3 Selim Dönemi Islahatları Pdf

Azerbaycan Türkçesi tabların Türkçeye çevrilmesini zorunlu etti. Bu çeviri aşamasında bir sıra sorunlar ortaya ve Rusça’dan Türkçeye çıktı. Bu sorunlardan birincisi terim mesele- sidir. İkinci önemli mesele ise yabancı isim- Çeviride Askerî Terim lerin Türkçe yazılışında olan sorunlardır. İki Meselesi ve Yabancı ihtisası olan (Rus Dili ve Edebiyatı ve Tarih1) bir bilim adamı gibi Azerbaycan Türkçesi ve İsimlerin Türkçe Yazılışı Rusça’dan Türkçeye makale ve kitab çeviri- Sorunları lerinde çok zorluklara rastladım. Bunlardan en önemlisi Azerbaycan Türkçesi ve Rus- ça’dan Türkçeye çeviride rastlamış olduğum askerî terim meselesidir. Rusya’dan olan bir bilim adamı ile ortak projemizde askerî te- rimlerin Rusça’dan Türkçeye aktarılmasında çok zorluklar yaşadım. Bu terimlerin Türk- çeye doğru düzgün aktarılması için bayağı emek ve zaman harcadım. Askerî rütbelerin İrade Memmedova* Rusça ve Azerbaycan Türkçesi’nden Türkçe- ye doğru şekilde aktarılması çok önemlidir. Çağdaş dönemde bu rütbelerin aktarılması sorun değildir. Ama eğer söz konusu XVIII yüzyıl, XIX yüzyıl ve XX. Yüzyılın başları ise, bu gerçekten zordur. Çünkü bu yüzyıllar zar- 76 fında Osmanlı ordusunda, aynı zamanda da Çarlık Rusyası’nın ordusunda bir çok askerî reformlar gerçekleştirilmiştir. Mesela, Rus- Giriş ya’da Çariça Katerina döneminden Vatandaş Günümüzde Türk uluslarında Ortak Savaşı’na kadar 150 yıllık bir sürede iki kere Tarih bilincinin geliştirilmesinde, Ortak Türk askerî reform gerçekleştirilmiştir. Bu dönem tarihinin yazılmasında dil önemli faktörler- zarfında ise Osmanlı Devleti’nde iki veya üç dendir. Yani Ortak bir dilin kullanılması Or- defa rütbelerin reformu yapılmıştır. Bu döne- tak tarihimizin yazılması acısından zaruridir mi kapsayan tarihî metinlerin çevirisinde bu ve günceldir. Eğer dikkat edersek son yıllarda hususu mutlaka göz önünde bulundurmak Türkçe ifadelerin kullanılmasında daha çok gerekir. Türkçe ve Azerbaycan Türkçesinde anlaşı- lan ortak kelimelerden istifade edilmektedir. Azerbaycan Türkçesi ve Rusça’dan Yani Azerbaycan Cumhuriyeti ile Türkiye Türkçe’ye Çeviride Askerî Terim Cumhuriyeti arasında tüm alanlarda ilişkiler genişledikce ortak kelimelerin kullanılma- Meselesi sı da, Türkçe kelimelerin resmî Azerbaycan 19. Yüzyılın Rusça sözlüklerinde bazı Türkçesine veya aksine Azerbaycan Türkçe- askerî terimler günümüzde yazılım şeklin- YENİ TÜRKİYE 107/2019 sinde olan kelimelerin de Türkçeye iyi an- de değil, eski şeklinde yazılırdı. Mesela; lamda yansıması görülmektedir. Azerbaycan (*) Doç. Dr., Azerbaycan Millî İlimler Akademisi Tarih Enstitüsü “Genel bilim adamlarının Türkiye ile ilim alanında Tarih” subesi “Avrupa Ülkeleri Tarihi” bölümünün müdürü. (**) Makale 13-16 Kasım 2017 tarihinde YTSAM tarafından Ankara’da işbirliği, ortak kongre ve sempozyumların düzenlenen “Türk Dili Konuşan Ülkeler Kurultayı”nda sunulmuştur. düzenlemesi ve diğer ortak çalışmalar Azer- (1) Ben M.F.Ahundov adına Rus Dili ve Edebiyatı Enstitüsü’nü, son- ra da Lenkeran Devlet Üniversitesi’nin Tarih Fakültesi’ni bitirmi- baycan Türkçesi ve Rusça’dan makale ve ki- şim. бювак/byuvak2, козак/kozak3, плац-форма/ Rusça “Казак/Kazak” Kelimesi plats-forma gibi. Aynı zamanda Rus Alfa- Türkçeye Kozak mı, Yoksa Kazak mı besin’de önceleri mevcut olmuş “ер/yer” ve Şeklinde Çevirmeli? “фита/fita” gibi harfler günümüzde “е/e” ve Bu suali cevablandırmak için Sergey “ф/f ” şeklinde yazılmaktadır. Bundan baş- Tuçkov9 tarafından hazırlanarak 1818 yılında ka önceleri Rusya’da Rusça işlek olan eski Moskova’da basılmış bir askerî sözlükte bu rus sözü “пушка/puşka” (anlamı top) günü- kelimenin yazılış şekli ve anlamının nasıl ifa- müzde aynı şekilde kullanılmasına rağmen, de edildiğine dikkat edelim: Козаки (Kozaki topun başında duran asker eski Rusça’da - Kozaklar) – Kozak bir Tatarca kelimedir ve özgür (azat) bozkır sakinini ve birlikte savaş- “пушкарь/puşkar”4 adlandığı halde günü- çıyı işaretlemektedir. Tüm Avrupa’da sadece müzde “канонер/kanoner” (Fransızca canon Rusya’da Don, Ural, Karadeniz, Grebensk, sözünden) şeklinde kullanılmaktadır. Aynı Volga (İdil), Aile, Hopyer, Çuguyev, Bug, şekilde Eski Rusça’da “подкопы/podkopı” Orenburg, Ukrayna, Tepter ve Malorus’a (anlamı lağım5) – çağdaş dönemde “мина/ bölünmüş Kozaklar bulunmaktadır. Öncele- mina”, eski “подкопщики/podkopşşiki” (an- ri Zaporojye ve Yaits kozakları da mevcuttu, lamı lağımcı6), şimdi “минёр/minyor”7 ola- ama birinciler Karadeniz, ikinciler ise Ural kozakları olarak ad değiştirmişler. Rusya Ko- caktır. Tabii ki, tercümede bunları göz önün- zak’ı daha çok kendi mülkü olan, özel avan- de bulundurmak gerekir. tajlara sahip ve kendi hemarkadaşları (dostla- rı) tarafından yönetilen yerleşmiş savaşçı, ya XVIII Yüzyılın birinci yarısındaki me- da vatandaş savaşçıdır. Kozak’ın durumu bu- tinlerdeki “Казначей/kaznaçey” kelimesi nunla belirlenmiştir, ama onun görevinin ni- 77 “Hazineci” değil, “Defterdar” şeklinde çev- (2) Bu taktiki terim Fransız kelimesidir, ordunun alanda çadır kurma- rilecektir. Rusça kaynaklarda bazı durum- dan dizilişine denirdi; eğer asker kötü hava şartlarında alanda bir günden fazla kalardısa, o zaman onların sığınması için mümkün ol- larda “Tefterdar”8 şeklinde rastlanmaktadır. duğunca kulübeler yapılırdı. Kampta korunan kurallar byuvaklarda da uygulanmalıydı (С.А.Тучков. Военный словарь заключающий Defterdar, Osmanlı Devleti’de maliye nazı- наименования или термины, в Российском сухопутном войске употребляемые. Москва, в типографии С. Селивановскаго, rına denilirdi, Divan-ı Hümayun üyesi idi. 1818, 538 стр.; Москва, Кучково поле, 2008 s. 68). (3) Казак – Kazak, Kozak Bundan başka eyalet defterdarı ve ya nazır-ı (4) Eskide top hazırlayan usta da puşkar adlanırdı. (5) Eskiden düşmanın kale duvarlarını yıkmak veya düşman kalelerine emval denilen eyalet defterları da mevcut- zarara vermek amacıyla, düşman siperlerine doğru yer altından açı- lan dar yol (İlköğretim okulları için Türkçe sözlük. Türk Dil Kurum- tu. Cumhuriyet döneminde eyelet kaldırılıp ları Yayınları, Ankara, 2009, s.414). (6) “Что у нас Подкопщики; то Тюрки называют Лагумджы, ... cancaklara önce vilayet, sonra da il adı ve- некоторые старые Офицеры называемые Лагумджы-Баши, то есть главные над подкопщиками, которые дают многие rilince, bunların başındakı en yüksek maliye привилегии”. Bizim Podkopşikler dediyimizi, Türkler Lagumcı (Rusca metinde bu şekilde yazılmış, aslında lağımcı olmalı) adlan- görevlisine defterdar denilmeye başlandı. dırırlar ... Lagumcı-Başı (Lağımcıbaşı), yani lağımcıların üstün- deki ana görevliler diye anılan bazı eski Subaylar birçok ayrıcalık- Günümüzde kullanılan defterdar kelimesi bu lara sahiptiler (Военное состояние Оттоманския империи с ея приращением и упадком. Сочинено чрез Графа де anlamdadır. Ayrıca başdefterdar kelimesi de Марсильли, члена парижския королевския академии наук и монпельерския, а также лондонскаго королевскаго социэтета и vardır. XIV-XIX yüzyıllar zarfında başdefter- основателя Болонскаго Института. Санкт-Петербург, тип. При императорской Академии Наук, 1737, часть первая, с. 66). dar Osmanlı Devleti’nin en yüksek maliye gö- (7) Bkz: С.А.Тучков. Военный словарь заключающий наименования или термины, в Российском сухопутном войске YENİ TÜRKİYE 107/2019 revlisi olup, vezir ve kazasker rütbelerinden употребляемые. Москва, в типографии С. Селивановскаго, 1818, 538 стр.; Москва, Кучково поле, 2008, s. 21, 27-28. daha aşağıda, ama Yeniçeri Ağası rütbesinin (8) Военное состояние Оттоманския Империи с ея приращением и упадком. Сочинено чрез графа де Марсильли... s. 78. üzerinde bulunmaktaydı. Devlet hazinesinin (9) Rus komutanı, devlet adamı ve yazar olan Sergey Aleksandroviç Tuçkov’un (1767-1839) askerî sözlüğü – Rusya’daki askerî ansik- açılıp kapanması başdefterdarın bulunmasılı lopedinin ilk tecrübesiydi. Bu sadece tarihî bir eser değil, aynı za- manda XIX. Yüzyılın başında Rusya’nın askerî tarihini incelemek ile yapılırdı. için önemli bir kaynaktır.  teliği (hizmet türü) koşullara, daha çok onun gun adları vardı. Örneğin, “капитан” (kapi- tarafından sahip olduğu araziye (topraklara) tan, yüzbaşı) rütbesi yoktu, kapitan, yani rota bağlıdır. Kozak hiç de her zaman yüngül sü- (bölük) komutanı unvanı vardı. Rota’nın, varili (sipahi) savaşçı değildir, o piyade (yaya) yani bölüğün başında kapitan, yani yüzbaşı de ola bilir, topçu birliğinde ve hatta donan- dururdu. 1704’lü yılından 1712’li yılına ka- mada bile, önemli olan onun varidatına ve dar 1. Bölüğün kaptanı (komutanı) Polko- kozak hakkına sahip olmasıdır10. vnik, 2. Bölüğün kaptanı Podpolkovnik, 3. Bölüğün kaptanı Mayor sayılırdı, ama tüm bu Kanaatimizce, Çağdaş dönemde Rusya bölüklerin asıl komutanı Kapitan-Poruçik idi. Kazakları ile Orta Asya Kazaklarını karıştır- Kapitan-Poruçik önceleri Poruçik’in yerini mamak için terim olarak Kozak kelimesinin tuturdu, ama 1708’li yılından Kapitan’ın ye- kullanılması daha isabetli olurdu. Slav Ka- rini tutmağa başladı. “Daha düşük başlangıç zakları kelimesinin kullanılması bence çok insanları” olduğu düşünülen “сержанты/ yanlış bir ifade. Çünkü hiç de tüm Kozak- serjantlar” (Dragun11 alaylarında 1712’li yıl- lar kendilerini Slav hesap etmiyorlar. Benim larından onları “вахмистр/vahmistr” olarak 2004 yılında bizim enstitümüze gelmiş olan adlandırmağa başladılar), “подпрапорщики/ bir Ataman ve temsilçileri ile görüşme fırsa- podpraporşikler”, “каптенармусы/kaptenar- tım olmuştu. Onlar kendilerini Türk kökenli muslar” ve “фурьеры/furyerler” (Dragun saymaktadılar. Karabağ meselesinde Azer- alaylarında kvartirmeysterler) genel ola- baycan’ı destekliyor ve bize aynı soydanız rak “урядник/uryadnik” veya Alman usulü diyorlardı. “унтер-офицер/unterofiser” (astsubay) ola- rak adlandılar. Serjant (vahmistr) bölükte Rusçadan Askerî Rütbelerin Türkçeye üst düzey bir astsubaydı. XVIII. Yüzyılda 78 birçok kavram şimdiki anlamından farklı Çevrilmesi bir anlamdaydı. Dolayısıyla “Генерал/Gene- Rus kaynak ve edebiyyatında yazılan ral” sadece “en üst düzey komutan” (Erkan) askerî rütbelerin Türkçeye çeviride yanlışlık- değil, aynı zamanda “başkan”; “Майор/Ma- lar, baş veren olayların hangi yüzyılda veya yor” (Binbaşı) – “üst rütbeli, kıdemli” (alay dönemde cereyan ettiğine fark koymadan on- subayları arasında üst rütbeli, kıdemli) an- ların çağdaş dönemde karşılığı olan terimler lamına; “Лейтенант/Leytenant” (Teğmen) ile aktarılmasıdır. Yukarıda da değindiğimiz – “yardımcı” anlamına; “Флигель/Fligel” gibi, XVIII yüzyıl - XX. Yüzyılın başlarında – “küçük” anlamına geliyordu. “Ofiser” (su- Osmanlı ordusunda, aynı zamanda da Çarlık bay) kelimesi Almanca’dan Rusça’ya geldi. Rusyası’nın ordusunda bir çok askerî reform- (10) Сергей Тучков. Военный словарь... s. 168-169. lar gerçekleştirilmiştir. Bazı dönemlerde hem (11) Tuçkov’un sözlüğünde Dragun (драгун) teriminin anlamı bu şe- Osmanlı ordusundaki, aynı zamanda da Rus kilde verilmiştir; bu kavramın menşeyi çok da bilinmemektedir. Bazılarına göre bu Slav kökenli kelimedir ve “драгой/dragoy” sö- ordusundaki rütbeleri karşılıklı kıyaslayalım. zünden türemiştir. Sırplar ve diğer Slav halkları Türk ve Avusturya eğemenliğine karşı direnirken, onlarla savaşa girmiş ve savaş süre- sinde atlı olarak değil, daha çok yaya hareket etmeye kadirdiler, bu Modern kavramda Rus ordusu XVIII nedenle de süvari ve piyadeden oluşan birliklerin hareketi zamanı yüzyılın başlarında İmparator I.Petro döne- onlarla aynı hareket edemiyorlardı. Dolayısıyla onlar kendi piya- delerinin bir kısmını atlara oturtmağı düşündüler ve bu da onlara minde kurulmaya başlandı. Rus ordusunun bahalıya mali olduğu için bu kuvveleri kendi dillerinde bahalı an- lamına gelen Dragoye, askerlerini ise Dragiy adlandırdılar. Bunun askerî safları kısmen Avrupa sistemlerinin doğru olup olmamağından asılı olmayarak Dragun aynı zamanda süvari ve piyadedir, yani atla götürülen piyadedir ve süvariye oran- etkisi altında, kısmen tarihsel olarak kurul- YENİ TÜRKİYE 107/2019 da daha çok piyade olarak daha iyi savaşçıdır. İmparator I. Pavel’in muş Rus sistemi rütbelerinin etkisi altında Tüzüğinde bir yerde Dragunların kötü piyade olması, diğer yerin- de ise ihtiyac oldukda süvarilerdir şeklinde yazılmışdır. Tuçkov’a oluşturuldu. Bununla birlikte, o dönemde göre dragunlar yararlı kuvvetlerdir, çünkü onlar yaya birliklerden daha çabuk belirlenmiş mevkiye gele bilir, yaya şeklini alır ve asıl bizim günümüzde anladığımız anlamda as- piyade birlikleri toplarla yetişene kadar düşmenin karşısını ala bi- kerî rütbe yoktu. Belli