Sel Kelimesinin Eş Anlamlısı

Dil ve Edebiyat Araştırmaları (DEA), Bahar, ; (25) ISSN: - E-ISSN: Dil Dizgesinde Deyimleşmiş Sözdizim Sorunu (Rusça-Türkçe Dil Çifti Örneği) Olena KOZAN* Öz Dil dizgesinde biçim ile anlam arasındaki etkileşim, çok boyutlu bir olgu olduğundan dilin farklı seviyele- rinde ve çeşitli kavramların ve yaklaşımların aracılığıyla incelenmektedir. Bu yaklaşımların ve kavramların dayandırıldığı çıkış noktası, dil dizgesindeki bir ögenin ya da ögelerin nesne, olgu ya da olay adlandırma işlevini üstlenip bağımsız bir sözcüğe ya da sözcük niteliğindeki yapıya dönüşme sürecinin incelenmesi olarak tanımlanabilir. “Sözlükselleşme” ya da “deyimleşme” olarak ele alınan bu sürecin, biçimbirim ve sözcük seviyelerinde araştırıldığı ancak sözdizim boyutuyla ilgili çalışmaların az olduğu tespit edilmiştir. Deyimleşmiş sözdizim olarak tanımlanabilen olgunun gerek günlük yaşam gerekse medya söyleminin ay- rılmaz bir unsuru olma özelliğinden yola çıkılarak deyimleşmiş sözdizimsel yapıların dil çiftine göre ince- lenmesinin hem dilbilimsel tipoloji açısından hem de uygulamalı dilbilim araştırma alanları olan yabancı dil eğitimi ve çeviribilim açısından önemli olduğu ileri sürülmüştür. Hâlihazırda konu ile ilgili Rusça-Türk- çe dil çiftine yönelik karşıtsal yaklaşım çerçevesinde araştırmaların yapılmadığı tespit edilmiştir. Böylelikle bu çalışmanın konusu çağdaş Rusça ve Türkçede deyimleşmiş sözdizimsel yapılar olarak belirlenmiştir. Çalışma kapsamında incelenen deyimleşmiş sözdizimsel yapılar eylem temelli yapılarla sınırlandırılmıştır. Eylem gerçeklikteki olayın yapısı ve unsurları ile ilgili bilgileri kodlayan temel bir bilişsel kategori oldu- ğundan araştırma sırasında öncelik eylem temelli yapılara verilmiştir. Çalışma kapsamında çağdaş Rusçaya ve Türkçeye odaklanıldığı için Rus ve Türk dilbiliminde deyimleşmiş sözdizime yönelik temel yaklaşımlar ve kavramlar incelenmiştir. Rusçadaki ve Türkçedeki eylem temelli deyimleşmiş sözdizimsel yapıların çözümlenmesinin yanı sıra iki dil dizgesindeki yapılar arasında benzerlikler ve farklılıklar ele alınmıştır. Anahtar Kelimeler: Rusça, Türkçe, sözdizim, deyimleşme, sözlükselleşme, karşıtsal dilbilim. *Doç. Dr., Gazi Üniversitesi, Rektörlük, Ankara, Türkiye. Elmek: [email protected] seafoodplus.info Geliş Tarihi / Received Date: Kabul Tarihi / Accepted Date: DOI: /diledeara  Olena KOZAN, Dil Dizgesinde Deyimleşmiş Sözdizim Sorunu (Rusça-Türkçe Dil Çifti Örneği) The Problem of the Idiomatized Syntax in the Language System (A Case of Russian-Turkish Language Pair) Abstract Being a multidimensional phenomenon, the interaction between form and meaning in the language system is examined at different levels of the language and through various concepts and approaches. The starting point of these approaches can be defined as the examination of the transformation process of an element or elements of the language system, which take on the function of naming an object, phe- nomenon or event, into an independent word or lexical structure. It is found that this process which can be defined as “lexicalization” or “idiomatization” has been investigated at the levels of morphemes and words, but there are few studies on the syntax dimension. Based on the fact that the phenomenon, which can be defined as idiomatized syntax, is an inseparable element of daily life and media discourse, the importance of studying idiomatized syntactic structures in the language pairs, both in terms of linguistic typology and foreign language education as well as translation studies, being the research areas of ap- plied linguistics, was highlighted. It has been determined that currently there are no studies concerning Russian-Turkish language pair based on the contrastive approach to the problem. Thus, the subject of the study has been defined as idiomatized syntactic structures in contemporary Russian and Turkish. Within the scope of the study the priority was given to the action-based idiomatized structures, since ac- tion is a basic cognitive category that encodes information about the structure and elements of an event in the reality. As the scope of the study focuses on contemporary Russian-Turkish language pair, basic approaches and concepts towards idiomatized syntax in Russian and Turkish linguistics have been ex- amined. The analysis of the action-based idiomatized syntactic structures in Russian and Turkish is fol- lowed by the discussion of the similarities and differences between these structures in the language pair. Keywords: Russian, Turkish, syntax, idiomatization, lexicalization, contrastive linguistics.  Dil ve Edebiyat Araştırmaları (DEA), S. 25, Bahar Extended Summary Being a multidimensional phenomenon, the interaction between form and meaning in the language system is examined at different levels of the language and through various concepts and approaches. The starting point of these approaches and concepts can be defined as the examination of the transformation process of an ele- ment or elements of the language system, with the function of naming an object, phenomenon or event, into an independent word or lexical structure. It is found that this process which can be defined as “lexicalization” or “idiomatization” has been investigated at the levels of morphemes and words, but there are few studies on the syntax dimension. It has been determined that currently there are no studies concern- ing Russian-Turkish language pair based on the contrastive approach to the problem. Thus, the subject of the study has been defined as idiomatized syntactic structures in contemporary Russian and Turkish. As the scope of the study focuses on contemporary Russian-Turkish language pair, basic approaches and concepts towards idiomatized syntax in Russian and Turk- ish linguistics have been examined. In line with the formal and functional approaches that have been developed towards the idiomatized structures in Russian linguistics since ’s, the theoretical framework of this study is based on the works of such re- searchers as N. Shvedova, D. Shmelev, V. Koduhov, Yanko-Trinitskaya, V. Velichko, I. Kaygorodova and М. Vsevolodova. It has been determined that Turkish linguis- tics approaches the problem of idiomatized syntax with different terms and defini- tions. In this context the approaches developed in the works of such researchers as V. Hatiboğlu, L. Karahan, G. Karaağaç, M. Özmen, H. Dallı, Ş. Akalın, F. Bozkurt, İ. Sarı were studied and the term of “idiomatized syntactic structure” was suggested as an umbrella term. Within the scope of the study the priority was given to the action- based idiomatized structures, since action is a basic cognitive category that encodes information about the structure and elements of an event in the reality. The data for the study comes from the media discourse (news programs, talk shows, advertisement and promotion texts, etc.) which reflects the trends in the usage of contemporary Russian and Turkish languages. The Russian National Corpus, Turk- ish National Corpus, Russian Construction database developed by Tromsø University  Olena KOZAN, Dil Dizgesinde Deyimleşmiş Sözdizim Sorunu (Rusça-Türkçe Dil Çifti Örneği) and Experimental Dictionary of Syntactic Structures of Russian by L. Babenko were the main databases used for the example analysis. The study revealed both similarities and differences between the two language systems. One of the main differences between the idiomatized structures is the variety of infinitive-based constructions with the passive actant in Russian. These infinitive- based idiomatized structures with an actant represented in the language system in the form of the recipient or beneficiary of an action marked by Dative case are considered to be one of the cognitive models in the modern Russian. One of the most distinctive features of idiomatized structures in Turkish is the tendency “to compress” the struc- ture up to a single language unit. This tendency can be seen in the variety of grammat- icalized units in modern Turkish (cf. vermek → yapıvermek (give → to do something quickly)). In Russian such units tend to preserve themselves formally despite losing their primary meaning (cf. давать → давай пойдем (give → let’s go); взять → а он возьми и расскажи (take → he just upped and told)). Some idiomatized structures in Russian and Turkish are shown to have struc- tural and semantic similarities. Both languages have action-based idiomatized struc- tures with reduplications. Such structures, on the one hand, can have similar meaning but be different in terms of their formal indicators (cf. ister istemez = хочешь не хочешь (willing or not ~ like it or not); almasına aldım = купить-то я купила (I did buy it, but ())); geldiyse geldi = приехал и приехал (I don’t care whether he came or not)). On the other hand, there are structures with the same reduplication models but with different meanings, e.g. reduplication model with affirmative and negative forms (cf. Bir hafta geçti geçmedi (It took about a week) with approximition meaning in Turkish and Книг здесь читать не перечитать (There are a great many books here) with emphasis on the number or intensity in Russian)). Both languages have reduplication models with synonymous units but such models differ in usage frequen- cy (cf. bıktım usandım (I am fed up with it) in everyday Turkish and спрашивать- выпытывать (to constantly ask questions) in Russian in limited situations). Such reduplications seem to be the strata of the Old Russian and frequently appear in fairy tales and bylina (epic poem). The results of the study highlight the importance of the contrastive analysis of the idiomatized structures for the foreign language teaching and translation training as well as for the linguistic typology.  