history, the Turks have produced many different literary genres that
have been handed down from generation to generation, describing many social and cultural elements such as their
cultural values, beliefs, lifestyles, cultural characters, perspectives on the world etc. One of these genres is epic. Epics
living in both written and oral culture are works reflect the cultural codes of societies. One of the most well-known of
these epics is the epic of Köroğlu. This epic, which is known and told in almost all Turkish homelands and cultural
geography, is the Turkish epic with the widest area in terms of spread. In this study, it is aimed to adapt the “Demircioğlu
and Reyhan Arap” episode in Behçet Mahir’s narrative, which is one of the Anatolian field narratives, to B1 level for
*
Doktora Öğrencisi, Uşak Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Uşak/Türkiye, [email protected], ORCID:
** Prof. Dr., Uşak Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Türkçe ve Sosyal Bilimler Eğitimi Bölümü, Uşak/Türkiye,
[email protected], ORCID:
individuals learning Turkish as a foreign language. For this purpose, the relevant episode was adapted to the B1 level
by using simplification, elaboration and easification techniques, which are among the text adaptation techniques. In the
simplification process, both the heuristic and the structural approach were applied together. In the introduction and
conclusion part of the text, some content simplification has been made based on the intuitive approach, differing slightly
from the original form of the text. Both the original and adapted versions of the poems in the text are presented together.
In the expansion process, instead of removing some upper-level words and phrases from the text, contexts describing
these words and phrases were added. The words and phrases that have been elaborated are colored blue. In the
easification process, two applications were made. The first is to add drawings and images in the text, and the second is
to create a glossary at the end of the text with the explanations of the upper-level words in the text. The main purpose
of adding drawings and visuals to the text is to make the text more understandable and entertaining for the reader. This
study, which is descriptive in method, is presented to the using of individuals who lear Turkish as a foreign language
as a reading text. In addition, it is predicted that this study will guide researchers who will study text adaptation in terms
of scope and application of text adaptation techniques.
Keywords: Köroğlu Epic, Text Adaptation, Teaching Turkish As A Foreign Language
Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretiminde Bir Metin Uyarlama Örneği: Köroğlu Destanı
1. Giriş
Dil öğreniminde kritik öneme sahip olan, yazılı sembolleri göz vasıtası ile seslendirmek
suretiyle zihinsel anlamlandırma süreci olarak görülen okuma, sadece harfleri veya yazılı
sembolleri telaffuz etmek olarak düşünülmemelidir. Okuma, çok daha derinlemesine üzerinde
düşünülmesi gereken fiziksel ve zihinsel bir aktivitedir. Bu bağlamda okumaya yönelik birçok
araştırmacı ve yazar (Tinker ve McCullough, ; Göğüş, ; Wittrock, ; Durkin, ;
Demirel, ; Haris ve Sipay, Bondanza, vd., ; Batur vd., ; Grabe ve Stoller, ;
Özcan, vd., ) farklı çalışmalar ortaya koymuştur. Karatay, bilgiye ulaşmanın ve onu sürekli
güncelleştirmenin en önemli yollarından birinin okuma olduğunu vurguladığı eserinde okumayı,
yazılı olan bir metni bilinen yazı karakterlerini sesli veya sessiz çözmenin ötesinde, metnin içindeki
duygu, düşünce ve iletileri anlamak olarak tanımlamaktadır (Karatay, 17). Çelik, okumanın
görüp algılama, algıladığını anlama, anladığını seslendirme ya da yazma, zihinde yapılandırma gibi
göz, ses organları ve zihnin çeşitli hareketlerinden oluştuğunu belirtmektedir (Çelik, 19).
Hem ana dili hem de yabancı dil ediniminde okumanın ayrı bir yeri bulunmaktadır. Her
ikisinde de okuma sadece yazılı veya görsel sembollerin seslendirilmesi olarak algılanmamalıdır.
Bunun da ötesinde okuma hayatımızın önemli bir bölümünde aktif olarak kullandığımız
anlamlandırma yetisinin önemli bir parçasıdır. Okuma bu bağlamda bireylerin tüm hayatını ve
öğrenme gelişimini etkileyen bir beceridir.
Ana dil öğretiminde bile zor olan bu zihinsel süreç yabancı dil öğretiminde daha da zor ve
karmaşık bir hâle gelebilmektedir. Metinlerin içinde yer alan sözcüklerin, dilbilgisi yapılarının ve
kurgunun düzey üstü olması Türkçeyi yabancı dil olarak öğrenen bireylerin okuduğunu anlamasına
engel olmaktadır. Ayrıca hedef dili öğrenmek isteyen okuyucunun dilsel girdi eksikliği,
deneyimsizliği, toplumsal değerlerin farklı olması, anadilinde kullandığı okuma yöntem ve
tekniklerinin hedef dildeki okuma stratejisine yansıtılması ve uyum sağlanamaması, hedef dilde
yazılmış okuma metinlerinde yer alan kültürel unsurlara ilgisizlik vb. gibi sebepler hedef dilde
okumayı ve anlamlandırmayı engelleyebilmektedir. Bazı araştırmacılar (Jolly, ; Coady, ;
Alderson, ) yabancı dilde edinilen okuma becerisinin gelişim yönünü kişinin yabancı dil
öğrenme becerisinden ziyade anadilinde var olan okuma becerisi yeterliliğinin belirlediğini ifade
etmektedirler. Benzer şekilde Carrell () yabancı dil ediniminde okuma becerileri zayıf olan
öğrencilerin aynı zamanda anadilinde de okumalarının zayıf olduğunu ve bu beceriyi anadilden
yabancı dile etkili bir şekilde aktaramadığını belirtmektedir. Bu bağlamda Türkçeyi yabancı dil
olarak öğrenen bireylere verilen okuma metinlerinin seçimi son derece önemli bir husus haline
gelmektedir. Türkçeyi yabancı dil olarak öğrenen bu bireylerin kültürel tarihleri, ana dillerinin
Türkçe ile olan yapısal farklılıkları ve benzerlikleri, ilgileri, algıları, Türkçeye karşı olan
motivasyonları, dil düzeyleri, vb. gibi birçok değişken metin seçiminde öğreticiler tarafından göz
önünde bulundurulmalıdır. Ayrıca öğrencilere verilen okuma metinleri öğrencilerin ilgisini
çekmeli, metin akıcı olmalı ve öğrencinin metni anlamlandırmasına katkı sağlayacak metnin
içeriğinde bazı kolaylaştırıcı unsurlar da bulunmalıdır.
Farklı sebepler ile ülkemize gelen yabancı uyruklu bireyler Türkçe öğrenmek için
üniversitelerin ve farklı devlet kurumlarının bünyesinde yer alan Türkçe öğretim merkezlerinde
öğrenim görmektedir. Bu kurumlarda görevli Türkçe öğreticileri farklı kurumların hazırladıkları
Türkçenin yabancı dil olarak öğretiminde kullanılan ders kitaplarını kullanmaktadırlar. Yabancı
uyruklular için hazırlanan bu kitapların içerisinde yer alan okuma metinlerinin öğrencilerin ders dışı
okumaları için yeterli seviyede olmadığı görülmektedir. Bu bağlamda bu çalışma Türkçeyi yabancı
dil olarak öğrenen bireylere yönelik okuma materyali geliştirme noktasında alana katkı sunacağı
öngörülen bir metin uyarlama önerisi sunmayı amaçlamaktadır. Bu kapsamda araştırmacılar,
Halil Ziya ÖZCAN & Zekerya BATUR
Mehmet Kaplan, Muhan Bali ve Mehmet Akalın tarafından Meddah Behçet Mahir’den derledikleri
Köroğlu Destanı kollarından “Demircioğlu ile Reyhan Arap” kolunu metin uyarlama tekniklerini
kullanarak B1 düzeyine uyarlamıştır. Dil öğretiminin temel unsurlarından bir tanesi olan kültür
aktarımının önemi dikkate alındığında B1 düzeyine uyarlanan bu metin alana katkı sunması
açısından önemlidir.
Destan ve Köroğlu Destanı
Türkler, tarih sahnesine ilk çıktıkları andan günümüze kadar kültürel değerlerini,
inançlarını, hayat biçimlerini, kültürel karakterlerini, dünyaya bakış açılarını vb. gibi birçok
toplumsal ve kültürel öğeyi anlatan ve nesilden nesile aktarıla gelen pek çok farklı türde yazılı ve
sözlü eser ortaya koymuşlardır. Bu türlerden bir tanesi de destanlardır. Destanlar bir milletin var
oluşundan günümüze kadar o millete ait kültürel özellikleri gelecek nesillere aktaran yazılı ve sözlü
eserlerdir. TDV İslam Ansiklopedisi ()’nde Kazım Yetiş, destanı tanımlarken şu ifadeleri
kullanmaktadır; Âşık edebiyatı ve musikisinde bir nazım şeklinin de adı olan destan kelimesinin
aslı Farsça dastandır. Batı dillerinde bunun karşılığı olarak Grekçede şairlerin saz eşliğinde
söyledikleri şiirlere verilen epos adından türetilen epope kullanılır. Yetiş, ayrıca destan kelimesinin
hikâye, masal, sergüzeşt, manzum hikâye, vak’a, tarih, roman ve hayvan masalı (fabl) gibi
anlamlara da geldiğini belirtmektedir.
Özkan (), “Köroğlu Destanı’nda Kahraman ve Atının Doğuşu ile İlgili Motiflerin
Tahlili” adlı araştırmasında, destanların toplumların tarihi hafızasında yer alan efsanevi öğeler
olduğunu ve halen günümüzde en zengin destan repertuvarına sahip olan millet olduğumuzu ifade
etmektedir. Oğuz (), halk edebiyatı ürünlerinden biri olan destanlara ilişkin, şu
değerlendirmelerde bulunmaktadır; “Halk edebiyatı içinde de hem anonim ürünler olan olağanüstü
kahramanlık anlatıları hem de bu anlatılandan sonra ortaya çıkan “halk hikâyeleri” karşılığında
kullanıldığı gibi, âşık şiirinde heceyle söylenen bir şiir türünün adı olarak da karşımıza
çıkmaktadır.” Teke (), “Özbek Sahası Türk Destanlarında Kadın” adlı doktora tezinde, destan
türünün Türk dünyasında farklı adlar ile adlandırıldığını belirtmektedir. Teke, Türkiye sahasında
destan olarak adlandırılan bu anlatı türünün, Azerbaycan Türklerinde “dastan”, Kazan Tatarlarında
“epos”, Uygur Türklerinde “rivayat, dastan”, Kazak ve Kırgız Türklerinde “cır, comok”, Yakut
Türklerinde ise “olongho” terimleri ile adlandırdığını ifade etmektedir.
Köroğlu Destanı’nın anlatıldığı ve nesilden nesile aktarıldığı her coğrafyada destanın ana
kahramanı Köroğlu farklı farklı siluete bürünmüştür. Kimi zaman bulunduğu coğrafyayı düşmana
karşı muhafaza eden bir alp olarak, bazen adaletli bir han veya yönetici olarak, bazen mitolojik bir
kahraman olarak, bazen bir veli, bazen de ticaret yollarını kesen ve kervanlardan baç alan bir kişi
olarak karşımıza çıkmaktadır. Köroğlu Destanı anlatılarında bu denli farklı Köroğlu karakterinin
(tipinin) oluşmasını, Yıldırım, “Köroğlu Destanı’nın Orta Asya Rivayetleri” adlı bildirisinde şu
şekilde açıklamaktadır; “…Köroğlu, destanın efsanevi kahramanı olarak sıradan bir adam değil,
atadan-babadan bir bey, bir han oğludur. Kendisi halkını adaletle idare eden, düşmanlarına aman
vermeyen dirayetli bir hükümdardır. Destanın Orta Asya’dan Anadolu yaylarına doğru göçü
sırasında hem çatısı hem muhtevası ve hem de kahramanları zamanın ve yeni coğrafyanın yeni
medeniyet sahasının tesirleriyle muayyen değişikliklere uğramıştır.” (Yıldırım, ).
Metin Uyarlama
Yabancı dil öğretiminde öğrencilerin hedef dilde okuduğunu anlayabilmesi son derece
önemlidir. Bu yetinin geliştirilebilmesi için öğrencilerin bol bol okuma yapması gerekmektedir.
Türkçeyi yabancı dil olarak öğretimi alanında öğreticilerin ve öğrencilerin en temel kullandıkları
öğrenme materyali farklı kurumlar tarafından yazılan ders kitaplarıdır. Özellikle dil düzeyleri
Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretiminde Bir Metin Uyarlama Örneği: Köroğlu Destanı
başlangıç ve orta düzey olan öğrenciler çoğu zaman ders kitaplarında yer alan okuma metinleri
dışında okuma yapabilecekleri düzeylerine uygun yardımcı okuma metinleri bulamamaktır. Hem
öğreticiler hem de öğreniciler seviyelendirilmiş okuma metinlerinin eksikliğini dil öğrenme
sürecinde hissetmektedir. Dil öğreticileri ve Türkçenin yabancı dil olarak öğretimi alanında çalışan
araştırmacılar bu eksikliği gidermek amacı ile zaman zaman özgün metinleri düzeye uygun şekilde
uyarlama yoluna gitmektedirler.
Metin uyarlama işlemi, zayıf okuyucular (Candido, et al., ; Aluísio, et al., ), işitme
engelli bireyler (Daelemans, et al.,), çocuklar (De Belder and Moens, ), yabancı dil
öğrenenler (Petersen and Ostendorf, ) gibi farklı hedef kitle okuyucuları için yapılabilir.
Ayrıca, metin değiştirim, konuşma yitimi (aphasia), yazı okuma bozukluğu (dyslexia) gibi doğal
sebeplerle veya hastalığa bağlı olarak, ayrıca felç gibi beyin hasarları olarak meydana gelmiş,
bilişsel bozukluklar gösteren kişilere yönelik de yapılabilir. Nitekim, uzun cümleler, birleşik
cümleler, ‘gömülü’ cümlecikler, edilgen yapılar, kurallı olmayan sözdizimi, kullanım sıklığı düşük
söz varlığı ve başka unsurlar dil bozukluğu olan okuyucular için de metin karmaşıklığını artırıcı
unsurlardır (Akt, Durmuş, a: ; Margarido vd., ; Siddharthan, 24; Specia,
30). Metin uyarlama işlemi yapılırken farklı teknikler kullanılmaktadır. Bunlardan ilki
sadeleştirmedir. Sagion, vd. () sadeleştirmeyi, bir metnin daha anlaşılır boyuta getirilmesi
olarak tanımlamaktadır. Ayrıca sadeleştirme işleminin yabancı dil öğrenenler, yaşlı bireyler, özel
okuma ve anlama gereksinimi olan bireyler gibi birçok okuyucu kitlesine faydalı olduğunu
belirtmektedir. İkinci olarak genişletme işleminden bahsedebiliriz. Long () genişletme işlemini
sadeleştirmeye alternatif bir yol olarak görmektedir ve bir metnin içerisinde yer alan karmaşık ve
düzey üstü yapıları metinden çıkarmak yerine bu yapıları tekrar ve açıklama gibi farklı teknikler
kullanarak artık bilgi girdisi sağlayarak metnin daha anlaşılır hâle getirilebileceğini belirtmektedir.
Bir diğer metin uyarlama tekniği de kolaylaştırmadır. Vucic, vd. () kolaylaştırma tekniğinin,
okumayı daha eğlenceli, daha amaca uygun ve daha da önemlisi daha gerçekçi hâle getirdiğini
belirtmektedir. Bu tekniklerin dışında Nation () metin uyarlama da görüşme tekniğinden de
bahsetmektedir. Ancak bu teknik sadeleştirme, genişletme ve kolaylaştırmadan yapısal olarak farklı
bir tekniktir. Sadeleştirme, genişletme ve kolaylaştırma işlemleri metin üzerinde yapılırken
görüşme ise çoğunlukla bir sınıf ortamında uygulanan ve mülakat, gözlem ve görüşme gibi farklı
veri toplama araçlarının kullanıldığı bir uygulamadır. Araştırmacılar bu çalışmada sadece metin
üzerinde uygulama ve teknikler kullanmışlardır.