askerî birlikler vardı, lirlerdi. Bu nedenle de Dragun alaylarında toplar da olurdu. On- lar bazı durumlarda süvari olarak faaliyette ola bilirlerdi (Сергей bu birliklerde somut unvanlar ve bunlara uy- Тучков. Военный словарь... s. 119-120). Fakat İngilizce’de olduğu gibi Almanca’da Rusya İmparatorluğu’nda 1722-1731’li da bu kelimenin anlamı çok daha genişdi. yıllarında ordu sisteminde askerî rütbelerin Orduya atfen, bu terim genelde tüm askerî sistemi böyleydi: 1. Neferat (erler): ihtisasa komutanlar olarak anlaşılmaktadır. Daha göre (grenadir, fuseler...); 2. Unter-ofiserler dar bir çeviride ise bu terim “hizmet eden”, (astsubaylar): Kapral (Takım lideri), Furyer “klerk” (memur), “çalışan” anlamına gelir. (Müfreze komutanı yardımçısı), kaptenar- Bu nedenle de, “унтер-офицеры/unter-ofi- mus, podpraporşik (Birlik, Tabur çavuşu), serı” (astsubaylar) küçük komutanlar, “обер- serjant, feldfebel; 3. Ober-ofiserler (üstsubay- офицеры/ ober-ofiserler” (üstsubaylar, zabi- lar): Praporşik (Fendrik), ştık-yunker (Müf- tan) üst düzey komutanlar, “штаб-офицеры/ reze komutanı), Podporuçik, Poruçik (Rota, ştab-ofiserler” (karargah (kurmay) subaylar) yani Bölük komutanı yardımçısı), Kapı- – karargah (kurmay) görevliler, “генералы/ tan-Poruçik (Rota, yani Bölüğün komutanı), generalı” (generaller) başkanlar anlamınday- Kapıtan; 4. Ştab-ofiserler (kurmay subaylar): dı. O dönemde “унтер-офицер/unter-ofiser” Mayor (Tabur komutanı yardımçısı), Podpol- (astsubay) safı rütbe değil, unvandı. Sıradan kovnik (Tabur komutanı), Polkovnik (Alay askerler (erler) daha çok kendi askerî ihtisas- komutanı), Brigadir (Tugay komutanı); 5. ları üzere - мушкетер/muşketyor, пикинер/ Generaller (Erkan): General-Mayor (Tümen pikiner, драгун/dragun vs. adlandırılmıştır. komutanı), General-Poruçik (Kolordu ko- “Er” kavramı değil, “asker” anlamı vardı, I. mutanı), General-Anşef (General-feldtsex- Petro’nun yazdığı gibi bu terim “üst düzey neyster, Ordu komutanı), General-feldmar- generalden son silahşöre, süvari veya piyade- şal (Başkomutan, fahri unvan)14. ye kadar” tüm askerler anlamına geliyordu. II. Mahmud dönemine kadarki (1808 yı- Bu nedenle de neferat ve astsubay rütbeleri lına kadar) sınıf rütbeler bunlardı: 1. Kaptan-ı 79 saflar tablosuna dahil edilmedi. I. Petro dö- Derya - donanmanın ilk zamanlarında bu neminden önce “подпоручик/podporuçik”, rütbe “Derya Beyi” idi. “Kaptan-ı Derya” ve “поручик/poruçik” olarak bilinen terimler, “Kaptan Paşa” gibi farklı isimlerle anılmak- Rus ordusu yetkilileri listesinde kaptanın tadır. Donanmanın en büyük amiridir, günü- (yüzbaşı), daha doğrusu bir rota (bölük) ko- müz Deniz Kuvvetleri Komutanına denktir. mutanının yardımcıları olarak belirlenmişti; (12) Almanca “Fähnrich” - bayraktaşıyan anlamında. ve I. Petro döneminde “унтер-лейтенант/ (13) Мышлаевский А.З. Петр Великий. Военные законы и инструкции, изданные до 1715 года. Санкт-Петербург, 1894, unter-leytenant” (astteğmen) ve “лейтенант/ с.24-66; Экзерциции, приуготовление к маршу, звание и должности полковых чинов. Санкт-Петербург, 1795, с.98- leytenant” (teğmen) terimlerinin Rusça eşan- 126; Татарников К.В. Русская полевая армия 1700–1730. lamları olarak, yani “yardımçının yardımçısı” Обмундирование и снаряжение. Под редакцией В.И. Егорова, Москва, 2008, с.11-22; Историческое обозрение устройства ve “yardımcı” saflar tablosu çerçevesinde управления морским ведомством в России. Составлено В.Чубинским. Санкт-Петербург. Печатано в типографии kullanılmaya devam etti. Daha net olarak морскаго министертсва, в Главном адмиралтействе. 1869, с. 8-56; Система воинских званий в Российской Императорской “talimatlar için yardımcı subay” ve “talimat Армии. https://www.rusempire.ru/arkhiv-statej/1881-sistema-vo- subayı” anlamında kullanıldı. Daha anlamlı inskikh-zvanij-v-rossijskoj-imperatorskoj-armii.html (14) Мышлаевский А.З. Петр Великий..., с.24-66; Экзерциции, kavram olan “прапорщик/praporşik”, yani приуготовление к маршу, звание и должности полковых чинов..., с.98-126; Татарников К.В. Русская полевая армия prapor, bayrağı taşıyan anlamına gelen terim, 1700–1730..., с.11-22; Лацинский А. С. Хронология русской военной истории: хронологический указатель войн, сражений kısa bir sürede “subay unvanına aday” anla- и дел, в которых участвовали русския войска от Петра I до mına gelen anlaşılmaz “фендрик/fendrik12” новейшаго времени. Санкт-Петербург, Тип. Департ. уделов, YENİ TÜRKİYE 107/2019 1891, 289 с.; Николаев Н. Г. Исторический очерк о регалиях terimi ile değiştirildi. Zaman geçtikçe, “un- и знаках отличия русской армии: В 2 т., Санкт-Петербург, Тип. П. П. Сойкина, 1898—1899; Татарников К.В. “Знамёна van” ve “rütbe” kavramlarını arasında ayrıl- и гербы полков Российской армии (1725—1730)”. История военного дела: исследования и источники. 2012, т. I, с. 51- ma derinleşti. XIX. Yüzyılın başlangıcından 215; Шунков В. Н. Русская императорская армия. Москва, sonra bu kavramlar zaten çok net bir şekilde Хранитель, 2008, 319 с; Шаменков С. И. “Венгерское платье пехотных полков армии Петра Великого”. История военного ayrılmıştı13. дела: исследования и источники. 2012, т. I, с. 421-463.  2. Kadırga Kaptanı veya Reis - Üstsubaylar den ayırt edilmeleri için tamamen farklı giyi- sınıfına denk gelen Donanma Ümerası’nın nirlerdi. 14. Kalyoncular Sınıfı - 1682 yılında en yüksek rütbeli askerleri idi. 3. Kapudâne - Kalyoncular sınıfı kuruldu ve Osmanlı Do- 1682 yılından itibaren kullanılan bir ifade nanması, kalyonlara geçti. Kalyoncular sınıfı idi, günümüz Oramiral rütbesine denktir. 4. daima maaş almazdı, sadece göreve çağrıl- Patrona - İtalyanca asıllı bir rütbe. Günümüz dıklarına maaş verilirdi. 1783 yılında Cezayir- Koramiral rütbesine denktir. Kalyonların li Gazi Hasan Paşa’nın emri ile Kasımpaşa’da ikinci kaptanlığını yürütmekle ve tersanele- Kalyoncular Kışlası kuruldu. 1826 yılında, II. rin asayişini sağlamakla görevli idi. 5. Tersane Mahmud’un emri ile Kalyoncu sınıfı kaldırıl- Kethüdası - Tersane halkının (Tersane çalışan- dı. Kalyoncular, tıpkı Levendler gibi tüfekçi, larına verilen genel ad) yönetiminden sorum- topçu, kayıkçı gibi işleri yürütmekte idi. 15. lu Tersane Ricali sınıfının en yüksek rütbeli Kalyoncu Çavuşu - Kalyoncuların amiri idi, askeridir. Tersanelerde Kaptan-ı Derya’dan Tersane-i Amire bölgesinin (Kasımpaşa, Ga- sonraki en yetkili subay idi. Günümüz Tüma- lata ve Beyoğlu) inzibatından sorumlu idi. 16. miral rütbesine denktir. 6. Rîyale - İspanyol- Kalyoncu - Kalyoncular sınıfının ana persone- ca asıllı bir rütbe. Patrona’dan sonra gelen bu lidir. 17. Çıplak Çavuşu - III. Selim dönemin- rütbe, günümüz Tuğamıral rütbesine denktir. de yabancı heyetlerin de yardımıyla “Çıplak- Kalyonların üçüncü kaptanlığı görevini üst- lar Sınıfı” kuruldu. Hafif kıyafetler giydikleri lenmişlerdi, kullandıkları gemiye “Riyâle-i ve kolları ile bacaklarının bir kısmı çıplak Hümâyun” denirdi. 1855 yılında bu rütbenin olduğu için bu isimle anılmışlardır. Çıplak adı “Liva Amiral” olarak değiştirilmiştir. 7. Çavuşu, bu sınıfın amiri idi. 18. Çıplak Eri15. Tersane Başçavuşu - Tersane-i Amire’de asa- Osmanlı devletinde ilk ciddî askerî ıs- yişten sorumlu Tersane Çavuşları sınıfının en lahat girişimleri I. Mahmud’un hükümdarlığı 80 yüksek rütbeli subayı idi. 8. Tersane Çavuşu - zamanında (1730-1754) başlamıştır. Ahmet Tersane halkına komut veren ve asayişten Paşa, Humbaracı Ocağı’nı yeniden teşkilat- sorumlu askerler idi. Emir subaylığı görevini landırarak bölük, tabur ve alaylara ayırmış, yürüten Kaptan Paşa Çavuşu, askerî inzibat bu arada devlet büyüklerini aydınlatacak ra- görevini yürüten Tersane Tezkereci Çavuşu porlar hazırlamıştır. Subay yetiştirmek için gibi farklı türleri mevcut idi. 9. Azaplar - Os- Üsküdar’da mektep açmıştır16. Ahmet Pa- manlı Donanması, “Harp Sınıfı” ve “Tersane şa’nın hazırladığı nizamname gereğince ulû- Sınıfı” olarak ikiye ayrılmıştır. 1390 yılında feli humbaracılardan her 100 kişi bir oda bazı eyaletlerden azab askerleri, Gelibolu ter- meydana getirmek üzere teşkilatlandırıldı ve sanesinde çalışmak üzere getirtildi ve donan- her odaya bir odabaşı (yüzbaşı), iki elliba- manın ilk sınıfı, Azaplar kurulmuş oldu. Azap şı, üç otuzbaşı, on onbaşı, vekilharç, imam, Odabaşıları (Azap Subayları) Savaş zamanın- hoca, tabip, cerrah, yazıcı, davulcu vesâire da. 10. Levendler - 18. yüzyıla kadar görevde olmak üzere 25 kişi tayin edildi17. kalan bu askerî sınıf, donanmanın ana perso- neli olarak kabul edilmektedir. Deniz savaş- III. Mustafa zamanında (1757-1774) larında tüfekçi, kara savaşlarında süvari ola- askerî ıslahat hareketlerine devam edildi. rak görev yapan Levend sınıfı, I. Abdülhamid Fransa’dan getirtilen Baron de Tott Topçu (20 Mart 1725 – 7 Nisan 1789) döneminde Ocağı’nın ıslahı ile görevlendirildi. Macar kaldırıldı. Karadeniz’den ve Arnavutluk’tan asıllı bu topçu ustası topçulardan başka is- YENİ TÜRKİYE 107/2019 alınan Rum askerlerine “Levend-i Rumi” tihkâm ve köprücü sınıflarını da düzene denirdi. 11. Kayıkçıbaşı - Levendlerin bir ko- (15) Türk Denizci Kıyafet ve Unvanları. https://m.dzkk.tsk.tr/icerik. php?icerik_id=126&tarmir=1 Güncelleme Tarihi : 24-09-2014 ludur. 12. Topçu Levendi – Topçu Levendleri (16) Abdülkadir Özcan. “Osmanlı Devleti’nin Askerî Yapısı”. Türkler, gemilerde Topçu ocağı vazifesini görerlerdi. Cilt: 10, Sayfa: 107-121. (17) Uğur ÜNAL. Sultan Abdülaziz Devri Osmanlı Kara Ordusu (1861- 13. Levend-i Rumi - Müslüman Levendler- 1876). Doktora tezi, Ankara, 2006, s. 6. sokmaya çalıştı. Sürat Topçuları adıyla yeni dusunun neferleri Bostancı Ocağı’ndan alın- bir sınıf teşkil etti ve bunları sıkı bir eğitime mıştı. Günümüz modern Türk ordusunun ilk tâbi tuttu. III. Mustafa zamanının asıl önemli nüvesi kabul edilebilecek bu üniformalı ordu, yeniliği 1773 yılında günümüz Deniz Harp bölük, tabur ve alaylara ayrılıyor ve Levent Okulu’nun çekirdeği olan Mühendishâne-i Çiftliği’nde eğitiliyordu. Yeni ordunun gider- Bahrî-i Hümâyun’un açılması oldu18. leri için Îrâd-ı Cedîd hazinesi kurulmuştu. III. Selim Yeniçeri Ocağı dışındaki Kapıkulu Rus ordusunda 1731-1765’li yılların- Ocaklarını da ıslaha çalıştı. Tophâne’yi ge- da “rütbe” ve “unvan” kavramları ayrılmağa nişletti ve yeni toplar döktürdü. Humbaracı, başlandı. Bu nedenle, 1732 yılındaki alan Lağımcı, piyade ve süvari ocaklarını düzene piyade alayı personel sıralaması belirtildiğin- soktu. Bir askerî dikimevi açtı. Günümüz de sadece “квартирмейстер/kvartirmeyster” Kara Harp Okulu’nun çekirdeği olan Mü- askeri personeli değil, aynı zamanda rütbe- hendishâne-i Berrî-i Hümâyun’u kalıcı olarak ni bildiriyordu. Subayları arasında orduda faaliyete geçirdi (1795). Timar sistemini yeni- “фендрик/fendrik” rütbesi “прапорщик/pra- den ele aldı. İç ve dış tahrikler sonucu 1808 porşik” ile, süvaride ise “корнет/kornet” ile yılında Kabakçı Mustafa önderliğinde çıkan değiştirilmiştir. “Секунд-майор/sekund-ma- isyan sonunda Nizâm-ı Cedîd ordusu bizzat yor ” ve “премьер-майор/premyer-ma- kurucusu tarafından kaldırılmıştır.20 yor” unvanı yaratılır. İmparatoriçe II. Katerina (1765-1798) döneminde, orduda piyade ve II. Mahmud döneminde (1808-1839 yıl- süvaride ast serjant (çavuş) ve kıdemli (üst) lar), 1826 yılında Yeniçeri Ocağı kaldırıldı ve çavuş unvanı verildi, фельдфебель/feldfebel ordu büyük bir değişim geçirdi. Kurulan yeni terk edildi. 1796’dan beri Kazak üniteleri, askerî teşkilatın adı Asâkir-i Mansûre-i Mu- ordunun süvari subaylarıyla aynı şekilde ku- hammediyye oldu. Ocak ilga edilirken, yeni- 81 rulmuş ve kendilerine eşittir, ancak Kazak çerilikle ilgili her türlü nişan, unvan ve işaret- birimleri düzensiz süvari (ordu değil) olarak ler de kaldırılmış; Ağakapısı’nın adı Serasker sayılmaya devam etmektedir. Süvarilerde Kapısı (Bâb-ı Seraskerî) olarak değiştirilmiş- подпоручик/podporuçik rütbesi yoktur ve tir. Asâkir-i Mansûre-i Muhammediyye’ye, ротмистр/pormistr kaptan rütbesine denk yaşları 15-30 arasında olanlar kabul edilmiş, geliyor. İmparator I. Pavel’in (1796-1801) daha küçük yaştakiler için Şehzadebaşı’nda- döneminde, “rütbe” ve “unvan” kavramları ki Acemi Ocağı Kışlası talimhâne yapılmıştır. açıkça birbirinden ayrılmıştır. Piyade ve top- 12 bin kişilik ilk Asâkir-i Mansûre ordusu çu birliklerinde rütbeler beraberleşir. Nefe- tertib adı altında 1500’er kişilik sekiz tabura ratda, ast ve üst düzey kadrolu erler, süvaride ayrılmış ve her tabur bir binbaşının emrine вахмистр/vaxmistr (birlik çavuşu) getirilir19. verilmiştir. Sekiz binbaşının üstünde ise bir Osmanlı Devleti’nde gerçek anlamda başbinbaşı vardı. Her taburda ayrıca iki kol ıslahat girişimi XVIII. yüzyıl sonlarında III. ağası, topçubaşı, arabacıbaşı, cebehaneciba- Selim tarafından yapılmıştır. Yıllardır Avus- şı, mehterbaşı, imam, hekim ve cerrah gibi turya ve Rusya ile yapılmakta olan savaşların zabitler vardı. Binbaşıların altında yüzbaşı, Ziştovi ve Yaş antlaşmalarıyla sona ermesin- (18) Abdülkadir Özcan. “Osmanli Devleti’nin Askerî Yapısı... s. 107- 121. den sonra, bütün gücüyle ıslahat hareketle- (19) Историческое обозрение устройства управления морским ведомством в России. Составлено В.