1. Giriş Dil son derece dinamik ve devingen bir oluşum olduğundan zaman için- de gerek dil içi gerekse dil dışı etmenlerin etkisiyle dil dizgesinin tüm seviye- lerinde farklı nitelikte değişiklikler gerçekleşebilmektedir. Dillerin morfolojik yapısı bu değişikliklerin niteliğini, yoğunluğunu ve hızını etkileyebilmektedir. Dilbilimsel tipoloji çerçevesinde yapılan araştırmalar, sondan eklemeli dille- rin morfolojisi sabit olup yapısal özelliklerini uzun zaman dilimleri içinde ko- rurken bükümlü dillerin morfolojisinin ve sözdiziminin hareketli ve değişime açık olduğunu göstermektedir (Серебренников, ), (Ярцева, ). Dilin yapısal boyutundaki değişiklikler sesbirim, biçimbirim, sözcük, söz öbeği ve sözdizim seviyelerinde yer alabilmektedir, bu ise dilin anlamsal boyutuyla iliş- kilidir. Dil dizgesindeki bu yapısal ve anlamsal değişiklikler ve yapı↔anlam etkileşimi farklı yaklaşımların ve kavramların aracılığıyla incelenmektedir. Dilin farklı seviyelerinde gerçekleşen biçim ile anlam arasındaki çok boyutlu etkileşime yönelik “fono-semantik başkalaşma” (Kara, ), “fono-semantik ayrılaşma” (Saatçi, ), “ses değişimi” (Alibekiroğlu, ), “sözlükselleş- me” (Karaağaç, ), “sözcükleşme” (Durmuş, ), “leksikalleşme” (Bacanlı, ), лексикализация фонетических явлений (fonetik sözlüksel- leşme) (Кузнецова, ), морфонологическая лексикализация (morfono- lojik sözlükselleşme) (Глинкина, ), лексикализованные конструкции (sözlükselleşmiş yapılar) (Ахманова, ), фразеосхемы (kalıp şe- malar) (Шмелев, ), синтаксические фразеологизация (sözdizimsel deyimleşme) (Кодухов, ), синтаксическая идиоматика (sözdizimsel deyimler) (Кайгородова, ) vb. gibi terimler kullanılmaktadır. Dilin farklı seviyelerindeki yapısal ve anlamsal değişimleri betimleyen bu terimlerin or- tak noktası, dil dizgesindeki bir ögenin ya da ögelerin nesne, olgu ya da olay adlandırma işlevini üstlenip bağımsız bir sözcüğe dönüşmesi olarak özetle-  Olena KOZAN, Dil Dizgesinde Deyimleşmiş Sözdizim Sorunu (Rusça-Türkçe Dil Çifti Örneği) nebilir (Vardar, ), (Karaağaç, ), (Ахманова, ). Rus dilindeki sözlükselleşme türleri ’lı yıllardan itibaren araştırılmaya başlanmıştır. Türkiye Türkçesindeki sözlükselleşme olgusunun ise Türk araştırmacıların ilgisini son yıllarda çekmeye başladığı tespit edilmiştir (Kozan, ). Rus dilinde sözlükselleşme olgusunun biçimbirim, sözcük, söz öbeği seviyele- rinde araştırıldığı ancak sözdizimsel yapıların sözlükselleşmesi ya da deyim- leşmesi ile ilgili çalışmaların sayısının az olduğu anlaşılmaktadır (Меликян, ). Deyimleşmiş sözdizimin başlıca özelliği yapıların anlamsal bütün- lüğüdür. Başka bir deyişle yapıları oluşturan unsurların anlamsal özgürlüğünü kaybetmesi ve bir bütünlük şeklinde var olması söz konusudur. Deyimleşmiş sözdizimin anlamsal geçirimsizlik derecesinin yüksek olduğu anlaşılmaktadır. Bu bağlamda günlük yaşam söyleminin ayrılmaz bir parçası olan deyimleşmiş sözdizimsel yapıların dil çiftlerine göre incelenmesi ve yabancı dil ve çeviri öğretimi sürecine dâhil edilmesi önem taşımaktadır. Hâlihazırda konu ile ilgili Türkçe-Rusça dil çiftine yönelik karşıtsal yaklaşım çerçevesinde araştırmaların yapılmadığı tespit edilmiştir. Böylelikle bu çalışma, ileride yapılabilecek deyimleşmiş sözdizimsel yapıların karşıtsal incelemeleri için bir başlangıç noktası olarak düşünülmüştür. Bu çalışmanın konusu çağdaş Rusça ve çağdaş Türkiye Türkçesinde deyimleşmiş sözdi- zimsel yapılar olarak belirlenmiştir. Çalışma kapsamında incelenen deyim- leşmiş sözdizimsel yapılar eylem temelli yapılarla sınırlandırılmıştır. Eylem gerçeklikteki olayın yapısı ve unsurları ile ilgili bilgileri kodlayan temel bir kategori olduğundan (Кубрякова, ) araştırma sırasında öncelik ey- lem temelli yapılara verilmiştir. İki dil dizgesindeki deyimleşmiş sözdizim örneklerinin karşıtsal çözümlemesinin yabancı dil ve çeviri öğretimi açısından önemli olduğu öne sürülmüştür. Böylelikle çalışmanın amacı, çağdaş Rusça- da ve çağdaş Türkiye Türkçesinde olguların ve olayların adlandırılmasında kullanılan eylem temelli deyimleşmiş sözdizimsel yapıların çözümlemesi ve karşılaştırılması olarak belirlenmiştir. Çalışma kapsamında çağdaş Rusçaya  Dil ve Edebiyat Araştırmaları (DEA), S. 25, Bahar ve çağdaş Türkiye Türkçesine odaklanıldığı için Rus ve Türk dilbiliminde de- yimleşmiş sözdizime yönelik temel yaklaşımlar ve kavramlar incelenmiş ve yorumlanmıştır. Bu çalışmanın kapsamında çağdaş Rusçanın ve çağdaş Türkiye Türkçesinin özelliklerinin yansıtıldığı medya söylemine (haber programla- rı, gündem tartışma programları, reklamlar, film ve diziler) başvurulmuştur. Çalışmadaki örneklerin dil dizgesinde kullanım analizi için Rus Dili Derle- mi ve Türkçe Ulusal Derlemi’nden faydalanılmıştır. Bunun yanı sıra Tromsø Üniversitesi tarafından yürütülen CLEAR (Cognitive Linaguistics: Empirical Approaches To Russian) projesinin ürünü olan “Russian Construction” adlı veri tabanı, Экспериментальный синтаксический словарь Л. Бабенко (Lyudmila Babenko’nun hazırladığı Deneysel Sözdizim Sözlüğü) gibi derlem çıkışlı veri tabanları kullanılmıştır. Çalışmanın kapsamında belirlenen amaç doğrultusunda çağdaş Rusçada ve çağdaş Türkiye Türkçesinde olgu ve olay adlandırma işlevini üstlenen deyimleşmiş sözdizimsel yapılar tespit edildikten sonra eylem temelli yapılar seçilmiş ve çözümlenmiştir. 2. Bulgular ve Tespitler Çağdaş Rus Dilinde Deyimleşmiş Sözdizim Rus dilbiliminde deyimleşmiş sözdizimsel yapılar, “unsurlar arasın- daki özel sözdizimsel ilişkileri olan ve özel anlamsal bütünlük oluşturan cüm- leler” olarak tanımlanmaktadır (Шведова, ). Bu yapıların en belir- leyici özelliği, dil dizgesindeki sözdizim kurallarına uymaması ya da uyduğu hâlde sözdizimsel ilişkilerin şekillendirdiği anlamsal boyutunun farklılaşması olarak açıklanabilir. Örnek vermek gerekirse “Пришёл и пришёл” (sözcüğü sözcüğüne: “Geldi ve geldi”) cümlesi ilk bakışta Rusçadaki sözdizimsel ku- rallara göre kurulmuş bir yapı olarak karşımıza çıkmaktadır. Rusçada “и” (ve) bağlacı sıra ile gerçekleşen iki olayı birleştirebilmektedir. Bu durumda olayın kodlandığı fiil sonuç odaklı biçim olarak kullanılmaktadır. Örneğin “Он вошёл  Olena KOZAN, Dil Dizgesinde Deyimleşmiş Sözdizim Sorunu (Rusça-Türkçe Dil Çifti Örneği) (в комнату) и сел (на диван)” (sözcüğü sözcüğüne: “Odaya girdi ve kanepe- ye oturdu”). Yukarıda verilen “Пришёл и пришёл” örneğinde cümlenin, [Fiil + Bağlaç + Fiil] modeline göre kurulduğu ancak yapının içinde aynı fiil biçi- minin kullanıldığı anlaşılmaktadır. İkilemenin cümlenin anlamsal boyutunu tamamıyla değiştirdiği görülebilir: “Пришёл и пришёл” cümlesi olaya dair bilgi aktarmak için değil, konuşurun olaya yönelik bakış açısını yansıtmak amacıyla dile getirilmektedir. Ayrıca konuşurun olaya ilgi duymadığı, olayla ilgilenmediği göstergesi söz konusudur. Türkçedeki işlevsel karşılığı olarak “Geldiyse geldi” cümlesinin kullanıldığı bağlam gösterilebilir. Diğer taraftan dil dizgesindeki sözdizim kurallarının geçerli olmadığı yapılar karşımıza çı- kabilmektedir. Örneğin “Ты перевёл статью?- Какое там перевёл!” (söz- cüğü sözcüğüne: “Makaleyi çevirdin mi? – Nasıl orada çevirdim!”) cümlesin- de soru sözcüğü olan “какое” birimi görülebilir. Rusçanın kurallarına göre nesnenin niteliğini aktaran ve “–ое” nötr dilbilgisel cinsiyet göstergesi olan bu birimden sonra bir nesne ile ilgili bilgi kodlayan nötr cinsiyeti olan isim kategorisinin kullanılması (krş. “Какое число сегодня?” (sözcüğü sözcüğü- ne: “Hangi tarih bugün?”) ya da pekiştirme amaçlı kullanımlarda aynı cinsi- yeti olan sıfat kategorisinin kullanılması (krş. “Какое замечательное утро!” (Türkçe işlevsel karşılık olarak “Ne kadar güzel bir sabah!” cümlesi olabilir) beklenmektedir. Anlaşıldığı gibi “Какое там перевел!” cümlesinin [Soru Sıfatı + Belirsiz Yer Zarfı + Fiil] modeline göre kuruluşu mevcut olan sözdi- zimsel kurallarla örtüşmemektedir. Deyimleşmiş sözdizimsel yapının örneği olan bu cümle, konuşurun duygusal itirazı olarak nitelenebilen bir tepkiye dair bilgi kodlamaktadır. Türkçedeki işlevsel karşılığı olarak “Makaleyi çevirdin mi? – Nerede!” cümlesindeki soru sözcüğünün son hecesinin uzatılması ve el jesti ile pekiştirilmesi aracılığıyla kurulan yapı gösterilebilir. Yukarıda betimlenen örnekler deyimleşmiş sözdizimsel yapıların duy- gu yoğunluğunun aktarılması açısından dil dizgesinin vazgeçilmez bir aracı olduğunu göstermektedir. Ancak bir taraftan yapıların günlük yaşamda sık  Dil ve Edebiyat Araştırmaları (DEA), S. 25, Bahar kullanımının yanı sıra diyalog ve duygu odaklılığının, diğer taraftan ise dil dizgesinin kurallarının dışına çıkmasının, bu yapıların kapsamlı araştırılması- nı engellediği anlaşılmaktadır. Rus dil dizgesindeki anlamsal bütünlüğü oluş- turan ve sözcük olmaya eğilimli olan yapılar, araştırmacıların ilgisini yüz- yılın sonundan itibaren çekmeye başlamıştır. Filolog ve Slav dilleri uzmanı olan İ. Sreznevski (), Rusçadan aldığı örneklerle dildeki yapıların za- manla bir sözcük hâline gelip bir bütünlük olarak algılandığını dile getirmiştir. Dilbilimci L. Yakubinski () dildeki “fosilleşmiş yapılar”dan söz ederek bu yapıların unsurları arasındaki ilişkilerin silindiğini vurgulamış ve bu yapı- ları “katmanlaşmış