Sadeleştirme
Bazı araştırmacı ve akademisyenler (Honeyfield, ; Bhatia, ; Seretan, ; Bott,
vd., ; Ahour, vd., ) sadeleştirmeyi özgün bir metnin hedef kitlenin düzeyine getirmek
amacı ile bazı tekniklerden geçirilerek daha anlaşılır hale getirme olarak tanımlamaktadır. Metin
sadeleştirmedeki temel amaç metne bazı yapısal düzenlemeler yaparak yazılı metnin
anlamlandırılmasını artırmaktır (Mapleson, ). Urano () metin sadeleştirmeyi, yabancı dil
öğrenen bireylerin bir metni daha iyi anlamları için metnin içerisinde yer alan bazı bilinmeyen
dilbilimsel yapıları kontrol altına almak olarak tanımlamaktadır. Hill () yabancı dil olarak
öğrenen bireyler için oluşturulan yazılı metinleri daha anlaşılır hale getirmek için birtakım
değişiklikler yapıldığını ve yapılan bu değişimler genellikle sözdizimsel ve sözcüksel düzeyde
gerçekleştiğini belirtmektedir. Sadeleştirme işlemi iki yöntem üzerinden yapılmaktadır. İlki
sezgisel yöntemdir. Allen () sezgisel yöntemde sadeleştirme işlemini yapan kişinin kendi
tecrübelerinin sadeleştirme işlemine rehberlik ettiğini ve bu yöntemin yazara belirli düzeydeki
öğrencilerin neler öğrenmesi gerektiğine yönelik kendi öznel yaklaşımını kullanma şansı verdiğini
belirtmektedir. Ayrıca Lotherington-Wolosyzn () sezgisel yöntemin yabancı dil öğretiminde
Halil Ziya ÖZCAN & Zekerya BATUR
kullanılan materyallerin sadeleştirilmesinde çok yaygın olarak kullanıldığını ve yazarın sezgisinin
kişisel inançlardan ve bir metni neyin daha okunaklı yaptığına yönelik küçük önsezilerden
etkilendiğini ifade etmektedir. Sadeleştirme işleminde kullanılan diğer yöntem ise yapısal yaklaşım
yöntemdir. Nunan () yapısal yaklaşımın özellikle yabancı dil öğrenen öğrencilerin okumalarını
daha etkin bir şekilde geliştirmek amacı ile oluşturulan seviyelendirilmiş (reader) okuma
materyallerinin hazırlanmasında yaygın olarak kullanıldığını ifade etmektedir. Nunan, bu yöntemde
yazarların bu tür seviyelendirilmiş okuma materyalleri geliştirirken seviyelere göre daha önceden
tanımlanmış kelime ve yapı listelerini kullandıklarını belirtmektedir.
Genişletme
Metin uyarlama tekniklerinden bir diğeri de genişletmedir. Genişletmede, sadeleştirme gibi
yaygın kullanılan bir metin uyarlama tekniğidir. Oh, bir metnin sadeleştirme sürecinde, daha çok
kısa cümleler, basit sözdizimsel yapı ve sık kullanılan kelimeler, kurallı cümle yapısı tercih
edilirken genişletmede ise var olan metin daha da kapsamlı hale geldiğini belirtmektedir. Ayrıca,
genişletmede artık bilginin (yinelemeler, eş anlamlı sözcükler vb.) arttığı, temel izleksel ilişkileri
belirginleştirdiği belirtilmektedir (Oh, 70). Durmuş, genişletmeyi yabancı dil öğretiminde
öğrencilerin anlama düzeyini artırmak amacıyla metne açıklayıcı bilgilerin eklenmesi,
iletinin/anlamın ve yapının açık hâle getirilmesi olarak tanımlamaktadır (Durmuş, b: ).
Parker ve Chaudron () dilbilimsel sadeleştirmenin etkileri ve yabancı dil öğretiminde
anlamlandırmada genişletimsel değişiklikler adlı araştırmalarında bu yeni metin değiştirim türü
üzerinde durmuşlardır ve genişletme terimini ilk olarak burada ifade etmişlerdir. Genişletme
işleminde sadeleştirme işleminde yapıldığı gibi özgün metinde yer alan bazı düzey üstü kelime ve
kelime gruplarının yerine düzeye uygun hallerinin kullanılmaz. Bunun yerine düzey üstü olan bu
kelime ve kelime grupları metinde korunur ve öncesinde ya da sonrasında yer alan bağlamda
açıklayıcı unsurlar yer alır. Sadeleştirmenin aksine genişletme işlemi daha hacimli uyarlanmış
metinler ortaya çıkartabilir. Bunda özgün metinde yer alan düzey üstü kelime ve kelime gruplarının
azaltılmasından ziyade öğrencilerin gelecek öğrenmelerinde bu yapılara maruz kalacağı
öngörülmesinden dolayı korunması etkili olmaktadır. Genişletme tekniğinde Krashen ()’in
ortaya koyduğu girdi+1 (Input+1) teorisi kapsamında işlem yapılmaktadır. Krashen ()’e göre
eğer öğrenciler düzeylerinin üzerinde bir miktar bilgi girdisi ile maruz bırakılırsa öğretilmek istenen
bilgi öğrenci tarafından daha iyi anlamlandırılacaktır.
Kolaylaştırma
Nation () ve Sandom (), zayıf okuyucular, engelli bireyler ve yabancı dil
öğrencilerinin daha etkin kelime öğrenimi ve bir metnin daha anlaşılır ve kolay ulaşılabilir hale
getirmek için farklı teknikler üzerinde durmaktadır. Bunlardan bir tanesi de kolaylaştırmadır.
Nation () kolaylaştırma metodunu “Bir metinde yer alan kelimeleri değiştirmekten ziyade
metnin farklı bölümlerine resim, diyagram, tablo, çizelge, özet, sözlükçe, önerge soruları ve
başlıklar ekleyerek bir metni daha kolay okunabilir hale getirmek için kullanılan bir metot olarak”
tanımlamaktadır (Akt. Sandom, 68). Bhatia, hukuk metinlerini örnek göstererek sadeleştirme
ve kolaylaştırma metotlarını kapsamlı bir şekilde açıkladığı çalışmasında, kolaylaştırma ile ilgili şu
ifadeleri kullanmaktadır; “Kolaylaştırma, amacı metin boyunca öğrencilere rehberlik etmek olan
'kolaylaştırma araçları' olarak adlandırılabilecek çeşitli araçlar kullanarak metni öğrenci için
daha erişilebilir hale getirmeye çalışır.” (Bhatia, 46). Sadeleştirme metodunun temelinde
öğretme stratejisine yönelik probleme çözüm yer alırken, kolaylaştırma da ise bu temel öğrenme
stratejisine dayanmaktadır. Sadeleştirmede birincil önem metindir ve öğrencinin dilsel girdisi ise
ikinci sırada gelir. Kolaylaştırmada birincil önem öğrencinin dilsel girdisi iken kısmen metin
değiştirmeye odaklanılır (Bhatia, 46). Sadeleştirmede ve genişletmede yoğun bir şekilde
Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretiminde Bir Metin Uyarlama Örneği: Köroğlu Destanı
metne odaklanıp öğrencilerin dilsel girdileri ikinci plana atıldığı için öğrencilerin özellikle yabancı
dil öğrenen bireylerin hedef dildeki dil yetilerinin gelişimi sekteye uğramaktadır. Ayrıca Bhaia,
sadeleştirmede dilsel girdi yazar tarafından kontrol edinilirken kolaylaştırmada dilsel girdi okuyucu
tarafından kontrol edildiğini belirtmektedir (Bhatia, 45).
Kolaylaştırma metodunda, özgün metinlerin öğrenciler için daha anlaşılır ve erişilebilir hale
getirmek için çok çeşitli kolaylaştırma araçları kullanılabilir. Bu kolaylaştırma araçları, okuyucuyu
potansiyel belirsizlikler ve tuzaklardan haberdar eder ve hatta metnin belirli alanlarını ele almanın
olası yollarını önerebilir, ancak metinden kaynaklanan sorunlara asla kesin veya doğrudan çözümler
vermezler. Bhaia ()’nın da vurguladığı gibi kolaylaştırma araçları yalnızca metnin belirli bir
bölümünü veya bölümlerini okuyucu tarafından daha etkin ele almaları için stratejiler önerir ancak
kolaylaştırma metodu metnin şeklini ya da içeriğini yeniden yapılandırarak doğrudan anlamaya
yardımcı olmaz. Kolaylaştırmanın ana amacı metnin kolay anlaşılmasından ziyade metnin öğrenci
için daha eğlenceli, yaratıcı ve dilsel girdi açısından daha üst düzey bir form almasıdır.
Kolaylaştırma bir öğrenme stratejisidir. Okuyucu için metni anlaşılır hale getirmez, ancak bunu
kendi başına yapmasına rehberlik eder. Kolaylaştırmanın bu özel yönü, onu diğer metin uyarlama
metotlarından ayıran en önemli yönüdür.
2. Yöntem
Tüm Türk yurtları ve kültür coğrafyasında bilinen ve günümüze kadar anlatılagelen Köroğlu
Destanı’nın Anadolu sahası anlatılarından en geniş kapsamlısı olarak kabul edilen Behçet Mahir
anlatısında yer alan “Demircioğlu ile Reyhan Arap” kolunu B1 düzeyine uyarlamayı amaçlayan bu
çalışma betimsel bir çalışmadır. Bu çalışma kapsamında yapılan tüm işlemler sırasıyla aşağıda
belirtilmektedir:
Uyarlama Öncesi
Araştırmacılar, ilk olarak Behçet Mahir’den derlenen ve yılında Atatürk Üniversitesi
yayınları olarak Sevinç matbaasına baskısı yaptırılan “Köroğlu Destanı” adlı kitabın temini işine
koyulmuşlardır. Bu kapsamda araştırmacılar bu eserin hem çevrimiçi hem de kitap haline ulaşmaya
çalışmışlardır. Çevrimiçi olarak elde edilen nüshada birçok yazım hatası olmasının metin uyarlama
sürecini olumsuz etkileyeceğinden dolayı eserin kitap halinin bulunması yoluna gidilmiştir. Bu
amaç doğrultusunda birçok kütüphane ve sahaf taranmış ve kitabın orijinal hali bir sahafta
bulunmuş ve araştırmacılar tarafından satın alınmıştır.
Bir sonraki aşamada B1 düzeyine uyarlanacak ilgili kolun özgün hâli araştırmacılar
tarafından Microsoft Word dosyasına kaydedilmiştir. Metin uyarlama işleminin daha hızlı ve etkin
bir şekilde yapılabilmesi için uyarlama yapılacak olan metnin özgün halinin ayrı bir dosyaya
kaydedilmesi önemli bir adımdır. Özgün metnin Word dosyasına kaydedilmesinin ardından
araştırmacılar tarafından özgün metinde yer alan her bir cümle bir satıra gelecek şekilde Excel
dosyasına kaydedilmiştir. Cümlelerin Excel dosyasına kaydedilmesi metin uyarlama aşamasında
cümlelerin analizi işleminde araştırmacılara kolaylık sağlaması açısından son derece önemlidir.
Şekil 1’de araştırmacılar tarafından oluşturulan Excel dosyasından bir görsel görülmektedir.
Halil Ziya ÖZCAN & Zekerya BATUR
Şekil 1. Demircioğlu ile Reyhan Arap Cümle Analizi
Uyarlama Sırası
Metin uyarlama aşamasında ilk olarak sadeleştirme ve genişletme işlemleri yapılmıştır.
Daha sonra kolaylaştırma işlemi yapılmıştır. Sadeleştirme işlemi üç boyutta gerçekleştirilmiştir. İlk
olarak içerik sadeleştirme yapılmıştır. Devamında sözdizimsel ve sözcüksel sadeleştirme beraber
işleme alınmıştır. İçerik sadeleştirmede metin içerisinde yer alan olay dışı unsurlar ayıklanmış ve
metinden çıkartılmıştır. Şiirler metin içerisinde korunmuştur. Köroğlu Destanı kollarında yer alan
şiirlerin olay bütünlüğü içerisinde yer almasından dolayı şiirler özgün metinden çıkartılmamıştır.
Bu noktada Behçet Mahir anlatısında yer alan ilgili koldaki ara sözler ve metin dışı unsurlar
metinden çıkartılmıştır. Ayrıca tekrara düşen ifadeler düzeltilmiştir.
Sözdizimsel sadeleştirmede devrik, uzun ve bölünmüş cümleler ile paragraflar daha anlaşılır
hale getirilmiştir. Düzey üstü bağlaç ve dilbilgisi yapıları belirlenip yerine düzeye uygun bağlaç ve
dilbilgisi yapıları kullanılmıştır. Düzey üstü bağlaçların tespiti ve yerine kullanılacak düzeye uygun
bağlaçların karar verilmesi aşamasında Karatay ve Kaya ()’nın Türkçenin yabancı dil olarak
öğretimi alanında kullanılan ders kitaplarını inceledikleri ve her bir düzey için oluşturdukları bağlaç
kullanım sıklığı listesinden yararlanılmıştır. Düzeye uygun dil bilgisi yapılarını tespit etmek amacı
ile araştırmacılar tarafından “Yeni Hitit”, “Yedi İklim Türkçe” ve “İstanbul Yabancılar için
Türkçe” adlı ders kitaplarında yer alan dilbilgisi yapıları ayrı ayrı çıkartılmış ve Word dosyasına
kaydedilmiştir. Dil bilgisi yapılarının sözdizimsel sadeleştirilmesinde bu listeden yararlanılmıştır.
Bunun yanında metin içerisinde yer alan diyaloglar konuşma çizgisi kullanılarak ayrı ayrı
yazılmıştır. Karakterlerin kendi kendilerine konuşmaları ise tırnak işareti içerisine alınıp italik yazı
karakteri ile yazılmıştır.
Sözcüksel sadeleştirmede düzey üstü kelime ve kelime gruplarının yerine düzeye uygun
kelime ve kelime grupları kullanılarak anlamayı arttırmak amaçlanmıştır. Düzey üstü kelimelerin
tespiti aşamasında Aydın () ve Erol () ‘un çalışmalarından yararlanılmıştır. Aydın yaptığı
çalışmasında Türkçenin yabancı dil olarak öğretimi alanında kullanılan ders kitaplarını incelemiş
ve B1 düzeyi için kelimelik bir kelime havuzu oluşturmuştur. Erol da benzer şekilde
Türkçenin yabancı dil olarak öğretimi üzerine kullanılan ders kitaplarını incelemiş ve çalışmasının
sonucunda A1 ve A2 düzeyinde bilinmesi gereken kelimelik bir kelime havuzu oluşturmuştur.
Oluşturulan bu kelime listelerinin yanında Göz () ve Ölker ()’in çalışmalarından da
yararlanılmıştır. Göz, çalışmasında ile yılları arasındaki yazılı Türkçenin kelime sıklığını
Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretiminde Bir Metin Uyarlama Örneği: Köroğlu Destanı
belirlemeyi amaçlamıştır. Ölker ise Göz’ün çalışmasından elli yıl öncesinin durumunu ortaya
çıkarmayı amaçlamıştır. Araştırmacılar, sözcüksel sadeleştirme işlemi aşamasında düzeye uygun eş
anlamlı kelimelerin seçiminde bazen ikilem yaşamışlardır. Bu noktada ulusal derlem, Göz ve
Ölker’in çalışmalarından yararlanılmıştır. İkileme düşülen kelimelerden kullanım sıklık frekansı
yüksek olan metin içerisinde kullanılmıştır.
Genişletme işlemi tek boyut üzerinden yapılmıştır. Krashen ()’in girdi+1 teorisi dikkate
alınarak bazı düzey üstü kelimeler metin içerisinde korunmuştur. Korunan bu kelimelerin öncesinde
veya sonrasında yer alan bağlamlarda açıklayıcı bilgiler verilmiştir. Açıklayıcı bu bilgiler bazen bir
tanım olabileceği gibi genişletme yapılan kelime veya kelime grubunun özelliklerini ifade eden bilgiler
olabilmektedir. Bu noktada dikkat edilmesi gereken husus açıklayıcı bilgi içeren bağlamda mutlaka
düzeye uygun kelime, kelime grubu ve dil bilgisi yapılarının kullanılması gerekmektedir. B1 düzeyine
uyarlanmış metin örneği içerisinde yer alan genişletilmiş kelime ve kelime grupları renklendirilerek
yazılmıştır. Araştırmacılar tarafından bu kelime ve kelime grupları mavi renk ile renklendirilmiştir. Bu
renklendirmenin amacı okuyucun dikkatini bu kelimeler üzerine çekmektedir.
Kolaylaştırma işlemi iki boyut üzerinden yapılmıştır. İlki sadeleştirme işlemi yapılırken bazı
düzey üstü kelime ve kelime grupları sadeleştirilmemiş ve bu kelimelerin üzerine
numaralandırmalar yapılmıştır. Ayrıca okuyucunun dikkatini çekmesi açısından kalın ve italik
olarak yazılmışlardır. Numaralandırılan bu kelime ve kelime gruplarına ilgili kolun sonunda
oluşturulan sözlükçe bölümünde anlamları açıklanarak yer verilmiştir. Sözlükçe oluşturulmasında
öğrencilerin metni anlamlandırmalarında onlara yardımcı olması amaçlanmıştır. Bunun yanında
sözlükçe oluşturularak okuyucuların kısmen daha fazla zihinsel süreç yaşamaları amaçlanmıştır.
İkinci olarak ilgili kolun farklı bölümlerine ilgili sayfadaki olayı özetleyen çizimler yerleştirilmiştir.
Bu çizimler okuyucuya metni daha iyi anlamlandırma ve üzerinde düşünme şansı vereceği
düşünülmektedir. Bu çizimlerin ilgili kola yerleştirilmesindeki temel amaç okuyucu açısından metni
daha eğlenceli hale getirmektir.