Чубинским. Санкт- rine girişen III. Selim önce devlet ileri gelen- YENİ TÜRKİYE 107/2019 Петербург. Печатано в типографии морскаго министертсва, lerinden, yapılacak ıslahatlarla ilgili lâyihalar в Главном адмиралтействе. 1869, с.56-128; Татарников К. В. “Русская армия времён Екатерины Великой: взгляд изнутри”. istedi. Sunulan raporların ağırlık noktası as- История военного дела: исследования и источники. 2012, т. II, с. 278-314; Николаев Н. Г. Исторический очерк о регалиях и kerî alanda idi. Sunulan layihaların ışığında знаках отличия русской армии. В 2 т., Санкт-Петербург, Тип. işe koyulan III. Selim önce yeni bir ordu П. П. Сойкина, 1898-1899. (20) Abdülkadir Özcan. “Osmanli Devleti’nin Askerî Yapısı... s. 107- kurmaya karar verdi. Bu Nizâm-ı Cedîd or- 121.  mülâzım, sancaktar, çavuş ve onbaşı gibi kü- Bir süre sonra alaylar, “hassa” ve “mansûre” çük rütbeli kumandanlar bulunuyordu. Yeni olmak üzere ikiye ayrıldı ve başlarına “ferik” ordunun en büyük kumandanı ise serasker getirildi. 1832 yılında önce hassa ferikliği, denilen zabit idi. Asâkir-i Mansûre-i Muham- sonra da mansûre ferikliği “müşirliğe” yüksel- mediyye, Yeniçeri Ocağı’nın sadece seferî de- tilerek; askerî rütbeler, Osmanlı Devleti’nin ğil, şehir güvenliği ve yangın söndürme gibi son zamanlarına kadar devam edecek biçimi- hazarî görevlerini de üstlenmişti. Serasker- ni aldı22. den sonra en yetkili merci Asâkir-i Mansûre Osmanlı Donanması da bundan ol- Nezâreti idi. Zamanla her üç taburdan bir dukça etkilenmişdi. 1833 yılına gelindiğin- alay teşkil edilmiş, başbinbaşılık kaldırılarak de donanmada sarık, şalvar, cübbe, kaftan her alay bir miralayın; iki alaydan da bir liva ve fermane gibi giysiler tamamen terk edil- teşkil edilerek bir mirlivanın kumandasına di. Yerine batılı devletlerinki gibi pantolon ve verilmiştir. 1831 yılında İstanbul’daki alay- ceket geldi. Rütbe isimleri de büyük ölçüde lara Hassa; Üsküdardakilere Mansûre denil- değişti. II. Mahmud (1808-1839) dönemi miş, böylece yeni ordu iki kısma ayrılarak her bahriyelileri şöyle idi: Kaptan-ı Derya - Rüt- birinin başına bir ferik tayin edilmiştir. Hassa be ismi değiştirilmeyen en büyük donanma birlikleri yalnız İstanbul’da bulunurken, Ru- amiri; Patrona - İsmi değiştirilmeyen bir diğer meli ve Anadolu’nun çeşitli bölgelerinde yeni rütbe idi; Bahriye Subayı; Bahriye Silâhendaz Mansûre birlikleri kurulmuştur. Taşradaki Subayı - günümüzdeki anlamı ile deniz piya- birliklerin kumandanları İstanbul’dan gönde- deleri idi. 1833 yılında teşkil olunan bu sınıf, rilmiştir. 1832 yılında, en yüksek rütbe olan Silâhendaz erlerinin başında durur ve emir müşirlik rütbesi ihdas edilmiş ve askerî me- verirdi; Bahriye Mektebi Öğrencisi; Bahriye 82 ratip silsilesi aşağıdan yukarıya doğru şu şekli Silâhendaz Neferi - Silah taşıyan ve harp almıştır: Onbaşı, çavuş, bölük emini, çavuş, yapan ana personel sınıfıdır. Harp zamanı başçavuş, mülâzım, yüzbaşı, sol kolağası, sağ donanmaya dahil olurlardı; Bahriye Sanayi kolağası, binbaşı, kaymakam, miralay, mirli- Neferi - denizcilik endüstrisinin geliştirilmesi va, ferik, müşir. 1834 yılında taşrada Redif-i üzerine çalışmalar yapıldı ve yerli teknisyen- Asâkir-i Mansûre adıyla bir yedek ordu ku- lerin yetişmesi için bu sınıf kuruldu23. rulmuş ve aynı yıl çıkartılan bir kanunla taş- rada Redif birlikleri teşkiline başlanmıştır. Rus ordusunda İmparator I. Aleksandr Bu birliklerin kurulmasından sonra Asâkir-i (1801-1825) döneminde 1802’den beri süva- rilerde mülkedar soyundan olan bütün un- Mansûre ifadesinin yerini Asâkir-i Nizâmiye ter-ofiserlere (astsubaylar) “Junker” denilir. almış ve İmparatorluğun sonuna kadar bu ad 1811’den bu yana topçu ve mühendislik bir- kullanılmıştır21. liklerinde “mayor” rütbesi kaldırıldı ve “pra- Kanunnâme gereği, başlangıçta 12.000 porşik” rütbesi kaytarıldı24. kişiden oluşturulması düşünülen Asâkir-i (21) Abdülkadir Özcan. “Osmanli Devleti’nin Askerî Yapısı... s. 107- Mansûre, 1.500’er erden ibaret olup “ter- 121. (22) Uğur ÜNAL. Sultan Abdülaziz Devri Osmanlı Kara Ordusu (1861- tip” denilen sekiz birliğe ayrıldı. Tertip, “kol 1876). Doktora tezi, Ankara, 2006, s. 20. (23) Türk Denizci Kıyafet ve Unvanları. https://m.dzkk.tsk.tr/icerik. ve saf ”tan oluşturuldu. Her birliğin komu- php?icerik_id=126&tarmir=1 Güncelleme Tarihi : 24-09-2014; Mahmut Şevket Paşa; Osmanlı Askeri Teşkilatı ve Kıyafetleri tası “binbaşı” rütbesinde bir subaya verildi. (1363-1876), I.Cilt, İstanbul, Askeri Müze ve Kültür Sitesi Komu- 1828’de kuruluş geliştikçe değişiklikler ya- tanlığı Yayınları,1983. YENİ TÜRKİYE 107/2019 (24) Историческое обозрение устройства управления морским pılmaya başlandı. Tertip yerine alay, kol yeri- ведомством в России. Составлено В.Чубинским. Санкт- Петербург. Печатано в типографии морскаго министертсва, в ne tabur ve saf yerine de bölük terimleri be- Главном адмиралтействе. 1869, с. 127-169; Огородников С.Ф. Исторический обзор развития и деятельности Морского nimsendi. Her alayın üç taburdan kurulması министерства за сто лет его существования (1802-1902 uygun görüldü. Alay komutanına “miralay”, гг.). Сост. по поручению М-ва отстав. подполк. Корп. флот. штурманов С.Ф. Огородниковым. Санкт-Петербург, tabur komutanına “binbaşı” unvanı verildi. Типография Морского Министерства, 1902, 263 с.; Столетие  Abdülmecid döneminde (2 Temmuz leti’nde askerî rütbeler aşağıdan yukarıya 1839 – 26 Haziran 1861), Tanzimat Ferma- doğru sırasıyla: Er, Onbaşı, Bölük Emini, nı’nın ilanı ile askerî alanda önemli gelişmeler Çavuş, Başçavuş, Mülâzım-ı Sâlis (Topçu oldu. Ocak usûlünde karyerli askerlik kaldı- sınıfında-Asteğmen), Mülâzım-ı Sânî (Teğ- rıldı, yerine kur’a usulü benimsendi. 1843’te men), Mülâzım-ı Evvel (Süvâri sınıfında - Meclîs-i Dâr-ı Şûrâ-yı Askerî genişletildi. Top- Üsteğmen), Yüzbaşı, Tabur İmamı, Tabur çu sınıfını düzenlemek üzere Meclîs-i Tophâ- Katibi, Alay Katibi, Liva Katibi, Sol Kolağası ne-i Âmire kuruldu. Bâb-ı Seraskerî’nin nü- (Kd. Yüzbaşı), Sağ Kolağası (Kd. Yüzbaşı), fuzu artırıldı. Nizâmiye askerlerinin başında Alay Emini, Binbaşı (Tabur Komutanı), Kay- bulunan Serasker, ayrıca kara kuvvetlerinin makam (Yarbay), Miralay (Albay), Mirliva de kumandanı sayıldı. Seraskerlik rütbesi, (Tuğgeneral), Ferik (Tümgeneral) ve Müşîr sadrazamlık ve şeyhülislamlıkla aynı seviyeye (Mareşal) idi28. getirildi. 1845’te “Zabtiye Müşirliği” kurula- rak İstanbul ve eyaletlerin asayiş ve güvenliği Abdülaziz döneminde Korvet Kaptanı bu makama devredildi25. (günümüzdeki rütbe karşılığı Binbaşı) olan ve ondan yüksek rütbeli subayların ceketle- Tanzimat Fermanı’nın ve Kırım Sava- rinde çift sıra düğme, Sağ Kolağası (Yüzba- şı’nın etkisiyle donanma personelinde ciddi şı) ve ondan düşük rütbeli subaylarda da tek değişimler oldu. Rütbe isimleri de değişti. sıra düğme uygulaması başladı. Abdülaziz Kapudane, Reis Paşa; Patrona, Ferik Paşa; döneminde Kaptan-ı Derya’lık terk edildi, Riyale, Liva Paşa; Paşa Gemisi Süvarisi, Üç Bahriye Nazırlığı’na geçildi. Bundan başka, Ambarlı Süvarisi (Komodor), Kapak Süvari- Dört Köşe Fesli Bahriye Neferi ve Şeşha- si, Miralay (Albay); Fırkateyn Süvarisi, Kay- ne Neferi gibi yeni tip personel donanmaya makam (Yarbay); Korvet Süvarisi, Binbaşı katıldı. Üst düzey subayların omuzlarındaki 83 ve Küçük Gemi Süvarisi, Buyrultulu Kaptan apoletlerde bulunan yıldız sayısına göre rüt- (Yüzbaşı) olmak üzere değiştirildi26. Tabii ki, beler anlaşılıyordu. Liva Paşa tek, Ferik Paşa buna uyğun olarak Rus ordusundaki Polkov- iki ve Reis Paşalarda üç yıldız bulunuyordu29. nik – Miralay, Podpolkovnik ise Kaymakam Sultan Abdülaziz Tanzimat dönemi ile birlik- olarak çevrilecektir. te başlayan yeni askerî teşkilatı geliştirerek Abdülaziz döneminde (25 Haziran 1861 farklı askerî birlikler teşkil etmiş, askerî eği- – 30 Mayıs 1876) askerî ıslahatlar karakte- tim kurumlarında esaslı değişikliklere gitmiş, ri yönünden iki devre ayrılmaktadır. Birinci silahlı kuvvetlerin modernizasyonu sahasında devre tahta çıkışından 1869’a, ikinci devre bu ve Osmanlı silah teknolojisinde yeni bir çığır tarihten tahtan indirilmesine (1876’ya) kadar açmıştır30. olan süreyi kapsıyor. İlk devre, ordu için yeni военного министерства. 1802-1902. Конспекты исторических очерков столетия Военного министерства. Гл. ред. генерал- kıyafetlerin kabul edilmesi, ordunun modern лейтенант Д. А. Скалон. Санкт-Петербург, Тип. т-ва М. О. silahlarla teçhizi ve tophâne ile askerî okul- Вольф, 1906, 1202 с. (25) Uğur ÜNAL. Sultan Abdülaziz Devri Osmanlı Kara Ordusu (1861- ların ıslahı çalışmaları ile geçmiştir. 1869’da 1876)..., s.22-23. (26) Türk Denizci Kıyafet ve Unvanları. https://m.dzkk.tsk.tr/icerik. Hüseyin Avni Paşa’nın Seraskerliğe getiril- php?icerik_id=126&tarmir=1 Güncelleme Tarihi : 24-09-2014; mesiyle başlayan ikinci devrede ise, askerî Mahmut Şevket Paşa; Osmanlı Askeri Teşkilatı ve Kıyafetleri (1363-1876), I.Cilt, İstanbul, Askeri Müze ve Kültür Sitesi Komu- kuvvetlerin yeniden teşkîlâtlandırılması ve tanlığı Yayınları,1983. (27) Uğur ÜNAL. Sultan Abdülaziz Devri Osmanlı Kara Ordusu (1861- güçlendirilmesi amacıyla daha köklü ve gele- 1876)..., s.25-26. YENİ TÜRKİYE 107/2019 ceğe yönelik adımlar atılmıştır27. (28) Uğur ÜNAL. Sultan Abdülaziz Devri Osmanlı Kara Ordusu (1861- 1876)..., s. 71-72. (29) Türk Denizci Kıyafet ve Unvanları. https://m.dzkk.tsk.tr/icerik. Piyâdede Mülâzım-ı Sânî, Süvâride php?icerik_id=126&tarmir=1 Güncelleme Tarihi : 24-09-201; Mahmut Şevket Paşa. Osmanlı Askeri Teşkilatı ve Kıyafetleri (1363- Mülâzım-ı Evvel ve Sânî vekilleri, Topçuda 1876), I.Cilt, İstanbul, Askeri Müze ve Kültür Sitesi Komutanlığı ise Mülâzım-ı Sânî ve Sâlis rütbeleri konul- (30) Yayınları,1983. Uğur ÜNAL. Sultan Abdülaziz Devri Osmanlı Kara Ordusu (1861- muştur. Tanzimat döneminde Osmanlı Dev- 1876)..., s. VI.  II. Abdülhamid döneminde (31 Ağustos fiser (astsubay) isim çeşitliliği itir. 1884’den 1876 – 27 Nisan 1909), 1 Haziran 1876 ta- beri praporşik sadece savaş sırasında kulla- rihinde yapılan personeldeki ilk değişiklik ile nılır (savaş bittikten sonra ya emekli olur, ya bazı rütbe isimleri de değişti. Reis Paşa, Mü- da podporuçik rütbesine terfi edilir). Kornet şir (Büyük Amiral); Ferik Paşa, Ferik; Liva rütbesi süvaride birinci subay rütbesi olarak Paşa, Mirliva; Üç Ambarlı Süvarisi, Komodor kalır. O piyade podporuçikinden bir sınıf dü- olmak üzere değişti. 24 Haziran 1878 tarihin- şüktür, ancak süvaride podporuçik rütbesi de, Osmanlı bahriyelilerinin yabancı nişanlar yoktur. Bununla, piyade ve süvari rütbele- ve madalyalar takmasına dair düzenleme ya- ri eşleşir. Kazak birliklerinde, sınıf subaylar pıldı. 1898 yılında, günümüzde olan “Birinci süvarilerindekiler ile eşleştirilir, ancak kendi Ferik” (günümüzde Oramiral) rütbesi de ek- adları vardır. Bununla bağlı olarak, önceleri lendi. Bu dönemde subay meslekleri güverte, mayor rütbesine eşanlamda olan voyskovoy makine, sıhhiye, inşâ, levâzım ve kâtip gibi starşina rütbesi şimdi podpolkovnik rütbe- kollara ayrıldı. 1890 yılında Astsubay sınıfı sine eşit hale gelir33. 1884’de uygulanan as- (Gedikli subay) kuruldu. Bundan itibaren keri reformun sonuçu olarak Mayor (майор) donanmaya sivillerin alınmaması ve astsubay- rütbesi kaldırıldı. Aynı yılın Temmuz ayında ların da İstanbul’dan seçilmesi başladı31. praporşik (прапорщик) rütbesi de terk edil- II. Meşrutiyet döneminde (23 Temmuz di, süvaride ise ona denk gelen kornet rütbesi 1908”de yeniden ilân edilmesiyle başlayan ve podporuçik rütbesi ile eşleştirildi, bununla da Mebuslar Meclisi’nin Sultan Vahdeddin ta- süvaride podporuçik rütbesi kaldırıldı34. rafından 11 Nisan 1920’de tasfiyesi ile sona eren dönemdir) 1909 yılında İngilizlerden Bu nedenle de çeviride çok kısa za- 84 esinlenerek rütbe isimleri tekrar değiştirildi. man zarfında yapılan askerî reformlar dışın- Müşir, Müşir Amiral Paşa; Birinci Ferik Paşa, da, diğer askerî reformları incelemek, daha Amiral Paşa; Ferik Paşa, Vice Amiral Paşa; uygun olan terimleri kullanmak gerekir. Me- Mirliva, Liva Amiral Paşa; Miralay, Kalyon (31) Türk Denizci Kıyafet ve Unvanları. https://m.dzkk.tsk.tr/icerik. php?icerik_id=126&tarmir=1 Güncelleme Tarihi : 24-09-2014; Kaptanı (Albay); Kaymakam, Fırkateyn Kap- Mahmut Şevket Paşa. Osmanlı Askeri Teşkilatı ve Kıyafetleri (1876- tanı (Yarbay); Binbaşı, Korvet Kaptanı; Kola- 1908), II.Cilt, İstanbul, Askeri Müze ve Kültür Sitesi Komutanlığı Yayınları,1986. ğası, Birinci Sınıf Yüzbaşı olmak üzere değiş- (32) Türk Denizci Kıyafet ve Unvanları. https://m.dzkk.tsk.tr/icerik. php?icerik_id=126&tarmir=1 Güncelleme Tarihi : 24-09-2014. tirildi. 