sözdizimsel kalıplar” olarak tanımlamıştır. Dil dizgesinin kurallarının dışına çıkan sözdizimsel yapıların araştırmalarının ivme kazan- ması, V. Vinogradov’un önderliğinde Rus dilbiliminde deyimbilimin ayrı bir araştırma alanı olarak geliştirilmesi ile birlikte ’lı yıllarda başlamıştır. Deyimleşmiş sözdizimsel yapılar N. Şvedova (), D. Şmelev (), V. Koduhov (), Yanko-Trinitskaya () gibi dilbilimcilerin araştırma- larında odak noktası olmuştur. İşlevsel dilbilim çerçevesinde şekillenen an- lamdan biçime doğru çözümleme yaklaşımının doğrultusunda Rus dilindeki deyimleşmiş sözdizimsel yapılar V. Veliçko’nun (), I. Kaygorodova’nın () ve М. Vsevolodova’nın () çalışmalarında ayrıntılı olarak ele alın- mıştır. Son yıllarda yayımlanan çalışmalarda deyimleşmiş sözdizim alanın- da yapılan araştırmaların bir araya getirilmesi ve kapsamlı bir sınıflandırma denemesine yönelik çabalar gözlemlenebilmektedir (Меликян, ). Rus- çadaki deyimleşmiş sözdizimsel yapılar için фразеосхемы (kalıp şemalar), связанный синтаксис (bağımlı sözdizim), синтаксические фразеологизмы (sözdizimsel deyimler), предложения фразеологизированной структуры (deyimleşmiş sözdizimsel yapılar), эмоциональный синтаксис (duygusal sözdizim) gibi terimler kullanılmaktadır. Son yıllarda yayımlanan çalışma- larda araştırmacıların “deyimleşmiş sözdizim” ve “kalıp şemalar” terimlerine doğru yöneldikleri görülebilir (Павлова, ), (Аглеева, ), (Хребтова, ), (Мельник, ), (Золотарева, ).  Olena KOZAN, Dil Dizgesinde Deyimleşmiş Sözdizim Sorunu (Rusça-Türkçe Dil Çifti Örneği) Çağdaş Rusçadaki deyimleşmiş sözdizimsel yapıların yapısal ve işlev- sel yaklaşıma göre sınıflandırıldığı tespit edilmiştir. Yapısal sınıflandırmada yapıların temelini oluşturan ulam odaklı bir betimleme görülebilmektedir. Yapısal sınıflandırmanın kapsamlı bir şekilde uygulandığı çalışmalarda Rus- çadaki deyimleşmiş yapılar; zamir, zarf, bağlaç, edat, ünlem, adlandırma iş- levli ulam, söz birlikteliği gibi kategorilere göre incelenmektedir (Меликян, ), (Меликян, ). Biçimden anlama doğru betimleme olarak nitele- nebilen yapısal sınıflandırmanın uygulandığı yaklaşımın, çağdaş Rusçadaki deyimleşmiş sözdizimsel yapıların anlamsal alanlarının örneklerle birlikte açıklandığı sözlüklerin temelinde bulunduğu görülebilir (Меликян, ), (Меликян, ), (Меликян & Мусаелян, ). Anlamdan biçime doğru olarak nitelenen betimlemenin semantik kate- gorilere göre yapıldığı tespit edilmiştir. Bu yaklaşımın temelinde gerçeklikteki anlatıcının olaya ya da olguya yönelik tutumunun belirlenmesi ve betimlenmesi bulunmaktadır. Yabancı dil olarak Rusçanın öğretimi odaklı bu sınıflandırmada deyimleşmiş yapılar dil dizgesinde üstlendiği anlamsal işlevlere göre gruplan- dırılmaktadır (Величко, ). Anlatıcının olguya ya da olaya yönelik olumlu ya da olumsuz değerlendirmesi; olayın onaylanması, desteklenmesi ya da inkâr edilmesi; olay ile ilgili hedeflerin tutturulması, olayın gerekliliği ya da gereksiz- liği, olayın olasılığı ya da olasılığının olmaması; olay ile ilgili sınırlandırma ya da sınırlarının genişletilmesi; olayın içindeki katılımcıların vurgulanması; ola- yın şartlara bağlanması gibi kategorilere göre oluşturulan gruplarda deyimleş- miş yapıların yapısal modelleri betimlenmekte ve kullanım özellikleri üzerinde durulmaktadır (Величко, ), (Величко, ). Çağdaş Rusçada Eylem Temelli Deyimleşmiş Yapılar Aşağıda öne sürülen sınıflandırmanın amacı Türkçe-Rusça dil çiftindeki bugüne kadar az araştırılan ya da araştırılmayan benzerliklerin ve farklılıkla- rın belirlenmesi ve karşıtsal olarak betimlenmesi olduğundan sınıflandırmanın  Dil ve Edebiyat Araştırmaları (DEA), S. 25, Bahar çıkış noktası olarak biçimsel kategoriler seçilmiştir. Hâlihazırda Türkçe-Rusça dil çiftinde eylem temelli deyimleşmiş sözdizimsel yapıların karşılaştırılmasına yönelik çalışmalar olmadığı için biçimsel betimlemenin gerek ileride konu ile ilgili yapılacak araştırmaların gerekse yabancı dil ve çeviri öğretiminde uygula- nabilirliği açısından temel çerçeve oluşturacağı düşünülmektedir. Bu çalışma kapsamında eylem temelli deyimleşmiş yapılar yukarıda belirtilen veri tabanlarında tespit edildikten sonra “infinitif biçimi”1 ve “çe- kimli biçim” olarak sınıflandırılmıştır. Araştırma sırasında tespit edilen ör- nekler için yapısal modeller oluşturulmuş ve bağlamsal kullanım özellikleri betimlenmiştir. İnfinitif Biçimi Odaklı Deyimleşmiş Sözidizim Çağdaş Rusçada İnfinitif Biçimi Çağdaş Rusçanın betimlendiği akademik dilbilgisi çalışmalarında infinitif, şahıs, zaman, kip ve cinsiyet kategorilerini yansıtmayan fiil biçimlerinden biri ola- rak değerlendirilmektedir. Rus dil dizgesinde infinitif, görünüş ve çatı ile ilgili bil- gileri kodlamaktadır (Шведова, ). Çağdaş Rusçada infitinif biçimi belli modellere göre kullanılmaktadır (Шведова, ). En çok kullanılan yapı- sal modeller arasında eylemcinin bulunduğu, bulunmak istediği ya da amaçladı- ğı olayı kodlayan [Çekimli Fiil + İnfinitif] modelidir. Örneğin Мой друг хочет поступить на отделение перевода (Arkadaşım çeviri bölümüne girmek isti- yor) cümlesinde özneye göre çekimli fiil biçimini takip eden infinitif görülebilir. İnfinitif biçiminin kullanıldığı başka modeller arasında [Yardımcı UnsurKiplik + İnfinitif] modelidir. Gereklilik, yasak, izin, olasılık gibi durumların kodlandığı kiplik ulamı Rusçada durumu aktaran ve dil dizgesinde –o son eki ile bağdaştı- rılan sözlükselleşmiş biçimlerle dile getirildiği için bu model kiplik sözcüğü ve infinitif olarak bilinmektedir. Örneğin Моему другу нужно написать отчёт 1 Bu çalışmada bükümlü dillerin betimlenmesine yönelik kullanılan “infinitive” kavramının “infinitif” biçimindeki ödünç- lemesi tercih edilmiştir. Rusçada fiilin infinitif biçimi yapısal ve anlamsal olarak farklılık sergilediği için dilbilim söz- lüklerinde Türkçe karşılığı olarak “mastar”, “eylemlik” gibi terimlerin olmasına rağmen (Vardar, ) “infinitif” terimi kullanılmıştır.  Olena KOZAN, Dil Dizgesinde Deyimleşmiş Sözdizim Sorunu (Rusça-Türkçe Dil Çifti Örneği) (Arkadaşımın rapor yazması gerekir). Bu modelin başka bir yapısal seçeneği, –o son eki ile biten kiplik sözcüğünün yerine kısa sıfat kategorisindeki sözcüklerin kullanılmasıdır. Örneğin Мой друг должен написать отчёт (Arkadaşım rapor yazmak zorundadır). Bu modelde yardımcı unsur isim kategorisiyle yapılandırıla- bilmektedir. Bu durumda nitelik ilişkileri kodlanabilmektedir. Örneğin желание читать качественные книги (nitelikli kitapları okuma isteği) öbeğinin [İsim + İnfinitif] modeline göre kurulduğu görülebilir. İnfinitif biçimi [İnfinitif + Yardımcı UnsurDilek/İstek] modelinde kullanıla- bilmektedir. Bu modelde dilek/istek durumunu aktaran yardımcı unsur olarak быть (var olmak, olmak) biçiminin temelinde sözlükselleşen ve dilbilgisel- leşme2 sürecini geçiren бы ilgeci3 kullanılmaktadır. Örneğin Закончить бы этот перевод уже! (Bu çeviri bitsin artık! // Bu çeviriyi bitirmek istiyorum! // Bu çeviri bitse de rahatlasam!) gibi cümlede eylemcinin dileği, isteği dile ge- tirilmektedir. İnfinitif biçimi tek başına kullanılabilmekte ve bu durumda sert emir olarak yorumlanabilmektedir. Örneğin Молчать! (Susunuz!) (молчите (замолчите) gibi emir kipini içeren biçimler yerine). Rusça dilbilgisi kitaplarında infinitifin bu kullanımlarına ağırlık verilmektedir. Ancak çağdaş Rusçada infinitif biçiminin kullanımının bu modellerle sınırlandırılmadığı tespit edilmiştir. İlk bakışta kural dışı kullanım olarak düşünülebilen modeller günlük yaşamın tüm katmanlarında kullanılmakta ve Rusçayı yabancı dil olarak öğrenenler için bilişsel bir zorluk oluşturabilmektedir. İnfinitif Biçimini Kullanan Deyimleşmiş Yapılar Tablo 1.’de çağdaş Rusçanın farklı söylem türlerinde kullanım sıklığı yüksek olan infinitif biçiminin yer aldığı deyimleşmiş sözdizim- sel yapılar modellere göre sınıflandırılmış ve açıklanmıştır. 2 Dilbilgiselleşme terimi için bkn. (Demirci, ). 3 Çağdaş Rusçadaki bu tür sözlükselleşen birimler için bazı araştırmalarda “parçacık” terimi kullanılmaktadır (Dalkılıç, ).  Dil ve Edebiyat Araştırmaları (DEA), S. 25, Bahar Tablo 1. İnfinitif Biçimi Kullanılan Deyimleşmiş Sözdizimsel Yapılar ÖRNEK AÇIKLAMA İNFİNİTİF + YARDIMCI UNSUR -Объясни другу, что он был не прав. Konuşurun bir eyleme yönelik olumsuz tutumu -Объяснять мне ещё! kodlanmaktadır. Olayın dayatılmasına karşın bir (-Arkadaşına onun haksız olduğunu isyan olarak düşünülebilir. Genelde başka bir ey- anlat. lemcinin önerisinin ya da isteğinin söz konusu ol- - Oldu!)4 duğu durumlarda kullanılmaktadır. Türkçe işlevsel karşılığı olarak “Anlatma bana mı kaldı?” // “An- latmayacağım” // “Oldu!” (vurgulu olarak) // “Çok beklersiniz!” gibi seçenekler düşünülebilir. Не ждать же (мне) до вечера! Konuşurun bir olaya yönelik itirazı kodlanmakta- (Akşama kadar bekleyecek değilim ya!) dır. Eylemcinin durum ile ilgili bir değerlendirme olarak da düşünülebilir. -Ты купила новую книгу Пауло Konuşurun olay ile ilgili çelişkileri dile getirmesi Коэльо? olarak değerlendirilebilir. Yapının içinde çekimli -Купить-то я книгу купила, но нет biçim gerçekleşmiş olay ile ilgili bilgi kodlarken времени читать ее. infinitif, olayın içindeki olası çelişkilere ipucu ver- (- Paulo Koehlo’nun yeni kitabını aldın mektedir. mı? - Almasına aldım ama okumaya zama- nım yok.) Ругать-то отец не ругал, но взляд его был строгим. (Baba kızmasa da sert sert bakardı.) Книг здесь читать не перечитать! Bu yapının anlamsal alanı, konuşurun olayın yo- (Burada o kadar fazla kitap var ki! Oku ğunluk derecesine odaklanması olarak nitelenebi- oku bitmez!) lir. Научный руководитель сказал Konuşurun olay ile ilgili “pasif rızası” olarak düşü- мне переделать последнюю главу. nülebilir. Bunun yanı sıra bu yapı, konuşurun olay Переделать так переделать! ile ilgili öznel değerlendirmesini içerebilmektedir. (Tez danışmanım tezin son bölümünü Bu durumda olayın nasıl gerçekleşmesi gerektiği- değiştirmemi istedi. Değiştireyim ma- ne dair bilgiler kodlanabilmektedir. dem (istedi))! Я забронировал самый лучший номер в отеле. Отдыхать так отыхать! (Oteldeki en iyi odayı ayırttım. Tatil bu- dur işte!