Uyarlama Sonrası
Metin uyarlama işleminin ardından B1 düzeyine uyarlanan metin ile özgün metin uzman
görüşü alınmak için uzmanlık alanı Türkçenin yabancı dil olarak öğretimi olan üç uzmana
gönderilmiştir. İlk olarak uzmanlardan hem özgün metni hem de uyarlama yapılmış metni
okumaları istenmiştir. Okumaların ardından değerlendirmelerini yapmaları istenmiştir. Özgün
metnin uzmanlara gönderilmesinin temel amacı içerik değerlendirme aşamasında ilgili kolun olay
örgüsünün korunup korunmadığını değerlendirmeye yardımcı olmasıdır. Araştırmacılar,
uzmanların metni değerlendirmelerini kolaylaştırıcı üç boyuttan oluşan bir “Uzman Değerlendirme
Formu” hazırlamışlardır. Uzmanlardan metni sözdizimsel, sözcüksel ve içerik boyutunda
değerlendirmeleri istenmiştir. Alınan geri dönütler çerçevesinde gerekli düzeltmeler ve eklemeler
yapıldıktan sonra metnin son hali verilmiştir. Ayrıca uzmanlardan ilgili kolun sonunda yer alan
sözlükçeyi de değerlendirmeleri istenmiştir. Uzmanlardan sözlükçede yer alan kelimelerden
çıkartılması gerekli gördükleri kelimeleri işaretlemeleri istenmiş ve dönütlerin ardından sözlükçe
bölümü de son halini almıştır.
3. B1 Düzeyine Uyarlanmış Metin Örneği
Demircioğlu ile Reyhan Arap
Demircioğlu, atının üzerinde Kenan ülkesine doğru yola çıkmıştı. Reyhan Arap’ı canlı
olarak Türkiye ülkesine getirecekti. Köroğlu’na Reyhan Arap’ı canlı getireceğine söz vermişti.
Gece gündüz durmadan atının üzerinde yola devam etti. Günlerden bir gün Kenan ülkesine yaklaştı.
Halil Ziya ÖZCAN & Zekerya BATUR
Demircioğlu, Kenan ülkesine yaklaştığında atından indi. Atını tenha1 bir yere bağladı. Biraz
beklemeye karar verdi. Çünkü gündüz vakti2 bu şehre girmesi tehlikeli olabilirdi. Kendi kendine
“Şimdi ben bu şehre girersem beni birisi görebilir. Bana sen kimsin? Nereden geliyorsun? diye
sorabilir” diye düşündü. Bu sebeple geceyi beklemeye karar verdi. Tabii ki 3 önce Reyhan Arap’ın
yaşadığı yeri iyi öğrenmesi gerekiyordu. Reyhan Arap nerede yaşıyor? Kimler ile dolaşıyor? Nasıl
biri? Kuvveti nasıl? Tüm bu sorulara cevap bulması gerekiyordu. Birkaç gün bu Kenan ülkesini
dolaşmanın doğru olacağını düşündü. Şehri dolaşırken belki de Reyhan Arap’ı bulurum diye düşündü.
Demircioğlu bunları düşünürken gece olmuştu. Her yer karanlıktı. “İşte şimdi tam zamanı.
Her yer karanlık. Hiç kimse birbirini görmüyor. Şehre girince bir handa4 dinlenirim.” diye
düşündü. Gece karanlığında şehre girmek için harekete geçti. Atının üzerinde yavaş yavaş
ilerliyordu5. Ancak Demircioğlu’nun bilmediği bir şey vardı. Reyhan Arap gece olduğunda bu
şehre girenleri durdururdu. Kim olduğunu, nereden geldiğini ve nereye gittiğini sorardı. Atının
üzerinde sabaha kadar şehirde dolaşırdı. Yani sabaha kadar şehri korurmuş. Reyhan Arap’ın atının
adı da Alapaça idi. Kır at gibi kuvvetli, onun gibi hızlı koşardı. Uçan kuştan daha hızlıydı. Reyhan
Arap gibi bir yiğide de böyle bir at gerekli. Kenan ülkesinin Padişahı ona çok güveniyordu. Çünkü
Reyhan Arap dünya pehlivanıydı6. O, Demircioğlu ve Köroğlu kadar yiğit ve cesurdu, hiç kimseden
korkmuyordu.
Demircioğlu karanlıkta şehre doğru ilerlerken Reyhan Arap’da şehrin girişinde dolaşıyordu.
Alapaça’nın üzerinde şehrin sokaklarını gözlüyordu7. Bir anda Alapaça, Demircioğlu’nun atının
kokusunu aldı. Alapaça bu kokuyu aldığında kişnemeye8 başladı. Reyhan Arap atının
kişnemesinden yabancı birinin geldiğini anladı. Atının üzerinde karşıdan gelen atlıya “Ey yiğit, dost
musun, düşman mısın, sen kimsin? Bana cevap ver.” diye seslendi.
Demircioğlu, Reyhan Arap’ın söylediklerini duydu ama hiç cevap vermedi. Kim olduğunu
söylemedi. Yavaş yavaş atını sürmeye devam etti. Gece karanlıkta birbirlerini görmüyorlardı.
Çünkü aralarındaki mesafe fazlaydı. Birbirlerine çok uzaktaydılar. Demircioğlu biraz daha
yaklaştı9. Reyhan Arap, Demircioğlu’nu karanlıkta biraz görmeye başlamıştı. Onu gördüğünde
hemen “Ey delikanlı, daha fazla yaklaşma. Benim adım Reyhan Arap. Dost musun, düşman mısın?
Bana cevap ver.” dedi. Demircioğlu, bu atlı adamın Reyhan Arap olduğunu duydu. Aniden
titremeye10 başladı. Neden titremeye başladı? Bu adamdan korktuğu için mi? Hayır. Peki, neden
titremeye başladı? Sevincinden titremeye başladı. Demircioğlu gülümseyerek kendi kendine “Ulan,
ben bu adamı nasıl bulacağımı düşünüyordum. Allah rast getirdi” dedi. Demircioğlu hiç cevap
vermedi ve atını sürmeye devam etti. Reyhan Arap baktı ki bu adam hiç cevap vermiyor. “Ben
adımı söyledim ama o hiç konuşmadı. Şu adama biraz daha yaklaşayım.” diye düşündü.
Alapaça’nın üzerinde Demircioğlu’na biraz daha yaklaştı. Ona iyice baktı. Vücudunu inceledi.
Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretiminde Bir Metin Uyarlama Örneği: Köroğlu Destanı
Reyhan Arap gördü ki bu adamın vücudu sağlam, iri yapılı12 bir adam. Tekrar Demircioğlu’na
seslendi: “Ey delikanlı, nerelisin? Nereden geliyorsun? Dost musun, düşman mısın? Bana cevap
ver. Eğer cevap vermezsen, sana zarar vereceğim.” Demircioğlu bıyık altından gülmeye13 başladı.
Kendi kendine “Ben şimdi adımı söylersem, bu adam buradan kaçar. Ya da bana kılıcı ile saldırır.
Ben de ona saldırırım. Bu adamı canlı olarak Türkiye toprağına götürmem gerekiyor. Köroğlu’na
söz verdim.” diye düşündü. Demircioğlu bir hile14 düşünmeye başladı. Birkaç dakika sonra Reyhan
Arap’a doğru elleri ile bir şeyler anlatmaya başladı. İşaretler ile konuşamadığını ve az duyduğunu
anlatıyordu. Söyleyeceği şeyi kulağına yüksek sesle söylemesi gerektiğini anlatıyordu. O zaman
Reyhan Arap anladı ki bu adam hem az duyuyor hem de konuşamıyor. “Eğer beni duysaydı benden
korkardı. Çünkü benim adımdan herkes korkar. Benim yiğit bir adam olduğumu herkes bilir.” diye
düşündü.
Bir müddet sonra15 Reyhan Arap, Demircioğlu’nun yanına yaklaşmaya karar verdi. Ona
nereli olduğunu ve kim olduğunu sormak istedi. Reyhan Arap, Demircioğlu’na yavaş yavaş
yaklaştı. Demircioğlu da yumruğunu sıkmıştı Reyhan Arap, Demircioğlu’nun yanına geldiği
anda Demircioğlu, Reyhan Arap’ın kolunun altına bir yumruk attı. Yumruğu kolunun altına atmıştı.
Peki, neden? Çünkü insanın en zayıf yeri kolunun altıdır. Birisi kolunun altına vurursa nefesin
kesilir, hiç nefes alamazsın. Reyhan Arap’ın da nefesi kesildi. Alapaça’nın üzerinden yere düştü.
Reyhan yere düştüğü anda Demircioğlu hemen atından aşağıya indi. Reyhan Arap’ın ellerini ve
ayaklarını bağladı. Daha sonra yanına oturdu. Reyhan Arap bayılmıştı17 ve onun uyanmasını
beklemeye başladı.
On beş dakika sonra Reyhan Arap uyandı. Uyandığı zaman gördü ki elleri, kolları
bağlanmış. Onu bağlayan adam da yanında oturuyor. O zaman yanında oturan adama seslendi:
Ey delikanlı, sen kimsin? İn misin cin misin?18 Bana nasıl vurdun öyle, nefesim kesilmiş,
bayılmışım. Bana cevap ver. Nereden geliyorsun? Nerelisin? Adın nedir?
Demircioğlu yine19 hiç konuşmadı. Sorulara cevap vermedi. Atının arkasından sazını eline
aldı. Reyhan Arap’a sazı ile cevap vermek istedi. Birlikte dinleyelim bakalım20, Demircioğlu, ne
söylemiş:
Sorarsan Türkiye vatan u yurdum
(Nereli olduğumu sorarsan, Türkiye’dir vatanım)
Gör Demircioğlu diyerler bana
(Demircioğlu derler bana)
Halil Ziya ÖZCAN & Zekerya BATUR
Esas Erzurumlu vatan u ilim
(Doğduğum şehir Erzurum’dur)
Gör Demircioğlu diyerler bana
(Demircioğlu derler bana)
Şimdi bu gelişim Çamlıbeli'nden
(Şimdi Çamlıbel’den geliyorum)
Bir kimse kurtarmaz benim elimden
(Hiç kimse kurtulamaz benden)
Gel ayrılma sen kardeşin yolundan
(Dinle bu kardeşinin sözünü)
Gör Demircioğlu diyerler bana
(Demircioğlu derler bana)
Sanma ki bu yeri ben mülk ederim
(Bu şehri alacağımı düşünme)
Gelmesen zor ile alır giderim
(Eğer benimle gelmezsen, seni zorla götüreceğim)
Gör Demircioğlu diyerler bana
(Bana Demircioğlu derler)
Demircioğlu'dur Kenan’dır adım
(Benim adım Demircioğlu Kenan’dır)
Seni götürmektir benim muradım
(Seni buradan götürmek istiyorum)
Köroğlu'dur orda benim üstadım
(Köroğlu’dur benim liderim21)
Gör Demircioğlu diyerler bana
(Bana Demircioğlu derler)
Reyhan Arap elleri, ayakları bağlı bir şekilde Demircioğlu’nu dinledi. Ne yapacağını
şaşırmıştı Hiçbir şey söylemeden Demircioğlu’nun yüzüne bakıyordu. Demircioğlu, Reyhan
Arap’a seslendi “Ey, Reyhan Arap. Neden yüzüme kötü kötü bakıyorsun? Bana cevap ver. Eğer
Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretiminde Bir Metin Uyarlama Örneği: Köroğlu Destanı
benimle gelirsen, seni Çamlıbel’e götüreceğim. Eğer gelmiyorum dersen, o zaman seni atıma
bağlayıp götüreceğim. Elin, kolun bağlıdır. Benden kurtulamazsın.” Reyhan Arap’ın yapabileceği
hiçbir şey yoktu. Çünkü elleri, kolları bağlı. Bir kişinin elleri, kolları bağlı olduğu zaman bu kişi
Zaloğlu Rüstem* olsa hiçbir şey yapamaz.
Zaloğlu Rüstem
*İran edebiyatının ünlü kahramanıdır. İran şairi Firdevsî'nin Şehname adlı kitabında büyük bir kahraman
olarak anlatılır. Rüstem, edebiyat kitaplarında Rüstem-i Zâl olarak bilinir. Ama insanlar ona Zaloğlu Rüstem diye
seslenirdi. İranlılar ile Türkler arasındaki savaşlarda büyük kahramanlık, güçlülük ve yiğitlik göstermiştir. Bu sebeple
özellikle pehlivan, yiğit, hükümdar gibi kişileri övmek (güzel söz söylemek) için Zaloğlu Rüstem'in adı kullanılır.
Demircioğlu baktı ki Reyhan Arap cevap vermiyor. Tekrar ona seslendi “Arkadaş, ölünceye
kadar benimle kardeş olur musun? Benim ile birlikte yaşar mısın? Benim ile birlikte savaşır mısın?
Benim ile birlikte sefa sürer misin, eğlenir misin? Eğer bana söz verirsen, ellerini ve ayaklarını
çözeceğim. Benden önce sen Çamlıbel’e gideceksin. Oraya gittiğinde Köroğlu’nu bulacaksın. Onun
elini öpeceksin. Köroğlu’nun defterine adını yazacaksın. Onunla arkadaş olacaksın. Eğer bunları
yaparsan, Çamlıbel’e geldiğimde ben de senin ile arkadaş olurum. Ölünceye kadar kardeş oluruz.
Eğer söz vermezsen, benden kaçsan da seni yakalarım. Şimdi bana cevap ver. Ölmek mi istersin
yoksa23 benimle kardeş olup yaşamak mı istersin?”
Reyhan Arap, Demircioğlu’nu dinledikten sonra:
Ey yiğit! Bana biraz zaman ver. Düşünmek istiyorum.
Sana düşünmek için bir saat süre veriyorum.
Reyhan Arap aşağı yukarı bir saat24 ne yapacağını düşündü. Elleri, kolları bağlı şekilde
yerde oturuyordu. Kendi kendine “Eğer ben bu adamın söylediklerini kabul etmezsem, beni zorla
götürecek. Götürdüğü yerde de beni öldürecek. Yaşamak ölmekten daha iyidir. En iyisi25 ben bu
adamın söylediklerini kabul edeyim.” diye düşündü. Daha sonra Demircioğlu’na seslendi “Ey yiğit!
Anladım ki sen benden daha yiğitsin. Söylediklerini kabul ediyorum. Seninle ölünceye kadar kardeş
olacağıma söz veriyorum.” Demircioğlu, Reyhan Arap’tan bu cevabı duydu. Hemen onun yanına
geldi. Reyhan Arap’ın ellerini ve ayaklarını çözdü. Birbirleri ile kucaklaştılar Bir saat önce
düşmandılar, şimdi kardeş, arkadaş oldular. Demircioğlu:
— Ey kardeş! Şimdi sen benden önce Köroğlu’nun yanına git. Çamlıbel’e vardığında, oraya
gittiğinde Köroğlu’nun defterine adını yaz. Onun ile kardeş ol. Ben de senin arkandan
geleceğim.
— Baş üstüne, ey kardeş!
Halil Ziya ÖZCAN & Zekerya BATUR
— Ey Reyhan Arap, ben şimdi sana son olarak bir şey söylemek istiyorum.
— Buyur, kardeş. Seni dinliyorum.
— Şimdi ben senin ellerini, ayaklarını çözdüm. Sana atın Alapaça’yı veriyorum. Eğer sen
atın ile Çamlıbel’e gitmezsen, benden kaçarsan, seni bulurum. Nereye gidersen, senin
arkandan gelirim. Eğer beni kandırırsan27, seni bulurum ve öldürürüm. Seni hiç kimse
kurtaramaz. Bunu bilmeni istiyorum.
— Ey kardeş, yiğit adam yalan söylemez. Ölünceye kadar senin ile Çamlıbel’de
yaşayacağıma, senin ile savaşacağıma söz veriyorum.
— Tamam, kardeş, şimdi sen Çamlıbel’e git. Ben biraz bu Kenan ülkesini gezeceğim. Daha
sonra Çamlıbel’e geleceğim.
Reyhan Arap, dikkatli bir şekilde Demircioğlu’nu dinledi. Daha sonra atı Alapaça ile
Çamlıbel’e doğru hareket etti. Demircioğlu da hemen Kenan şehrinden içeri girmişti. Demircioğlu
şehre girdiğinde saat çok geç olmuştu. Daha da şehrin içerisine doğru ilerledi. Bir bahçenin28 önüne
geldiğinde dinlenmek için durdu. Baktı ki bahçenin içerisinde çok fazla çiçek var. Demircioğlu bu
bahçeyi çok beğenmişti. Ama bilmediği bir şey vardı. Bu bahçenin sahibi Kenan ülkesinin
padişahının kızı Mine Sultan’dı. Mine Sultan bu bahçeyi çok severdi. Bu bahçenin iki tane
bahçıvanı29 vardı. Gece olduğunda bir tanesi evine giderdi. Diğeri ise bahçeyi yabancılardan
korurdu. O gece bahçede kalan bahçıvan uyuya kalmıştı Demircioğlu sessiz bir şekilde bahçenin
kapısına yaklaştı. Baktı ki kapı açık. Bahçıvan ise kapının yanında uyuyor. Cebinden çıkardığı ilacı
bahçıvanın burnuna tuttu. Bahçıvan tamamen bayılmıştı. Onu bahçenin içerisine taşıdı. Daha sonra
atı ile bahçeden içeri girdi. Demircioğlu’nun atı bahçedeki çiçekleri hemen yemeye başladı.
Demircioğlu ile atı bu bahçede dinlenmeye devam etsinler. Bakalım Mine Sultan ne yapıyor?
Demircioğlu bahçede dinlenirken Mine Sultan da sarayında uyuyordu. Mine Sultan gecenin
bir vakti31 aniden uyandı. Çok susamıştı. Yan odadaki hizmetçiye seslendi:
— Ey kız!
— Buyurun Sultanım.
— Bana bahçeden soğuk su getir. Çok susadım.
— Baş üstüne Sultanım.