1916 yılında Alman subay Souchon’un (33) Историческое обозрение устройства управления морским tavsiyesi ile rütbe isimleri değişti. Müşir Ami- ведомством в России... с. 170-309; Огородников С.Ф. Исторический обзор развития и деятельности Морского ral Paşa, Müşir Amiral; Amiral Paşa, Birinci министерства за сто лет его существования (1802-1902 гг.)..; Столетие военного министерства. 1802-1902...; Ferik Amiral; Vice Amiral Paşa, Ferik Amiral Бушнелл Дж. “Д.Милютин и Балканская война: испытание военной реформы”. Великие реформы в России. 1856-1874. (Koramiral); Liva Amiral Paşa, Liva Amiral; Москва, 1992, с. 239-259; Зайончковский П.А. Военные Birinci Sınıf Yüzbaşı, Kıdemli Yüzbaşı olmak реформы 1860-1870 годов в России. Москва, Издательство Московского Университета, 1952, с. 46-135, 254-337; üzere değiştirildi32. Зайончковский П. А. Самодержавие и русская армия на рубеже XIX и XX столетий, 1881-1903. Москва, Издательство “Мысль”, 1973, с. 114-195; Карманная справочная книжка İmparatorlar, ordu için çok işler yap- для русских офицеров. Санкт-Петербург, тип. Имп. Академии mış I. Nikola (1825-1855), II. Aleksandr наук, 1856, 957 с.; “Российская императорская армия”. Большая российская энциклопедия. (в 35 т.). гл. ред. Ю. С. (1855-1881) ve III. Aleksandr’ın (1881-1894) Осипов. Москва, Большая Российская энциклопедия, 2004; Свод военных постановлений 1869 года. Издание второе (по hükümdarlığı yıllarında, 1828’den itibaren 1-е июля 1889), Санкт-Петербург, Гос. типогр, 1890, с.4-118; Свод военных постановлений 1869 года. (часть первая, по ordu kazaklarına ordu süvarisinden farklı YENİ TÜRKİYE 107/2019 1января 1893 года), Санкт-Петербург, Гос. типогр, 1893, с.15- rütbeler verildi (Muhafız Kazak ve Muhafız 82, 3-238; Свод военных постановлений 1869 года. Издание второе (по 1 января 1907 года), Санкт-Петербург, Гос. Ataman alaylarında rütbeler bütün muhafız типогр, 1907, с. 8-132; Крылов В.М. “Милютинские военные реформы в артиллерии”. Военно-исторический журнал, 2002, süvarilerde olduğu gibi sıralanırlar). Kazak №1, с. 65-69; Меннинг Б.У. Пуля и штык: Армия Российской birimleri, düzensiz süvari kategorisinden or- империи, 1861-1914. Москва, 2015. (34) Зайончковский П. А. Самодержавие и русская армия на duya geçerler. I. Nikola döneminde unter-o- рубеже..., с.168-169. sela, Rus ordusunda general rütbelerinden nik” şeklinde yazılacaktır. Kazak (Kozak) (Erkân) 1798 yılına kadar Brigadir rütbesi birliklerinde en düşük rütbe olan Kazak ne- mevcut olmuştur. Bu rütbe Osmanlı ordu- fere eşittir. Ayrıca piyadede Astsubay’a denk sundaki Mirliva rütbesine denk geliyor. gelen “урядник/uryadnik” rütbesi vardır. Uryadniklerden başka Kazak alayında analoji XVIII yüzyılın başlarında Rus donan- düzeyde olan 1-2 Alay kâtibi (mirzesi) de bu- masında kullanılan “подштюрман/podşt- lunurdu. Türk ordusunda karşılığı “Astsubay” yurman” askerî terimi Osmanlı ordusundaki olan “унтер-офицер” (unter-ofiser) rütbesi, “Odabaşı”35 (aynı zamanda Yeniçeri Kışlası aynı zamanda uryadnik ile eşdeğer rütbeler Amiri36) terimine eşitti, reisin canişini anlamı- olduğundan39 çeviride özgün ünvanlar kulla- na geliyordu. Aynı dönemde Rusça metinler- nılmalıdır. deki “штюрман/ştyurman” ise Gvardianbaşı olarak çevrilecektir. XVIII yüzyılın başlarına Bazı durumlarda “капитан/kapitan” ait kaynakta birinci sol kanad süvarilerde rütbesini “Piyade Binbaşı”; “ротмистр/pot- (sipahiler) Kalfanın Rusça karşılığı kvartir- mistr” – “Süvari Binbaşı”; “есаул/yesaul” – meyster37 (квартирмейстер) şeklinde veril- “Kazak Binbaşı” olarak çevirmek mümkün- miştir. Kvartirmeyster terimi Tuçkovun söz- dür. Aynı zamanda “гвардейский капитан/ lüğünde “квартирмейстер/kvartirmeyster” gvardeyskiy kapitan” (Muhafız Binbaşı) veya “квартирмистр/kvartirmistr” şeklinde “пехотный подполковник/pexotnıy kapi- verilmiş. Alman kelimesi olan bu söz daire tan” (Piyade Podpolkovnik) ile, “гвардейский başkanı (reisi), unter-ofiser (astsubay) rütbeli ротмистр/gvardeyskiy potmistr” (Mühafız bir memurdu, ordu için daire ve kamp bul- Binbaşı) “подполковник/podpolkovnik” makta görevliydi. O aynı zamanda mühendis- (şimdiki Yarbay) ile, “гвардейский есаул/ lik alanında bazı bilgilere da vagıf olmalı ve 85 gvardeyskiy yesaul” (Muhafız Kazak Binba- ordunun bulunduğu yerin doğadan planını ya şı) ise Kazaklarda “войсковой старшина/ da küçük bir resmini çize bilmeliydi. Göre- voyskovoy starşina” ile eşdeğerdedir. Eğer vi, alayda birliklerin yiyecek içecek sağlamalı metinde Kazak Alaylarından başka Muhafız yem bulmalıydı38. Kazak Alayı’na (Л.-Гв. Казачий полк/Leyb Çağdaş dönemde Yarbay adlanan as- – Gvardii Kazaçiy polk) dahil olan süvari rüt- kerî rütbe 1884’lü yılından 1908 yılına değin beleri de mevcut ise, o zaman “гвардейский sadece подполковник/podpolkovnik değil, ротмистр/gvardeyskiy rotmistr” rütbesi aynı zamanda “войсковой старшина/voys- “Muhafız Süvari Binbaşı” olarak çevrilecek- kovoy starşina” rütbesine eşitti. Bu nedenle tir. Onu da belirtmek gerekir ki, Muhafız de bu dönemi kapsayan olayların çevirisinde Kazak Alayı (Лейб-Гвардии Казачий полк/ подполковник/podpolkovnik – Kaymakam Leyb – Gvardii Kazaçiy polk) 27 Ocak 1798 olarak, войсковой старшина/voyskovoy yılında teşkil edilmişti. 14 Ağustos 1872’de starşina ise olduğu gibi, yani Voyskovoy star- adı Muhafız Kazak Alay-ı Hümayunu (Лейб- şina olarak tercüme edilecektir. Bu nedenle Гвардии Казачий Его Величества полк/ de 1884-1908’li yılları kapsayan döneme ait Leyb-Gvardii Yego Veliçestva polk) olarak metinlerin çevirisinde Yarbay terimini kulla- deyiştirilmiş, 4 Mart 1917 yılında yeniden nılması doğru değildir. (35) Военное состояние Оттоманския Империи с ея приращением YENİ TÜRKİYE 107/2019 и упадком. Сочинено чрез графа де Марсильли... s. 105. XVIII yüzyılın sonuna dair Rusça bel- (36) Yeniçeri kuruluşunda görevi alaylarda selâm törenlerini düzenle- mek ve yönetmek olan subay. gelerde neferata ait “пятидесятник/pyati- (37) Военное состояние Оттоманския Империи с ея приращением и упадком. Сочинено чрез графа де Марсильли... s. 68. desyatnik” (50 kişilik birliğin komutanı böyle (38) Сергей Тучков. Военный словарь... s. 163. adlanırdı) rütbesi vardır. Bu askerî rütbenin (39) Бадем Дж., Корягин С. Ичёвы и другие (İçyovlar ve diğerleri). Генеология и семейная история Донского казачества, вып. Türkçe karşılığı olmadığı için “pyatidesyat- 116, Москва, Древлехранилище, 2015, 152 s.  Muhafız Kazak Alayı olarak adlanmıştı. Çe- 1884-1920’li yıllarında Rus ordusunda viride buna dikkat etmek gerekir. Kazaklarda ve piyadede praporşikin (süvaride bu rütbe yoktur) Osmanlı’da karşılığı müla- Böylece, 1798 yılına kadar piyade ve zım-i sani olacaktır. süvaride podpolkovnik rütbesi 1798-1884 yıllarında ister Kazaklarda, ister piyade ve süvaride podpolkovnik adlanmış, ama Mu- Yabancı İsimlerin Türkçe Yazılışı hafızda rotmistr şeklinde olmuştur. Onu da Sorunları belirtmek gerekir ki, 1798 yılına kadar Kazak Azerbaycan Türkçesi ve Rusça’dan rütbeleri resmen kabul edilmemişti, bu ne- Türkçe’ye çeviride en çok rastlamış olduğu- denle de orduda süvari ve piyade rütbeleri muz sorunlardan biri de yabancı isimlerin değiştirile bilinirdi. yazılımı ile ilgilidir. İmla kurallarında Türk 1876-1884 yılında Kazak, piyade ve Dil Kurumu Yazım Kılavuzu’nun en son süvaride podpolkovnikin, aynı zamanda 1884 baskısına göre Rusça, Bulgarca, Yunanca vb. yılı reformundan sonra 1920 yılına kadar alfabesi farklı dillerde transliterasyon kullanıl- kazaklarda voyskovoy starşina, süvaride ve malı, kelimelerin aktarımı Türkçe telaffuza göre piyadede podpolkovnikin Osmanlıda karşı- olmalıdır. Ama bakalım Türkçe yazılan veya lığı Kaymakam olacaktır. Aynı yıllarda pol- Türkçeye çevirisi yapılan eser ve makalelerde kovnik rütbesi Miralay olarak çevrilecektir. yabancı isimlerin yazılımı bu kurallara uygun 1798-1884 yıllarında Rus ordusunda Kazak- mudur? larda voyskovoy starşina, piyade ve süvaride Her hangi bir dilde olan yabancı isim- mayor, mühafızda ştabs-rotmist, 1876-1884 lerin yazılışında ismin mahsus olduğu dilde 86 yıllarında da aynı adlanırdı ve Osmanlı’da o nasıl seslenirse, onu Türkçede seslenmesi- karşılığı Binbaşıydı. Ama 1884-1920’de Os- nin yazılması gerekir. Yabancı dilde seslenen manlı ordusundaki Binbaşı Rus ordusundaki harfler Türkçede yok ise, o zaman bu sese kazaklarda yesaul, süvaride rotmistr, piyade- yakın bir harfle ifade olunmalıdır. Ama bizim de kapitana eşitti. Oysa ki, Rus ordusundaki sık-sık rastlamış olduğum durumlarda yaban- bu rütbelerin 1876-1884 yıılarında Osmanlı- cı ismim İngilizce yazılışı verilmektedir. Bu da karşılığı Kolağası olmuştur. Buna rağmen her halde son zamanlar sık kullanılan Promt 1884-1920’de Osmanlıdaki Kolağası Rus çeviriler, veya makale yazımında İngilizce ordusundaki kazaklarda podyesaul, süvaride kaynaklardan istifade ile izah oluna bilir. Bu ştabs-rotmistr, piyadede ştabs-kapitana eşit- da anlaşılmazlıklara veya eser ve makaleler- ti. 1876-1884 yıllarında ştabs-kapitan sadece de verilen isimlerin yanlış telaffuzuna neden piyadede mevcuttu ve Osmanlı’da karşılığı oluyor. Mesela, James adını götürek. Eğer yoktu. Türkçe metinde ad bu şekilde yazılırsa İngi- 1798-1884 yıllarında Rus ordusunda lisceyi bilmeyen okuyucu bunu nasıl telaffuz Kazaklarda sotnik, piyade ve süvaride poru- edecektir? Tabii ki “James” olarak. Ama doğ- çik, mühafızda (Hassa) kornet, 1876-1920’de ru telaffuz Ceymz, transkripsiyonda [jāmz] aynı şekilde adlanır, Osmanlıda karşılığı yüz- şeklindedir. Türkçe’de bu harflerin hepsi ol- başıdır. duğu halde neden yabancı isim “Ceymz” de- ğil “James” şeklinde yazılmalıdır? Hem Latin YENİ TÜRKİYE 107/2019 1798-1884 yıllarında Rus ordusunda harfleri olan dillerin orijinalda yazılışı kolay, Kazaklarda horunjiy, kvartirmistr, piyadede eğer söz konusu Arapca, Farsca, Rusça, Ya- podporuçik, süvaride kornet, mühafızda yok- ponca vs.’dirse o zaman nasıl olacaktır? Bu tur, 1876-1920’de aynı şekilde adlanır, Os- nedenle yabancı dillerdeki isimlerin telafüzü- manlı’da karşılığı mülazım-i evvel olacaktır. ne göre yazmak daha doğru olurdu.  Rusça olan isim ve soyadlarının da Rus Çarı Petro’nun ve Çariçası Kateri- Türkçeye aktarılmasında ciddi sorunlar var- na’nın isimlerinin yazılış şekline dikkat ede- dır. Mesela: Rusçada “щ” harfini Türkçeye lim. Rusça’da bunun telaffuzu Pyotr (oriji- “şş” kimi yazmak yerine neden “şç” şeklin- nalde yazılışı Петр) ve Yekaterina (orijinalde de yazılması gibi. Çarlık Rusyası’nın Kafkas- yazılışı Екатерина) şeklindedir. Ama Türkçe lardaki askerî kuvvetlerinin baş kumandanı yazılışı batılı kaynaklarda olduğu kimidir. Ptişşevin (Ртищев) ismi Rtişçev şeklinde ya- Yani Rusçada seslendiği gibi değildir. Türk zılıyor. Rusça telaffuzde “şş” sesini veren “щ” dillerinde yazılış formasında karmaşanın or- harfini “şç” şeklinde yazılışı hangi kurallara tadan kaldırılması için bu ve bu gibi isimlerin göre yazılmaktadı? Türkçe’de ş harfi olduğu yazılışında ortak bir yazılış formu, yani oriji- halde neden, hem Rusça’da, hem de Türk- nal dildeki ismin telaffuzunun Türkçe harfler çe’de bu ismin telaffuzunda mevcut olmayan ile ifade etmek daha doğru olmaz mı? Petro bir harf ve ses kullanılır. Türk Dil Kurumu ile Pyotr’un, Katerina ile Yekaterina’nın telaf- Yazım Kılavuzu’na göre Osmanlıca matbu me- fuzunda bayağı fark vardır. Yani yine de kar- tinlerde Batı sahasına ait şahıs ve şehir adları ge- maşa yaranır. Türkçe imlada bazı durumlarda nellikle okunduğu gibi yazılmaktadır. Tanzimat orijinal dildeki yazılış, bazı durumlarda Türk- sonrasına ait bir metnin çeviri yazısında bu tür çe yaygın olan yabancı yer ve şahıs adları esas kelimeler orijinal dildeki imlâsına uygun yazıl- götürülmektedir. Bir çok durumlarda yabancı malıdır. devlet, şahıs, yer vs. adlarının farklı yazılışları Ör. “Mısır’da kalan Fransızların umûr-ı da karmaşa yaratmaktadır. mâliye müdîr-i umûmîsi Posiyelk’a gönderdiği mektup (…)” ( – ). Sonuç 87 “Mısır’da kalan Fransızların umûr-ı mâ- Yukarıda örnek getirdiğimiz meseleri liye müdîr-i umûmîsi Poussielque’a gönderdiği göz önünde bulundurarak ister askeri terim- mektup (…)” ( + ) lerin çevirisinde, ister de yabancı isimlerin Türkçede yaygın olarak kullanılan ya- Türkçe yazılışında ciddi hataların olduğu bancı yer ve şahıs adlarında ise Türkçe kullanı- kanaatına varıla bilir. Bu nedenle terimlerin mı esas alınır. ve yabancı isimlerin yazılması şeklinde ortak bir ifadelerin kullanımını sağlayacak bir Türk Aslında bu ismin Fransızca telaffusu Uluslararası Komisyonu oluşturmak sanırım “Pusyelk” olacaktır. Eğer bir bilim adamı bu bu sorunların çözümünde yardımçı ola bilir. metni bir akademisyenin kitabından dipnot Bu meseleni çok güncel ve gerekli sanıyorum. olarak kullanarsa ve kongrede sunum yapıyor vede Fransızca bilmiyor. O zaman bilim ada- Kaynakça mı bu ismi nasıl telaffuz edecektir? “Pous- 1. Abdülkadir Özcan. “Osmanlı Devleti’nin Askerî sielgue” olarak mı? Hem Türkçe’de “q” harfi Yapısı”. Türkler, Cilt: 10, Sayfa: 107-121. yoktur. Türkçede olmayan bir harfi Türkçe 2. İlköğretim okulları için Türkçe sözlük. Türk Dil Ku- metinde yazmanın bir anlamı var mı? Hele rumları Yayınları, Ankara, 2009. de okuyucu bu harfin ne olduğunu bilmi- 3. Бадем Дж., Корягин С. Ичёвы и другие (İçyov- lar ve diğerleri). Генеология и семейная история Донского yorsa! Buraya Türkçe metinde “W” harfinin казачества, вып. 116, Москва, Древлехранилище, 2015, yazılması vb. da dahildir. Eger bilim adamı YENİ TÜRKİYE 107/2019 152 s. yabancı ismi yabancı dilde olan kaynak veya 4. Бушнелл Дж. “Д. Милютин и Балканская edebiyatdan alırsa, o zaman bu ismin nasıl война: испытание военной реформы”. Великие реформы в telaffuz edildiğini de bilmek zorunda. O za- России. 