// Tatile bu yakışır!// Tatil böyle yapılır!//Tatil dediğin budur!) 4 Tabloda çeviri seçeneklerinden biri olarak verilmiştir. Bağlama göre farklı seçeneklerin türetilmesi mümkündür.  Olena KOZAN, Dil Dizgesinde Deyimleşmiş Sözdizim Sorunu (Rusça-Türkçe Dil Çifti Örneği) YARDIMCI UNSUR + İNFİNİTİF Soru Sözcüğü/İlgeç+İnfinitif Почему бы (нам) не поехать на море Konuşurun olay ile ilgili olumlu tutumu kodlana- в мае? bilmektedir. Bu durumda konuşurun olayın ger- (Mayıs’ta denize gitsek (olmaz mı) çekleşmesi yönündeki olumlu tutumu dile getiril- mi?) mektedir. Bunun yanı sıra bu yapı öneri, tavsiye durumlarında da kullanılabilmektedir. Почему бы тебе не позвонить отцу и извиниться? (Babanı arayıp özür dilesen kötü mü olur? // Babanı arayıp özür dilesen mi?) Как (мне) не помочь соседям, когда у Bu yapıda gereklilik kipliği dile getirilmekte olup них проблемы! olumsuz не ilgeci, konuşurun olayın gerçekleş- (Komşular zor durumdayken insan mesine yönelik olumlu tutumunu kodlamaktadır yardımcı olmaz mı!) (“как не помочь”= “нужно помочь”). Где/куда ему работать Konuşurun, olayın gerçekleşebilmesi ile ilgili переводчиком! yeterli şartların olmamasına dair tutumu kodlana- (Ondan çevirmen mi olur? //O nerede, bilmektedir. çeviri nerede?) Нет бы (тебе) послушать совета Konuşurun gerçekleşmiş olay ile ilgili öznel tutu- старших! mu kodlanabilmektedir. Olayın gerçekleşmesine (Büyüklerin tavsiyesine kulak versey- rağmen öneri ya da tavsiye olarak değerlendirile- din!) bilir. - Октябрь уже, на море отдыхать Konuşurun, olayın gerçekleşmesi için yeterli не поедешь şartların oluştuğuna dair olumlu tutumu olarak - Почему? Теперь самое отдыхать değerlendirilebilir. на море! (-Ekim geldi, denize gidilmez ki -Neden olmasın? Şimdi deniz tatili için tam zamanı! // Şimdi deniz tatilinin tam zamanı!) Надо же с ним такому случиться! Konuşurun olay ile ilgili şaşkınlığı kodlanabil- (Nasıl oldu da böyle bir şey başına mektedir. geldi! // Nasıl olur da böyle bir şey başına gelir!)  Dil ve Edebiyat Araştırmaları (DEA), S. 25, Bahar EylemciDatif + İnfinitif Тебе ли не радоваться в этой Konuşurun olayın gerçekleşmesi gerektiğine dair ситуации! tutumu kodlanmaktadır. Bu durum Rusçadaki ge- (Bu durumda mutlu olman lazım! // Bu reklilik kipliğini aktaran yapılarla dile getirilebilir: duruma insan sevinmez mi!) Тебе нужно радоваться в этой ситуации! (Bu durumda mutlu olman lazım!) Мне ли думать сейчас об отдыхе! Konuşurun olayın gerçekleşmemesi gerektiğine (Tatili düşünecek en son kişiyim ben dair tutumu kodlanmaktadır. Yapı eylemci odaklı- şu an!) lığını koruyabilmektedir. Тебе бы только спать! Konuşurun olay ile ilgili itirazı kodlanabilmekte- (Uyumaktan başka bir şey bilmiyor- dir. sun/yapmıyorsun!// Uyu uyu nereye kadar!) S özlükselleşmiş Birim + İnfinitif Bu dilsel süreci geçiren birimlerin anlamsal alanları başka bir dil dizgesi açısından geçirimsiz olduğu için tespit ve betimleme çalışmaları gerekmektedir. Bu birimler genelde sözcük se- viyesinde incelenmekte ancak olay ile ilgili bilgi kodlayabildiği için bu çalışma kapsamında deyimleşmiş sözdizim modeli olarak gösterilmektedir. Будет тебе обижаться! “Быть” (olmak, var olmak) biçiminin dilbilgisel- (Küsmeyi bırak artık!) leşmesi ve sözlükselleşmesi sonucunda konuşurun olayın bitirilmesine yönelik isteği kodlanmaktadır. Konuşurun olayın gereksiz olduğuna dair tutumu söz konusudur. “Быть” biçiminin 3.şahıs tekil ola- rak sözlükselleşmesi görülebilir. Будешь знать, как родителей “Быть” (olmak, var olmak) biçiminin dilbilgisel- обманывать! leşmesi ve sözlükselleşmesi söz konusudur. Konu- (Anneye babaya yalan söyledin. Bu da şurun olaya atıfta bulunması ve geleceğe yönelik sana ders olsun!) uyarıda bulunması ile ilgili bilgi kodlanmaktadır. Станет он дома убирать! “Стать” (bir durumdan başka bir duruma geçmek, (Evde temizlik yapacağını sanmam!) olmak) biçiminin dilbilgiselleşmesi ve sözlüksel- leşmesi söz konusudur. Konuşurun olaya düşük ihtimal vermesi olarak açıklanabilir. Я тебе дам списывать! “Дать” (vermek) biriminin sözlükselleşmesi söz (Ben sana gösteririm kopya çekmeyi!) konusudur. Konuşurun olay ile ilgili uyarısı kod- lanabilmektedir.  Olena KOZAN, Dil Dizgesinde Deyimleşmiş Sözdizim Sorunu (Rusça-Türkçe Dil Çifti Örneği) Ладно вам спорить! Çağdaş Rusçada çok işlevli olan dilbilgiselleşme (Tartışmayı bırakın/kesin artık!) ve sözlükselleşme sürecini geçiren “ладно” (ta- mam; iyi; anlaştık, vb.) ilgecinin infinitif ile bir- likte kullanılması durumunda konuşurun olayın bitirilmesi konusunda teşvik etmesi ile ilgili bilgi kodlanabilmektedir. Охота тебе заниматься этим? “Хотеть” (istemek, dilemek) biriminin türevi olan (Bunu yapmaktan usanmadın mı?) “охота” (istek, dilek) biriminin sözlükselleşme- si söz konusudur. Konuşurun olay ile ilgili öznel değerlendirmesi (yetersiz ya da gereksiz görme) kodlanabilmektedir. Çekimli Biçim Odaklı Deyimleşmiş Sözdizim Tablo 2.’de çağdaş Rusçanın farklı söylem türlerinde kullanım sıklığı yüksek olan çekimli fiil biçimlerinin yer aldığı deyimleşmiş sözdizimsel yapı- lar modellere göre sınıflandırılmış ve açıklanmıştır. Tablo 2. Çekimli Biçim Kullanılan Deyimleşmiş Sözdizimsel Yapılar ÖRNEK AÇIKLAMA YARDIMCI UNSUR + ÇEKİMLİ BİÇİM Aşağıdaki örneklerde görüldüğü gibi zaman çekimi ve emir kipi çekimli biçim olarak karşı- mıza çıkabilmektedir. -Ты уже закончил годовой отчёт? Konuşurun olay ile ilgili itirazı kodlanmaktadır. - Какое/куда там закончил! Yapıdaki olumlu fiil biçiminin soruda kullanılan (- Yıllık raporunu hazırladın mı? biçimin “yankı”sı (Буров, ) olarak değerlendi- - Nerdeee!) rilebilir (sözcük oyun türü olarak da ele alınabilir). Yapıdaki olumlu fiil biçimi olayın gerçekleşmediğini aktarmaktadır. -Дима, наверное, не придёт Konuşurun olay ile ilgili itirazı kodlanmaktadır. Bağ- смотреть матч: через 20 минут lama göre konuşurun olayın gerçekleşmesinden ya начало, а его нет. da gerçekleşmemesinden emin olması, daha önceki - Чтобы Дима когда-нибудь не tecrübe ile ilişkilendirilebilir. пришёл на матч! (- Dima maçı izlemeye gelmez büyük ihtimal. 20 dakika sonra başlıyor, hâlâ gelmedi. - Şaka mı yapıyorsun? Dima ve maça gelmemek!)  Dil ve Edebiyat Araştırmaları (DEA), S. 25, Bahar - Сбегай в магазин за хлебом! Konuşurun olay ile ilgili itirazı kodlanmaktadır. - Так и побежал!// Побежал уже! Olumlu fiil biçiminin yukarıda verilen örneklerdeki (- Markete koş da ekmek al! gibi anlam açısından geçirimsiz olduğu anlaşılmak- - Oldu! Çok beklersin!) tadır. - Сергей рассказал мне всё о себе! Konuşurun olay ile ilgili şüphesi kodlanmaktadır. - Так уж и рассказал! (-Sergey kendisi ile ilgili her şeyi anlattı. - Emin misin? Abartıyorsun!) Только скажи моему мужу о моём Konuşurun olay ile ilgili itirazının yanı sıra tehdit прошлом! niteliğindeki uyarısı kodlanabilmektedir. (Kocama geçmişimi anlatırsan (seni ne yaparım)!) Начальник обещал повышение, а Konuşurun olay ile ilgili itirazı ve hayal kırıklığı потом просто уволил! Вот и верь kodlanmaktadır. людям после этого! (Patron terfi sözü verdi sonra da işten attı. Bundan sonra insanlara güven mi kalır?) У меня постоянные конфликты с Konuşurun olay ile ilgili çaresizliği kodlanmaktadır. начальником. Хоть увольняйся с “Хоть” birimi “хотеть” (istemek, dilemek) biriminin работы! sözlükselleşmiş biçimi olduğundan deyimleşmiş (Patronla kavga ediyoruz sürekli. dilek/istek kipi olarak değerlendirilebilir. (İçimdeki ses) al diyor ayrıl işinden!) Ты у меня пропустишь хоть одно Konuşurun olay ile ilgili tehdit niteliğindeki uyarısı занятие в университете! kodlanmaktadır. (Üniversitedeki bir derse gelme, ba- kalım ne oluyor!) (Ты) поговори у меня тут! Konuşurun olay ile ilgili itirazı kodlanmaktadır. ( Konuşmayı kes! // Yeter artık!) Uyarının yanı sıra olayın bitirilmesi konusunda öznel tutumu aktarılmaktadır. İKİLEMELER - Дмитрий приехал! Konuşurun olaya pasif bir gözlemci olarak katılması - Ну, приехал и приехал. Мне-то ve pasif tepkisi ile ilgili bilgiler kodlanmaktadır. что? (-Dmitriy geldi! - Geldiyse geldi. Bana ne bundan?)  Olena KOZAN, Dil Dizgesinde Deyimleşmiş Sözdizim Sorunu (Rusça-Türkçe Dil Çifti Örneği) Ребенок поспит-поспит и Konuşurun olayı dairesel zaman içine yerleştirmesi проснётся. görülebilir. Tekrarlanan olaya başka bir olayın ka- (Çocuk uyur uyur uyanır.) rışabildiği bilgisi sezdirilmektedir. İkilemede sonuç odaklı biçimlerin kullanılması söz konusudur. Süreç Ребенок спит (да/и) спит, не odaklı biçimler kullanıldığında olayın yoğunluk просыпается. derecesi ile ilgili bilgi kodlanabilmektedir. (Çocuk uyuyup duruyor, uyanmıyor.) Хочешь не хочешь, а ехать надо. Konuşurun olay ile ilgili çelişkili bir duruma dair (İstesen de istemesen de gitmek ge- ipucu vermesi ve olaya yönelik tutumunu belirtmesi rekir.) kodlanmaktadır. Что ты всё спрашиваешь- Çekimli biçimin yanında eş anlamlı biçimin выпытываешь! Ничего я тебе не kullanılması görülebilir. Olayın yoğunluk derecesi скажу! vurgulanmaktadır. (Niye sorup duruyorsun! Sana hiçbir şey söylemeyeceğim!) SÖZLÜKSELLEŞMELER Birim Sözlükselleşmesi Eylem temelli biçimlerin sözlükselleşmesi ve olay ile ilgili bağımsız olarak kullanılması söz konusudur. - Давай завтра поужинаем в Çağdaş Rusçada hareket ile ilgili bilgi kodlayan fiil ресторане? biçimleri sözlükselleşmeye eğilim göstermektedir - Идёт! (Тимошенко, ). “Идти” (yürümek, gitmek, (-Yarın akşam yemeği için lokantaya gelmek) biçiminin sözlükselleşmesi (krş. мальчик gidelim mi? идёт (çocuk yürüyor)) söz konusudur. -Olur!