Hizmetçi kız su almak için bahçeye geldi. Baktı ki bahçenin içerisinde iri yarı bir adam ve
bir de at var. Adam oturmuş dinleniyor. Atı da çiçekleri yiyor Hizmetçi kız bahçeden içeri girdi
ve Demircioğlu’na ağlayarak seslendi:
Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretiminde Bir Metin Uyarlama Örneği: Köroğlu Destanı
— Ey adam, sen bu bahçeye nasıl girdin? Sen deli misin? Yoksa eşkıya mısın? Bu bahçede
ne yapıyorsun? Allah’tan korkmaz mısın? Çiçeklerimizi neden mahvettin?33
Demircioğlu gülerek cevap verdi:
— Kızım, benden korkmana gerek yok. Sadece atım aç. Onu besliyorum.
— Ey adam, burası çayır34 mıdır? Neden atını burada besliyorsun? Hani ot35 nerede?
— Kızım, benim atım ot yemez.
— Ne yer?
— Sadece çiçek yer. Atımın karnı doyduktan sonra gideceğim.
Hizmetçi kız bu cevabı duyduğunda hemen Mine Sultan’ın yanına koştu:
— Hey Mine Sultan!
— Ne oldu?
— Bir tane eşkıya bahçenize girmiş. Atı da çiçeklerin hepsini yemiş.
Mine Sultan hizmetçi kızın söylediklerini duyduğunda çok kızmıştı. Hemen koşarak
bahçesine gitti. Bahçeye geldiğinde Demircioğlu oradaydı. Atı ise çiçekleri yiyordu. Mine Sultan
ağlayarak Demircioğlu’na seslendi:
— Ey eşkıya, bu bahçeye girmene kim izin verdi? Allah’tan korkmaz mısın?
Demircioğlu, Mine Sultanı gördüğünde onun güzelliğine vurulmuştu. Onu çok beğenmişti.
Onun daha fazla üzülmesini istemiyordu
— Kızım, ağlama. Tamam, gidiyorum. Ama sana birkaç söz söylemek istiyorum.
Demircioğlu, Mine Sultan’ı beğendiğini ona söylemek istedi. Atının arkasından sazını eline
aldı. Bakalım Mine Sultan’a neler söylemiş:
Ayın hilâline benzer kaşların
(Kaşların ayın hilaline36 benzer)
İnci yü mercandır sıra dişlerin
(Dişlerin ise inci37gibidir)
Dalındaki örük örük saçların
Halil Ziya ÖZCAN & Zekerya BATUR
(Saçlarını örmüşsün38)
Salı vermiş teli dala uygundur
(Saçlarını salar39 ise daha güzel durur)
Görmedim sen gibi güzel bir meral
(Ben senin gibi güzel birini görmedim)
Her kim dertli olsa dermana yarar
(Güzelliğin sorunları yok eder)
Altın mücevherden yapılan kemer
(Altından yapılan kemer)
Kıstırmışın bele uygundur
(Beline de çok güzel olur)
Mine Sultan hem ağlıyor hem de Demircioğlu’nu dinliyordu. Demircioğlu sözlerine son
verdiğinde Mine Sultan’a dönerek:
— Kızım, sana bu sözleri söylemek istedim. Atım da bahçendeki çiçekleri yedi. Bundan
dolayı özür dilerim. Şimdi ben gidiyorum.
Demircioğlu oradan ayrılmadan önce bir kez daha Mine Sultan’a baktı. Kendi kendine
“Ulan! Eğer ağam Köroğlu bana kızmasa, ben bu kızı yanımda götürürüm. Ama ağam Köroğlu
bana kızar. Beni arkadaşlıktan çıkarır. Ben Türk evladıyım. Bu kızı kaçırmak bana yakışmaz”
diye düşündü. Demircioğlu bahçeden çıkarken, Mine Sultan seslendi:
— Ey eşkıya! Şimdi Reyhan Arap’ı buraya çağırıyorum. O sana yaptıklarının cezasını41
verir.
Demircioğlu, Mine Sultan’a bakarak cevap verdi:
— Kızım, sen üzülme. Reyhan Arap akşam bu şehirden gitti.
Demircioğlu sözlerini söyledikten sonra atına bindi. Yavaş yavaş şehirden çıktı. Ve Reyhan
Arap’ın arkasından o da Çamlıbel’e doğru yola çıktı. Köroğlu da Çamlıbel’de Demircioğlu ile
Reyhan Arap’ı bekliyordu. Bir gün baktı ki Reyhan Arap geliyor. Ama yanında Demircioğlu yoktu.
Köroğlu dikkatli bir şekilde Reyhan Arap’a baktı. Anladı ki Reyhan Arap düşman değil. Arkadaş
olarak Çamlıbel’e gelmiş. Ama Köroğlu yine de dikkatliydi. Elinde kılıcı ile Reyhan Arap’ın yanına
gitti. Reyhan Arap, Köroğlu’nu görünce:
— Ağa, kılıcını bırak. Defterini aç ve adımı oraya yaz. Ben ölünceye kadar sizin ile kardeş
olacağıma söz verdim.
Köroğlu bu cevabı duyduğunda çok sevindi. Hemen defterini açtı. Reyhan Arap’ın adını
deftere yazdı. Daha sonra beraber sohbet etmeye başladılar. Bir gün sonra Demircioğlu da
Çamlıbel’e ulaştı. Onu, Köroğlu ile Reyhan Arap birlikte karşıladı. Demircioğlu atından indi ve
Köroğlu’nun elini öptü. Daha sonra Köroğlu’na seslendi:
Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretiminde Bir Metin Uyarlama Örneği: Köroğlu Destanı
— Ağam, Padişahımız Sultan Murat’a söz vermiştin. İşte, sana Reyhan Arap’ı canlı olarak
getirdim.
Demircioğlu daha sonra Reyhan Arap’a sarıldı. Birbirlerine güzel sözler söylediler. Bu arada
Köroğlu da Reyhan Arap’a seslendi:
— Oğlum, Reyhan Arap.
— Buyur, ağam.
— Oğlum, Padişahımız Sultan Murat’a bir söz verdim. Seni onun sarayına götüreceğim.
Ama korkmana gerek yok. Padişahımız Sultan Murat seni affedecektir. Ben,
Padişahımız ile konuşacağım. Seni affetmesini isteyeceğim. Ancak ben, seni ellerin ve
kolların bağlı olarak saraya götüreceğime söz verdim. Bu sebeple senin ellerini ve
kollarını bağlamam gerekiyor. Hiç korkma.
— Olur ağam. Eğer ölürsem, Reyhan Arap Türk vatanına kurban olsun
Köroğlu, Reyhan Arap’ın ellerini ve kollarını bağladı. Daha sonra onu atı Alapaça’nın
üzerine bindirdi. Kendisi de Kır atın üzerine bindi. Ve ikisi birlikte İstanbul’a doğru harekete
geçtiler. Gece ve gündüz atlarının üzerinde yolculuk ettiler. Bir zaman sonra İstanbul’a geldiler.
Askerler Sultan Murat’a “Köroğlu, Reyhan Arap’ı getirdi.” diye haber verdiler. Sultan Murat da
hemen “İkisini de saraya getirin.” diye emir verdi.
Halil Ziya ÖZCAN & Zekerya BATUR
Köroğlu ve Reyhan Arap, Sultan Murat’ın karşısında durdular. Reyhan Arap’ın elleri ve
kolları bağlıydı. İkisi de önlerine bakıyordu. Sultan Murat’a saygı gösteriyorlardı Sultan Murat,
Köroğlu’na dönerek:
— Oğlum, Köroğlu.
— Buyur Padişahım.
— Reyhan Arap bu adam mıdır?
— Evet, Padişahım. Bu adam Reyhan Arap’tır. Kenan ülkesinin en güçlü adamı Reyhan
Arap. Elleri ve kolları bağlı onu buraya getirdim. Ama emrinizdedir, siz ne isterseniz
onu yapacak Padişahım.
Sultan Murat, Reyhan Arap’a baktı. Gülerek:
— Senin padişahın bana bir mesaj gönderdi. Türkiye ülkesinden toprak istiyordu. Eğer
vermezsem bizim ile savaşacağını söylemişti. Seni de askerlerin komutanı44 yapacağını
söylemişti. Ama ne oldu? Türkiye kahramanı seni canlı olarak buraya getirdi.
Reyhan Arap hiç konuşmuyordu. Sadece önüne bakıyordu. Sultan Murat, Köroğlu’na
dönerek:
— Oğlum, Köroğlu.
— Buyur Padişahım.
— Bu adamı ne yapacaksın?
— Bu adamı senin sarayına canlı bir şekilde getirdim. Sen ne istersen onu yapacağım. Ama
birkaç söz söylemek istiyorum. Sözlerimi de saz ile söylemek istiyorum.
— Söyle bakalım Köroğlu. Seni dinliyorum.
Köroğlu sazını eline aldı. Bakalım saz ile ne söylemiş:
Bağışla Reyhan’ı şevketlim bana
(Padişahım, Reyhan Arap’ı affet)
Bana kardeş olsun ölene kadar
(Ölünceye kadar benim ile kardeş olsun)
Beraber duralım vatan elinde
(İkimiz Türkiye ülkesinde yaşayalım)
Kardeş olsun bana ölene kadar
(Ölünceye kadar benim ile kardeş olsun)
Reyhan ayrılmamış şöhret-i şandan
(Reyhan Arap sizin ne kadar iyi biri olduğunuzu bilir)
Gel beni ayırma bu kahramandan
(Bu kahramandan beni ayırma)
Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretiminde Bir Metin Uyarlama Örneği: Köroğlu Destanı
Reyhan'ın affını dilerim senden
(Padişahım, Reyhan Arap’ı affet)
Kardeş olsun bana ölene kadar
(Ölünceye kadar benim ile kardeş olsun)
Şevketlim ey dinle benim sözümü
(Padişahım lütfen beni dinle)
Kara etme Köroğlu'nun yüzünü
(Lütfen beni üzme)
Bu yiğitten hiç ayırma özünü
(Lütfen bu yiğidi öldürme)
Kardeş olsun bana ölene kadar
(Ölünceye kadar benim ile kardeş olsun)
Köroğlu sözlerine son verdiğinde Sultan Murat, Reyhan Arap’a seslendi:
— Bir şey söylemek ister misin?
— Padişahım, bana söz hakkı verdiğin45 için çok teşekkür ederim. İstersen beni öldür,
istersen beni affet. Eğer beni öldürürsen, ölürüm. Eğer beni affedersen ölünceye kadar
Köroğlu ile Türkiye ülkesinde yaşarım. Her zaman Türkiye ülkesinde, Türk bayrağının
altında yaşarım. Köroğlu ve Demircioğlu’na söz verdim. Ölünceye kadar Türkiye
ülkesinde yaşayacağım.
Sultan Murat, Reyhan Arap’ı dinledikten sonra Köroğlu’na seslendi:
— Oğlum, Köroğlu.
— Buyur Padişahım.
— Reyhan Arap’ı affediyorum. Sana bir söz vermiştim. Eğer Reyhan Arap’ı buraya
getirirsen sana ödül vereceğimi söylemiştim.
Sultan Murat yanında duran yardımcısına seslendi:
— Emir veriyorum. Köroğlu ölünceye kadar Türkiye ülkesinden geçen ticaret46 yapan
kişilerden para alacak. Bu emrimi herkese söyleyin.
Sultan Murat daha sonra Köroğlu’na seslendi:
— Ey Köroğlu, ölünceye kadar zenginlerden vergi alacaksın. Ama eğer insanların
eşyalarına zarar verirsen, insanlara kötülük yaparsan seni yakalarım. Eğer zengin
insanlardan fazla para alırsan, seni bulurum ve öldürürüm.
— Baş üstüne Padişahım. Eğer bu söylediklerinizi yaparsam beni öldürün.
— Tamam, o zaman. Şimdi Reyhan Arap’ı da al ve git. Türkiye ülkesinde istediğin yeri
alabilirsin. Orasını sana veriyorum.
Halil Ziya ÖZCAN & Zekerya BATUR
Köroğlu ile Reyhan Arap, sevinerek oradan ayrıldılar. Atlarına bindiler ve Çamlıbel’e doğru
yola çıktılar. Sultan Murat, Köroğlu’na istediği yeri alabileceğini söylemişti. Köroğlu da Çamlıbel’i
aldı. Çamlıbel Türkiye ülkesinin merkezinde yer alırdı. Tokat, Sivas ve Kayseri şehirlerinin
ortasındaydı. Birçok ticaret yapan kişi buradan geçmek zorundaydı. Köroğlu da buradan
geçenlerden para almaya devam etti. Çamlıbel’i kendisine ve arkadaşlarına vatan yaptı. Orada
arkadaşları ve Kır atı ile birlikte mutlu bir şekilde yaşayıp gitti.
SÖZLÜKÇE
1. Tenha (Desolate, Not crowded) : Kalabalık olmayan, çok az insanın olduğu yer.
2. Gündüz vakti (Day time) : Günün sabahtan akşama kadar süren aydınlık bölümü.
3. Tabii ki (Of course) : Elbette, doğal olarak, işin gereği olarak
4. Han (Public House, Hotel) : Yol üzerinde veya kasabalarda yolcuların gece kalmalarına
yarayan bina. Eski zamanlarda ki hotel.
5. İlerlemek (To move on) : Bulunduğu yerden daha ileriye gitmek, yol almak, hareket
etmek.
6. Pehlivan (Wrestler) : Güreşçi. İri yapılı ve güçlü kimse.
7. Gözlemek (To watch, To monitor) : Dikkatle bakmak, gözlemlemek, bir şeyi veya bir
yeri düşmanlardan korumak, kollamak.
8. Kişnemek (To neigh) : Atın bağırması, atın ses çıkarması.
9. Yaklaşmak (To come closer) : Yakınlaşmak. Aradaki uzaklığı azaltmak veya tamamen
ortadan kaldırmak için ileri gitmek.
Titremek (To shake) : Kaslar hızlı küçük kasılmalarla sarsılmak. Birinden veya bir
şeyden korkmak, korkuya kapılmak.
Allah rast getirmek (To allow to succeed, God helped for something to do) :
Aranmakta olan bir şeyi veya kimseyi beklenmedik bir yer ve zamanda bulmak.
Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretiminde Bir Metin Uyarlama Örneği: Köroğlu Destanı
İri yapılı (Well built) : Uzun boylu ve etine dolgun (kimse), iri kıyım, güçlü, kuvvetli
kimse.
Bıyık altından gülmek (To laugh up one's sleeve) : Bir kişiye sevindiğini belli
etmemeye çalışarak gülümsemek. Gizliden gülmek.
Hile (Trick) : Birini aldatmak, yanıltmak için yapılan şey.
Bir müddet sonra (After a while) : Bir miktar zaman sonra. Belli bir zaman sonra.
Yumruğu sıkmak (To clench a fist) : Birine vurmak için hazırlanmak.
Bayılmak (To faint, To pass out) : Uyur gibi olmak, kendinden geçmek, kendini
kaybetmek.
İn misin cin misin? (Who are you?) : Genellikle masallarda `insan mısın, cin misin?`
anlamında kullanılan bir söz.
Yine (Again) : Yeniden, bir daha, tekrar, gene.
Bakalım (Let's) : İçinde bulunduğu cümleye merak anlamı katan söz.
Lider (Leader) : Bir kişinin örnek aldığı ve sevdiği kimse.
Şaşırmak (To be suprised) : Ne yapacağını bilememek.
Yoksa (Or) : Aksi takdirde anlamında kullanılan bir söz.
Aşağı yukarı bir saat (Approximately, About an hour) : Bir saate yakın bir zaman.
En iyisi (The best of something, Best option is…) : Yapılabilecek en güzel şey.
Yapılacak en doğru şey.
Kucaklaşmak (To hug each other) : Biri ile sarılmak. Sevindiğini sarılarak göstermek.
Kandırmak (To trick someone) : Birini aldatmak. Birine yalan söylemek. Birine hile
yapmak.
Bahçe (Garden) : Evlerin önünde bulunan boş yer.
Bahçıvan (Gardener) : Bir bahçenin düzenlenmesi ve bakımıyla görevli kimse.
Uyuya kalmak (To fall a sleep) : Aniden uyumak. Uyumak.
Gece vakti (Night time) : Güneş battıktan sonraki karanlık bölüm.
Yiyor (…is eating) : Yemek yeme işlemini yapmak.
Mahvetmek (To destroy something) : Yok etmek. Birşeyi bozup işe yaramaz hale
getirmek.
Çayır (Grassland) : Hayvanların beslendiği yer, tarla.
Hani ot? (Where is the grass?) : Otun (Çimen) nerede olduğunu ifade eden soru
cümlesi.
Hilal (Moon) : Ay
İnci (Pearl) : Kıymetli, değerli süs eşyası.
Saç örmek (To hair weave) : Saçların birbirine bağlanması.
Saçları salmak (To free hair) : Saçları bağlamamak.
Halil Ziya ÖZCAN & Zekerya BATUR
Bana yakışmaz (This is not the right thing to do) : Bir davranışın doğru olmadığını
kabul etmek.
Ceza (Punishment) : Uygunsuz davranışlarda bulunanlara uygulanan üzüntü, sıkıntı,
acı verici işlem.
Kurban olmak (To sacrifice oneself for) : Bir kimse veya bir şey için kendini yok etmek.
