Cihet Ne Demek

Sözlükte "taraf, yön ve semt" mânasına gelen cihet, kelâm ve felsefede "bir hareketin doğrultusu, cisme ait boyutların son noktası; cismin dış yüzeyi" şeklinde tarif edilir. Mantıkta ise "zorunluluk veya zorunsuzluk, devamlılık veya devamsızlık açılarından konunun yükleme nisbet edilmesi" anlamında kullanılır. Bir varlığın duyular yoluyla belirlenmesinde cihet hakiki ve izâfî olmak üzere iki kısma ayrılır. Üst ve alt cihetler hakiki, sağ, sol, ön ve arka cihetler de izâfî veya gayri hakiki ciheti teşkil eder. Her cisim için sonsuz cihetlerin tasavvur edilebileceği belirtilmekle birlikte genellikle altı cihetin bulunduğu kabul edilir. Bu cihetler varlıklarda izâfî olup birine göre üst olan diğerine göre alt olabilir. Feleklerin belirlediği cihetler değişmediğinden bunlar hakiki cihet sayılmış, feleklerin üst noktası ile alt noktasının ötesinde bir üst ve alt cihet tasavvur edilmemiştir.

Cihet Kur'ân-ı Kerîm'de yer almamakla birlikte aynı kökten türeyen ve "yön" mânasına gelen viche kelimesi (el-Bakara 2/) yanında fevk (üst), taht (alt), emâm (ön), half (arka), yemîn (sağ) ve şimâl (sol) kelimeleri de geçmektedir (bk. M. F. Abdülbâkī, el-Muʿcem, ilgili kelimeler). Aynı kelimeler hadislerde de kullanılmıştır.

Cihet kavramı, kelâm ilminin teşekkül etmeye başladığı hicrî II. asırdan itibaren Allah'ın yaratıklara benzetilmekten tenzihiyle ilgili tartışmalar sırasında gündeme gelmiş ve Allah-âlem münasebeti belirlenirken itikadî mezheplerin farklı görüşler ileri sürdüğü bir akaid problemi halini almıştır. İlk kelâmcılardan Cehm b. Safvân'ın, Allah'ın her yerde ve her yönde bulunduğu görüşünü ortaya atmasına karşılık Ebû Hanîfe, Mâlik b. Enes, İmam Şâfiî ve Ahmed b. Hanbel gibi muhafazakâr âlimler ashabın, Allah'ın zâtıyla âlemin dışında ve "fevkinde" olduğuna inandıklarını, dolayısıyla İslâm akîdesini bu inancın teşkil ettiğini savunmuşlardır (Zehebî, s. , , , , ). Daha sonra bu inanç Selefiyye âlimlerince geliştirilerek Allah'a üst cihetinin nisbet edilebileceği görüşü kabul edilmiş ve bu husus Selefiyye'nin bütün kelâm ekollerinden ayrıldığı bir itikadî esas haline getirilmiştir. Ehl-i sünnet kelâmcılarından İbn Küllâb el-Basrî, Ebü'l-Hasan el-Eş'arî ve Bâkıllânî bu noktada Selef âlimlerine uymuşlardır. Buna karşılık Ebû Mansûr el-Mâtürîdî ile Mâtürîdîler'in tamamına yakını, Eş'ariyye, Mu'tezile ve müteahhir Şîa kelâmcıları Allah'a cihet nisbet edilemeyeceği görüşünde birleşmişlerdir. İmam Mâtürîdî, üst cihette bulunmanın bir varlığın üstünlüğünü veya yüceliğini göstermeyeceğini belirterek Allah'ın göklerin üstünde olmadığını söyler ve bu mânaya gelebilecek nasları, hiçbir mahlûka benzemeyen Allah'ın zâtına yaraşır bir şekilde anlamak gerektiğini bildirir (Kitâbü't-Tevḥîd, s. ). Mâtürîdî kelâmcılarından Ebü'l-Yüsr el-Pezdevî de mekânda bulunmaktan münezzeh olan Allah'ın, tamamen mekânî kavramlar olan bütün cihetlerden tenzih edilmesi gerektiğini savunmuştur (Usûlü'd-dîn, s. 31).