//Bana uyar!) Bu tür sözlükselleşmeler konuşurun olaya yönelik öznel tutumunu dile getirmesi ile ilişkilendirilebilir. Bu örnekte konuşurun onayı söz konusudur. «И тут Остапа понесло» İ. İlf’in ve E. Petrov’un “On İki Sandalye” adlı (Ostap kendini tutamadı (ve abart- romanında geçen bir sahneye anıştırma niteliğinde tıkça abarttı // durmadan anlatmaya olan bir sözdür. Çağdaş Rusçada bağlama göre kul- başladı).) lanılabilen kalıp şema niteliği kazanmıştır. “Нести” (taşımak) biçiminin sözlükselleşmesi görülebilir. Eylemcinin dil dizgesinde pasifleştirildiği için etkilenen duruma geçtiği, asıl etken durumda “doğal bir güç” olduğu anlaşılmaktadır (krş. Остап → нести ≠ Остапа→понесло).  Dil ve Edebiyat Araştırmaları (DEA), S. 25, Bahar -Завтра увидимся! Пока! “Дать” (vermek) biriminin emir kipinin sözlükselleş- - Давай! mesi söz konusudur (krş. я даю задание студентам (- Yarın görüşürüz! Bye! (öğrencilere ödev veriyorum)). - Hadi görüşürüz!) Давай! Давай! Беги! Чуть-чуть “Дать” (vermek) biriminin emir kipinin sözlükselleş- осталось! mesi söz konusudur. Çağdaş Rusçada teşvik ünlemi (Hadi hadi! Koş! Az kaldı!) olarak kullanılmaktadır. Погуляли и будет! “Быть” (olmak, var olmak) biçiminin 3. tekil şahıs (Gezdik işte yeter!) olarak sözlükselleşmesi söz konusudur. Konuşurun olayın yeterlilik derecesini belirlemesi ve olayın bitirilmesine yönelik isteğinin dile getirilmesi olarak açıklanabilir. Yapı Sözlükselleşmesi Eylem odaklı birimlerin yapı ile birlikte sözlükselleşmesi söz konusudur. Сделали ремонт называется! “Называться” (adı olmak) biriminin sözlükselleşme- Через неделю обои отклеились! si söz konusudur. Yapının içindeki unsurların sırası ( Bunun adı tadilat mı? Şaka gibi! Bir esnek olarak nitelenebilir (Называется сделали hafta sonra duvar kağıdı sökülmüş!) ремонт!). Konuşurun olay ile ilgili olumsuz değer- lendirmesi söz konusudur. Дался тебе этот сериал! На “Дать” (vermek) biriminin sözlükselleşmesi свежем воздухе погуляй лучше! görülebilir. Konuşurun olaya yönelik öznel değerlen- (Ne işin var şu diziyle! Git açık ha- dirmesi aktarılmaktadır (kınama, beğenmeme, gerek- vada gez!) siz olarak görme vb. gibi durumlar). Давай пойдем на выставку в эти “Дать” (vermek) biriminin sözlükselleşmesi söz выходные. konusudur. Давать fiil biçiminin emir kipi ve (Bu hafta sonu sergiye gidelim.) “пойти” (gitmek) sonuç odaklı fiil biçiminin gele- cek zamanda kullanılması görülebilir. Bu örnekte дать biçiminin dilbilgiselleşme sürecini geçirdiği anlaşılmaktadır. Çağdaş Rusçada istek/dilek kategorisinin biçimlendirildiği bir yapı niteliğindedir. Я не ожидала, а он возьми и “Взять” (almak) biriminin sözlükselleşmesi söz пригласи меня на ужин. konusudur. Konuşurun beklenmedik bir olay ile ilgili (Hiç beklemiyordum. Beni akşam şaşkınlığı kodlanabilmektedir. yemeğine çağırdı ya!)  Olena KOZAN, Dil Dizgesinde Deyimleşmiş Sözdizim Sorunu (Rusça-Türkçe Dil Çifti Örneği) Çağdaş Rusçada Eylem Temelli Deyimleşmiş Yapılar: Değerlendirme Çağdaş Rusçada eylem temelli deyimleşmiş sözdizimsel yapıları biçimsel olarak infinitif temelli ve çekimli fiil biçimi temelli olmak üzere iki gruba ayırmak mümkündür. Bu gruplandırma yapıların sistematik bir şekil- de ele alınmasını ve grup içinde daha ayrıntılı sınıflandırmaların yapılmasını sağlamaktadır. İnfinitif temelli yapıların en büyük özelliği dil dizgesinde kullanım sıklı- ğı yüksek olan kurallara uymaması ve unsurların yerlerinin değiştirilememesidir. Örneğin Мне писать ещё два отчёта (Daha iki rapor hazırlamam gerekir) yapı- sında ön planda pasifleştirilmiş (Datif durumu ile belirtilmiş) eylemci ve gereklilik kipliğinin biçimlendirildiği infinitif görülebilir. Bu yapı dil dizgesindeki eylemci- eylem sıralanışı ve kiplik kategorisinin biçimlendirilmesi açısından kurallara uyan bir yapı niteliğindedir. Ancak Писать мне ещё два отчёта! (İki raporu hazır- lamak bana mı düştü! // Oldu! // Çok beklersiniz!) yapısının farklılık gösterdiği anlaşılmaktadır. Bu yapıda unsurların sıralanışının sabitleştirildiği ve özel bir anlamsal alanın oluştuğu görülebilir. Çekimli fiil temelli yapıların da unsurların sıralanışı açısından sabit doğasını sergilediği ancak bazen esnek olabildiği anla- şılmaktadır (krş. Ты у меня пропустишь хоть одно занятие в университете! → Пропустишь ты у меня хоть одно занятие в университете!). Bunun yanı sıra çekimli biçim temelli yapıların kendi içinde eş anlamlı biçimlerin türetilme- sine de eğilimli olduğu anlaşılmaktadır (krş. Какое там закончил! (Bitirmedim) → Какое там закончить!). Ayrıca yapıdaki çekimli fiil biçiminin yerine infinitif biçiminin kullanılması da mümkün olabilmektedir. Rusçadaki hem infinitif hem de çekimli temelli yapıların özelliği [[Olumlu]Biçim ↔ [Olumsuz]Anlam] modelinin sıkça uygulanmasıdır. Başka bir deyişle deyimleşmiş sözdizimde olumlu biçim olarak görünen birimler  Dil ve Edebiyat Araştırmaları (DEA), S. 25, Bahar konuşurun zıt tutumunu yansıtabilmektedir (krş. Вот и верь людям после этого! (İnsanlara güvenilmez ki bundan sonra!) = Людям после этого верить нельзя/не надо. Diğer taraftan olumsuz göstergesi olan yapıla- rın anlamsal alanının “olumlulaşması” gerçekleşebilmektedir (krş. Нет бы тебе послушать совета! (Tavsiyeyi dikkate alsaydın!) = Тебе надо было послушать совета!. Çekimli biçim temelli yapılar model açısından çeşitlilik sergilemektedir. Sözlükselleşme modeline göre gelişen birimlerin çok işlevli olabildiği görüle- bilir (bkn. Давать (vermek) biçiminin sözlükselleşmeleri). İnfinitif ve çekimli biçimleri içeren eylem temelli deyimleşmiş sözdi- zimsel yapıların anlamsal alanları çeşitlilik sergilemektedir. Konuşurun olay ile ilgili öznel değerlendirmesi, onay, itiraz, öneri, kınama, uyarı, tehdit, vb. gibi kategorilerinin deyimleşmiş sözdizimsel yapılarla biçimlendirilmesi mümkün olmaktadır. Çağdaş Türkiye Türkçesinde Deyimleşmiş Sözdizim Türkiye’de Türkiye Türkçesi ile ilgili yapılan araştırmalarda “deyimleş- miş sözdizim” kavramının kullanılmadığı tespit edilmiştir. Türk dilbiliminde sözdizim seviyesinde yapı-anlam boyutunda gerçekleşebilen değişikliklerin, “ikilemeler” (Hatiboğlu, ), “cümle dışı ögeler” (Karahan, ), “söz dizimi kaynaklı sözler” (Karaağaç, ), “eksiltili cümle” (Özmen, ), “sözdizimsel sözlükselleşme” (Sarı, ), “birleşik cümle modelleri” (Dallı, ) gibi terimler aracılığıyla ele alınabildiği anlaşılmaktadır. Deyim ve deyimleşme kavramlarının ise dil dizgesindeki belli bir katmana yönelik kullanıldığı tespit edilmiştir. Bu olguların tanımları farklılık gösterebilmekle birlikte deyim, anlatım gücünü arttırmak amacıyla bir araya gelen sözcüklerin anlamsal bütünlük oluşturması ve kalıplaşması olarak değerlendirilmektedir (Vardar, ). Deyimleşme kavramı ise “deyim anlamını oluşturmak üze- re yan yana gelen göstergelerin kendi anlamlarından sıyrılarak anlambilimi  Olena KOZAN, Dil Dizgesinde Deyimleşmiş Sözdizim Sorunu (Rusça-Türkçe Dil Çifti Örneği) açısından tek bir gösterge niteliğini” kazanması olarak tanımlanmaktadır (Subaşı, ). Bazı çalışmalarda deyimleşmiş yapı kavramı “birleşik fiiller” veya “tasvir fiilleri” kavramı ile ilişkilendirilebilmektedir (Karahan, ), (Özmen, ). Bu noktada anlam ve sözdizim boyutlarında gerçekleşebi- len dilsel süreçlerin incelenmesi için “çatı terimi”nin ve kapsamlı bir sınıflan- dırmaya dayanan betimlemelerin bulunmadığı anlaşılmaktadır5. Ortak bir terimin bulunmaması konu ile ilgili araştırma sürecini zor- laştırmakla birlikte ilgili alanda doldurulması gereken boşlukların mevcut olma durumunu ortaya çıkarmaktadır. Ayrıca bu noktada çağdaş Türkiye Türkçesinde sıkça kullanılan bazı yapıların, var olan kavramların ve sınıf- landırmaların dışında kaldığı anlaşılmaktadır. Örnek vermek gerekirse ismini unuttuğu bir filmi anlatan bir konuşurun filme dair bilgi vermeye çalıştığında “Şu film yok mu, başrolünde Meryl Streep’in oynadığı ” şeklindeki cümle- sinde predikatif işlevi olan “yok” biriminin “mu” soru eki ile kullanılmasının sonucunda gelişen anlamsal dönüşüm görülebilmektedir. Bu cümlede soru sorulmamakta, zıt bir anlamsal alan oluşmaktadır (“yok mu”→ “var”). Predi- katif birimin yerine fiil biçimlerinin kullanıldığı model de örnek olarak göste- rilebilir. Ayrıca konuşurun gerçekleşmiş bir olayı anlatırken “Tam o anda ya- nımdaki insan bayılmasın mı, çok korktum” şeklindeki cümlede fiil biçiminin olumsuzluk ekiyle birlikte kullanımı söz konusudur (“bayılmasın mı”→ “ba- yıldı”). Bunun yanı sıra fiil biçiminin gerçekleşmiş bir olay ile ilgili bilgileri kodlarken “dairesel zaman” ile ilişkilendirilebilen geniş zaman göstergelerini kullanılabildiği anlaşılmaktadır (“Tam o anda yanımdaki insan bayılmasın mı, çok korktum” → “Tam o anda yanımdaki insan bayılmaz mı, çok korktum”). Bu durumda aynı model içinde eş anlamlı iki seçeneğin var olabildiği gö- rülmektedir. Aynı modele göre kurulan yapının içinde olumlu fiil biçiminin bulunması modelin anlamsal alanını değiştirebilmektedir. Örneğin “Söz verdi mi tutar” cümlesindeki yapının deyimleşmesi sonucunda konuşur farklı bir ilişkilendirme yapmaktadır (“verdi mi”→ “eğer verdi ise”). 