1856-1874. Москва, 1992. С. 239-259 man yabancı ismi telaffuza göre Türkçe yazı- 5. Историческое обозрение устройства lış şeklini verirse daha uygun olmaz mı? управления морским ведомством в России. Составлено  В.Чувинским. Санкт-Петербург. Печатано в типографии hiv-statej/1881-sistema-voinskikh-zvanij-v-rossijskoj-impera- морскаго министертсва, в Главном адмиралтействе, 1869. torskoj-armii.html 6. Карманная справочная книжка для русских 20. Столетие военного министерства. 1802- офицеров. Санкт-Петербург, тип. Имп. Академии наук, 1902. Конспекты исторических очерков столетия Военного 1856. министерства. Гл. ред. генерал-лейтенант Д. А. Скалон. 7. Крылов В.М. “Милютинские военные Санкт-Петербург, Тип. т-ва М. О. Вольф, 1906. реформы в артиллерии”. Военно-исторический журнал, 21. Шаменков С. И. “Венгерское платье пехотных 2002, №1, с. 65-69. полков армии Петра Великого”. История военного дела: 8. Лацинский А. С. Хронология русской военной исследования и источники. 2012, т. I, с. 421-463. истории: хронологический указатель войн, сражений и 22. Шунков В. Н. Русская императорская армия. дел, в которых участвовали русския войска от Петра I Москва, Хранитель, 2008, 319 с. до новейшаго времени. Санкт-Петербург, Тип. Департ. 23. Татарников К. В. “Русская армия времён уделов, 1891, 289 с. Екатерины Великой: взгляд изнутри”. История военного 9. Mahmut Şevket Paşa. Osmanlı Askeri Teşkilatı ve дела: исследования и источники. 2012, т. II, с. 278-314. Kıyafetleri (1363-1876), I.Cilt, İstanbul, Askeri Müze ve Kül- 24. Татарников К.В. Русская полевая армия 1700– tür Sitesi Komutanlığı Yayınları,1983. 1730. Обмундирование и снаряжение. Под редакцией В.И. 10. Mahmut Şevket Paşa. Osmanlı Askeri Teşkilatı Егорова, Москва, 2008. ve Kıyafetleri (1876-1908), II.Cilt, İstanbul, Askeri Müze ve 25. Татарников К. В. “Знамёна и гербы полков Kültür Sitesi Komutanlığı Yayınları,1986. Российской армии (1725—1730)”. История военного дела: 11. Меннинг Б.У. Пуля и штык: Армия Российской исследования и источники. 2012, т. I, с. 51-215. империи, 1861-1914. Москва, 2015. 26. Türk Denizci Kıyafet ve Unvanları. https://m. 12. Мышлаевский А.З. Петр Великий. Военные dzkk.tsk.tr/icerik.php?icerik_id=126&tarmir=1 Güncelleme законы и инструкции, изданные до 1715 года. Санкт- Tarihi : 24-09-2014. Петербург, 1894. 27. Тучков Сергей Александрович. Военный 13. Николаев Н. Г. Исторический очерк о словарь заключающий наименования или термины, в регалиях и знаках отличия русской армии. В 2 т., Санкт- Российском сухопутном войске употребляемые. Москва, 88 Петербург, Тип. П. П. Сойкина, 1898-1899. в типографии С. Селивановскаго, 1818; Москва, Кучково 14. Огородников, С.Ф. Исторический обзор поле, 2008, 398 стр. развития и деятельности Морского министерства за 28. Uğur ÜNAL. Sultan Abdülaziz Devri Osmanlı сто лет его существования (1802-1902 гг.). Сост. по Kara Ordusu (1861-1876). Doktora tezi, Ankara, 2006. поручению М-ва отстав. подполк. Корп. флот. штурманов С.Ф. Огородниковым. Санкт-Петербург, Типография 29. Военное состояние Оттоманския империи Морского Министерства, 1902. с ея приращением и упадком. Сочинено чрез Графа де Марсильли, члена парижския королевския академии 15. “Российская императорская армия”. Большая наук и монпельерския, а также лондонскаго королевскаго российская энциклопедия. в 35 т., гл. ред. Ю. С. Осипов, социэтета и основателя Болонскаго Института. Санкт- Москва, Большая Российская энциклопедия, 2004. Петербург, тип. При императорской Академии Наук, 1737, 16. Свод военных постановлений 1869 года. часть первая, часть вторая. Издание второе (по 1-е июля 1889), Санкт-Петербург, Гос. 30. Экзерциции, приуготовление к маршу, звание типогр, 1890. и должности полковых чинов. Санкт-Петербург, 1795. 17. Свод военных постановлений 1869 года. (по 1января 1893 года), Санкт-Петербург, Гос. типогр, 1893. 31. Зайончковский П.А. Военные реформы 1860-1870 годов в России. Москва, Издательство 18. Свод военных постановлений 1869 года. Издание второе (по 1 января 1907 года). Санкт-Петербург, Московского Университета, 1952. Гос. типогр, 1907, ; 32. Зайончковский П. А. Самодержавие и 19. Система воинских званий в Российской русская армия на рубеже XIX и XX столетий, 1881- Императорской Армии. https://www.rusempire.ru/ark- 1903. Москва, Издательство “Мысль”, 1973. YENİ TÜRKİYE 107/2019 

Azerbaycan Türkçesi tabların Türkçeye çevrilmesini zorunlu etti. Bu çeviri aşamasında bir sıra sorunlar ortaya ve Rusça’dan Türkçeye çıktı. Bu sorunlardan birincisi terim mesele- sidir. İkinci önemli mesele ise yabancı isim- Çeviride Askerî Terim lerin Türkçe yazılışında olan sorunlardır. İki Meselesi ve Yabancı ihtisası olan (Rus Dili ve Edebiyatı ve Tarih1) bir bilim adamı gibi Azerbaycan Türkçesi ve İsimlerin Türkçe Yazılışı Rusça’dan Türkçeye makale ve kitab çeviri- Sorunları lerinde çok zorluklara rastladım. Bunlardan en önemlisi Azerbaycan Türkçesi ve Rus- ça’dan Türkçeye çeviride rastlamış olduğum askerî terim meselesidir. Rusya’dan olan bir bilim adamı ile ortak projemizde askerî te- rimlerin Rusça’dan Türkçeye aktarılmasında çok zorluklar yaşadım. Bu terimlerin Türk- çeye doğru düzgün aktarılması için bayağı emek ve zaman harcadım. Askerî rütbelerin İrade Memmedova* Rusça ve Azerbaycan Türkçesi’nden Türkçe- ye doğru şekilde aktarılması çok önemlidir. Çağdaş dönemde bu rütbelerin aktarılması sorun değildir. Ama eğer söz konusu XVIII yüzyıl, XIX yüzyıl ve XX. Yüzyılın başları ise, bu gerçekten zordur. Çünkü bu yüzyıllar zar- 76 fında Osmanlı ordusunda, aynı zamanda da Çarlık Rusyası’nın ordusunda bir çok askerî reformlar gerçekleştirilmiştir. Mesela, Rus- Giriş ya’da Çariça Katerina döneminden Vatandaş Günümüzde Türk uluslarında Ortak Savaşı’na kadar yıllık bir sürede iki kere Tarih bilincinin geliştirilmesinde, Ortak Türk askerî reform gerçekleştirilmiştir. Bu dönem tarihinin yazılmasında dil önemli faktörler- zarfında ise Osmanlı Devleti’nde iki veya üç dendir. Yani Ortak bir dilin kullanılması Or- defa rütbelerin reformu yapılmıştır. Bu döne- tak tarihimizin yazılması acısından zaruridir mi kapsayan tarihî metinlerin çevirisinde bu ve günceldir. Eğer dikkat edersek son yıllarda hususu mutlaka göz önünde bulundurmak Türkçe ifadelerin kullanılmasında daha çok gerekir. Türkçe ve Azerbaycan Türkçesinde anlaşı- lan ortak kelimelerden istifade edilmektedir. Azerbaycan Türkçesi ve Rusça’dan Yani Azerbaycan Cumhuriyeti ile Türkiye Türkçe’ye Çeviride Askerî Terim Cumhuriyeti arasında tüm alanlarda ilişkiler genişledikce ortak kelimelerin kullanılma- Meselesi sı da, Türkçe kelimelerin resmî Azerbaycan Yüzyılın Rusça sözlüklerinde bazı Türkçesine veya aksine Azerbaycan Türkçe- askerî terimler günümüzde yazılım şeklin- YENİ TÜRKİYE / sinde olan kelimelerin de Türkçeye iyi an- de değil, eski şeklinde yazılırdı. Mesela; lamda yansıması görülmektedir. Azerbaycan (*) Doç. Dr., Azerbaycan Millî İlimler Akademisi Tarih Enstitüsü “Genel bilim adamlarının Türkiye ile ilim alanında Tarih” subesi “Avrupa Ülkeleri Tarihi” bölümünün müdürü. (**) Makale Kasım tarihinde YTSAM tarafından Ankara’da işbirliği, ortak kongre ve sempozyumların düzenlenen “Türk Dili Konuşan Ülkeler Kurultayı”nda sunulmuştur. düzenlemesi ve diğer ortak çalışmalar Azer- (1) Ben seafoodplus.infov adına Rus Dili ve Edebiyatı Enstitüsü’nü, son- ra da Lenkeran Devlet Üniversitesi’nin Tarih Fakültesi’ni bitirmi- baycan Türkçesi ve Rusça’dan makale ve ki- şim. бювак/byuvak2, козак/kozak3, плац-форма/ Rusça “Казак/Kazak” Kelimesi plats-forma gibi. Aynı zamanda Rus Alfa- Türkçeye Kozak mı, Yoksa Kazak mı besin’de önceleri mevcut olmuş “ер/yer” ve Şeklinde Çevirmeli? “фита/fita” gibi harfler günümüzde “е/e” ve Bu suali cevablandırmak için Sergey “ф/f ” şeklinde yazılmaktadır. Bundan baş- Tuçkov9 tarafından hazırlanarak yılında ka önceleri Rusya’da Rusça işlek olan eski Moskova’da basılmış bir askerî sözlükte bu rus sözü “пушка/puşka” (anlamı top) günü- kelimenin yazılış şekli ve anlamının nasıl ifa- müzde aynı şekilde kullanılmasına rağmen, de edildiğine dikkat edelim: Козаки (Kozaki topun başında duran asker eski Rusça’da - Kozaklar) – Kozak bir Tatarca kelimedir ve özgür (azat) bozkır sakinini ve birlikte savaş- “пушкарь/puşkar”4 adlandığı halde günü- çıyı işaretlemektedir. Tüm Avrupa’da sadece müzde “канонер/kanoner” (Fransızca canon Rusya’da Don, Ural, Karadeniz, Grebensk, sözünden) şeklinde kullanılmaktadır. Aynı Volga (İdil), Aile, Hopyer, Çuguyev, Bug, şekilde Eski Rusça’da “подкопы/podkopı” Orenburg, Ukrayna, Tepter ve Malorus’a (anlamı lağım5) – çağdaş dönemde “мина/ bölünmüş Kozaklar bulunmaktadır. Öncele- mina”, eski “подкопщики/podkopşşiki” (an- ri Zaporojye ve Yaits kozakları da mevcuttu, lamı lağımcı6), şimdi “минёр/minyor”7 ola- ama birinciler Karadeniz, ikinciler ise Ural kozakları olarak ad değiştirmişler. Rusya Ko- caktır. Tabii ki, tercümede bunları göz önün- zak’ı daha çok kendi mülkü olan, özel avan- de bulundurmak gerekir. tajlara sahip ve kendi hemarkadaşları (dostla- rı) tarafından yönetilen yerleşmiş savaşçı, ya XVIII Yüzyılın birinci yarısındaki me- da vatandaş savaşçıdır. Kozak’ın durumu bu- tinlerdeki “Казначей/kaznaçey” kelimesi nunla belirlenmiştir, ama onun görevinin ni- 77 “Hazineci” değil, “Defterdar” şeklinde çev- (2) Bu taktiki terim Fransız kelimesidir, ordunun alanda çadır kurma- rilecektir. Rusça kaynaklarda bazı durum- dan dizilişine denirdi; eğer asker kötü hava şartlarında alanda bir günden fazla kalardısa, o zaman onların sığınması için mümkün ol- larda “Tefterdar”8 şeklinde rastlanmaktadır. duğunca kulübeler yapılırdı. Kampta korunan kurallar byuvaklarda da uygulanmalıydı (seafoodplus.info Военный словарь заключающий Defterdar, Osmanlı Devleti’de maliye nazı- наименования или термины, в Российском сухопутном войске употребляемые. Москва, в типографии С. Селивановскаго, rına denilirdi, Divan-ı Hümayun üyesi idi. , стр.; Москва, Кучково поле, s. 68). (3) Казак – Kazak, Kozak Bundan başka eyalet defterdarı ve ya nazır-ı (4) Eskide top hazırlayan usta da puşkar adlanırdı. (5) Eskiden düşmanın kale duvarlarını yıkmak veya düşman kalelerine emval denilen eyalet defterları da mevcut- zarara vermek amacıyla, düşman siperlerine doğru yer altından açı- lan dar yol (İlköğretim okulları için Türkçe sözlük. Türk Dil Kurum- tu. Cumhuriyet döneminde eyelet kaldırılıp ları Yayınları, Ankara, , s). (6) “Что у нас Подкопщики; то Тюрки называют Лагумджы, cancaklara önce vilayet, sonra da il adı ve- некоторые старые Офицеры называемые Лагумджы-Баши, то есть главные над подкопщиками, которые дают многие rilince, bunların başındakı en yüksek maliye привилегии”. Bizim Podkopşikler dediyimizi, Türkler Lagumcı (Rusca metinde bu şekilde yazılmış, aslında lağımcı olmalı) adlan- görevlisine defterdar denilmeye başlandı. dırırlar Lagumcı-Başı (Lağımcıbaşı), yani lağımcıların üstün- deki ana görevliler diye anılan bazı eski Subaylar birçok ayrıcalık- Günümüzde kullanılan defterdar kelimesi bu lara sahiptiler (Военное состояние Оттоманския империи с ея приращением и упадком. Сочинено чрез Графа де anlamdadır. Ayrıca başdefterdar kelimesi de Марсильли, члена парижския королевския академии наук и монпельерския, а также лондонскаго королевскаго социэтета и vardır. XIV-XIX yüzyıllar zarfında başdefter- основателя Болонскаго Института. Санкт-Петербург, тип. При императорской Академии Наук, , часть первая, с. 66). dar Osmanlı Devleti’nin en yüksek maliye gö- (7) Bkz: seafoodplus.info Военный словарь заключающий наименования или термины, в Российском сухопутном войске YENİ TÜRKİYE / revlisi olup, vezir ve kazasker rütbelerinden употребляемые. Москва, в типографии С. Селивановскаго, , стр.; Москва, Кучково поле, , s. 21, daha aşağıda, ama Yeniçeri Ağası rütbesinin (8) Военное состояние Оттоманския Империи с ея приращением и упадком. Сочинено чрез графа де Марсильли s. üzerinde bulunmaktaydı. Devlet hazinesinin (9) Rus komutanı, devlet adamı ve yazar olan Sergey Aleksandroviç Tuçkov’un () askerî sözlüğü – Rusya’daki askerî ansik- açılıp kapanması başdefterdarın bulunmasılı lopedinin ilk tecrübesiydi. Bu sadece tarihî bir eser değil, aynı za- manda XIX. Yüzyılın başında Rusya’nın askerî tarihini incelemek ile yapılırdı. için önemli bir kaynaktır.  