Allah'ı cihetten tenzih eden kelâm âlimlerinin delillerini şöylece özetlemek mümkündür: Bir cihette bulunmak maddî varlıklara mahsus bir özelliktir. Allah madde üstü bir varlık olduğuna göre cihetten münezzehtir. Eğer O bir cihette bulunsaydı madde gibi sonlu, sınırlı, değişken, parçalara bölünebilen ve başkasına ihtiyaç duyan bir varlık olurdu. Zira cihet bir hareketin veya varlığın son sınırı olup sonluluk ve sınırlılığı zorunlu kılar. Bu sebeple Allah'ı herhangi bir cihet veya cihetlerle sınırlamak O'nun ulûhiyyetiyle bağdaşmaz. Ayrıca Allah'ın bir cihette bulunması, en azından âlemin o cihete denk gelen parçasının O'nunla birlikte kadîm olmasını gerektirir, halbuki âlemin her parçası hâdistir. Aslında naslarda da Allah'a cihet kavramı nisbet edilmemiştir. Bazı âyet ve hadislerde O'na atfedilen ve ciheti andıran "fevk", "semâ", "istivâ", "ulüv" gibi kelimeler O'nun azamet, yücelik ve üstünlük niteliklerine sahip olduğunu anlatmak için zikredilmiştir. Şu halde Allah, herhangi bir cihette ve dolayısıyla bir mekânda bulunmayan, âlemin içinde veya dışında gösterilmesi mümkün olmayan madde ötesi bir varlıktır.

Kâinata nisbetle Allah'ın üst cihette bulunduğunu savunan Selefiyye âlimlerinin ileri sürdüğü deliller de şöylece özetlenebilir: Âlemin Allah tarafından yaratıldığı ve O'nun zihnin dışında da fiilen mevcut olduğu herkesçe kabul edilen bir husustur. Bu durumda Allah âlemi ya zâtında veya zâtının dışında ayrı olarak yaratmıştır. Zâtında yaratması imkânsızdır, çünkü bu Allah'ın yaratıklara hulûl edip onlarla birleşmesini ve dolayısıyla hâdis olmasını gerektirir. O halde âlemi zâtının dışında yaratmıştır. Ancak O zâtıyla âlemin içinde değil dışında ve üst cihetindedir. Aksi takdirde âlemin ne içinde ne dışında bulunmak gibi aklın ilkelerine aykırı bir sonuç doğacaktır. Bununla birlikte Allah'ın üst cihette olması, yaratıkların birbirine nisbetle bir cihette bulunması şeklinde anlaşılmamalıdır. Zira O benzeri olmayan bir varlıktır. Zâtıyla âlemin içinde değil ötesinde, yaratılmış hiçbir varlığın bulunmadığı bir yönde olması anlamında üst cihettedir (İbn Teymiyye, II, , ; Şerḥu'l-ʿAḳīdeti'ṭ-Ṭaḥâviyye, s. ). Bu aklî deliller yanında çeşitli naslarda da Allah'ın âlemi yarattıktan sonra arşa istivâ ettiği, meleklerin ve ruhun O'na yükseldiği, ölen müminlerin ruhlarının da gök katlarını geçerek O'na ulaştığı, Hz. Peygamber'in Mi'rac gecesinde göklerin üstünde bulunan sidretü'l-müntehâ*yı aşarak O'nun huzuruna çıktığı bildirilerek yaratıcının âlemin içinde bulunmadığı ima edilmiş; cihet lafzı kullanılmamakla birlikte kâinatın üstünde olduğuna "fevk", "ulüv", "urûc", "suûd" vb. kelimelerle işaret edilmiştir. İnsanlar fıtrî olarak Allah'ı âlemin fevkinde düşündükleri için müminler daima kulluklarını bu şuur içinde yerine getirirler. Ayrıca Allah'a cihet nisbet etmeden âhirette müminler tarafından nasıl görüleceğini açıklamak mümkün değildir. Nitekim başta ashap, tâbiîn ve müctehid imamlar olmak üzere erken devir İslâm âlimlerinin ileri gelenleri bu inancı paylaşmışlar, aksi görüşleri şiddetle tenkit etmişlerdir (Zehebî, s. , ; İbn Kayyim, s. ). Kerrâmiyye, Müşebbihe, Mücessime gibi fırkalar da aralarında bazı görüş farklılıkları bulunmakla birlikte Allah'a cihet nisbet edilmesi gerektiğini savunmuşlar, fakat Selefiyye'den farklı olarak O'nun bir cihette oluşunu yaratıklarınkine benzetmişlerdir.