5 Rusya’da Türkiye Türkçesi ile ilgili yapılan araştırmalarda “предикативные конструкции с глагольными повторами” (fiil tekrarlarını içeren predikatif yapılar) biçiminde bir kavramın kullanıldığı tespit edilmiştir (Щека, ).  Dil ve Edebiyat Araştırmaları (DEA), S. 25, Bahar Yukarıda verilen örneklerin, dil dizgesindeki yapı-anlam boyutunda ger- çekleşebilen değişikliklerin incelenmesine yönelik geliştirilen kavramlarla ele alınmasının zor olduğu ortaya çıkmaktadır. Yukarıdaki örneklerin Türk dilbi- liminde kabul edilen tanımlara göre deyim niteliği de taşımadığı görülebilir. Bunun yanı sıra bu yapıların belli modellere göre ortaya çıktığı ve çağdaş dil dizgesinde belli anlamsal alanlarla ilişkilendirildiği varsayılabilir. Bu anlamsal alanlar dil taşıyıcıları bakımından geçirimli olmakla birlikte Türkçeyi yabancı dil olarak öğrenenler için anlam açısından geçirimsiz olabilmektedir. Bu yapı- ların bazılarının Türk Dili Sözlüğü’nde yer aldığı ancak yeterli açıklamaların yapılmadığı görülebilir. Örnek vermek gerekirse iki zıt anlamlı predikatif biri- minin şart kipi eki ile kullanıldığı bir yapı “söz” olarak tanımlanmaktadır (“Var- sa kızı yoksa kızı, oğlunun yüzüne baktığı yok”)6. Bu bağlamda dil dizgesindeki sözdizim-anlam boyutunda gerçekleşebilen değişikliklere ve dönüşümlere yö- nelik “deyimleşmiş sözdizim” kavramının “çatı terimi” olarak kullanılması, bu alandaki bugüne kadar yapılan araştırmaların bir araya getirilmesi, yeni sınıflan- dırmaların ve betimlemelerin yapılması için çıkış noktası olabilir. Türkiye’de son yıllarda yapılan araştırmalarda “sözdizimsel sözlüksel- leşme” teriminin öne sürüldüğü görülebilir (Akalın, ), (Bozkurt, ), (Sarı, ). Dil dizgesindeki bu süreç, öbeğin ya da cümlenin özelliklerini kaybetmesi sonucunda anlamsal olarak bütünleşmesi ve sözcük hâlini alma- sı şeklinde tanımlanabilir (Sarı, ). Örnek olarak Türkiye Türkçesindeki “dedikodu”, “sinekkaydı”, “unutmabeni”, “imambayıldı” gibi farklı işlevli adlandırmalar gösterilebilir. Bu sürecin sözdizim-anlam boyutlarıyla ilişkili olduğu için kapsamlı olarak incelenmesi gerektiği anlaşılmaktadır. Bununla birlikte sözdizimsel sözlükselleşme kavramının yukarıda gösterilen örnekleri kapsamadığı görülebilir. Başka bir deyişle sözdizim-anlam boyutunda “Söz verdi mi tutar” yapısının geçirdiği değişim, “dedikodu” adlandırmasının or- taya çıkışını şekillendiren süreçten farklılık göstermektedir. Bu bağlamda bu 6 Erişim: seafoodplus.info ()  Olena KOZAN, Dil Dizgesinde Deyimleşmiş Sözdizim Sorunu (Rusça-Türkçe Dil Çifti Örneği) çalışmadaki “deyimleşmiş sözdizim” terimi öne sürülmekle birlikte “sözlük- selleşen sözdizim” ya da “sözlükselleşen yapı” kavramlarının geliştirilebile- ceği ve tartışılması gerektiği söylenebilir. Çağdaş Türkiye Türkçesinde Eylem Temelli Deyimleşmiş Sözdizim: Örnek Bazında Sınıflandırma Denemesi Türkiye Türkçesindeki sözdizim-anlam boyutundaki değişikliklere yönelik yapısal dilbilgisi doğrultusunda şekillenen yaklaşım, dil dizgesinde- ki olguların ve süreçlerin “noktasal” olarak betimlenmesini sağlamıştır. Bu bağlamda birçok dilsel olguların farklı terimlerle tanımlandığı ve çözüm- lendiği görülebilir. Bu çalışmada yapısal dilbilgisi kapsamında kullanılan betimlemelerin verilerine dayanılarak eylem temelli yapıların tek bir dilbil- gisel kategoriye bağlamak yerine gerçeklikteki olay ya da durum ile ilgili bilgileri kodlayan modellerin ortaya çıkarılması amaçlanmıştır. Aşağıda öne sürülen sınıflandırma Türkçe-Rusça dil çiftine yönelik karşıtsal çözümleme kapsamında düşünüldüğü için sözdizim boyutundaki dilsel olgu odaklı olarak hazırlanmıştır (Tablo 3.). Tablo 3. Türkiye Türkçesinde Eylem Temelli Deyimleşmiş Sözdizimsel Yapılar ÖRNEK AÇIKLAMA SÖZLÜKSELLEŞME TEMELLİ YAPILAR Birim Sözlükselleşmesi -Yarın sinemaya gidelim mi? “Ol(mak)” biçiminin sözlükselleşmesidir (krş. Arka- -Olur! daşın bir gün pişman olur). Konuşurun olaya yönelik onayı olarak değerlendirilebilir. Olur da beni görmeye gelirse o zaman Konuşurun olayı “olası” olarak değerlendirmesi. konuşuruz Konuşurun olaya “düşük ihtimal” vermesi şeklinde düşünülebilir. -Bugün bulaşığı sen yıkayacaksın! Olumlu biçimin kullanılmasıyla konuşurun olaya -Oldu!!! yönelik duygusal tepkisi kodlanmaktadır. Duygusal itiraz olarak nitelenebilir.  Dil ve Edebiyat Araştırmaları (DEA), S. 25, Bahar Adı Hasan olmasın? [Olumsuz↔Olumlu] modeli söz konusudur. Olum- suz biçimi ile kodlanan bilgi konuşurun ihtimal ver- mesi ile ilişkilendirilebilir (“Adı Hasan diye tahmin ediyorum ama emin değilim”). Öğrenci diye ondan ücret alınmadı. “De (mek)” biçiminin sözlükselleşmesi görülebilir (krş. Her gün aynı sözü diye diye herkesi bıktırmış). TDK Sözlüğü’nde bu birim “zarf” olarak tanımlan- maktadır. Ancak farklı ilişkileri kodlayan hem söz- lükselleşme hem de dilbilgiselleşme sürecini geçiren bir birim şeklindeki tanım öne sürülebilir. Misafir duymasın diye mutfağın kapı- “De (mek)” biçiminin sözlükselleşmesidir. Amaç sını kapattılar. ilişkisi vurgulanmaktadır. Dilbilgiselleşme Temelli Sözlükselleşme Türkiye Türkçesi ile ilgili dilbilgisi çalışmalarında bu süreç “tasvir fiilleri” ile ilişkilendirilmektedir (Özmen, , s. 93). Bil-, dur-, gel-, gör-, kal-, koy- , ver-, yaz- kökbiçimlerinin başka biçimlerle yapı oluşturması ve tezlik, süreklilik gibi kategorilerin dile getirilmesi söz konusudur. Aşağıda gösterilen örnek model niteliğindedir. Çocuk ayağa kalkıverdi7. Ver- biçiminin kalk-biçimi ile birlikte bir yapı oluş- turması (sözlükselleşme) ve ver-biçiminin temel an- lamı kaybetmesi (dilbilgiselleşme) söz konusudur. Yapı Sözlükselleşmesi Sözdizimsel sözlükselleşme sürecini geçiren birimler (dedikodu, imambayıldı, gecekondu vb.)8 Muhabbetini seviyorum çayı “Lipton” çay markasının çay poşetlerinin üzerindeki sloganlardan biridir. Tam cümlenin niteleme amaçlı kullanıldığı görülebilir. Bu tür kullanımlar bir taraf- tan bağlamsal olarak değerlendirilebilir. Bununla birlikte bu model dil dizgesindeki sözlükselleşme eğiliminin güçlü olduğunu yansıtmaktadır. YARDIMCI UNSURU İÇEREN YAPILAR Eylem Temelli Yapılar 7 Bu modele göre kurulan diğer sözlükselleşmeler (bkn. (Özmen, )). 8 Türkiye Türkçesindeki sözdizimsel sözlükselleşmenin modelleri için bkn. (Sarı, )  Olena KOZAN, Dil Dizgesinde Deyimleşmiş Sözdizim Sorunu (Rusça-Türkçe Dil Çifti Örneği) Söz verdi mi tutar. Çekimli fiil biçiminin ve soru ekinin sözlükselleş- mesidir. Konuşurun olayı gerçeklendirmesi olarak değerlendirilebilir. Tam o anda yanımdaki insan bayılma- Olumlu biçimin zıt anlamı oluşturmak için kullanıl- dı (bayılmaz) mı, çok korktum! dığı bir yapıdır. Olayın aniden, beklenmeden gerçek- leştiği kodlanmaktadır. Predikatif Temelli Yapılar Sen var ya sen! “Var” biçiminin sözlükselleşmesidir (krş. Benim işim var). Burada ünlemleşme olarak da ele alınabi- lir. Konuşurun bir eylemciye ya da olaya öznel tutu- munu yansıtması olarak değerlendirilebilir (bağlama göre hayranlıktan şaşkınlığa kadar farklı duygusal alanlar söz konusu olabilir). Şu kitap yok mu, kapağında kocaman “Yok” biçiminin ve soru ekinin sözlükselleşmesidir. balık resmi olan, işte onu okudum. Sözlükselleşme sonucunda zıt anlamsal alan oluş- muştur (“Şu kitap var”). Konuşurun bir nesneyi ya da olayı belirtme çabası olarak düşünülebilir. Bu ülkede yok yok. “Yok” biçiminin ikileme olarak kullanılması zıt an- lamsal alan oluşturmuştur. Bir şeyin yok ya! Çok korktum düş- Yapının ünlemleşmesi görülebilir (krş. Vaktim yok). tüğünde! Konuşurun tedirgin olduğunda olayın kötü sonuç- lanmadığına dair emin olma çabası olarak düşünü- lebilir. Varsa kızı yoksa kızı, oğlunun yüzüne İki predikatif birimi içeren sözlükselleşmiş bir ya- baktığı yok. pıdır. İKİLEMELER Türkiye Türkçesinde bu model son derece verimli olduğu için aşağıda modele göre şekille- nen ikilemelerin bazıları gösterilmiştir. Eylem temelli ikilemelerin diğer örnekleri için bkn. (Hatiboğlu, ). Aldın aldın fırsatları seni bekliyor. “A” market zincirinin reklamından alınmış bir örnektir. Bu bağlamda yapı niteleme amaçlı kulla- nılmıştır. Konuşurun pasif bir gözlemci olarak olaya katılması ve durumu özetlemesi şeklinde yorumla- nabilir. Bu işi anlatmaktan bıktım usandım. Yapıdaki unsurlar eş anlamlı birimler olabilmekte- dir. Bu durumda konuşurun duygu yoğunluğu ön plana çıkmaktadır.  