Saygı göstermek (To respect someone) : Birine değer vermek.
Komutan (Commander, General in army) : Bir asker topluluğunun başı, kumandan.
Söz hakkı vermek (To give a say) : Birine konuşması için izin vermek.
Ticaret (Commerce, Business) : Bir şeyi alıp satma işi.
4. Sonuç
Dil öğretiminin temel unsurlarından bir tanesi de kültür aktarımıdır. Batılı dillerin ana dili
olarak konuşulduğu ülkelerde bu durum bir devlet politikası hâlini almış bulunmaktadır. Bu amaç
doğrultusunda yüzyıllardır dillerini öğrettikleri topluluklara aynı zamanda kültürlerini de
öğretmektedirler. Bir nevi dillerini yumuşak güç (Soft Power) olarak kullanmaktadırlar. Bu
bağlamda bu ülkeler kültürlerini hedef kitleye aktarırken sinema, belgesel, afiş, reklam filmleri,
roman, hikâye, ders kitabı vb. gibi farklı materyaller kullanmaktadır.
Ülkemizdeki bazı kurum ve kuruluşların da son zamanlarda düzeye uygun seviyelendirilmiş
kültürel öğeleri barındıran okuma kitapları (readers) hazırlamaya başladığı görülmektedir. Elbette
bu kitapların sayısı yeterli düzeyde değildir. Bu noktada Türkçeyi yabancı dil olarak öğretimi
alanında çalışan araştırmacılar ve akademisyenlerin benzer çalışmalar ortaya koyması
gerekmektedir.
Türk yurtlarında ve komşu ülkelerde farklı farklı versiyonları bulunan ve yüzyıllardır çok
geniş bir coğrafyada anlatılan Köroğlu Destanı’nın Anadolu sahası anlatılarından Behçet Mahir
anlatısında yer alan “Demircioğlu ile Reyhan Arap” kolunu B1 düzeyine uygun olarak
seviyelendirmeyi amaçlayan bu çalışmanın, Türkçenin yabancı dil olarak öğretimi alanında
eksikliği hissedilen seviyelendirilmiş okuma metni sayısına bir katkı sunacağı öngörülmektedir.
Kaynaklar
AHOUR, T., RASOULIZADEH, M. and BEHNAM, B. (). Analysis of the “Gone with the Wind” and its
Simplified Version in terms of Lexical Structure. International Journal of Applied Linguistics &
English Literature, C. 2, S. 4,
ALDERSON, J. C. (). Reading in a foreign language: a reading problem or a language problem? in J.
C. Alderson and A. H. Urq'uhart (eds.): Reading in a Foreign Language. London: Longman
ALLEN, D. (). A study of the role of relative clauses in the simplification of news texts for learners of
English. System, C. 37, S. 4, –
ALUÍSİO, S., SPECİA, L., GASPERIN, G. and SCARTON, C. (). Readability assessment for text
simplification, In Proc. of the NAACL HLT Fifth Workshop on Innovative Use of NLP for
Building Educational Applications. Los Angeles, California.
AYDIN, M. (). Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretiminde Kullanılan Ders ve Okuma Kitaplarındaki
Kelime Sıklığı ve Seviyelerine Göre Sözcük Hazinesi Çalışması. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretiminde Bir Metin Uyarlama Örneği: Köroğlu Destanı
BATUR, Z., GÜLVEREN, H. ve BEK, H. (). Öğretmen Adaylarının Okuma Alışkanlıkları Üzerine Bir
Araştırma: Uşak Eğitim Fakültesi Örneği. Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 3, S. 1,
BHATIA, V. K. (). Simplification v. Easification – The Case of Legal Texts. Applied Linguistics. C. 4,
S. 1,
BONDANZA, A., KELLY, K., and TREEWATER, A. (). Means of improving reading comprehension.
Dominican College School of Education. Retrieved from ERIC database. (ED).
BOTT, S., SAGGİON, H. ve MİLLE, S. (). Text Simplification Tools for Spanish. LREC.
CANDIDO, A., MAZIERO, E., GASPERIN, C., PARDO, T., SPECIA, L. and ALUÍSİO. S. M. ().
Supporting the adaptation of texts for poor literacy readers: a text simplification editor for Brazilian
Portuguese. In Proc. of the Fourth Workshop on Innovative. Use of NLP for Building Educational
Applications, Boulder, Colorado.
CARRELL, P. L. (). Second Language Reading: Reading Ability or Language Proficiency? Applied
Linguistics, C. 12, S. 2, –
COADY, J. (). A psycholinguistic model of the ESL reader' in R. Mackay, B. Barkman, and R. R. Jordan
(eds.): Reading in a Second Language. Rowley, Mass.: Newbury House.
ÇELİK, E.C. (). Sesli ve Sessiz Okuma İle İçten Okumanın Karşılaştırılması. D. Ü. Ziya Gökalp Eğitim
Fakültesi Dergisi, C. 7, S. 1
DAELEMANS, W., HÖTHKER, A. and SANG. E. T. K. (). Automatic sentence simplification for
subtitling in dutch and english. In Proc. of the 4th International Conference on Language Resources
and Evaluation, Lisbon, Portugal.
DE BELDER, J. and MOENS, M. F. (). Text simplification for children. In Proc. of SIGIR
Workshop Towards Accessible Search Systems, Geneva, Switzerland.
DEMİREL, Ö. (). Yabancı Dil Öğretimi. Ankara: USEM Yayınları.
DURKİN, D. (). Teaching them to read (fifth edition). Boston: Allyn and Bacon
DURMUŞ, M. (a). Metin Değiştirimin Dilbilimsel Süreçleri, JASSS, C. 6, S. 4,
DURMUŞ, M. (b). İkinci/Yabancı Dil Öğretiminde Özgün ve Değiştirilmiş Dilsel Girdi Üzerine. Turkish
Studies, C. 8, S. 1,
EROL, H. F. (). Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretiminde Temel Seviyede Kelime Edinimi.
Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
GÖĞÜŞ, B. (). Orta Dereceli Okullarımızda Türkçe ve Yazın Eğitimi, Ankara: Gül Yayınları.
GÖZ, İ. (). Yazılı Türkçenin Kelime Sıklığı Sözlüğü. Ankara: TDK.
GRABE, W. and STOLLER, F. (). Teaching and Researching Reading. New York: Routledge.
HARIS, A.J., and SIPAY, E.R. (). How to increase reading ability: A guide to developmental and
remedial methods. Longman, New York.
HILL, D. (). Survey review: Graded readers. ELT Journal, 51, 57–
HONEYFIELD, J. (). Simplification, TESOL Quarterly, C. 11, S1 4,
KARATAY, H. () Okuma Eğitimi Kuram ve Uygulama. Ankara: Pegem Akademi.
KARATAY, H. ve Kaya, S. (). Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretiminde Bağlaçlar için Çerçeve
Programı, International Journal of Languages’ Education and Teaching (IJLET), C. 7, S. 4,
KRASHEN, S. (). The Input Hypothesis: Issues and Implications. Longman.
LONG, M. H. (). The role of linguistic environment in second Language acquisition. In W. C. Ritchie, &
T. K. Bhatia (Eds.), Handbook of Second language acquisition, San Diego: Academic Press.
Halil Ziya ÖZCAN & Zekerya BATUR
LOTHERINGTON-WOLOSZYN, H. (). Do Simplified Texts Simplify Language Comprehension for
ESL Learners? In M. L. Tickoo (Ed.), Simplification: Theory and Application. SEAMEO Regional
Language Center, Singapore.
JOLLY, D. (). 'The establishment of a self-access scheme for intensive reading.' Paper presented at the
Goethe Institute, Paris: British Council Colloquium on Reading.
MARGARIDO, P. R. A., PARDO, T. A. S., ANTONIO, G., FUENTES, V. B., AIRES, R., ALUISIO, S. M.
and FORTES, R. P. M. (). Automatic summarization for text simplification: evaluating text
understanding by poor readers. Companion XIV Brazilian Symposium on Multimedia and the Web,
MAPLESON, D. L. (). Post-Grammatical Processing for Discourse Segmentation, Unpublished doctoral
dissertation, University of East Anglia, Norwich.
NATION, P. (). Learning Vocabulary in Another Language. Cambridge, England: Cambridge University
Press.
NUNAN, D. (). Second Language Teaching and Learning. Heinle & Heinle, London.
OĞUZ, Ö. (). Destan tanımı ve eski Türk destanları. Milli Folklor, C. 62, S. ,
OH, S. Y. (). Two Types of Input Modification and EFL Reading Comprehension: Simplification versus
Elaboration. Tesol Quarterly, C, S. ,
ÖLKER, G. (). Yazılı Türkçenin Kelime Sıklığı Sözlüğü ( – arası ).Yayımlanmamış Doktora
Tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
ÖZCAN, H. Z., BATUR, Z. ve SAĞCAN, Y. C. (). Ortaokul Öğrencilerinin Okuma Eğilimlerinin
İncelenmesi. Avrasya Dil Eğitimi ve Araştırmaları Dergisi, C. 3, S. 1,
ÖZKAN, İ. (). Köroğlu Destanı’nda Kahraman ve Atının Doğuşu ile İlgili Motiflerin Tahlili. Türk Dili.
C. , S. 2,
PARKER, K. and CHAUDRON, C. (). The effects of linguistic simplification and elaborative
modifications on L2 comprehension. University of Hawai’i Working Papers in ESL, C. 6, S. , –
PETERSEN, S.E. and OSTENDORF, M. (). Text simplification for language learners: a corpus analysis.
In Workshop on Speech and Language Technology for Education, Pennsylvania, USA.
SAGGION, H., GÓMEZ-Martínez, E., ETAYO, E., ANULA, A. ve BOURG, L. (). Text Simplification
in Simplext. Making Text More Accessible. Procesamiento de Lenguaje Natura, 47,
SANDOM, M. (). Investigation into the efficacy of text modification:
What type of text do learners of Japanese authenticate? Yayımlanmamış
Doktora Tezi. School of Languages and Cultures, Victoria University of Wellington.
SERETAN, V. (). Acquisition of Syntactic Simplification Rules for French. Proceedings of the Eight
International Conference on Language Resources and Evaluation
SIDDHARTHAN, A. (). Syntactic simplification and text cohesion. Yayımlanmamış Doktora Tezi.
University of Cambridge.
SPECIA, L. (). Translating from Complex to Simplified Sentences, (Eds. T.A.S. Pardo et al.). PROPOR
, LNAI , 30–
TEKE, T. (). Özbek Sahası Türk Destanlarında Kadın. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Bartın
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
TINKER, M. A. and MCCULLOUGH. M. C. () Teaching Elementary Reading. (Third Edition). New
York: Appleton-Century-Crofts.
WITTROCK, M. C. (). Reading comprehension. In F. J. Pirozzolo, & M. C. Wittrock (Eds.),
Neuropsychological and cognitive processes in reading. New York: Academic-Press.
Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretiminde Bir Metin Uyarlama Örneği: Köroğlu Destanı
URANO, K. (). Lexical Simplification and Elaboration: Sentence comprehension and incidental
vocabulary acquisition. Unpublished master's thesis, University of Hawai'i at Manoa, Honolulu.
VUCIC, M., KRALJIK, H. and VUKOVIC, N. (). Text Attack – Taking the Text Beyond the Page.
tarihinde
funduszeue.info?q=cache:djqH1gVNarsJ:funduszeue.info
mardoc+&cd=1&hl=tr&ct=clnk&gl=tr adresinden erişim sağlandı.
YETİŞ, K. “Destan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Cilt: Sayfa aralığı. İstanbul: Türkiye Diyanet
Vakfı İslam Ansiklopedisi Genel Müdürlüğü,
YILDIRIM, D. (). Köroğlu Destanının Orta Asya Rivayetleri. Köroğlu Semineri Bildirileri, Ankara
funduszeue.info (Erişim Tarihi: 05/04/)
Başaran, U. ve Çelik, A. (). Kadın Ağzı Türkülerde Kadının Anne Rolü Üzerine
Folklorik Bir İnceleme, Folklor Akademi Dergisi. Cilt:4, Sayı:2, –
Makale Bilgisi / Article Info
Geliş / Recieved:
Kabul / Accepted:
Araştırma Makalesi/Research Article
KADIN AĞZI TÜRKÜLERDE KADININ ANNE ROLÜ ÜZERİNE FOLKLORİK BİR
İNCELEME*
Uğur BAŞARAN** & Ayşegül ÇELİK***
Öz
Daima bir ezgiyle söylenen, ilk düzenleyicisinin halkın içinden biri olduğu halde zamanla, ortaya çıkardığı
ürünle birlikte anılmadığı, unutulmuş kişiler olan türküler, halk edebiyatının konu kadrosu bakımından en zengin
türlerindendir. Türkü terimi, koşma, semai, destan, varsağı ve mani gibi nazım şekilleriyle birlikte güzelleme,
koçaklama, taşlama ve ağıt gibi nazım türlerini de içine alan oldukça kapsayıcı bir terimdir.
Güfteleri ile edebiyat bilimcilerinin, besteleri ile de müzikologların inceleme alanına giren türküler, içinden
çıktığı toplumu inceleyen bilim insanları için önemli veriler sunmaktadır. Ayrıca, kuşaklar arasındaki kültürel
bağlantıyı sağlayan anonim halk edebiyatı ürünleridir. Yalnızca besteleri ile değil, güfteleri ile birlikte var olmaları
dolayısıyla türküler, halk şiirinin de en önemli kaynaklarındandır.
Türküler, anonim halk edebiyatı ürünleridir ancak diğer anonim ürünlere göre türkülerin, ilk olarak bir ferdin
zihninden çıktığı daha belirgindir. Türküler, üretildikleri ilk anda bir bireye aittirler fakat sözlü gelenek içinde genellikle
türkülerin ilk üreticisi unutulur ve bu ürünler toplumun ortak malı haline gelir. Toplum da kendi kültürlerine ait pek
çok kodu türküler vasıtasıyla dile getirerek yaşatırlar.
Bu çalışmada, kültürel kodları bünyesinde barındıran bir tür olarak türkülerdeki anne rolü incelenmiştir.
Çalışmayı sınırlandırmak amacıyla anne rolünün arandığı türküler üreticisinin kadın olduğu türküler olarak
belirlenmiştir. Bunun için de TRT repertuvarında yer alan ve üreticisinin kadın olduğu tespit edilen türkü tespit
edilmiş ve bunların içinden kadının anne rolüne dair veri elde edilebilen 73 türkü metni ele alınmıştır. Söz konusu 73
türküde kadının anne rolüne dair farklı perspektiflerin olduğu görülmüştür. Anne rolüne bürünen kadının türküde etken
mi yoksa edilgen mi olduğu, annelik olgusuna genel olarak kadınların nasıl yaklaştığı gibi hususlar üzerine fikir
yürütülmüştür. Kadın ağzı türkü olarak nitelendirilen bu türkülerle ilgili genel bilgi ve değerlendirmelerden sonra söz
konusu türküler içerisinden 5 türkü detaylı bir biçimde incelenmiştir. İncelemede annelik, türkülerde iki alt başlıkta
değerlendirilmiştir. Bunlar, “Ülkü Rol Annelik” ve “Fedakârlık Hazzı Veren Rol: Annelik”tir. Böylelikle Türk
kültüründe kadına atfedilen en önemli ve kutsal rol olan annelik, bizzat annelerin veya anne adaylarının gözünden
ortaya konulmuş ve ilgili türküler üzerinden değerlendirmelerde bulunulmuştur.
Anahtar Sözcükler: Halk kültürü, Anonim Halk Edebiyatı, Türkü, Toplumsal cinsiyet, Anne rolü.
A FOLKLORIC INVESTIGATION ON THE ROLE OF THE MOTHER AT FOLK SONGS
PERFORMED BY WOMEN
Abstract
The folk songs which are always sung with a tune, although the first editor was one of the people who were
forgotten, were not mentioned with the product created by them over time, is one of the richest genres of folk literature
*
Bu makale, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalında Dr. Öğr. Üyesi
Uğur BAŞARAN danışmanlığında Ayşegül ÇELİK tarafından hazırlanan “TRT Repertuvarı Türkülerinde Kadın Rolleri” adlı
yüksek lisans tezinden üretilmiştir.
** Dr. Öğr. Üyesi, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Halk Bilimi Bölümü, Sivas/Türkiye,
[email protected], ORCID: X
*** Yüksek Lisans Öğrencisi, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı,
Sivas/Türkiye, [email protected], ORCID:
in terms of subject staff. The term of folk song is a very comprehensive term that includes verse forms as koşma, semai,
destan, varsağı and mani, as well as types of verse such as beautification, koçaklama, satire and lament.
The folk songs which are within the scope of the study of literary scientists with their lyrics and musicologists
with their compositions, provide important datas for scientists who study the society from which they come from.
Additionally, anonymous folk literature products that provide the cultural link between generations. Folk songs are one
of the most important sources of folk poetry since they exist not only with their compositions but also with their lyrics.
Folk songs are anonymous folk literature products but according to other anonymous products, it is more
evident that folk songs first emerged from the mentality of an individual. Folk songs belong to an individual at the first
time they are produced but in the oral tradition, the first producer of the folk songs is often forgotten and these products
become the common property of society. The society also keeps alive bu expressing many codes belonging to their own
cultures through folk songs.