teliği (hizmet türü) koşullara, daha çok onun gun adları vardı. Örneğin, “капитан” (kapi- tarafından sahip olduğu araziye (topraklara) tan, yüzbaşı) rütbesi yoktu, kapitan, yani rota bağlıdır. Kozak hiç de her zaman yüngül sü- (bölük) komutanı unvanı vardı. Rota’nın, varili (sipahi) savaşçı değildir, o piyade (yaya) yani bölüğün başında kapitan, yani yüzbaşı de ola bilir, topçu birliğinde ve hatta donan- dururdu. ’lü yılından ’li yılına ka- mada bile, önemli olan onun varidatına ve dar 1. Bölüğün kaptanı (komutanı) Polko- kozak hakkına sahip olmasıdır vnik, 2. Bölüğün kaptanı Podpolkovnik, 3. Bölüğün kaptanı Mayor sayılırdı, ama tüm bu Kanaatimizce, Çağdaş dönemde Rusya bölüklerin asıl komutanı Kapitan-Poruçik idi. Kazakları ile Orta Asya Kazaklarını karıştır- Kapitan-Poruçik önceleri Poruçik’in yerini mamak için terim olarak Kozak kelimesinin tuturdu, ama ’li yılından Kapitan’ın ye- kullanılması daha isabetli olurdu. Slav Ka- rini tutmağa başladı. “Daha düşük başlangıç zakları kelimesinin kullanılması bence çok insanları” olduğu düşünülen “сержанты/ yanlış bir ifade. Çünkü hiç de tüm Kozak- serjantlar” (Dragun11 alaylarında ’li yıl- lar kendilerini Slav hesap etmiyorlar. Benim larından onları “вахмистр/vahmistr” olarak yılında bizim enstitümüze gelmiş olan adlandırmağa başladılar), “подпрапорщики/ bir Ataman ve temsilçileri ile görüşme fırsa- podpraporşikler”, “каптенармусы/kaptenar- tım olmuştu. Onlar kendilerini Türk kökenli muslar” ve “фурьеры/furyerler” (Dragun saymaktadılar. Karabağ meselesinde Azer- alaylarında kvartirmeysterler) genel ola- baycan’ı destekliyor ve bize aynı soydanız rak “урядник/uryadnik” veya Alman usulü diyorlardı. “унтер-офицер/unterofiser” (astsubay) ola- rak adlandılar. Serjant (vahmistr) bölükte Rusçadan Askerî Rütbelerin Türkçeye üst düzey bir astsubaydı. XVIII. Yüzyılda 78 birçok kavram şimdiki anlamından farklı Çevrilmesi bir anlamdaydı. Dolayısıyla “Генерал/Gene- Rus kaynak ve edebiyyatında yazılan ral” sadece “en üst düzey komutan” (Erkan) askerî rütbelerin Türkçeye çeviride yanlışlık- değil, aynı zamanda “başkan”; “Майор/Ma- lar, baş veren olayların hangi yüzyılda veya yor” (Binbaşı) – “üst rütbeli, kıdemli” (alay dönemde cereyan ettiğine fark koymadan on- subayları arasında üst rütbeli, kıdemli) an- ların çağdaş dönemde karşılığı olan terimler lamına; “Лейтенант/Leytenant” (Teğmen) ile aktarılmasıdır. Yukarıda da değindiğimiz – “yardımcı” anlamına; “Флигель/Fligel” gibi, XVIII yüzyıl - XX. Yüzyılın başlarında – “küçük” anlamına geliyordu. “Ofiser” (su- Osmanlı ordusunda, aynı zamanda da Çarlık bay) kelimesi Almanca’dan Rusça’ya geldi. Rusyası’nın ordusunda bir çok askerî reform- (10) Сергей Тучков. Военный словарь s. lar gerçekleştirilmiştir. Bazı dönemlerde hem (11) Tuçkov’un sözlüğünde Dragun (драгун) teriminin anlamı bu şe- Osmanlı ordusundaki, aynı zamanda da Rus kilde verilmiştir; bu kavramın menşeyi çok da bilinmemektedir. Bazılarına göre bu Slav kökenli kelimedir ve “драгой/dragoy” sö- ordusundaki rütbeleri karşılıklı kıyaslayalım. zünden türemiştir. Sırplar ve diğer Slav halkları Türk ve Avusturya eğemenliğine karşı direnirken, onlarla savaşa girmiş ve savaş süre- sinde atlı olarak değil, daha çok yaya hareket etmeye kadirdiler, bu Modern kavramda Rus ordusu XVIII nedenle de süvari ve piyadeden oluşan birliklerin hareketi zamanı yüzyılın başlarında İmparator seafoodplus.info döne- onlarla aynı hareket edemiyorlardı. Dolayısıyla onlar kendi piya- delerinin bir kısmını atlara oturtmağı düşündüler ve bu da onlara minde kurulmaya başlandı. Rus ordusunun bahalıya mali olduğu için bu kuvveleri kendi dillerinde bahalı an- lamına gelen Dragoye, askerlerini ise Dragiy adlandırdılar. Bunun askerî safları kısmen Avrupa sistemlerinin doğru olup olmamağından asılı olmayarak Dragun aynı zamanda süvari ve piyadedir, yani atla götürülen piyadedir ve süvariye oran- etkisi altında, kısmen tarihsel olarak kurul- YENİ TÜRKİYE / da daha çok piyade olarak daha iyi savaşçıdır. İmparator I. Pavel’in muş Rus sistemi rütbelerinin etkisi altında Tüzüğinde bir yerde Dragunların kötü piyade olması, diğer yerin- de ise ihtiyac oldukda süvarilerdir şeklinde yazılmışdır. Tuçkov’a oluşturuldu. Bununla birlikte, o dönemde göre dragunlar yararlı kuvvetlerdir, çünkü onlar yaya birliklerden daha çabuk belirlenmiş mevkiye gele bilir, yaya şeklini alır ve asıl bizim günümüzde anladığımız anlamda as- piyade birlikleri toplarla yetişene kadar düşmenin karşısını ala bi- kerî rütbe yoktu. Belli askerî birlikler vardı, lirlerdi. Bu nedenle de Dragun alaylarında toplar da olurdu. On- lar bazı durumlarda süvari olarak faaliyette ola bilirlerdi (Сергей bu birliklerde somut unvanlar ve bunlara uy- Тучков. Военный словарь s. ). Fakat İngilizce’de olduğu gibi Almanca’da Rusya İmparatorluğu’nda ’li da bu kelimenin anlamı çok daha genişdi. yıllarında ordu sisteminde askerî rütbelerin Orduya atfen, bu terim genelde tüm askerî sistemi böyleydi: 1. Neferat (erler): ihtisasa komutanlar olarak anlaşılmaktadır. Daha göre (grenadir, fuseler); 2. Unter-ofiserler dar bir çeviride ise bu terim “hizmet eden”, (astsubaylar): Kapral (Takım lideri), Furyer “klerk” (memur), “çalışan” anlamına gelir. (Müfreze komutanı yardımçısı), kaptenar- Bu nedenle de, “унтер-офицеры/unter-ofi- mus, podpraporşik (Birlik, Tabur çavuşu), serı” (astsubaylar) küçük komutanlar, “обер- serjant, feldfebel; 3. Ober-ofiserler (üstsubay- офицеры/ ober-ofiserler” (üstsubaylar, zabi- lar): Praporşik (Fendrik), ştık-yunker (Müf- tan) üst düzey komutanlar, “штаб-офицеры/ reze komutanı), Podporuçik, Poruçik (Rota, ştab-ofiserler” (karargah (kurmay) subaylar) yani Bölük komutanı yardımçısı), Kapı- – karargah (kurmay) görevliler, “генералы/ tan-Poruçik (Rota, yani Bölüğün komutanı), generalı” (generaller) başkanlar anlamınday- Kapıtan; 4. Ştab-ofiserler (kurmay subaylar): dı. O dönemde “унтер-офицер/unter-ofiser” Mayor (Tabur komutanı yardımçısı), Podpol- (astsubay) safı rütbe değil, unvandı. Sıradan kovnik (Tabur komutanı), Polkovnik (Alay askerler (erler) daha çok kendi askerî ihtisas- komutanı), Brigadir (Tugay komutanı); 5. ları üzere - мушкетер/muşketyor, пикинер/ Generaller (Erkan): General-Mayor (Tümen pikiner, драгун/dragun vs. adlandırılmıştır. komutanı), General-Poruçik (Kolordu ko- “Er” kavramı değil, “asker” anlamı vardı, I. mutanı), General-Anşef (General-feldtsex- Petro’nun yazdığı gibi bu terim “üst düzey neyster, Ordu komutanı), General-feldmar- generalden son silahşöre, süvari veya piyade- şal (Başkomutan, fahri unvan) ye kadar” tüm askerler anlamına geliyordu. II. Mahmud dönemine kadarki ( yı- Bu nedenle de neferat ve astsubay rütbeleri lına kadar) sınıf rütbeler bunlardı: 1. Kaptan-ı 79 saflar tablosuna dahil edilmedi. I. Petro dö- Derya - donanmanın ilk zamanlarında bu neminden önce “подпоручик/podporuçik”, rütbe “Derya Beyi” idi. “Kaptan-ı Derya” ve “поручик/poruçik” olarak bilinen terimler, “Kaptan Paşa” gibi farklı isimlerle anılmak- Rus ordusu yetkilileri listesinde kaptanın tadır. Donanmanın en büyük amiridir, günü- (yüzbaşı), daha doğrusu bir rota (bölük) ko- müz Deniz Kuvvetleri Komutanına denktir. mutanının yardımcıları olarak belirlenmişti; (12) Almanca “Fähnrich” - bayraktaşıyan anlamında. ve I. Petro döneminde “унтер-лейтенант/ (13) Мышлаевский А.З. Петр Великий. Военные законы и инструкции, изданные до года. Санкт-Петербург, , unter-leytenant” (astteğmen) ve “лейтенант/ с; Экзерциции, приуготовление к маршу, звание и должности полковых чинов. Санкт-Петербург, , с leytenant” (teğmen) terimlerinin Rusça eşan- ; Татарников К.В. Русская полевая армия – lamları olarak, yani “yardımçının yardımçısı” Обмундирование и снаряжение. Под редакцией В.И. Егорова, Москва, , с; Историческое обозрение устройства ve “yardımcı” saflar tablosu çerçevesinde управления морским ведомством в России. Составлено seafoodplus.infoким. Санкт-Петербург. Печатано в типографии kullanılmaya devam etti. Daha net olarak морскаго министертсва, в Главном адмиралтействе. , с. ; Система воинских званий в Российской Императорской “talimatlar için yardımcı subay” ve “talimat Армии. seafoodplus.info subayı” anlamında kullanıldı. Daha anlamlı seafoodplus.info (14) Мышлаевский А.З. Петр Великий, с; Экзерциции, kavram olan “прапорщик/praporşik”, yani приуготовление к маршу, звание и должности полковых чинов, с; Татарников К.В. Русская полевая армия prapor, bayrağı taşıyan anlamına gelen terim, –, с; Лацинский А. С. Хронология русской военной истории: хронологический указатель войн, сражений kısa bir sürede “subay unvanına aday” anla- и дел, в которых участвовали русския войска от Петра I до mına gelen anlaşılmaz “фендрик/fendrik12” новейшаго времени. Санкт-Петербург, Тип. Департ. уделов, YENİ TÜRKİYE / , с.; Николаев Н. Г. Исторический очерк о регалиях terimi ile değiştirildi. Zaman geçtikçe, “un- и знаках отличия русской армии: В 2 т., Санкт-Петербург, Тип. П. П. Сойкина, —; Татарников К.В. “Знамёна van” ve “rütbe” kavramlarını arasında ayrıl- и гербы полков Российской армии (—)”. История военного дела: исследования и источники. , т. I, с. ma derinleşti. XIX. Yüzyılın başlangıcından ; Шунков В. Н. Русская императорская армия. Москва, sonra bu kavramlar zaten çok net bir şekilde Хранитель, , с; Шаменков С. И. “Венгерское платье пехотных полков армии Петра Великого”. История военного ayrılmıştı дела: исследования и источники. , т. I, с.  2. Kadırga Kaptanı veya Reis - Üstsubaylar den ayırt edilmeleri için tamamen farklı giyi- sınıfına denk gelen Donanma Ümerası’nın nirlerdi. Kalyoncular Sınıfı - yılında en yüksek rütbeli askerleri idi. 3. Kapudâne - Kalyoncular sınıfı kuruldu ve Osmanlı Do- yılından itibaren kullanılan bir ifade nanması, kalyonlara geçti. Kalyoncular sınıfı idi, günümüz Oramiral rütbesine denktir. 4. daima maaş almazdı, sadece göreve çağrıl- Patrona - İtalyanca asıllı bir rütbe. Günümüz dıklarına maaş verilirdi. yılında Cezayir- Koramiral rütbesine denktir. Kalyonların li Gazi Hasan Paşa’nın emri ile Kasımpaşa’da ikinci kaptanlığını yürütmekle ve tersanele- Kalyoncular Kışlası kuruldu. yılında, II. rin asayişini sağlamakla görevli idi. 5. Tersane Mahmud’un emri ile Kalyoncu sınıfı kaldırıl- Kethüdası - Tersane halkının (Tersane çalışan- dı. Kalyoncular, tıpkı Levendler gibi tüfekçi, larına verilen genel ad) yönetiminden sorum- topçu, kayıkçı gibi işleri yürütmekte idi. lu Tersane Ricali sınıfının en yüksek rütbeli Kalyoncu Çavuşu - Kalyoncuların amiri idi, askeridir. Tersanelerde Kaptan-ı Derya’dan Tersane-i Amire bölgesinin (Kasımpaşa, Ga- sonraki en yetkili subay idi. Günümüz Tüma- lata ve Beyoğlu) inzibatından sorumlu idi. miral rütbesine denktir. 6. Rîyale - İspanyol- Kalyoncu - Kalyoncular sınıfının ana persone- ca asıllı bir rütbe. Patrona’dan sonra gelen bu lidir. Çıplak Çavuşu - III. Selim dönemin- rütbe, günümüz Tuğamıral rütbesine denktir. de yabancı heyetlerin de yardımıyla “Çıplak- Kalyonların üçüncü kaptanlığı görevini üst- lar Sınıfı” kuruldu. Hafif kıyafetler giydikleri lenmişlerdi, kullandıkları gemiye “Riyâle-i ve kolları ile bacaklarının bir kısmı çıplak Hümâyun” denirdi. yılında bu rütbenin olduğu için bu isimle anılmışlardır. Çıplak adı “Liva Amiral” olarak değiştirilmiştir. 