Dil ve Edebiyat Araştırmaları (DEA), S. 25, Bahar - Oğlun gitti! Dönmeyecek o! İkilemedeki bir unsurun farklı bir ek almasının - Gittiyse gitti, bana ne! anlamsal alanı değiştirdiği görülebilir. Konuşurun olaya ilgisiz kalması, umursamazlığın dile getiril- mesi olarak değerlendirilebilir. -Uçakta mısın? Uçak kalktı mı? İkilemedeki biçimlerin farklı zaman göstergeleri ile -Kalktı kalkacak. kullanılması anlamsal alanı değiştirmiştir. Olayın gerçekleşmesine az kaldığı bilgisi kodlanmaktadır. Oku oku nereye kadar! Emir kipinin kullanımı görülebilir. Konuşurun ola- yın yoğunluk derecesi ile ilgili olumsuz tutumu söz konusudur. Anlatsın anlatmasın, ne olduğunu bir Emir kipinin olumlu ve olumsuz biçimi ile kullanımı şekilde öğreneceğim! görülebilir. Konuşurun olay ile ilgili kişisel tutumu (umursamazlık) söz konusudur. Bir hafta geçti geçmedi geri geldi. İkilemedeki birimlerin olumlu ve olumsuz biçimlerle kullanılması, “yaklaşık”, “ortalama” gibi kategorinin dile getirilmesi ile ilişkilendirilebilir. Seni müdüre şikâyet etmesinden kor- İkilemedeki aynı biçimin ve soru ekinin kullanılması, kuyorum. Yapar mı yapar. konuşurun olaya yönelik olasılığı dile getirmesi ile ilişkilendirilebilir. -Yarın gel bize, oturalım konuşalım. İkilemedeki bir biçimin yönelme durumundaki - Gelmesine gelirim de konuşmaya fiilimsi, diğer bir biçimin çekimli fiil olması anlamsal gücüm kalır mı bilmem. alanı değiştirmiştir (krş. Onun gelmesine az kaldı). Konuşurun olay ile ilgili onayı dile getirmekle bir- likte öznel çelişkileri belirtmesi olarak düşünülebilir. Yapa yapa bunu mu yaptın? Fiil kökbiçimin *a* istek kipi ardılı (Yıldız, , s. 64) ile kullanılması anlamsal alanı değiştirmiştir. Konuşu- run olayın yoğunluğu ile ilgili bilgi aktarması olarak düşünülebilir. Çağdaş Türkiye Türkçesinde Eylem Temelli Deyimleş- miş Yapılar: Değerlendirme Çağdaş Türkiye Türkçesindeki deyimleşmiş yapıların araştırılabildiği tek bir “çatı terimi”nin bulunmadığı tespit edilmiştir. Bu durum dil dizge- sindeki sözdizim-anlam boyutunda gerçekleşebilen süreçlerin sistematik bir şekilde incelenmesini zorlaştırmaktadır. Son yıllarda konu ile ilgili yapılan  Olena KOZAN, Dil Dizgesinde Deyimleşmiş Sözdizim Sorunu (Rusça-Türkçe Dil Çifti Örneği) araştırmalarda “sözlükselleşme” terimi kullanılmaya başlamıştır. Sözlüksel- leşme sözcük yapma yollarından biri olarak öne sürüldüğü için bu terimin sözdizim-anlam boyutundaki dönüşümlerin betimlenmesi için dar kapsamlı olduğu anlaşılmaktadır. Bazı araştırmalarda önerilen “sözdizimsel sözlüksel- leşme” kavramının Türkçedeki süreçlerin bir kısmının betimlenmesi için el- verişli olduğu söylenebilir. Bununla birlikte sözdizimsel sözlükselleşmenin dil dizgesindeki süreçlerin bazılarını yansıttığı anlaşılmaktadır. Bu bağlamda “deyimleşmiş sözdizim” kavramının uygulanabilirliği konusunda tartışmala- rın yapılması önerilebilir. Dil dizgesindeki farklı süreçleri kapsadığı için bu çalışmada deyimleşmiş sözdizim kavramı tercih edilmiştir. Çağdaş Türkiye Türkçesinde eylem temelli deyimleşmiş yapıların oluştuğu modeller çeşitlilik sergilemektedir. Türkiye Türkçesinde deyim- leşmiş yapıların bir kısmının oluştuğu sözlükselleşme sürecinin en belirgin özelliği olayların ve olguların ya da nesnelerin adlandırmalarının şekillenmesi ile ilişkilendirilebilir (krş. “yapıverdi” (olayın gerçekleşmesi ile ilgili tezlik bilgisi) ve “dedikodu” (olgu) adlandırmaları). Sözlükselleşme sürecinin bir boyutunun dilbilgiselleşme ile ilgili olduğu anlaşılmaktadır. Örneğin “yapı- verdi” biriminde “ver-” kökbiçiminin temel anlamsal alanının silindiği ve bi- çimin dilbilgisel bir araç olarak kullanılmaya başladığı görülebilir. Bu durum- da sözlükselleşme ve dilbilgiselleşme süreçlerini geçiren birimlerin anlamsal geçirimsizlik derecesinin yüksek olduğu söylenebilir. Türkiye Türkçesindeki deyimleşmiş yapıların bazılarının [[Olumlu]Bi- çim ↔ [Olumsuz]Anlam] modeline göre kullanıldığı anlaşılmaktadır (krş. “Tam o anda adam/kadın bayılmasın mı!”). Deyimleşmiş yapıların bazılarının eş anlamlı yapıların türetilmesine eğilimli olduğu görülebilir (krş. “Tam o anda adam/kadın bayılmasın mı!” = “bayılmaz mı”). Deyimleşmiş yapının dil dizgesinde çok işlevli olabildiği anlaşılmaktadır (krş. “sözü verdi mi tutar” ile “insan bayılmaz mı”). Olay ile ilgili bilgi kodlayan birim sözlükselleş- melerinin de çok işlevli olabildiği tespit edilmiştir (krş. “öğrenci diye ücret  Dil ve Edebiyat Araştırmaları (DEA), S. 25, Bahar alınmadı” ve “misafir duymasın diye odadan çıktım”). Bu noktada Türkiye Türkçesindeki olay ve durum ile ilgili bilgi kodlayan birim sözlükselleşmele- rinin daha kapsamlı bir şekilde ele alınması ve betimlenmesi önerilebilir. Son yıllarda konu ile ilgili bazı araştırmalarda bu önerinin dile getirildiği ancak eş zamanlı bir yaklaşım ve yapısal dilbilgisi çerçevesinde ele alındığı anla- şılmaktadır (Dallı, , s. ). Bu bağlamda art zamanlı bir çözümlemenin yapılmasının önemi ortaya çıkmaktadır. Eylem temelli deyimleşmiş yapıların önemli bir kısmını “ikilemeler” ola- rak nitelenebilen yapılar oluşturmaktadır. Eylem temelli ikilemelerin farklı mo- dellere göre şekillenebildiği anlaşılmaktadır. Türkiye Türkçesindeki ikilemeler konusu araştırmacıların ilgi odağında kalmaya devam etmektedir9 (Çimen, ). Olay ile ilgili bilgi kodlayabildiği için eylem temelli ikilemelerin ince- lenmesi, deyimleşmiş sözdizim kavramı açısından önem taşımaktadır. 3. Tartışmalar ve Sonuç Bu çalışma kapsamında çağdaş Rusça ve Türkiye Türkçesinde kulla- nım sıklığı yüksek olan eylem temelli deyimleşmiş yapılar ele alınmıştır. Bu yapıların karşıtsal olarak araştırılmadığı tespit edilmiştir. Çalışma kapsamında iki dil dizgesi arasında farklılıkların yanı sıra ilgi çekici benzerliklerin oldu- ğu belirlenmiştir. Farklılıklar arasında Rusçada infinitif temelli deyimleşmiş yapıların bulunması ve bu yapılarda eylemcinin dil dizgesinde pasifleştiril- miş olması gibi dilsel olgular karşımıza çıkmaktadır. Rusçada infinitif temel- li deyimleşmiş yapıların mevcudiyeti Rusçanın bükümlü dil yapısına sahip olması ile ilişkilendirilebilir. Bu yapılarda etkilenen durumda eylemcinin dil dizgesinde Datif ile gösterilmesi, çağdaş Rusçanın bilişsel modellerinden10 biridir. Türkçedeki deyimleşmiş yapıların en belirgin özelliklerinden biri söz- lükselleşme sürecinde yapının tek bir birime kadar “sıkıştırılması” eğilimidir. Bu eğilim dilbilgiselleşmiş birimlerin kullanımında kendisini göstermektedir 9 Türkiye Türkçesindeki ikilemeler ile ilgili en kapsamlı çalışmalardan biri bkn. (Hatiboğlu, ). 10 Dil dizgesindeki bilişsel modeller kavramı için bkn. (Kozan, ).  Olena KOZAN, Dil Dizgesinde Deyimleşmiş Sözdizim Sorunu (Rusça-Türkçe Dil Çifti Örneği) (“vermek” → “yapıvermek”). Rusçada dilbilgiselleşmiş birimlerin anlamsal alanını kaybetmesine rağmen biçimsel olarak kendini korumuş olduğu görül- mektedir (“давать” (vermek) → “давай пойдем” (gidelim); “взять” (almak) → “а он возьми и расскажи” (her şeyi anlatmaz mı!)). Çağdaş Rusçada ve Türkiye Türkçesinde kullanılan bazı deyimleşmiş yapıların yapısal ve anlamsal benzerlik sergilediği tespit edilmiştir. İki dilde ikilemeler modeline göre türetilen eylem temelli deyimleşmiş yapılar mevcut- tur. Anlamsal alanı açısından tam benzerlik sergileyen yapılar biçimsel gös- tergeler açısından farklılıklar gösterebilmektedir (“ister istemez” – “хочешь не хочешь”, “almasına aldım” – “купить-то я купила”, “geldiyse geldi” - “приехал и приехал”). Bunun yanı sıra iki dilde de aynı ikileme modelinin olduğu ancak anlamsal alanlarının farklılık gösterebildiği tespit edilmiştir. Örnek olarak iki dilde olumlu ve olumsuz biçimleri içeren ikileme model gösterilebilir (krş. Türkçedeki “bir hafta geçti geçmedi”, “anlatsın anlatma- sın” yapıları ve Rusçadaki “читать не перечитать” (yoğunluk, fazlalık)). Eş anlamlı birimleri içeren ikilemelerin iki dilde olduğu ancak kullanım sıklığı açısından farklılık gösterebildiği tespit edilmiştir (krş. “bıktım usandım” ile “спрашиваешь-выпытываешь” (soru sorup durmak)). Çağdaş Rusçada eş anlamlı birimlerin eylem temelli ikilemede kullanılması “eskimiş” kullanım olarak değerlendirilebilir. Bu tür ikilemelerin, masallar, bılina (destan niteli- ğindeki eserler) gibi türlerde karşımıza çıktığı için eski Rusçadan günümüze kadar geldiği anlaşılmaktadır. Bu noktada eş zamanlı biçimleri içeren sözdi- zimsel yapıların art zamanlı araştırılması, bu yapıların Rus dil dizgesinde ne zaman ve nasıl şekillenmeye başladığı gibi sorulara ışık tutabilir. Bu çalışma kapsamında kullanılan deyimleşmiş sözdizim kavramının, farklı dil dizgelerinin sözdizim-anlam boyutunda gerçekleşebilen farklı nite- likteki dönüşümlerin sistematik bir şekilde incelenmesi için bir çıkış noktası olabildiği öne sürülmüştür. Deyimleşmiş sözdizimsel yapıların farklı söylem- lerin ayrılmaz bir parçası olduğu için konu ile ilgili kapsamlı bir araştırmanın  Dil ve Edebiyat Araştırmaları (DEA), S. 25, Bahar yapılması önem teşkil etmektedir. Bu araştırmalar, dil dizgesinde yapı-anlam boyutundaki etkileşim yollarının belirlenmesinin yanı sıra yapısal dilbilgisi çerçevesinin genişletilmesi gerektiği fikrinin tartışılmasına yol açabilecek ve işlevsel dilbilgisinin hazırlanmasını gündeme getirebilecektir. Dil dizgesindeki deyimleşmiş yapıların karşıtsal olarak incelenmesinin yabancı dil ve çeviri öğretimi açısından önemli olduğunu vurgulamak gerekir. Farklı modellere göre şekillenebildiği için bir dil dizgesindeki deyimleşmiş yapıların başka dil taşıyıcıları açısından geçirimlilik derecesinin son derece düşük olduğu anlaşılmaktadır. Bunun yanı sıra deyimleşmiş sözdizimsel yapı- ların günlük yaşamda yüksek kullanım sıklığı ve aktardığı duygu yoğunluğu dikkate alınırsa bu yapıların gerek yabancı dil gerekse çeviri öğretimi süre- cinde ele alınması gerektiği öne sürülebilir. Bu tespit özellikle filoloji veya mütercim-tercümanlık bölümlerinde okuyan öğrenciler açısından önemlidir. Ana dilindeki yapı-anlam boyutunda gerçekleşebilen süreçlerin farkında olan bir öğrenci, öğrendiği yabancı dilin yapısı ne kadar farklı olursa olsun hedef dildeki yapı-anlam etkileşimini tespit edebilir ve bu bilgileri farklı dil beceri- lerinin geliştirilmesi için etkin bir şekilde kullanabilir. Bu noktada dil çiftine yönelik karşıtsal araştırmaların yapılmasının gündeme getirilmesi önerilmek- tedir. Bunun yanı sıra karşıtsal çözümlemenin dilbilimsel tipoloji açısından yeni verileri ortaya çıkarabildiği öne sürülebilir. Bu çalışma kapsamında gös- terildiği gibi genetik olarak farklı dil ailelerine mensup olduğu kabul edilen çağdaş Rusçada ve Türkiye Türkçesinde aynı modele göre kurulan yapıların mevcut olması ilgi çekicidir. Bu bağlamda iki dildeki deyimleşmiş sözdizim- sel yapılara yönelik art zamanlı çözümleme, yenilikleri getirebilecek bir araş- tırma konusu olabilir.  