In this study, the role of mother in folk songs as a genre that embodies cultural codes has been examined. In
order to limit the study, it was determined that the producer of the folk songs in which the role of mother was sought
was a woman. For this, folk songs in the TRT repertoire whose producers were determined to be women were
identified and 73 folk songs texts from which data on the role of women as mothers could be obtained were discussed.
It has been observed that there are different perspectives on the mother role of women in the 73 folk songs. Opinions
have been made on issues such as whether the women who plays the role of mother is active or passive in the folk songs
and how women generally approach the phenomenon of motherhood. Among these folk songs, 5 folk songs were
examined in detail after general information and evaluations about these folk songs which are described as women’s
mouth folk songs. In the study, motherhood was evaluated in two sub-titles in folk songs. These are “The Ideal Role
Motherhood” and “The Role That Brings Sacrifice Pleasure: Motherhood”. Thus, motherhood which is the most
important and sacred role attributed to women in Turkish culture, has been revealed through the eyes of mothers or
expectant mothers themselves and the evaluations were made on the related folk songs.
Keywords: Folk culture, Anonymous Folk Literature, Folk song, Gender, Mother role.
Uğur BAŞARAN & Ayşegül ÇELİK
1. Giriş
İnsanoğlu, hayatı boyunca başından geçen ve onu etkileyen olaylar karşısında tepkisini
doğrudan veya örtülü bir biçimde vermiştir. Kimi insan bu tepkiyi doğrudan ve anında verirken
kimi insan da içine kapanıktır ve tepkisini doğrudan değil, dolaylı yollardan verir. Sanat eserleri
büyük oranda, insanın tepkisini dolaylı verdiği bağlamlarda ortaya çıkar. Bağırıp çağıramayan,
vurup kıramayan insan bazen, içindeki birikimi sanat eserleri vasıtasıyla ortaya koyar.
Türküler, insanoğlunun yukarıda kısaca değinilen dolaylı tepkileri neticesinde ortaya çıkmış
anonim halk edebiyatı ürünleridir. Söz ile müziğin iç içe geçmişliği ve birer kültür hazineleri
olmaları dolayısıyla türkülerin etki gücü diğer müzik türlerine göre daha fazladır (Vural ve
İstanbullu, 1). Yüzyıllar boyunca hemen her insanî duyguya ses olan türküler, ezgiye dayalı
hüviyetleri vesilesiyle duygu aktarımında başarılı olmuş ve nesiller arasında estetik yapılarını da
koruyarak köprü vazifesi görmüştür.
Türküler sadece üreticilerinin ve/veya içinden çıktığı toplumun duygu ve düşünce
dünyalarını yansıtmakla kalmaz. Aynı zamanda üretildiği bölgenin coğrafî özelliklerini de yansıtma
özelliğine sahiptir. Türkü ritimlerinde coğrafî şartların etkili olduğunu öne süren Gazimihal’e göre
Karadeniz Bölgesi türkülerindeki ritim şiddetlerinin fırtınalarla, yoğun yağmurlarla, sarp dağlarla ve
derin ormanlarla; Ege ve Akdeniz türkülerinin ritimlerinin saf bir güneş ve açık bir gökyüzüyle; Orta
Anadolu türkü ritimlerinin ise hafif ve ılık havayla ilgisi bulunmaktadır (Gazimihal, ).
2. Kadın Ağzı Türkü
Kadın ağzı türkü, duygu ve düşünce kaynağı bakımından kadına ait bir atmosfer taşıyan,
kadınlar tarafından yakılan/üretilen (Yılmaz, 20) türkülerdir. Erdal da kadın ağzı türküleri,
kadının düşünce dünyasını ve hislerini barındıran, kendi ferdî âlemini yansıttığı diğer ürünler (oya,
dantel, motif vb.) gibi izleyiciye / dinleyiciye anlatan ve aktaran bir halk kültürü ürünü olarak
değerlendirir (Erdal, ).
Türkü icrası ve türkü yakıcıları söz konusu olduğunda genellikle akla erkek sanatçılar
gelmektedir. Toplumun genelinde var olan ataerkil sistem sebebiyle pek çok alanda olduğu gibi
türkü üretimi noktasında da erkeğin ön planda olduğu görülmektedir. Buradaki ön planda olma
durumunun yalnızca üretim miktarıyla bağlantılı olmadığını belirtmek gerekir. Zira, kadının ürettiği
türkülerin erkek tarafından üretilen türkülerin gölgesinde kalarak baş verme fırsatı bulamamış olma
ihtimali de göz önünde bulundurulmalıdır.
3. Çalışmanın Kapsamı ve Yöntemi
Kadının anne rolü üzerine yapılan çalışmalar, genellikle toplumun kabul ve görüşleriyle
örtüştüğü biçimde, erkek penceresinden yapılan çalışmalar olmuştur. Bu çalışmada, anonim olması
sebebiyle ve üreticisi katalizörlüğünde içinden çıktığı toplumun kadına karşı bakış açısını
göstereceği düşüncesiyle türküler seçilmiştir. Türkülerin tamamını ele alıp incelemek bu çalışmanın
sınırlarını aşacağından kişisel arşivimizde bulunan TRT Türk Halk Müziği arşivindeki1 türkü
metinleri taranmıştır. Taranan türküler içinden de kadın tarafından üretildiği anlaşılan türkü
seçilmiştir. Bu türküler içinden de kadının anne rolünü içeren 73 türkü tespit edilmiştir (Çelik
). Söz konusu 73 türküyü de ayrı ayrı ele almak bir makale çalışması için oldukça hacimli
olacağından, ilgili türküler üzerine genel bir değerlendirme yapılmış ve içinden kadının anne rolünü
farklı açılardan değerlendirmemizi sağlayacağını düşündüğümüz 5 türkü sondajlama yöntemiyle
seçilerek incelenmiştir. İncelenen 5 türküden hareketle annelik rolleri “Ülkü Rol: Annelik” ve
“Fedakârlık Hazzı Veren Rol: Annelik” olarak iki alt başlıkta incelenmiştir.
Kadın Ağzı Türkülerde Kadının Anne Rolü Üzerine Folklorik Bir İnceleme
Kadına toplum tarafından verilen pek çok rol bulunmaktadır.² Bu roller içerisinden anne
rolünün seçilmesinin sebebi, bu rolün tüm roller içinde gerek toplum tarafından gerekse anne
tarafından en çok olumlanan ve kutsallık atfedilen rol olması düşüncesidir. İnceleme yöntemi olarak
öncelikle betimsel analiz yapılmış; sonrasında ise betimlenen unsurlar toplumsal cinsiyet ve toplum
psikolojisi bağlamında yorumlanmaya çalışılmıştır. Çalışma neticesinde anne rolüne bir anne / anne
adayı tarafından yüklenen anlamlarla toplumun genelinin yüklediği anlamların örtüşeceği
hipotezinin geçerliliği de ortaya konmuştur.
4. Toplumsal Cinsiyet Rolleri
Toplumsal cinsiyet rolleri, kadın ve erkek olmanın kültürel anlamları ile ilişkilidir. Her
toplum, kendi belirlediği cinsiyet rollerine bünyesindeki kadın ve erkeklerin dâhil olmasını bekler
(Sol, ). Yeryüzünde varlık gösteren iki cinsten biri olan kadının rolü biyolojik unsurlarına
bağlı olarak toplumsal normlara göre belirlenir. Bu rollerde, biyolojik cinsiyet belirleyicidir.
Toplumsal cinsiyet adı verilen olgu da biyolojik cinsiyete bağlı özelliklerle birlikte tanımlanır (Can,
).
Birey, cinsiyet farklılığını dünyaya gelmeden önce, toplumun yaptırımına bağlı olarak
yaşamaya başlar ve dünyaya geldikten sonra da bu yaptırımlar içinde kendini bulur/bulmaya çalışır.
Toplum içindeki cinsiyet belirlemeleri renkten (mavi=erkek, pembe= kadın) başlayarak davranışa
kadar geniş bir alanı içine alan yaptırımlarla şekillenir. Dökmen, cinsiyeti, bireyin biyolojik
cinsiyetine dayalı olarak belirlenen demografik bir kategori olarak tanımlar ve toplumsal cinsiyeti
biyolojik unsurdan uzak bir tanımla açıklar. Onu, kadın ya da erkek olmayan toplum ile kültürün
belirlediğini söyler (Dökmen, 20). Elbette ki bu ayrımın biyolojik faktörlerle de bağlantısı vardır.
Türköne’ye göre “cins” sözcüğü biyolojik olarak dişiyi ve erkeği ifade eder; “cinsiyet”
sözcüğü de bu biyolojik belirlemeye bağlı olarak toplumsal / kültürel olanı ifade eder (Türköne,
). Hemen her toplumda kadın; erkeklerden sonra gelen, fizyolojik ve duygusal yapısından
dolayı naif, isteklerini, beklentilerini en azından erkek kadar özgürce ifade edemeyen bir cins olarak
karşımızda durmaktadır. Bunda ataerkil erkek otoritesine göre kurgulanan toplumsal düzenin
toplumun maddî ve manevî tüm örgütlenmelerine yayılması çok etkilidir (Başaran, 71). Bu
belirleyici unsurlar kadını içinde bulunduğu toplumun gelişmişlik düzeyine ya da kapalı olma
durumuna göre sınırlandırmış ve çoğu zaman “kendi” olamadan yaşamaya yöneltmiştir. Eliuz;
biyolojik farklılığın, derin ve çok boyutlu bir toplumsal farklılığa dönüşmesi ile her anlamda
kadının ikincilliğe zorlandığını ve “Kadınlık kurgusunun ötekilik” özelliğine sahip hâle geldiğini
belirtmiştir (Eliuz, ). Bu bağlamda kadın, içinde bulunduğu topluluğa karşı iç dünyasında
gelişen, belirginleşen ve yaşayan her duyguyu farklı tavırlarla gösterme çabasına yönelen bir
canlıya dönüşür. Kadınlık bir bakıma” biyolojik yazgı” hâline gelir (Leoff, 87).
Bora, toplumsal cinsiyet olgusunda kadınlık ve erkekliğin biyolojik bir temeli olduğunu ve
bunun değişmediğini ancak cinsiyetin bu temelden ibaret olmadığını, onun üzerine kurulan
toplumsal bağlama göre değişen bir örüntü olduğunu ifade eder (Bora, 37). Toplumun ve
kültürün belirlediği cinsiyet farklılığı, bireylerin cinsel yönelimlerini de doğrudan etkiler.
Geleneksel yapılarda, toplum içinde üzerine düşen rolleri yapmayan veya karşı cinsten rol çalmaya
çalışan bireyler şiddetli bir biçimde ayıplanarak dışlanır / ötekileştirilir. Geleneksel yapıda ortaya
çıkan bu normları Franzoi “kalıp yargı” olarak tanımlar ( Franzoi, ’dan aktaran, Dökmen,
32).
Kısacası, toplumsal cinsiyet rolleri esasen kadınlığın ve erkekliğin sosyal ortamlarda ifade
ediliş şekli olarak tanımlanabilir. Bu ifade ediliş de biyolojik yapıya dayanmaktadır. Söz gelimi, bir
kadını anne rolüne getiren onun doğurganlığı / doğurma potansiyelidir.
Uğur BAŞARAN & Ayşegül ÇELİK
Kadın Ağzı Türkülerde Anne Rolü
TDK’nin güncel sözlüğünde annenin tanımı şu şekildedir:
“1. isim Çocuğu olan kadın, ana, valide, kocakarı, mader, nene, aba.
2. isim Yavrusu olan dişi hayvan” (URL-2).
Eski Türklerde anne adı yerine “ög” veya “aba” kelimesi kullanılmıştır. Bunlardan “ög”
sözü “öksüz” sözünde günümüzde “anasız kalma” anlamında hala dilimizde yaşamaktadır. “Aba”
sözü ise daha çok eski Türklerde kadın kamları ifade eden bir söz olup, günümüzde “ebe” sözü bu
sözün ifade ettiği anlama en yakın olanıdır (URL-3).
Kadının toplumsal cinsiyet rolünün en önemli olanı ve kutsal sayılanı, cinsine uygun fiziksel
yapının getirdiği annelik rolüdür. Ataerkil toplumlarda anne rolü kadının mutlaka sahip olması
beklenilen ve toplumda değer görmesini sağlayan bir roldür. Bu durum dolayısıyla genellikle
kadınların ulaşmak istediği en önemli rol de annelik olmuştur çünkü toplum tarafından onaylanmak
ve geleneksel kültür içinde kadının kendini gerçekleştirmesi / ispat etmesi için anne rolüne terfi
etmesi beklenir. Kadının gelin gittiği yerde saygınlık kazanması, erkeğin gözüne girmesi, analık
zevkini tatması ve soyun devamı için doğurmalıdır çünkü doğuramayan kadınlar horlanır (Örnek,
).
Üreticisinin kadın olduğu (kadın ağzı) türkülerde de annelik pek çok açıdan işlenmiştir.
Çalışmada üzerinde durulan 73 kadın ağzı türkünün 24’ünde kadın anne rolü içinde etken bir
durumdayken 49 türküde edilgen konumdadır. Bu veriler, kadının, toplum tarafından istenilen role
bürünse dahi yeterince söz sahibi olamadığı anlamına gelmektedir. Ayrıca annelerin genellikle
edilgen/pasif durumda kalmaları, genellikle onlardan fedakârlık beklentisi dolayısıyladır. Anne
rolünün etken olduğu kadın ağzı 24 türküden 16 tanesinde çoğunlukla yeni anne olan veya anne
adayı kadınların duyguları aktarılmaktadır. Bu duygularda ataerkil yapının getirdiği ‘erkek evlat
sahip olunması’ baskısının kadın üzerindeki etkisi görülmektedir. Kadın, erkek evlat sahip olmak
için Tanrı’ya yakarmaktadır. Bu türküler içerisinde 3 türküde dualar ve yakarışlar ile sahip olduğu
erkek evladını kaybeden annenin acısı dile getirilmiştir. Geriye kalan 8 türküde ise kız ve erkek
evlat sahibi olan annenin duyguları dile getirilmiştir. Bu türkülerden 2 tanesinde anne ve erkek
evladın diyaloğu anne sevgisi ile kadının bir başka rolleri olan eş/nişanlı sevgisinin kıyaslandığı bir
diyalog olarak aktarılmış. Eş/nişanlı sevgisi, anne sevgisinin önüne geçmiş bir biçimde
yansıtılmıştır. Kız evlat ve anne arasındaki diyaloğun verildiği 4 türküde ise anne kızına öğüt veren,
kızının sevgisine karşı onay vermeyen ve onu bu sevgiden vazgeçirmeye çalışan bir birey olarak
karşımıza çıkar. Bu diyaloglardaki farklılık anne rolünü taşıyan kadının evlat cinslerine karşı aldığı
tavrı göstermesi bakımından önem arz etmektedir.
Anne rolünün edilgen olduğu 49 türküden 12 tanesinde rolün sadece adı geçmektedir. Ancak
bu 12 türkünün birinde anne rolünün göreviyle, kız evlatla anne arasındaki ilişki verilmektedir. 19
türküde ise kadının bir diğer rolü olan ve geçiş dönemi neticesinde elde ettiği ‘ gelin rolü’ ve bu
role bağlı olarak dillendirilen gelin türküleri içerisinde verilmiştir. 18 türküde kız evlat olarak
kadının rolü olan evlat rolüne bağlı olarak anne rolünü görmekteyiz. Bu türkülerde evladın annesine
sitemi söz konusudur. 6 türküde kız evlat geçiş dönemi ile ilgili yaşadığı sıkıntı ile annesine yanında
olmadığı için sitem etmektedir.
Kadın ağzı türkülerdeki anne rolü ile ilgili yukarıdaki genel değerlendirmelerin yanında, söz
konusu türküler içinden sondajlama yöntemiyle 5 türkü seçilmiş ve ayrıca incelenmiştir. İncelenen
türkülerden hareketle annelik rolünün kadın tarafından arzulanan bir rol olduğu ve role bürünen
kadınların acı da çekse bu durumdan şikâyetçi olmadığı tespit edilmiştir. Bu iki çıkarım yukarıda
Kadın Ağzı Türkülerde Kadının Anne Rolü Üzerine Folklorik Bir İnceleme
ifade edildiği üzere “Ülkü Rol: Annelik” ve “Fedakârlık Hazzı Veren Rol: Annelik” başlıklarıyla
aşağıda değerlendirilmiştir. Değerlendirmelere geçmeden önce türkü metinlerini vermenin faydalı
olduğunu düşünüyoruz.