İslâm filozoflarından İbn Rüşd, erken devir âlimlerinin Allah'a cihet nisbet ettiklerini, Mu'tezile kelâmcılarının bunu reddetmesinden sonra İmâmü'l-Haremeyn el-Cüveynî ve diğer Eş'ariyye mensuplarının da Mu'tezile'ye uyduklarını ifade eder. Esasen ona göre naslar açısından Allah'ın âleme nisbetle üst cihette bulunduğunu söylemek zaruridir; aklî yönden bunda bir sakınca bulunmadığı gibi bu inanç insanların çoğunluğunu teşkil eden halk için de elverişlidir. Ancak İbn Rüşd, âlimlerin söz konusu naslar üzerinde yaptıkları tenzih yönündeki yorumları daha değerli bulmuştur (el-Keşf, s. ).

Öyle görünüyor ki kelâm âlimleri, Allah'ı bütün yaratılmışlık niteliklerinden tenzih etmek amacıyla O'na cihet nisbet etmekten titizlikle kaçınmış, bu sebeple de ciheti andıran bazı nasları te'vile mecbur kalmışlardır. Bununla birlikte onlar Allah'ı sadece zihnî bir varlık olarak tasavvur etmemiş, O'nun fiilen de mevcut olduğunu kabul etmişlerdir. Cennette müminlerin Allah'ı görmelerini mümkün kılacak şartların ise dünya ile mukayese edilemeyeceğini söylemişlerdir. Naslardan hareket etmenin yanında bazı aklî deliller de kullanmayı amaçlayan Selefiyye ise bu çetin problemin çözümüne önemli bir katkıda bulunmuş değildir. Çünkü muhtevalarında cihet mânası bulunan nasların te'vile tâbi tutulmadan zâhirî mânada alınması kaçınılmaz bir şekilde teşbihe götürür. Nitekim kelâmcılar Selefiyye'nin konuyla ilgili görüşlerini naklederken onlardan Müşebbihe diye söz etmişlerdir (Fahreddin er-Râzî, s. ). Selefiyye'nin, Allah'a yaratıklarınkine benzemeyecek şekilde cihet nisbet edilebileceği yolundaki görüşlerine gelince, bu ya kelâmcıların yorumuna benzeyen bir te'vildir veya cihet problemine açıklık getirmeyen bir açıklamadır. Sonuç olarak sadece zihnen değil fiilen de var olduğunda şüphe bulunmayan Allah'ın cihete ve mekâna nisbeti agnostik özelliğini koruyan problemlerden biridir denilebilir.

Allah hakkında cihet ispatı veya nefyi konusuyla ilgili olarak yazılan müstakil eserler de mevcuttur. Fahreddin er-Râzî'nin Esâsü't-taḳdîs (Kahire ), Zehebî'nin el-ʿUlüv li'l-ʿaliyyi'l-ġaffâr (Medine ), İbn Kayyim el-Cevziyye'nin İctimâʿu'l-cüyûşi'l-İslâmiyye (Beyrut ), Şehâbeddin b. Cehbel el-Halebî'nin Nefyü'l-cihe redden ʿalâ İbn Teymiyye (Sübkî, IX, ) ve Ali b. Muhammed el-Mîlî'nin es-Süyûfü'l-meşrefiyye li-ḳaṭʿi aʿnâḳi'l-ḳāʾilîn bi'l-cihe ve'l-cismiyye (Îżâḥu'l-meknûn, II, 37) adlı eserleri bunlardan bazılarıdır.

Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi

Cihet, yaşantımızda sık kullanılan kelimelerden birisi olarak karşımıza çıkar. Hem sosyal medyada hem de gündelik yaşantıda kullanılan cihet kelimesi, uzun yıllardan beri dilimizdedir. Türk Dil Kurumu'na (TDK) göre farklı anlamları olan cihet kelimesi, Türkçe'de tek başına ya da çeşitli cümleler eşliğinde kullanılabilir. Cihet kelimesi ne demek, TDK'ya göre anlamı nedir sorularının cevabını arayanlar için funduszeue.info doğru adres! Peki, cihet kelimesi ne demek, TDK'ye göre anlamı nedir? Cihet kelimesinin kökeni ne, cihet kelimesinin kaç anlamı var? İşte, TDK bilgileri ile merak edilenler…

CİHET NE DEMEK, NEDİR? TDK'YE GÖRE ANLAMI

Cihet kelimesi, dilimizde oldukça kullanılan kelimelerden birisidir.
Cihet kelimesi Arapça kökenlidir.
TDK'ye göre cihet kelimesi anlamı şu şekildedir:

- Yön, yan, taraf

CİHET KELİMESİ CÜMLE İÇERİSİNDE DOĞRU KULLANIM ÖRNEKLERİ

- Pencereden gelen bu şehir seslerinin cihetini bile tayin edemiyordu.