7. Çavuşu, bu sınıfın amiri idi. Çıplak Eri Tersane Başçavuşu - Tersane-i Amire’de asa- Osmanlı devletinde ilk ciddî askerî ıs- yişten sorumlu Tersane Çavuşları sınıfının en lahat girişimleri I. Mahmud’un hükümdarlığı 80 yüksek rütbeli subayı idi. 8. Tersane Çavuşu - zamanında () başlamıştır. Ahmet Tersane halkına komut veren ve asayişten Paşa, Humbaracı Ocağı’nı yeniden teşkilat- sorumlu askerler idi. Emir subaylığı görevini landırarak bölük, tabur ve alaylara ayırmış, yürüten Kaptan Paşa Çavuşu, askerî inzibat bu arada devlet büyüklerini aydınlatacak ra- görevini yürüten Tersane Tezkereci Çavuşu porlar hazırlamıştır. Subay yetiştirmek için gibi farklı türleri mevcut idi. 9. Azaplar - Os- Üsküdar’da mektep açmıştır Ahmet Pa- manlı Donanması, “Harp Sınıfı” ve “Tersane şa’nın hazırladığı nizamname gereğince ulû- Sınıfı” olarak ikiye ayrılmıştır. yılında feli humbaracılardan her kişi bir oda bazı eyaletlerden azab askerleri, Gelibolu ter- meydana getirmek üzere teşkilatlandırıldı ve sanesinde çalışmak üzere getirtildi ve donan- her odaya bir odabaşı (yüzbaşı), iki elliba- manın ilk sınıfı, Azaplar kurulmuş oldu. Azap şı, üç otuzbaşı, on onbaşı, vekilharç, imam, Odabaşıları (Azap Subayları) Savaş zamanın- hoca, tabip, cerrah, yazıcı, davulcu vesâire da. Levendler - yüzyıla kadar görevde olmak üzere 25 kişi tayin edildi kalan bu askerî sınıf, donanmanın ana perso- neli olarak kabul edilmektedir. Deniz savaş- III. Mustafa zamanında () larında tüfekçi, kara savaşlarında süvari ola- askerî ıslahat hareketlerine devam edildi. rak görev yapan Levend sınıfı, I. Abdülhamid Fransa’dan getirtilen Baron de Tott Topçu (20 Mart – 7 Nisan ) döneminde Ocağı’nın ıslahı ile görevlendirildi. Macar kaldırıldı. Karadeniz’den ve Arnavutluk’tan asıllı bu topçu ustası topçulardan başka is- YENİ TÜRKİYE / alınan Rum askerlerine “Levend-i Rumi” tihkâm ve köprücü sınıflarını da düzene denirdi. Kayıkçıbaşı - Levendlerin bir ko- (15) Türk Denizci Kıyafet ve Unvanları. seafoodplus.info php?icerik_id=&tarmir=1 Güncelleme Tarihi : ludur. Topçu Levendi – Topçu Levendleri (16) Abdülkadir Özcan. “Osmanlı Devleti’nin Askerî Yapısı”. Türkler, gemilerde Topçu ocağı vazifesini görerlerdi. Cilt: 10, Sayfa: (17) Uğur ÜNAL. Sultan Abdülaziz Devri Osmanlı Kara Ordusu ( Levend-i Rumi - Müslüman Levendler- ). Doktora tezi, Ankara, , s. 6. sokmaya çalıştı. Sürat Topçuları adıyla yeni dusunun neferleri Bostancı Ocağı’ndan alın- bir sınıf teşkil etti ve bunları sıkı bir eğitime mıştı. Günümüz modern Türk ordusunun ilk tâbi tuttu. III. Mustafa zamanının asıl önemli nüvesi kabul edilebilecek bu üniformalı ordu, yeniliği yılında günümüz Deniz Harp bölük, tabur ve alaylara ayrılıyor ve Levent Okulu’nun çekirdeği olan Mühendishâne-i Çiftliği’nde eğitiliyordu. Yeni ordunun gider- Bahrî-i Hümâyun’un açılması oldu leri için Îrâd-ı Cedîd hazinesi kurulmuştu. III. Selim Yeniçeri Ocağı dışındaki Kapıkulu Rus ordusunda ’li yılların- Ocaklarını da ıslaha çalıştı. Tophâne’yi ge- da “rütbe” ve “unvan” kavramları ayrılmağa nişletti ve yeni toplar döktürdü. Humbaracı, başlandı. Bu nedenle, yılındaki alan Lağımcı, piyade ve süvari ocaklarını düzene piyade alayı personel sıralaması belirtildiğin- soktu. Bir askerî dikimevi açtı. Günümüz de sadece “квартирмейстер/kvartirmeyster” Kara Harp Okulu’nun çekirdeği olan Mü- askeri personeli değil, aynı zamanda rütbe- hendishâne-i Berrî-i Hümâyun’u kalıcı olarak ni bildiriyordu. Subayları arasında orduda faaliyete geçirdi (). Timar sistemini yeni- “фендрик/fendrik” rütbesi “прапорщик/pra- den ele aldı. İç ve dış tahrikler sonucu porşik” ile, süvaride ise “корнет/kornet” ile yılında Kabakçı Mustafa önderliğinde çıkan değiştirilmiştir. “Секунд-майор/sekund-ma- isyan sonunda Nizâm-ı Cedîd ordusu bizzat yor ” ve “премьер-майор/premyer-ma- kurucusu tarafından kaldırılmıştır yor” unvanı yaratılır. İmparatoriçe II. Katerina () döneminde, orduda piyade ve II. Mahmud döneminde ( yıl- süvaride ast serjant (çavuş) ve kıdemli (üst) lar), yılında Yeniçeri Ocağı kaldırıldı ve çavuş unvanı verildi, фельдфебель/feldfebel ordu büyük bir değişim geçirdi. Kurulan yeni terk edildi. ’dan beri Kazak üniteleri, askerî teşkilatın adı Asâkir-i Mansûre-i Mu- ordunun süvari subaylarıyla aynı şekilde ku- hammediyye oldu. Ocak ilga edilirken, yeni- 81 rulmuş ve kendilerine eşittir, ancak Kazak çerilikle ilgili her türlü nişan, unvan ve işaret- birimleri düzensiz süvari (ordu değil) olarak ler de kaldırılmış; Ağakapısı’nın adı Serasker sayılmaya devam etmektedir. Süvarilerde Kapısı (Bâb-ı Seraskerî) olarak değiştirilmiş- подпоручик/podporuçik rütbesi yoktur ve tir. Asâkir-i Mansûre-i Muhammediyye’ye, ротмистр/pormistr kaptan rütbesine denk yaşları arasında olanlar kabul edilmiş, geliyor. İmparator I. Pavel’in () daha küçük yaştakiler için Şehzadebaşı’nda- döneminde, “rütbe” ve “unvan” kavramları ki Acemi Ocağı Kışlası talimhâne yapılmıştır. açıkça birbirinden ayrılmıştır. Piyade ve top- 12 bin kişilik ilk Asâkir-i Mansûre ordusu çu birliklerinde rütbeler beraberleşir. Nefe- tertib adı altında ’er kişilik sekiz tabura ratda, ast ve üst düzey kadrolu erler, süvaride ayrılmış ve her tabur bir binbaşının emrine вахмистр/vaxmistr (birlik çavuşu) getirilir verilmiştir. Sekiz binbaşının üstünde ise bir Osmanlı Devleti’nde gerçek anlamda başbinbaşı vardı. Her taburda ayrıca iki kol ıslahat girişimi XVIII. yüzyıl sonlarında III. ağası, topçubaşı, arabacıbaşı, cebehaneciba- Selim tarafından yapılmıştır. Yıllardır Avus- şı, mehterbaşı, imam, hekim ve cerrah gibi turya ve Rusya ile yapılmakta olan savaşların zabitler vardı. Binbaşıların altında yüzbaşı, Ziştovi ve Yaş antlaşmalarıyla sona ermesin- (18) Abdülkadir Özcan. “Osmanli Devleti’nin Askerî Yapısı s. den sonra, bütün gücüyle ıslahat hareketle- (19) Историческое обозрение устройства управления морским ведомством в России. Составлено seafoodplus.infoким. Санкт- rine girişen III. Selim önce devlet ileri gelen- YENİ TÜRKİYE / Петербург. Печатано в типографии морскаго министертсва, lerinden, yapılacak ıslahatlarla ilgili lâyihalar в Главном адмиралтействе. , с; Татарников К. В. “Русская армия времён Екатерины Великой: взгляд изнутри”. istedi. Sunulan raporların ağırlık noktası as- История военного дела: исследования и источники. , т. II, с. ; Николаев Н. Г. Исторический очерк о регалиях и kerî alanda idi. Sunulan layihaların ışığında знаках отличия русской армии. В 2 т., Санкт-Петербург, Тип. işe koyulan III. Selim önce yeni bir ordu П. П. Сойкина, (20) Abdülkadir Özcan. “Osmanli Devleti’nin Askerî Yapısı s. kurmaya karar verdi. Bu Nizâm-ı Cedîd or-  mülâzım, sancaktar, çavuş ve onbaşı gibi kü- Bir süre sonra alaylar, “hassa” ve “mansûre” çük rütbeli kumandanlar bulunuyordu. Yeni olmak üzere ikiye ayrıldı ve başlarına “ferik” ordunun en büyük kumandanı ise serasker getirildi. yılında önce hassa ferikliği, denilen zabit idi. Asâkir-i Mansûre-i Muham- sonra da mansûre ferikliği “müşirliğe” yüksel- mediyye, Yeniçeri Ocağı’nın sadece seferî de- tilerek; askerî rütbeler, Osmanlı Devleti’nin ğil, şehir güvenliği ve yangın söndürme gibi son zamanlarına kadar devam edecek biçimi- hazarî görevlerini de üstlenmişti. Serasker- ni aldı den sonra en yetkili merci Asâkir-i Mansûre Osmanlı Donanması da bundan ol- Nezâreti idi. Zamanla her üç taburdan bir dukça etkilenmişdi. yılına gelindiğin- alay teşkil edilmiş, başbinbaşılık kaldırılarak de donanmada sarık, şalvar, cübbe, kaftan her alay bir miralayın; iki alaydan da bir liva ve fermane gibi giysiler tamamen terk edil- teşkil edilerek bir mirlivanın kumandasına di. Yerine batılı devletlerinki gibi pantolon ve verilmiştir. yılında İstanbul’daki alay- ceket geldi. Rütbe isimleri de büyük ölçüde lara Hassa; Üsküdardakilere Mansûre denil- değişti. II. Mahmud () dönemi miş, böylece yeni ordu iki kısma ayrılarak her bahriyelileri şöyle idi: Kaptan-ı Derya - Rüt- birinin başına bir ferik tayin edilmiştir. Hassa be ismi değiştirilmeyen en büyük donanma birlikleri yalnız İstanbul’da bulunurken, Ru- amiri; Patrona - İsmi değiştirilmeyen bir diğer meli ve Anadolu’nun çeşitli bölgelerinde yeni rütbe idi; Bahriye Subayı; Bahriye Silâhendaz Mansûre birlikleri kurulmuştur. Taşradaki Subayı - günümüzdeki anlamı ile deniz piya- birliklerin kumandanları İstanbul’dan gönde- deleri idi. yılında teşkil olunan bu sınıf, rilmiştir. yılında, en yüksek rütbe olan Silâhendaz erlerinin başında durur ve emir müşirlik rütbesi ihdas edilmiş ve askerî me- verirdi; Bahriye Mektebi Öğrencisi; Bahriye 82 ratip silsilesi aşağıdan yukarıya doğru şu şekli Silâhendaz Neferi - Silah taşıyan ve harp almıştır: Onbaşı, çavuş, bölük emini, çavuş, yapan ana personel sınıfıdır. Harp zamanı başçavuş, mülâzım, yüzbaşı, sol kolağası, sağ donanmaya dahil olurlardı; Bahriye Sanayi kolağası, binbaşı, kaymakam, miralay, mirli- Neferi - denizcilik endüstrisinin geliştirilmesi va, ferik, müşir. yılında taşrada Redif-i üzerine çalışmalar yapıldı ve yerli teknisyen- Asâkir-i Mansûre adıyla bir yedek ordu ku- lerin yetişmesi için bu sınıf kuruldu rulmuş ve aynı yıl çıkartılan bir kanunla taş- rada Redif birlikleri teşkiline başlanmıştır. Rus ordusunda İmparator I. Aleksandr Bu birliklerin kurulmasından sonra Asâkir-i () döneminde ’den beri süva- rilerde mülkedar soyundan olan bütün un- Mansûre ifadesinin yerini Asâkir-i Nizâmiye ter-ofiserlere (astsubaylar) “Junker” denilir. almış ve İmparatorluğun sonuna kadar bu ad ’den bu yana topçu ve mühendislik bir- kullanılmıştır liklerinde “mayor” rütbesi kaldırıldı ve “pra- Kanunnâme gereği, başlangıçta porşik” rütbesi kaytarıldı kişiden oluşturulması düşünülen Asâkir-i (21) Abdülkadir Özcan. “Osmanli Devleti’nin Askerî Yapısı s. Mansûre, ’er erden ibaret olup “ter- (22) Uğur ÜNAL. Sultan Abdülaziz Devri Osmanlı Kara Ordusu ( tip” denilen sekiz birliğe ayrıldı. Tertip, “kol ). Doktora tezi, Ankara, , s. (23) Türk Denizci Kıyafet ve Unvanları. seafoodplus.info ve saf ”tan oluşturuldu. Her birliğin komu- php?icerik_id=&tarmir=1 Güncelleme Tarihi : ; Mahmut Şevket Paşa; Osmanlı Askeri Teşkilatı ve Kıyafetleri tası “binbaşı” rütbesinde bir subaya verildi. (), seafoodplus.info, İstanbul, Askeri Müze ve Kültür Sitesi Komu- ’de kuruluş geliştikçe değişiklikler ya- tanlığı Yayınları, YENİ TÜRKİYE / (24) Историческое обозрение устройства управления морским pılmaya başlandı. Tertip yerine alay, kol yeri- ведомством в России. Составлено seafoodplus.infoким. Санкт- Петербург. Печатано в типографии морскаго министертсва, в ne tabur ve saf yerine de bölük terimleri be- Главном адмиралтействе. , с. ; Огородников С.Ф. Исторический обзор развития и деятельности Морского nimsendi. Her alayın üç taburdan kurulması министерства за сто лет его существования ( uygun görüldü. Alay komutanına “miralay”, гг.). Сост. по поручению М-ва отстав. подполк. Корп. флот. штурманов С.