1. Ak Taş Diye Belediğim
Yöre : Güneydoğu Anadolu
Kaynak kişi : Selahattin SARIKAYA
Derleyen : Muzaffer SARISÖZEN
Ak taş diye belediğim
Tülbendime doladığım
Tanrıdan dilek dilediğim
Mevlam şu taşa bir can ver
Tarlalarda olur yaba
Savururlar gaba gaba
Merzifon'da Piri Baba
Mevlam şu taşa bir can ver
Yoldan geçen yolcu gardaş
Ben kimlere olam sırdaş
Kırşehir'de Hacı Bektaş
Mevlam şu taşa bir can ver
Bebeksiz oldum divane
Hep ağlarım yane yane
Konya'da Ulu Mevlane
Mevlam şu taşa bir can ver
2. Ağ Keçi Gelmiş De Oğlağın İster
Yöre : Yozgat / Akdağmadeni
Kaynak kişi : Aysel SEZER
Derleyen : Nida TÜFEKÇİ
Ağ keçi gelmiş (de) oğlağın ister
N'olur Allah n'olur bir oğlan göster
Uğur BAŞARAN & Ayşegül ÇELİK
Oğulsuz gelini kınar mı eller
Bağlantı:
Aynalı beşik sallamadı kollarım
Nen çalmadı çürüyesi dillerim
Bir elekçi gelse eleğin alsam
Uğrünü uğrünü höllük elesem
Aynalı beşiğe (de) oğlan belesem
Bağlantı:
Aynalı beşik sallamadı kollarım
Nen çalmadı çürüyesi dillerim
Bir oğlum olsa (da) versem hocaya
Okuya okuya çıksa heceye
Müjdeciler gelse bizim peçeye
Bağlantı:
Aynalı beşik sallamadı kollarım
Nen çalmadı çürüyesi dillerim
3. Atem Tutam Men Seni
Yöre : Bitlis
Kaynak kişi : Nazire SUBAŞI
Derleyen : Hüsamettin SUBAŞI
Atem tutam men seni
Şekere gatem men seni
Akşem baben gelende (oy)
Öğüne atem men seni
Hop hopun olsun oğlum
Gül topun olsun oğlum
Sırali gavak dibinde (oy)
Toyluğun olsun oğlum (oy)
Kadın Ağzı Türkülerde Kadının Anne Rolü Üzerine Folklorik Bir İnceleme
Ev süpürür toz eder
Hamama gider naz eder
El ayağı kir içinde
Yıkamam diye naz eder
4. Aşşağıdan da Gele Gele Geldiler
Yöre : Yozgat / Boğazlıyan
Kaynak kişi : Salih KUBİLAY
Derleyen : İclal AKKAPLAN
Aşşağıdanda gele gele geldiler
Geldiler de evimize doldular
Kızımızı elimizden aldılar
Ben gidiyom garip anam kal gayri
Hiç bulama var başına yan gayri
Çıkdım bakdım Çamlıbel'in düzüne
Döndüm bakdım karlar yağmış izime
Ellerin anası gider kızına
Benim anam bakmaz oldu yüzüme
Benim anam bakmaz oldu yüzüme
Anama söyleyin de mendilimi yudu mu
Yuyup yuyup gül daline koydu mu
Gurbet elde benim yavrum var dedi mi
Ben gidiyom garip anam kal gayri
Hiç bulama var başına yan gayri
Anam beni neler ilen besledi
Siyah saçım gül suyuynan ısladı
Anam beni de gurbet için besledi
Ben gidiyom garip anam ağlama
Akını çıkarıp kara bağlama
Uğur BAŞARAN & Ayşegül ÇELİK
5. Testiyi Aldın Kızım
Yöre : Erzurum
Kaynak Kişi : Yöre Ekibi
Derleyen : Azize GÜRSES - Gülşen ALTUN
Ana
Testiyi aldın kızım
Çeşmeye vardın kızım
Gittin ki tez gelesin
Nerede kaldın kızım
Kız
Testiyi aldım ana
Çeşmeye vardım ana
Yıkılası çeşmede
Mendilim kaldı ana
Ana
Çeşmeye vardın kızım
Suyu doldurdun kızım
Yıkılası çeşmede
Sen kimi gördün kızım
Kız
Çeşmeye vardım ana
Suyu doldurdum ana
Yıkılası çeşmede
Mahmud’u gördüm ana
Ana
Altına bak altına
Bak şu kızın haltına
Ele hersim çıkir ki
Alım yumruk altına
Kadın Ağzı Türkülerde Kadının Anne Rolü Üzerine Folklorik Bir İnceleme
Kız
Kınayı getir ana
Parmağın batır ana
Ben kararı vermişim
Muhtarı getir ana
Ana
Acıdır dilin kızım
Kötüdür fendin kızım
Akşam kardaşın gelsin
Kırdıram belin kızım
Kız
Tatlıdır dilim ana
İyidir fendim ana
Yüzbin gardaşım gelse
İncitmez telim ana
Ana
Acı gülüşün kızım
Sonunu düşün kızım
Ananı derde salar
Suya gidişin kızım
Ülkü Rol: Annelik
Geleneksel kültürde, eğer çiftin çocuğu veya erkek çocuğu olmuyorsa bu durumun
müsebbibi olarak kadın gösterilir.³ Bu da, kadınlar üzerinde çok büyük bir baskı oluşturarak ilgili
kadınlar tarafından anneliğin neredeyse tek amaç olmasıyla sonuçlanır. Bir kadının çocuk
doğurabilme becerisi, kadınlığının değerlendirilmesindeki en önemli ölçüttür (Ergun ve Gündüz
Alptürker 80). Anne olamayan veya erkek bir çocuk doğuramayan kadınların üzerine kuma
getirilmesi tehdidi de baskı altındaki kadınların içinde bulundukları darboğazı daha da
katlamaktadır. Anne rolünün hedeflenen rol haline gelmesinde bu unsurların çok büyük bir etkisi
vardır. Erkek çocuk annesi olmanın sağladığı sosyal statü de düşünüldüğünde tercih genellikle
erkekten yanadır.
Yukarıda metinleri verilen türkülerden 1 ve 2 numaralı olanlarda anneliğin bir ülkü rol
modeli olarak karşımızda durduğunu görüyoruz. Her iki türküde de kadınlar çaresizdir.
Uğur BAŞARAN & Ayşegül ÇELİK
Çaresizliklerinin temel sebebi, evlilik sonrası onlardan beklenen role bürünemeyişleridir. “Ak Taş
Diye Belediğim” türküsünde evli ancak çocuğu olmayan bir kadının çocuk özlemini dile getirdiğini
görüyoruz. Şekil olarak kundaktaki bebeği andıran bir kaya parçasını sarıp sarmalayarak Tanrı’dan
bu kaya parçasına can vermesini dilemektedir. Dileğinin gerçekleşmesi için de Merzifonlu Pir
Baba’yı, Kırşehirli Hacı Bektaş’ı ve Konya’dan Mevlana’yı aracı kılmak istemektedir⁴. Türküden
anlaşıldığında göre kadının hâlinden anlayan, onu dinleyen, sırlarını paylaşacağı kimse de yoktur.
Bu hal, onun gece gündüz gözyaşı dökmesine sebep olmaktadır. Yaşadığı azap o kadar derindir ki
aklını kaçıracak gibi olmaktadır. Bütün bu sıkıntıları ortadan kaldıracak tek şey ise bir bebektir.
Yani, kadının annelik rolüne kavuşmasıdır.
“Ağ Keçi Gelmiş de Oğlağın İster” türküsünde ise bu defa erkek çocuk özlemiyle kavrulan
bir anne / anne adayı görüyoruz. Türküden hareketle kadının daha önce bir kız çocuğunun olup
olmadığı net bir şekilde anlaşılamamaktadır. Türküde çocuk hasreti, türkünün başlığından da
anlaşılmaktadır. Zira oğlak, keçi yavrusuna verilen addır. Türküyü yakan kadın, erkek çocuk
doğurmadığı için toplum tarafından kınanacağını düşünmektedir. Ona öğretildiği üzere bu durumun
müsebbibi olarak kendini görür ve ninni söyleyemeyen kendi diline beddualar eder. Bu durumda
kadın kendine haksızlık ettiğinin de farkında değildir. Anne olamadığı için kendini suçlar. Ömrünün
tek gayesi aynalı bir beşikte erkek çocuk sallamak olan kadın, doğacak çocuğu için höllük eleyişini,
onun okula gidişini, okuma yazmayı söküşünü ve evliliğini düşlemektedir. Erkek çocuk anası
olmamak, bütün bu hayallerin önündeki tek engeldir.
Yukarıda annelik hasreti bağlamında betimsel analizi yapılan iki türküden de anlaşılacağı
üzere, geleneksel kültürde kadının toplum tarafından kabul edilip benimsenebilmesi için önündeki
en önemli ödev anne rolüne bürünmektir. Bu role bürünemeyen kadınlar, annelik özlemlerini
türküler aracılığıyla dile getirmişlerdir.
Fedakârlık Hazzı Veren Rol: Annelik
İncelenen türkülerin üçünde (3, 4 ve 5. türküler) anne rolündeki kadınların çocukları ile
arasındaki duygusal iletişimin boyutları gözler önündedir. Ataerkil yapının bir sonucu olarak
babanın ailenin geçiminden sorumlu olması dolayısıyla genellikle evden uzak kalması, anneninse
toplumsal rolü icabı evde çocuklarıyla daha fazla vakit geçirmesi, beraberinde çocukların
anneleriyle olan bağlarının daha güçlü ve hassas olmasını getirmiştir. Bu ilişki, erkek çocuk ile anne
arasında daha güçlü bir biçimde ortaya çıkmaktadır. 3 numaralı türküde, erkek çocuk doğurarak
üzerindeki büyük baskıyı ortadan kaldıran bir annenin, oğluyla kurduğu iletişim dikkat çekicidir.
Ninni fonksiyonundaki türküde anne, işe giden babayı beklemektedir. Anne, eşi eve geldiğinde
oğlunu sağlıklı bir şekilde babasının kucağına vermek istemektedir. Dikkatle bakıldığında bu
tabloda annenin kendini düşünmediği görülecektir. Onun için oğlunun ve eşinin mutluluğu mutlu
olmak için yeterlidir. Diğer dörtlüklerde de doğrudan kendisi için tek bir dileği yoktur annenin.
Oğlunun büyüyüp evlenmesi, anne için dünya saadetidir.
4 ve 5 numaralı türkülerde ise anne ile kızı arasındaki ilişki anlatılmaktadır. Her iki türküde
de gelin olmak üzere olan bir kızın ardından annenin duyduğu üzüntü dile getirilmiştir. 4 numaralı
türküde kızın, 5 numaralı türküde ise anne ile kızın birlikte dile geldiği görülmektedir. 4. türküde
evlenerek gurbete giden bir gelin rolünde karşımıza çıkan kız, annesinden ayrılacağı için
mutsuzdur. Türküden anlaşılacağı üzere annesi kızını harika besinlerle beslemiş, saçlarını da gül
suyuyla yıkamış ve gözünden bile sakınarak büyütmüştür. Kızını evlendirmesi (vermesi) her ne
kadar o an için kızı üzerinde olumsuz bir iz bıraksa da aslında bu, kız için bir açıdan olumludur.
Zira, bir kızın evlenememesi de geleneksel halk kültüründe kötü bir durumdur ve hiçbir anne kızının
“evde kalması”nı istemez. Eğer anne, doğrudan kendini düşünse kızını vermez çünkü bilhassa ev
Kadın Ağzı Türkülerde Kadının Anne Rolü Üzerine Folklorik Bir İnceleme
işlerinde genç bir kız, anne için bulunmaz bir nimettir. Kız çocuğu, ev işlerinde yapacağı katkıyla
annesinin üzerindeki yükü hafifletir. Türküde annenin kızının gurbete gitmesine izin vermesi, bu
bağlamda, kendinden feragat ettiği anlamında da okunabilir. Ayrıca, kendi canından bir parçayı
uzak bir yere “vermesi” de kızının saadetini düşünmesi anlamına gelir.
5. türküde bir anne ile kızının deyişmesi görülmektedir. Türküde su almak için çeşmeye
giden ve orada Mahmut isimli bir delikanlıya gönlünü kaptıran kızın annesiyle yaşadığı çatışma
anlatılmaktadır. Anne, kızının çeşmeden su almaya gidişinden endişe eder ve neden gittiğini, orada
neler olduğunu kızına sorar. Kızı ise çekinmeden Mahmut ile ilgili düşüncelerini söyleyerek onunla
evlenmek istediğini annesine söyler. Anne ise şiddetle karşı çıkar hatta bu durumu ağabeyine
anlatarak onu dövdürmekle bile tehdit eder. Annenin bu tavrından yola çıkarak onun Mahmut’u
tanıdığını ve kızına layık görmediğini anlıyoruz. Bir annenin kızının mutluluğunu istememesi gibi
bir durum olamaz. Türkünün üretim bağlamı bilinmemektedir ancak kuvvetle muhtemel Mahmut,
anneye göre kötü biridir ve anne, kızını ona bu yüzden vermek istememektedir. Kötü olmasa bile
anne, kızına Mahmut’u layık görmemektedir. Kızına yalvarır bir edada sonunu düşünmesi
gerektiğini söyleyerek iki gönül bir olunca samanlığın seyran olamayacağını anlatmaya
çalışmaktadır. Türküde görüldüğü üzere kızın babası sahnede yoktur. Kızın geleceğiyle ilgili en
önemli karar aşamasında yük annenin sırtındadır. Kız ise annesinin sözünü dinlemeyerek işleri daha
da çözülmez bir hâle getirmektedir. Dolayısıyla annenin yaşadığı zorluk da katlanmıştır. Bu türküde
anne ayrıca, yaşanan aşk çerçevesinde dolaylı olarak ortaya çıkan ve belirginleşen kadın tiplerinden
“Ȃşıkları ayıran anne tipi” (Mirzaoğlu, ) görünümündedir.
5. Sonuç
Toplumda kendini ifade etme konusunda duygularını geriye itme gibi bir sorunla karşı
karşıya kalan bireyin, kültürel ve sosyal yapılanmanın bir sonucu olarak çoğunlukla kadın olduğu
söylenebilir. Kandiyoti ( 29), toprağın yalnızca erkekler aracılığıyla kuşaktan kuşağa
aktarıldığı atasoylu hane halkı anlayışının kadınlara son derece sınırlı bir alan bıraktığını ifade eder.
Hal böyle olunca içinde yaşadığı toplumda ötekileştirilen kadınlar iç dünyalarında yaşadıkları
coşkuyu, hüznü, kırgınlıkları, beklentileri aktarmak için farklı yöntemler seçmiştir. Bu yöntemler
dilde bir türkü, ninni, ağıt, mani olurken, el işlemelerinde bir motif, halıda bir desen, giyimde bir
renk şeklindedir. Kadın ağzı türküler esasen, bu durumun bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır.
Kadının toplum içerisinde kabul görmesini sağlayan, onları toplum içinde sosyalleştiren
veya sosyalleşme sürecinde ön plana çıkaran anne rolüdür (Erdal, 40). Kadınlar da bu bilginin
farkına vararak toplum içinde söz sahibi olabilmek, iktidar elde edebilmek ve bir bakıma kendilerini
gerçekleştirebilmek için “anne” rolünü arzulamışlardır. TRT Repertuvarında ve
funduszeue.info sitesinde kadın ağzından derlenmiş türkü yer almaktadır. Bu türkülerin
73’ünde kadının anne rolüne dair veriler bulunmaktadır. 24 türküde türküyü bizzat yakan anneyken
49 türküde anneliğe dair farklı bakış açıları bulunmaktadır. İlgili türkülerde anne, kimi zaman gelin
giden bir kızın gözünden resmedilirken, kimi zaman arzulanan bir rol, kimi zaman da gençlerin
önündeki bir engel konumundadır. Çalışmada üzerinde detaylı bir şekilde durulan 5 türküde ise
annelik toplumun değer yargılarıyla örtüştüğü biçimde işlenmiştir. Bu türkülerin ikisinde
hedeflenen, arzulanan ve özlenen bir rol olan annelik, diğer üç türküde ise çocuklarını korumayı,
ömrünü onlara adamayı görev bilmiş bir pozisyonda karşımıza çıkmıştır.
Kadının toplumsal cinsiyet rolleri içinde toplumun en çok kutsiyet atfettiği rol anneliktir.
Kadın ağzı türkülerde de anneliğe yüklenen kutsallığın izleri görülmektedir. Ayrıca, geleneksel
yapının kadın ağzı türkülerde korunduğunu, kadınların topluma ait kültürel kodları türküler
aracılığıyla nesilden nesile aktardıklarını söylemek mümkündür.
Uğur BAŞARAN & Ayşegül ÇELİK
Sonnotlar
1. Söz konusu arşiv ayrıca funduszeue.info (URL-1) sitesinde de mevcuttur.
2. Kadına ait diğer roller şu şekilde sıralanabilir: Evlat, eş/evli kadın, dul kadın, sevgili, gelin, kuzen, elti,
yenge, kaynana, nine, hala/bibi, görümce, nişanlı ve üvey anne.
3. Bilimsel çalışmalar, çocuğun cinsiyetini belirleyen Y kromozomunun erkekten geldiğini kanıtlamıştır.
Dolayısıyla, cinsiyetin ortaya çıkmasında kadının biyolojik olarak hiçbir etkisi yoktur.
4. Çocuksuz kadınların ata/evliya kültüne bağlı olarak türbe, dergâh vb. mekânlardan şifa dilemesi,
dinsel/büyüsel sağaltma metotlarından biridir.
Kaynaklar
AĞÇOBAN, S. (). “Kadın Olgusunun Kültürel Gelişimi ve İslam’da Kadının Yeri Üzerine Tartışmalar”,
Uluslararası Kültürel ve Sosyal Araştırmalar Dergisi (UKSAD), 2(1):
BAŞARAN, U. (). “Atasözlerinde Kadın Algısı”, 9. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi
Bildirileri, , Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
BORA, A. (). Kadınların Sınıfı. İstanbul: İletişim Yayınları.