Düşünmeyi, zihne ait kategorilerle nesneye bakmak ve onun hakkında tanımlar yapmak olarak tanımladığımızdan beri mevcudâtla ilişkimizde önemli bir övünç kaynağı keşfettik: objektiflik! Önce kendinin dışına çık, sağa dön, a-ha bir ağaç, hadi onu tanımla, tamam, şimdi onunla ne yapabileceğini düşün! Zihin benim, kategori benim; ne istersem onu yaparım. Kağıt yaparım, sandalye yaparım, canım isterse içine insan geni enjekte eder fantastik dünyalar kaçkını yaratıklar yaparım. Çünkü zihnim özgür benim. Çünkü bu özgür zihinle ben ağacı bütün bir şekilde görebiliyorum, kökünü, yaprağını, dalını, meyvesini tanıyorum. Resmini çizmek istesem nasıl görünüyorsa öyle çizebilirim, biliyor musun? Arka tarafını göremesem bile, görüyormuş gibi… Mesele ben değilim anlıyor musun dostum, mesele o, mesele ona baktığında görülebilecek olanlar Görülebilecek diyorum bak, meçhul siga, neden, çünkü objektifim ben, dünyada ne kadar insan varsa onların hepsinin görebileceği şekilde görüyorum! Ağaç hakkında ne kadar biliyorsam ona o kadar da şekil verebiliyorum.

yüzyılda doğan nur topu gibi objektifliğimizle gördük, bildik, şekil verdik; bu arada geçmişteki insanların ne kadar kuru ve yanlış yaşadığına hükmetmeyi ihmal etmedik. Zaman zaman aramızdan irticai faaliyetlere yönelenler yok değil gerçi ama sorun değil, insan olmanın ne demek olduğunu keşfetmişiz bi’kere: Mitolojilerin hayallerini gerçekleştiren nesiliz biz, yarı-tanrılar olarak dünyada hüküm sürmekteyiz. İnsan kainatta kendini nasıl konumlandırıyorsa öyle yaşar sonuçta.

Evet, insan kainatta kendini nasıl konumlandırıyorsa öyle yaşar. Dünya görüşü denilen şey, insanın Tanrı’yı, kainatı ve kendini konumlandırma biçimidir. Modernizmin başlangıcından beri Tanrı ha var ha yok, orada, yukarıda bir yerde; kainat işte benim elimin altında, ulaşamadığım yerlere de bir şekilde ulaşacağım, biraz beklesin hele; kendimse buradayım, ama tüm eşyayı kuşatır halde, her şeyi olduğu gibi görerek Mevcut ve onun bütün türleri arasındaki ilişkiler: İnsan, alem, Tanrı…

Her türlü ilmin konusu bunlardan ibaret, benim işimse bilmek. Bu bilme edimi sayesinde yani metafizik dahil her türlü ilmin öznesi olmak bakımından diğer mevcudâttan ayrılıyorum ben, insan olarak. Ama dur bir dakika, diğer mevcudâttan ayrılıyorum ama sonuçta bir mevcudum ben de. Varım yani bütün bir kainatla birlikte. Sakın bu ilişki ağı beni sarıp sarmalıyor olmasın?! Sakın düşünürken yaşadığım haller bütün bu ilişkilerin bir parçası olmasın?! Evet, ben burada olduğumun idrakinde olan tek varlığım ama acaba bu idrak, yani düşünmek diğer mevcudatın yapmadığı türden bir ilişki kurmak olmasın?!