Olena KOZAN, Dil Dizgesinde Deyimleşmiş Sözdizim Sorunu (Rusça-Türkçe Dil Çifti Örneği) Kaynakça Akalın, Ş. (). Türkçede Söz Yapımı Yolları ve Sözlükselleşme . Xİ. Milli Türkoloji Kong- resi Bildirileri, (s. ). İstanbul. Alibekiroğlu, S. (). Türkçenin Sözcük Türetme Yolları. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,16, 1, Bacanlı, E. (). Güney Sibirya Türk Dillerinde Birleşik Fillerle İlgili Teorik Sorunlar. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Bozkurt, F. (). Sözlükselleşme. I. ve II. Uluslararası Sözlükbilimi Sempozyumu, (s. ). İstanbul . Çimen, E. (). «İkilemeler» Hakkında Bibliyografya Çalışması. Bartın Üniversitesi Edebi- yat Fakültesi Dergisi, 6 (1), Dalkılıç, Ç. (). Rus Dilinde Kiplik Parçacıkları: Anlamı, Dildeki İşlevi Ve Çeviri Sorun- ları Üzerine. Avrasya İncelemeleri Dergisi, 5 (1), Dallı, H. (). Türkçede Söz Diziminin Yapı Birimleri. İstanbul: Papatya Bilim. Demirci, K. (). Dilbilgiselleşme Üzerine Bir İnceleme. Bilig, 45, Durmuş, O. (). {-(y)ArAK} Zarf-Fiil Kökeni Üzerine. Türkbilig, 23, Hatiboğlu, V. (). Türk Dilinde İkileme. Ankara: Ankara Üniversitesi. Kara, M. (). Ayrı Düşmüş Kelimeler. İstanbul: Kesit Yayınları. Karaağaç, G. (). Türkçenin Söz Dizimi. İstanbul: Kesit Yayınları. Karaağaç, G. (). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu. Karahan, L. (). Türkçede Söz Dizimi. Ankara: Akçağ Yayınları. Kozan, O. (). Dillerin bilişsel haritası: Türkçe-Rusça dil çifti. Siyasi Sosyal Kültürel Yönleriyle Türkiye ve Rusya (s. ). içinde Ankara: Berikan. Kozan, O. (). Onomasyoloji. Kuramdan Bilime Doğru. Rus Dili Örneği. Nobel Bilimsel Eserler. Kurt, Ç., & Aslım Yetiş, V. (). Türkiye’de Yabancı Dil Öğretmenliği Lisans Programla- rının Kültürlerarası Yaklaşım Açısından İncelenemesi . Yükseköğretim Dergisi, 9(3), Mutlu, H., & Set, G. (). Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretiminde Kullanılan C1 Seviye Ders Kitaplarındaki Kültür Unsurlarının İncelenmesi (Gazi Yabancılar İçin Türkçe- İs- tanbul Yabancılar İçin Türkçe). Dil Dergisi, (1), Özmen, M. (). Türkçenin Sözdizimi. Adana: Karahan Kitabevi.  Dil ve Edebiyat Araştırmaları (DEA), S. 25, Bahar Saatçi, Ö. (). Fono-semantik Ayrılaşma/Arkaiklik Bağlamında Irak Türkmen Ağızlarında: Acı(u)g, ‘Ecci, ‘Eccüg(k). Diyalektolog, 19, Sarı, İ. (). Türkçede Ekleme Dışı Sözcük Yapımı ve Sözlükselleşme. Yayımlanmamış Dok- tora Tezi. Ankara. Subaşı, L. (). Dilbilimi Açısından Deyim Kavramı ve Türkiye Türkçesindeki Örneklerin İncelenmesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara. Vardar, B. (). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual. Yıldız, İ. Y. (). Biçimbirimler. Türetim ve İşletim Ardıllarının Sözlü Dildeki Kullanım Sıklığı. İstanbul: Papatya. Аглеева, З. (). Фразеологизированные контструкции в разноструктурных языках. Астрахань: Астраханский университет. Ахманова, О. (). Словарь линвгистических терминов. Москва: Советская энциклопедия. Буров, С. (). О некоторых случаях эхо-редупликации в болгарском и русском языках (м- и шм- повторы). Тенденции развития современной науки и образования: традиции, опыт, инновации: Сборник научных статей по материалам Всероссийской научно-практической конференции. Сибай. Величко, А. (). Синтаксическая фразеология для русских и иностранцев. Москва. Величко, А. (). Когда есть о чем поговорить или предложения фразеологизированной структуры в русской речи. Санкт-Петербург: Златоуст. Всеволодова, М. Л. (). Принципы лингвистического описания синтаксических фразеологизмов: на материале синтаксических фразеологизмов с общим значением оценки. Москва. Глинкина, Л. (). Заметки о лексикализации и грамматикализации в аспекте лингводидактики. Вестник Челябинского государственного университета. Вестник Филологии, 4, Золотарева, Л. (). Функциональный подход к лексикографическому описанию фразеосхем русского языка. Филология и культура, 4 (58), Кайгородова, И. (). Проблемы синтаксической идиоматики. Астрахань: АГУ. Кайгородова, И. (). Проблемы синтаксической идиоматики. Астрахань. Кодухов, В. (). Синтаксическая фразеологизация. Проблемы фразеологии и задачи ее изучения в высшей и средней школе (s. ). içinde Вологда. Кодухов, В. (). Синтаксическая фразеологизация. Проблемы фразеологии и задачи ее изучения в высшей и средней школе (s. ). içinde Вологда.  Olena KOZAN, Dil Dizgesinde Deyimleşmiş Sözdizim Sorunu (Rusça-Türkçe Dil Çifti Örneği) Козан, О. (). Проблема морфонологической лексикализации в современном русском языке. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 20, Кубрякова, Е. (). Язык и знание. На пути получения знаний о языке: части речи с когнитивной точки зрения. Роль языка в познании мира. Москва: Языки славянской культуры. Кузнецова, О. (). О понятии лексикализация. Лексикализация фонетических явлений в говорах. Вопросы языкознания, 2, Меликян, В. (). Словарь эмоционально-экспрессивных оборотов живой речи. Москва: Флинта-Наука. Меликян, В. (). Словарь русской синтаксической фразеологии. Ростов-на Дону. Меликян, В. (). Синтаксическая фразеология русского языка. Москва: Флинта. Меликян, В. (). Синтаксические фразеологические единицы. Фразеосинтаксические схемы. . Ростов-на-Дону: Дониздат. Меликян, В., & Мусаелян, С. (). Словарь этикетных коммуникем русского языка. Ростов-на Дону. Мельник, А. (). Структурно-семантический, этимологический и фразеологические аспекты фразеосхемы. Актуальные проблемы филологии и педагогической лингвистики, 3 (31), Павлова, А. Р. (). К вопросу о типологии фразеосхем. Высшее гуманитарное образование XXI века: проблемы и перспективы. Материалы восьмой международной научно-практической конференции, (s. ). Самара. Серебренников, Б. (). Причины устойчивости агглютинативного строя и вопрос о морфологическом типе языка. Б. Серебренников, & О. Суник içinde, Морфологическая типология и проблема классификации языков (s. ). Москва-Ленинград: Наука. Срезневский, И. (). Замечания об образовании слов из выражений. Санкт- Петербург: Типография Императорской Академии наук. Тимошенко, Е. (). О лексикализации безличной формы глагола в русском языке (на материале глаголов движения). Вестник МДПУ им. Шамякина, Хребтова, Т. (). Фразеосхемы как «культурные фреймы» эпохи, создающие текстовую реальность. Опыт и перспективы обучения иностранным языкам в евразийском образовательном пространстве, Шведова, Н. (). О некоторых типах фразеологизированных конструкций в строе русской разговорной речи . Вопросы языкознания, 2, Шведова, Н. (). Русская грамматика. Том I. Москва: Наука.  Dil ve Edebiyat Araştırmaları (DEA), S. 25, Bahar Шведова, Н. (). Русская грамматика. Том II. Синтаксис. Москва: Наука. Шмелев, Д. (). О «связанных» синтаксических конструкциях в русском языке. Вопросы языкознания, 5, Шмелев, Д. (). Синтаксическая членимость высказывания в современном русском языке. Москва: Комкнига. Щека, Ю. (). Некоторые структурно-семантические особенности предикативных конструкций с глагольными повторами в разговорной турецкой речи. Советская тюркология, 4, Якубинский, Л. (). Избранные работы. Язык и его функционирование. Москва: Наука. Янко-Триницкая, Н. (). Синтаксические фразеологизмы с лексическими повторами. Русский язык в школе, 2. Ярцева, В. (). О принципах определения морфологического типа языка. Б. Серебренников, & О. Суник içinde, Морфологическая типология и проблема классификации языков (s. ). Москва-Ленинград: Наука. 

НОВОСТИ, В КОТОРЫХ ВСТРЕЧАЕТСЯ ТЕРМИН «SELIS»

ССЫЛКИ

« EDUCALINGO. Selis [онлайн]. Доступно на <seafoodplus.info>. Июн ».

Ни для кого не является откровением, что Кавказ, в силу этнического и религиозного многообразия своего населения, является довольно-таки сложной территорий в плане создания единого информационного пространсва, которое является одним из неоспоримых позитивных достижений глобальной эпохи, обеспечивающих информационное взаимодействие организаций и граждан, а также удовлетворение их информационных потребностей. Учитывая поляризацию в регионе, когда, сохраняя нормальные отношения с Россиией, Азербайждан более тяготеет к Турции, Грузия, несмотря на формальные попытки улучшения взаимоотношений с северным соседом, привержена идее вступления в Евросоюз и НАТО, а Армения, по словам главы аналитического бюро «Alte et Certe» Андрея Епифанцева, ведет комплементарную политику, пытаясь угодить и России, и Западу, а «в нашем полярном мире, который поляризуется все больше, достичь этого невозможно» . Таким образом, на сегодняшний день для Закавказья практически не осталось тем, освещая которые средства массовой информации могли бы способствовать восстановлению диалога и постепенному снятию напряжения между соседними народами. Поэтому, тема нового глобального проекта, способного свести воедино экономические интересы закавказских государств, могла бы консолидировать информационную политику средств массовой информации закавказских государств, способствовать зарождению единого информационного пространства региона и таким образом стать шагом если не к восстановлению нормальных отношений, то, по крайней мере, к началу кооперации между вовлеченными в этот проект структурами. «Решение по конфликтным ситуациям не будет найдено до тех пор, пока мы не будем воспринимать регион как единое экономическое пространство. То, что происходит в данном регионе, сразу отражается на соседях» , - сказал бывший министр иностранных дел Грузии seafoodplus.infoришвили в одном из интервью и подчеркнул, что установление региональных структурных рамок позволит обеспечить стабильность и снизить риски.