CAN, İ. (). “Tarih, Toplum ve Kültür Bağlamında Aile ve Kadın”, Sistematik Aile Sosyolojisi. Konya:
Çizgi Kitabevi.
ÇELİK, A. (). TRT Repertuvarı Türkülerinde Kadın Rolleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sivas
Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
DÖKMEN, Z.Y. (). Toplumsal Cinsiyet. İstanbul: Remzi Kitabevi.
ELİUZ, Ü. (). “Cinsel Kimlik Paniği: Kadın Olmak”, Turkish Studies, 6(3):
ERDAL, T. (). “Erkek Ağızlı Türkülerde Kadın İmajı”, Folklor/Edebiyat, 17(65):
ERDAL, G. (). “Halk Kültüründe Kadının Türkü Yakıcı Kimliği ve Kadın Ağzı Türkülerde Kocaeli
Örneği”, Uluslararası Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 3(4):
ERGUN, P. ve GÜNDÜZ ALPTÜRKER İ. (). “Çocuksuzluk Sağaltımında Satılma Ritüeli – Ritüelin
Tarihsel Bağlamı ve Metaforik Dili”, Millî Folklor, 29():
GAZİMİHAL, M.R. (). Anadolu Türküler ve Musikî İstikbalimiz. İstanbul: Ötüken Yayınları.
KANDİYOTİ, D. (). Cariyeler, Bacılar, Yurttaşlar. (Çev. Aksu Bora vd.), İstanbul: Metis Yayınları.
LEOFF, C. (). Blöfçünün Rehberi – Feminizm. (Çev. Nimet Aytan), İstanbul: Tempo Yayınları.
MİRZAOĞLU, F.G. (). “Lirik Türkülerde Kadın Tipleri”, Türkbilig,
ÖRNEK, S.V. (). Türk HalkBilimi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
SOL, S. (). “Kadının Dönüşüm Mekânı: Rumeli Türküleri Örneği”, Avrasya Etüdleri. 50/2:
VURAL, G. ve İSTANBULLU, S. (). Sosyal Veriler Işığında Türkülerde Kadın. Konya: Eğitim
Yayınları.
YILMAZ, A. (). Türk Kültüründe Kadın ve Kadın Ağzı Türküler. Ankara: Bizim Büro Basımevi.
İnternet Kaynakları
URL funduszeue.info (Erişim Tarihi ).
URL funduszeue.info (Erişim tarihi: ).
URL (funduszeue.info gunumuze-m-
funduszeue.info (Erişim Tarihi: ).
Derdiçok, N. S. () Günlerde Statü Endişesi ve Temsilleri, Folklor Akademi
Dergisi. Cilt:4, Sayı:2, –
Makale Bilgisi / Article Info
Geliş / Recieved:
Kabul / Accepted:
Araştırma Makalesi/Research Article
GÜNLERDE STATÜ ENDİŞESİ VE TEMSİLLERİ*
Nükte Sevim DERDİÇOK**
Öz
Geleneksel bir uygulama olan gün, kent ortamının yaratımı olarak karşımıza çıkmakla beraber, çeşitli sosyal
çevre ve şartlar içerisinde görülen kadın tiplerini bir araya getiren ortamlardandır. Tarihsel gelişimi içerisinde belirli
özellikleri üzerinden karikatürize edilerek sunulmuş olan bu uygulama, pek çok halk bilgisi yaratmasını bünyesinde
bulundurmakla beraber, aynı zamanda kadın kimliğinin tüm aktarımını sergileyebildiği, toplumsal ve kültürel kodların
getirdiği rol ve sorumlulukların arasında sıkışıp kalan kadının hem sosyalleşebildiği hem de kimlik ve karakter
özelliklerinin temsillerini sunabildiği bir ortam olarak da karşımıza çıkmaktadır. Gün içerisindeki kadınların farklı
karakter ve kişilik özelliklerine sahip olması sebebiyle çeşitli kimlik özellikleri ve temsilleriyle karşılaşmak da mümkün
hâle gelmektedir. Farklı karakter ve kimlik özelliklerinin aynı ortamda bir araya gelmesi, temsillerin de çeşitlenmesine
neden olmaktadır. Bahsedilen bu özelliklerin temsillerinden biri de kuşkusuz ki statü yarışıdır. Kadın iletişiminin
oldukça yoğun olduğu bu uygulama, bazı yapısal kısımları ile ister istemez statü gösterisine dönüşmektedir. Gün adı
verilen bütüncül yapının daha küçük yapısal birimlerinden olan yeme içme ve giyim kuşam unsurları, özellikle bu
gösterinin en iyi temsil alanlarındandır. Yemeği iyi yapması ya da giyim kuşamına dikkat etmesi ile bilinen bir kadın,
statü endişesi sebebiyle bu konularda her zaman özenli davranmaktadır. Bu özen, kazanılan veya sahip olunan imajları
ve dolayısıyla da statüyü kaybetmek istememe veyahut belli bir statü kazanma isteği ile alakalıdır. Özellikle para, ün,
itibar edinme gibi isteklerin neden olduğu statü arayışı ve yarışı, gün özelinde minyatür bir ün ve itibar edinme ifadesi
olarak görülmektedir. Diğer bir deyişle kadınlar arasındaki statü yarışının hem doğduğu/yaratıldığı hem de aktarıldığı
bir mekân olan gün, bu yarışın tüm temsillerinin de görülebilmesi için oldukça elverişli bir ortam olarak karşımıza
çıkmaktadır. Bu durum da günün, sadece “dedikodu ortamı” olma özelliğinden sıyrılarak kültürel işlevlerine ve
dolayısıyla da günün sürdürülebilir olma durumuna işaret etmektedir. Bu makalede, öncelikle gün kavramı açıklanmış
olup gün katılımcısı olarak görülen kadının kimlik, karakter, kişilik özellikleri ele alındıktan sonra bu özelliklerin
üzerine inşa edilen statü meselesinin, gün uygulamasının yeme içme, giyim kuşam, tasarruf araçları, iletişim gibi yapısal
kısımlarını kendisine temsil ortamı olarak seçmesinin nedenleri ve bu ortamların bahsedilen temsil süreçlerinde ne gibi
işlevleri olduğu incelenmiştir. Bu inceleme ile kadının tüm kimlik ve karakter özellikleriyle alakalı rol ve
sorumluluklarını icra edebildiği ve diğer kadınların beğenisine sunabildiği gün ortamının, günün tarihsel gelişimi
içerisinde önce söz konusu geleneksel uygulamanın kendisinin sonrasında ise bu uygulamayı oluşturan yapısal
birimlerin bir statü simgesi ve ifadesi olduğu; katılımcılar, mekân, yeme içme, giyim kuşam, iletişim gibi bu yapısal
kısımların her birinin kadının statü elde etmesi veya elde ettiği statüyü kaybetmemesi ya da pekiştirmesi için pek çok
temsil icra ettiği bir mekân durumuna geldiği sonucuna varılmıştır.
Anahtar sözcükler: Gün, kadın, statü, kimlik, geleneksel uygulamalar.
STATUS CONCERN AND ITS REPRESENTATIONS IN WOMEN’S DAY MEETINGS
Abstract
The tradition of women’s day meeting brings together various types of women which we see in various social
environments and conditions as a result of the urban environment. This practice, which has been presented to us by
being caricatured over certain features in its historical development, includes many folklore creations. At the same time
it emerges as an environment which can exhibit the entire transmission of female identity; and where women, stuck
between the roles and responsibilities brought by social and cultural codes, can both socialize and present the
* Bu makale, Nükte Sevim Derdiçok tarafından hazırlanan ve yazım aşamasında olan “Kent Folkloru: Kadın Günlerinin Halk Bilimi
Açısından İncelenmesi” adlı doktora tezi esas alınarak kaleme alınmıştır.
** Doktora Öğrencisi, Ege Üniversitesi, Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü, Türk Halk Bilimi Anabilim Dalı, İzmir/Türkiye,
[email protected], ORCID
representations of identity and character funduszeue.info is also possible to encounter various identity characteristics and
representations during the women’s day meeting, as women have different character and personality traits. The
combination of different identity features in the same environment leads to the diversification of representations. One
of the representations of the abovementioned characteristics is undoubtedly the status race. This tradition, in which
communication among women is quite intense, inevitably turns into a status show due to some of its structural aspects.
Eating-drinking and clothing elements, which are the smaller structural units of the holistic structure we call the
women`s day meetings, are especially the best representation areas of this show. A woman known to cook well or pay
attention to her dressing will always be attentive to these issues due to status concerns. This care is related to the desire
not to lose the image gained or owned and therefore the status, or to gain a certain status. The demand and race for
status, which is caused by desires such as money, fame and gaining prestige, is seen as a miniature expression of fame
and reputation on the women’s day meetings. In other words, the women’s day meeting, which is a place where the
status race between women is both born / created and conveyed, appears as a very useful place for us to see all the
representations of this race. This situation points to the cultural functions of the women’s day meetings and therefore
to the sustainability of them, instead of having the only feature of being the “gossip environment”. In this article, firstly
the concept of the women’s day meeting is explained and after discussing the identity, character and personality of the
woman known as as participantof these meetings, the reason why she chooses the structural parts of the status issue,
which is built on the characteristics, such as food and beverage, clothing, means of savings, communication, as a
representation environment and what kind of functions these environments have in the mentioned representation
processes are examined. With this examination, the women’s day meetings environment, in which women can perform
their roles and responsibilities related to all features of their identity and character and present them to the other
women’s taste, is understood firstly as an expression of the traditional practice itself, and then as a status symbol of the
structural units that make up this practice within the historical development of the women’s day meetings. It is
concluded that each of these structural parts such as participants, place, eating and drinking, clothing and
communication have become a place where women perform many representations in order to gain status or not to lose
or reinforce the status they have gained.
Keywords: Women’s day meetings, women, status, identity, traditions.
Günlerde Statü Endişesi ve Temsilleri
Giriş
Toplumun geleneksel kültüründen beslenen gün; kadın günü ve kabul günü gibi farklı
adlandırmalarla da karşımıza çıkan bir uygulamadır. Halk ve buna bağlı olarak halk bilgisi
kavramları, geniş çerçevede düşünüldüğünde, kent ortamının üretimi olan ve kentten kırsala doğru
yayılım gösteren bu geleneksel uygulama, farklı dönemlerde uygulamanın yapısal ve işlevsel
özelliklerine bağlı olarak çeşitli şekillerde adlandırılmış olsa da varlığı günümüzde de devam
etmektedir. Zirâ, “yeni yaratmalar ortaya koyan ve bu yaratmaları kullanan herhangi bir kişi,
bunları bir grup içinde paylaştığında, sosyal statüsü veya mesleki etiketi ne olursa olsun halk bilimi
açısından değerlendirildiğinde, halk kavramı içinde yer alır.” (Ekici, 10). Dolayısıyla bu
uygulama da kent ortamı içerisinde kentli nüfus tarafından sürekliliği sağlanmış, kentten kırsala
doğru gelişim göstererek yayılmış ve yapısal-işlevsel birtakım değişimler göstererek günümüze
kadar gelmiştir.
Makalede ‘gün’ olarak isimlendirilecek olan bu uygulama, katılımcılarını kadın gruplarının
oluşturduğu ve bu grupların önceden belirlediği mekân, zaman ve sıralamaya göre düzenlenen,
yeme içme, giyim kuşam, eğlence, iletişim, tasarruf araçları (Türk lirası, Euro, şeker, yağ, peçete
vs.) gibi yapısal kısımlardan meydana gelen ve ekonomik, psikolojik, sosyal, kültürel pek çok işleve
hizmet eden toplantılar şeklinde tanımlanabilir. Söz konusu geleneksel uygulamanın ilk şekli
’li yıllardan itibaren ‘kabul günü’ şeklinde ifade edilmiş, zaman içerisinde hem uygulamada
meydana gelen yapısal ve işlevsel değişimler hem de ifadede kullanım kolaylığı açısından ‘gün’
şeklinde kısaltılarak kullanılagelmiştir (Cengiz, ). Tarihî gelişimi içerisinde hizmet ettiği
amaçların değişmesi sonucu katılımcı ilişkileri (komşu günü, akraba günü vs.), tasarruf araçları
(altın günü, Euro günü vs.) gibi etmenlere bağlı olarak farklı adlandırmalar kullanılsa da genel
kullanım itibariyle uygulamanın günümüzdeki ifadesi ‘gün’dür.
Günler, kadın kimliğinin -kadınlara yüklenen- rol ve görevlerinden beslenen ve kültürden
kaynağını alan hemen hemen tüm özelliklerinin görülebildiği bir mecradır. “Uygulamalar,
işbölümleri ve bunlarla ilgili görevler, görüntülerin yanı sıra, kadın ve erkekle bağlantılı kavramlar
ve idealler, herhangi bir toplumun geleneksel kültürünün bir parçasıdır.” (Nenola, 86).
Toplumun geleneksel kültüründen beslenen rol ve görevler, sadece çocuk doğurma veya çocuk
bakımı ile sınırlı kalmamaktadır. Diğer bir deyişle kadınlar, toplulukların festivaller, sözlü
gelenekler, mutfak kültürü, halk hekimliği ve gün gibi her türlü kültürel ve geleneksel
yaratımlarında ve bunların aktarımında rol almaktadırlar. Buna rağmen kadınların yaptığı iş, ‘ev
işi’; konuştukları ise ‘dedikodu’ olarak nitelendirilmekte (Reiter, ), özellikle inceleme
konusu edilen günler de bu yaklaşım doğrultusunda ‘dedikodu ortamı’ olarak mizah malzemesi
yapılarak günlerin kültürel yapı ve işlevleri arka plana itilmektedir. Oysaki gün adı verilen bu
geleneksel uygulama, son derece önemli bir kültürel yaratım ve aktarım ortamıdır.
Kültürel kodların beslediği bu yaratım ve aktarım ortamının yaratıcısı ve aktarıcısı
‘kadın’dır, diğer bir deyişle gün gruplarının katılımcılarını kadınlar oluşturmaktadır. Kadın
kimliğinin oldukça baskın olduğu gün ortamında katılımcılarının kimlik ve karakter özelliklerine
bağlı olarak birtakım endişeler ve bu endişelerin giderilmesi sebebiyle ortaya konan çeşitli temsiller
mevcuttur. Bunlardan biri de şüphesiz ki statü endişesi ve bu endişenin temsilleridir. Statü, statü
endişesi ve örnek temsilleri incelenmeden önce, statü meselesini doğurduğunu veya beslediğini
ifade etmenin yanlış olmayacağı kimlik ve karakter özelliklerine bakmak ve bunları tanımlamak
yerinde olacaktır.
Nükte Sevim DERDİÇOK
1. Kimlik ve Karakter Özellikleri ile Statü İlişkisi
Gün grupları içerisinde çalışan, çalışmayan, çalışmasına rağmen kendisini çalışan olarak
görmeyen (genellikle parça başı işlerde çalışan kadınlar), her yaş ve meslek grubundan her ‘yerli’
olan pek çok kadın bulunmaktadır. Diğer bir deyişle, kadının yaş, meslek, doğum yeri gibi
çamaşır makinesi ses çıkarması topuz modelleri kapalı huawei hoparlör cızırtı hususi otomobil fiat doblo kurbağalıdere parkı ecele sitem melih gokcek jelibon 9 sınıf 2 dönem 2 yazılı almanca 150 rakı fiyatı 2020 parkour 2d en iyi uçlu kalem markası hangisi doğduğun gün ayın görüntüsü hey ram vasundhara das istanbul anadolu 20 icra dairesi iletişim silifke anamur otobüs grinin 50 tonu türkçe altyazılı bir peri masalı 6. bölüm izle sarayönü imsakiye hamile birinin ruyada bebek emzirdigini gormek eşkiya dünyaya hükümdar olmaz 29 bölüm atv emirgan sahili bordo bereli vs sat akbulut inşaat pendik satılık daire atlas park avm mağazalar bursa erenler hava durumu galleria avm kuaför bandırma edirne arası kaç km prof dr ali akyüz kimdir venom zehirli öfke türkçe dublaj izle 2018 indir a101 cafex kahve beyazlatıcı rize 3 asliye hukuk mahkemesi münazara hakkında bilgi 120 milyon doz diyanet mahrem açıklaması honda cr v modifiye aksesuarları ören örtur evleri iyi akşamlar elle abiye ayakkabı ekmek paparası nasıl yapılır tekirdağ çerkezköy 3 zırhlı tugay dört elle sarılmak anlamı sarayhan çiftehan otel bolu ocakbaşı iletişim kumaş ne ile yapışır başak kar maydonoz destesiyem mp3 indir eklips 3 in 1 fırça seti prof cüneyt özek istanbul kütahya yol güzergahı aski memnu soundtrack selçuk psikoloji taban puanları senfonilerle ilahiler adana mut otobüs gülben ergen hürrem rüyada sakız görmek diyanet pupui petek dinçöz mat ruj tenvin harfleri istanbul kocaeli haritası kolay starbucks kurabiyesi 10 sınıf polinom test pdf arçelik tezgah üstü su arıtma cihazı fiyatları şafi mezhebi cuma namazı nasıl kılınır ruhsal bozukluk için dua pvc iç kapı fiyatları işcep kartsız para çekme vga scart çevirici duyarsızlık sözleri samsung whatsapp konuşarak yazma palio şanzıman arızası