***

Zurnanın zırt dediği yere hoşgeldiniz! Sahi düşünmek nedir gerçekten? Kendimizi alem içinde konumlandırmada doğru soru bu olmasın sakın?! İnsan hem ontik, hem de ontolojik bir varlık olması hasebiyle diğer varlıklardan ayrılır. Ontiktir, çünkü bu dünyada varlığını sürdürmektedir. Ontolojiktir çünkü Varlık’ın kendisiyle farklı türde bir ilişki içindedir. Bu ilişkiye “düşünmek” diyoruz ama aslında bu kelime artık tükenmiş bir kelime Zira içeriği biraz kısırlaştı, anlam kaymasına uğradı. Düşünmek üzerine düşünürken insanın diğer bütün meleke ve yetilerini göz ardı ederek onu salt akıldan ibaret kıldık biraz. Oysa insan mevcudatın bir parçası olmak itibariyle akıldan çok daha öte bir şey, değil mi? Mesela ruh… Mesela hâl Mevcudatla ilişkisi de sadece akıldan ibaret değil elbet. Heidegger’in ifade ettiği gibi, bir insanın bir çekiçle ilişkisi onu tanımak ve onu bilmek değildir. Uzaktan bakarak onu objektif şekilde tanımlamak hiç değildir. Çekiçle onu kullanarak ilişki kurulur, çekiç öyle bilinir, künhüne öyle vakıf olunur. İnsanın çekiçle ilişkisi ontolojiktir.

Oysa modernizmle birlikte insan ontolojik ilişkilerini bir kenara bıraktı. Çünkü artık objektif olarak algılamaya başlamıştı. Bu minvalde üç boyut önemliydi mesela: en, boy, yükseklik. Bir küpün sadece ön yüzünü, üst kısmını ve bir yanını görebilen insan üç boyut algısıyla tamamını görüyormuşçasına çizebilmeye başladı. Bilimsel gelişmeler sırasında ve onlar sayesinde zihinsel spekülasyon kabiliyetimizi sonuna kadar kullandık, hem de fonksiyonel bir şekilde. Artık tabiattaki herhangi bir şeyi diğer tüm ilişkilerinden azad edip tek başına ele alabiliyor ve onun üzerinde dilediğimizce tasarruf edebiliyoruz. Çünkü o bizden farklı, bizim dışımızda ve bizimle alakasız…

İnsanın, bu dünyada bir yerde konumlanıp aleme baktığında esas boyut algısının eskilerin tabiriyle şeş-cihet olduğunu idrak etmek bizim için ne kadar mümkün bilmiyorum. Şeş-cihet yani an itibariyle şurada dururken etrafımı altı yönle; önüm, arkam, sağım, solum, üstüm ve altım olarak algıladığım gerçeğinden bahsediyorum. Kadim dünyada insan kendini bu altı yönle sınırlı addediyor, şeş-cihetin dışına çıkamayacağını düşünüyordu. Şeş-cihetten münezzeh yalnızca Tanrı idi. Yalnızca o her şeyi “olduğu gibi” görebilirdi.

Kadim insan mevcudatla ilişkisini de bu yönler itibariyle okuyor, mevcudatı kendi zihnine göre şekillendirmekten imtina ediyordu. Zira insan da mevcudatın bir parçasıydı. Bu bakış açısıyla mevcudatın zarar görmesi insanın da zarar görmesi anlamına geliyor, onu şekil değiştirmeye zorlamak insanın da şekil değiştirmesine sebep oluyor, onu fıtratından uzaklaştırmak insanın da kendi fıtratından uzaklaşması demek oluyordu. Heidegger’in pek isabetli kullandığı kavramıyla insanın alemle ilişkisi ihtimam üzerine kuruluydu. Kadim insan için “olduğu gibi” görmek yukarıdan bakmak demek değildi. Oradan bakınca hakikat görünmüyordu çünkü. Hakikat, bulunduğum ontik ve ontolojik konumun idrakine vararak mevcudatla ilişkiye girildiğinde ulaşılabilen bir şeydi.

Hasılı insan olma idrakimiz bize bir algı biçimi hediye ediyor. İnsan şeş-cihetten münezzeh değil. Öyle olması da gerekmiyor. Zaman ve mekanla bağlantımda, bakışımda, duyuşumda, algılarımda hatta kültürel kodlarımda ne varsa ancak öyle bakabilir, ancak öyle derinleşebilirim. Hakikatle ancak böyle ilişki kurabilirim. Çünkü ben o hakikatin bir parçasıyım, ona dışarıdan bir gözle değil ancak içeriden bir nazarla bakabilirim. Sınırlarım derinliğimdir, derinliğim özgürlüğüm. Sınırsız olmaya çalıştığımda bocalarım, hakikatle bağlantımı yitirir, derinliğimi kaybederim.

(Devam edecek)