Ф. Огородниковым. Санкт-Петербург, tabur komutanına “binbaşı” unvanı verildi. Типография Морского Министерства, , с.; Столетие  Abdülmecid döneminde (2 Temmuz leti’nde askerî rütbeler aşağıdan yukarıya – 26 Haziran ), Tanzimat Ferma- doğru sırasıyla: Er, Onbaşı, Bölük Emini, nı’nın ilanı ile askerî alanda önemli gelişmeler Çavuş, Başçavuş, Mülâzım-ı Sâlis (Topçu oldu. Ocak usûlünde karyerli askerlik kaldı- sınıfında-Asteğmen), Mülâzım-ı Sânî (Teğ- rıldı, yerine kur’a usulü benimsendi. ’te men), Mülâzım-ı Evvel (Süvâri sınıfında - Meclîs-i Dâr-ı Şûrâ-yı Askerî genişletildi. Top- Üsteğmen), Yüzbaşı, Tabur İmamı, Tabur çu sınıfını düzenlemek üzere Meclîs-i Tophâ- Katibi, Alay Katibi, Liva Katibi, Sol Kolağası ne-i Âmire kuruldu. Bâb-ı Seraskerî’nin nü- (Kd. Yüzbaşı), Sağ Kolağası (Kd. Yüzbaşı), fuzu artırıldı. Nizâmiye askerlerinin başında Alay Emini, Binbaşı (Tabur Komutanı), Kay- bulunan Serasker, ayrıca kara kuvvetlerinin makam (Yarbay), Miralay (Albay), Mirliva de kumandanı sayıldı. Seraskerlik rütbesi, (Tuğgeneral), Ferik (Tümgeneral) ve Müşîr sadrazamlık ve şeyhülislamlıkla aynı seviyeye (Mareşal) idi getirildi. ’te “Zabtiye Müşirliği” kurula- rak İstanbul ve eyaletlerin asayiş ve güvenliği Abdülaziz döneminde Korvet Kaptanı bu makama devredildi (günümüzdeki rütbe karşılığı Binbaşı) olan ve ondan yüksek rütbeli subayların ceketle- Tanzimat Fermanı’nın ve Kırım Sava- rinde çift sıra düğme, Sağ Kolağası (Yüzba- şı’nın etkisiyle donanma personelinde ciddi şı) ve ondan düşük rütbeli subaylarda da tek değişimler oldu. Rütbe isimleri de değişti. sıra düğme uygulaması başladı. Abdülaziz Kapudane, Reis Paşa; Patrona, Ferik Paşa; döneminde Kaptan-ı Derya’lık terk edildi, Riyale, Liva Paşa; Paşa Gemisi Süvarisi, Üç Bahriye Nazırlığı’na geçildi. Bundan başka, Ambarlı Süvarisi (Komodor), Kapak Süvari- Dört Köşe Fesli Bahriye Neferi ve Şeşha- si, Miralay (Albay); Fırkateyn Süvarisi, Kay- ne Neferi gibi yeni tip personel donanmaya makam (Yarbay); Korvet Süvarisi, Binbaşı katıldı. Üst düzey subayların omuzlarındaki 83 ve Küçük Gemi Süvarisi, Buyrultulu Kaptan apoletlerde bulunan yıldız sayısına göre rüt- (Yüzbaşı) olmak üzere değiştirildi Tabii ki, beler anlaşılıyordu. Liva Paşa tek, Ferik Paşa buna uyğun olarak Rus ordusundaki Polkov- iki ve Reis Paşalarda üç yıldız bulunuyordu nik – Miralay, Podpolkovnik ise Kaymakam Sultan Abdülaziz Tanzimat dönemi ile birlik- olarak çevrilecektir. te başlayan yeni askerî teşkilatı geliştirerek Abdülaziz döneminde (25 Haziran farklı askerî birlikler teşkil etmiş, askerî eği- – 30 Mayıs ) askerî ıslahatlar karakte- tim kurumlarında esaslı değişikliklere gitmiş, ri yönünden iki devre ayrılmaktadır. Birinci silahlı kuvvetlerin modernizasyonu sahasında devre tahta çıkışından ’a, ikinci devre bu ve Osmanlı silah teknolojisinde yeni bir çığır tarihten tahtan indirilmesine (’ya) kadar açmıştır olan süreyi kapsıyor. İlk devre, ordu için yeni военного министерства. Конспекты исторических очерков столетия Военного министерства. Гл. ред. генерал- kıyafetlerin kabul edilmesi, ordunun modern лейтенант Д. А. Скалон. Санкт-Петербург, Тип. т-ва М. О. silahlarla teçhizi ve tophâne ile askerî okul- Вольф, , с. (25) Uğur ÜNAL. Sultan Abdülaziz Devri Osmanlı Kara Ordusu ( ların ıslahı çalışmaları ile geçmiştir. ’da ), s (26) Türk Denizci Kıyafet ve Unvanları. seafoodplus.info Hüseyin Avni Paşa’nın Seraskerliğe getiril- php?icerik_id=&tarmir=1 Güncelleme Tarihi : ; mesiyle başlayan ikinci devrede ise, askerî Mahmut Şevket Paşa; Osmanlı Askeri Teşkilatı ve Kıyafetleri (), seafoodplus.info, İstanbul, Askeri Müze ve Kültür Sitesi Komu- kuvvetlerin yeniden teşkîlâtlandırılması ve tanlığı Yayınları, (27) Uğur ÜNAL. Sultan Abdülaziz Devri Osmanlı Kara Ordusu ( güçlendirilmesi amacıyla daha köklü ve gele- ), s YENİ TÜRKİYE / ceğe yönelik adımlar atılmıştır (28) Uğur ÜNAL. Sultan Abdülaziz Devri Osmanlı Kara Ordusu ( ), s. (29) Türk Denizci Kıyafet ve Unvanları. seafoodplus.info Piyâdede Mülâzım-ı Sânî, Süvâride php?icerik_id=&tarmir=1 Güncelleme Tarihi : ; Mahmut Şevket Paşa. Osmanlı Askeri Teşkilatı ve Kıyafetleri ( Mülâzım-ı Evvel ve Sânî vekilleri, Topçuda ), seafoodplus.info, İstanbul, Askeri Müze ve Kültür Sitesi Komutanlığı ise Mülâzım-ı Sânî ve Sâlis rütbeleri konul- (30) Yayınları, Uğur ÜNAL. Sultan Abdülaziz Devri Osmanlı Kara Ordusu ( muştur. Tanzimat döneminde Osmanlı Dev- ), s. VI.  II. Abdülhamid döneminde (31 Ağustos fiser (astsubay) isim çeşitliliği itir. ’den – 27 Nisan ), 1 Haziran ta- beri praporşik sadece savaş sırasında kulla- rihinde yapılan personeldeki ilk değişiklik ile nılır (savaş bittikten sonra ya emekli olur, ya bazı rütbe isimleri de değişti. Reis Paşa, Mü- da podporuçik rütbesine terfi edilir). Kornet şir (Büyük Amiral); Ferik Paşa, Ferik; Liva rütbesi süvaride birinci subay rütbesi olarak Paşa, Mirliva; Üç Ambarlı Süvarisi, Komodor kalır. O piyade podporuçikinden bir sınıf dü- olmak üzere değişti. 24 Haziran tarihin- şüktür, ancak süvaride podporuçik rütbesi de, Osmanlı bahriyelilerinin yabancı nişanlar yoktur. Bununla, piyade ve süvari rütbele- ve madalyalar takmasına dair düzenleme ya- ri eşleşir. Kazak birliklerinde, sınıf subaylar pıldı. yılında, günümüzde olan “Birinci süvarilerindekiler ile eşleştirilir, ancak kendi Ferik” (günümüzde Oramiral) rütbesi de ek- adları vardır. Bununla bağlı olarak, önceleri lendi. Bu dönemde subay meslekleri güverte, mayor rütbesine eşanlamda olan voyskovoy makine, sıhhiye, inşâ, levâzım ve kâtip gibi starşina rütbesi şimdi podpolkovnik rütbe- kollara ayrıldı. yılında Astsubay sınıfı sine eşit hale gelir ’de uygulanan as- (Gedikli subay) kuruldu. Bundan itibaren keri reformun sonuçu olarak Mayor (майор) donanmaya sivillerin alınmaması ve astsubay- rütbesi kaldırıldı. Aynı yılın Temmuz ayında ların da İstanbul’dan seçilmesi başladı praporşik (прапорщик) rütbesi de terk edil- II. Meşrutiyet döneminde (23 Temmuz di, süvaride ise ona denk gelen kornet rütbesi ”de yeniden ilân edilmesiyle başlayan ve podporuçik rütbesi ile eşleştirildi, bununla da Mebuslar Meclisi’nin Sultan Vahdeddin ta- süvaride podporuçik rütbesi kaldırıldı rafından 11 Nisan ’de tasfiyesi ile sona eren dönemdir) yılında İngilizlerden Bu nedenle de çeviride çok kısa za- 84 esinlenerek rütbe isimleri tekrar değiştirildi. man zarfında yapılan askerî reformlar dışın- Müşir, Müşir Amiral Paşa; Birinci Ferik Paşa, da, diğer askerî reformları incelemek, daha Amiral Paşa; Ferik Paşa, Vice Amiral Paşa; uygun olan terimleri kullanmak gerekir. Me- Mirliva, Liva Amiral Paşa; Miralay, Kalyon (31) Türk Denizci Kıyafet ve Unvanları. seafoodplus.info php?icerik_id=&tarmir=1 Güncelleme Tarihi : ; Kaptanı (Albay); Kaymakam, Fırkateyn Kap- Mahmut Şevket Paşa. Osmanlı Askeri Teşkilatı ve Kıyafetleri ( tanı (Yarbay); Binbaşı, Korvet Kaptanı; Kola- ), seafoodplus.info, İstanbul, Askeri Müze ve Kültür Sitesi Komutanlığı Yayınları, ğası, Birinci Sınıf Yüzbaşı olmak üzere değiş- (32) Türk Denizci Kıyafet ve Unvanları. seafoodplus.info php?icerik_id=&tarmir=1 Güncelleme Tarihi : tirildi. yılında Alman subay Souchon’un (33) Историческое обозрение устройства управления морским tavsiyesi ile rütbe isimleri değişti. Müşir Ami- ведомством в России с. ; Огородников С.Ф. Исторический обзор развития и деятельности Морского ral Paşa, Müşir Amiral; Amiral Paşa, Birinci министерства за сто лет его существования ( гг.)..; Столетие военного министерства. ; Ferik Amiral; Vice Amiral Paşa, Ferik Amiral Бушнелл Дж. “seafoodplus.infoн и Балканская война: испытание военной реформы”. Великие реформы в России. (Koramiral); Liva Amiral Paşa, Liva Amiral; Москва, , с. ; Зайончковский П.А. Военные Birinci Sınıf Yüzbaşı, Kıdemli Yüzbaşı olmak реформы годов в России. Москва, Издательство Московского Университета, , с. , ; üzere değiştirildi Зайончковский П. А. Самодержавие и русская армия на рубеже XIX и XX столетий, Москва, Издательство “Мысль”, , с. ; Карманная справочная книжка İmparatorlar, ordu için çok işler yap- для русских офицеров. Санкт-Петербург, тип. Имп. Академии mış I. Nikola (), II. Aleksandr наук, , с.; “Российская императорская армия”. Большая российская энциклопедия. (в 35 т.). гл. ред. Ю. С. () ve III. Aleksandr’ın () Осипов. Москва, Большая Российская энциклопедия, ; Свод военных постановлений года. Издание второе (по hükümdarlığı yıllarında, ’den itibaren 1-е июля ), Санкт-Петербург, Гос. типогр, , с; Свод военных постановлений года. (часть первая, по ordu kazaklarına ordu süvarisinden farklı YENİ TÜRKİYE / 1января года), Санкт-Петербург, Гос. типогр, , с rütbeler verildi (Muhafız Kazak ve Muhafız 82, ; Свод военных постановлений года. Издание второе (по 1 января года), Санкт-Петербург, Гос. Ataman alaylarında rütbeler bütün muhafız типогр, , с. ; Крылов В.М. “Милютинские военные реформы в артиллерии”. Военно-исторический журнал, , süvarilerde olduğu gibi sıralanırlar). Kazak №1, с. ; Меннинг Б.У. Пуля и штык: Армия Российской birimleri, düzensiz süvari kategorisinden or- империи, Москва, (34) Зайончковский П. А. Самодержавие и русская армия на duya geçerler. I. Nikola döneminde unter-o- рубеже, с sela, Rus ordusunda general rütbelerinden nik” şeklinde yazılacaktır. Kazak (Kozak) (Erkân) yılına kadar Brigadir rütbesi birliklerinde en düşük rütbe olan Kazak ne- mevcut olmuştur. Bu rütbe Osmanlı ordu- fere eşittir. Ayrıca piyadede Astsubay’a denk sundaki Mirliva rütbesine denk geliyor. gelen “урядник/uryadnik” rütbesi vardır. Uryadniklerden başka Kazak alayında analoji XVIII yüzyılın başlarında Rus donan- düzeyde olan Alay kâtibi (mirzesi) de bu- masında kullanılan “подштюрман/podşt- lunurdu. Türk ordusunda karşılığı “Astsubay” yurman” askerî terimi Osmanlı ordusundaki olan “унтер-офицер” (unter-ofiser) rütbesi, “Odabaşı”35 (aynı zamanda Yeniçeri Kışlası aynı zamanda uryadnik ile eşdeğer rütbeler Amiri36) terimine eşitti, reisin canişini anlamı- olduğundan39 çeviride özgün ünvanlar kulla- na geliyordu. Aynı dönemde Rusça metinler- nılmalıdır. deki “штюрман/ştyurman” ise Gvardianbaşı olarak çevrilecektir. XVIII yüzyılın başlarına Bazı durumlarda “капитан/kapitan” ait kaynakta birinci sol kanad süvarilerde rütbesini “Piyade Binbaşı”; “ротмистр/pot- (sipahiler) Kalfanın Rusça karşılığı kvartir- mistr” – “Süvari Binbaşı”; “есаул/yesaul” – meyster37 (квартирмейстер) şeklinde veril- “Kazak Binbaşı” olarak çevirmek mümkün- miştir. Kvartirmeyster terimi Tuçkovun söz- dür. Aynı zamanda “гвардейский капитан/ lüğünde “квартирмейстер/kvartirmeyster” gvardeyskiy kapitan” (Muhafız Binbaşı) veya “квартирмистр/kvartirmistr” şeklinde “пехотный подполковник/pexotnıy kapi- verilmiş. Alman kelimesi olan bu söz daire tan” (Piyade Podpolkovnik) ile, “гвардейский başkanı (reisi), unter-ofiser (astsubay) rütbeli ротмистр/gvardeyskiy potmistr” (Mühafız bir memurdu, ordu için daire ve kamp bul- Binbaşı) “подполковник/podpolkovnik” makta görevliydi. O aynı zamanda mühendis- (şimdiki Yarbay) ile, “гвардейский есаул/ lik alanında bazı bilgilere da vagıf olmalı ve 85 gvardeyskiy yesaul” (Muhafız Kazak Binba- ordunun bulunduğu yerin doğadan planını ya şı) ise Kazaklarda “войсковой старшина/ da küçük bir resmini çize bilmeliydi. Göre- voyskovoy starşina” ile eşdeğerdedir. Eğer vi, alayda birliklerin yiyecek içecek sağlamalı metinde Kazak Alaylarından başka Muhafız yem bulmalıydı Kazak Alayı’na (Л.-Гв. Казачий полк/Leyb Çağdaş dönemde Yarbay adlanan as- – Gvardii Kazaçiy polk) dahil olan süvari rüt- kerî rütbe ’lü yılından yılına değin beleri de mevcut ise, o zaman “гвардейский sadece подполковник/podpolkovnik değil, ротмистр/gvardeyskiy rotmistr” rütbesi aynı zamanda “войсковой старшина/voys- “Muhafız Süvari Binbaşı” olarak çevrilecek- kovoy starşina” rütbesine eşitti. Bu nedenle tir. Onu da belirtmek gerekir ki, Muhafız de bu dönemi kapsayan olayların çevirisinde Kazak Alayı (Лейб-Гвардии Казачий полк/ подполковник/podpolkovnik – Kaymakam Leyb – Gvardii Kazaçiy polk) 27 Ocak olarak, войсковой старшина/voyskovoy yılında teşkil edilmişti. 14 Ağustos ’de starşina ise olduğu gibi, yani Voyskovoy star- adı Muhafız Kazak Alay-ı Hümayunu (Лейб- şina olarak tercüme edilecektir. Bu nedenle Гвардии Казачий Его Величества полк/ de ’li yılları kapsayan döneme ait Leyb-Gvardii Yego Veliçestva polk) olarak metinlerin çevirisinde Yarbay terimini kulla- deyiştirilmiş, 4 Mart yılında yeniden nılması doğru değildir. (35) Военное состояние Оттоманския Империи с ея приращением YENİ TÜRKİYE / и упадком. Сочинено чрез графа де Марсильли s. XVIII yüzyılın sonuna dair Rusça bel- (36) Yeniçeri kuruluşunda görevi alaylarda selâm törenlerini düzenle- mek ve yönetmek olan subay. gelerde neferata ait “пятидесятник/pyati- (37) Военное состояние Оттоманския Империи с ея приращением и упадком. Сочинено чрез графа де Марсильли s. desyatnik” (50 kişilik birliğin komutanı böyle (38) Сергей Тучков. Военный словарь s. adlanırdı) rütbesi vardır. Bu askerî rütbenin (39) Бадем Дж., Корягин С. Ичёвы и другие (İçyovlar ve diğerleri). Генеология и семейная история Донского казачества, вып. Türkçe karşılığı olmadığı için “pyatidesyat- , Москва, Древлехранилище, , s.  Muhafız Kazak Alayı olarak adlanmıştı. Çe- ’li yıllarında Rus ordusunda viride buna dikkat etmek gerekir. Kazaklarda ve piyadede praporşikin (süvaride bu rütbe yoktur) Osmanlı’da karşılığı müla- Böylece, yılına kadar piyade ve zım-i sani olacaktır. süvaride podpolkovnik rütbesi yıllarında ister Kazaklarda, ister piyade ve süvaride podpolkovnik adlanmış, ama Mu- Yabancı İsimlerin Türkçe Yazılışı hafızda rotmistr şeklinde olmuştur. Onu da Sorunları belirtmek gerekir ki, yılına kadar Kazak Azerbaycan Türkçesi ve Rusça’dan rütbeleri resmen kabul edilmemişti, bu ne- Türkçe’ye çeviride en çok rastlamış olduğu- denle de orduda süvari ve piyade rütbeleri muz sorunlardan biri de yabancı isimlerin değiştirile bilinirdi. yazılımı ile ilgilidir. İmla kurallarında Türk yılında Kazak, piyade ve Dil Kurumu Yazım Kılavuzu’nun en son süvaride podpolkovnikin, aynı zamanda baskısına göre Rusça, Bulgarca, Yunanca vb. yılı reformundan sonra yılına kadar alfabesi farklı dillerde transliterasyon kullanıl- kazaklarda voyskovoy starşina, süvaride ve malı, kelimelerin aktarımı Türkçe telaffuza göre piyadede podpolkovnikin Osmanlıda karşı- olmalıdır. Ama bakalım Türkçe yazılan veya lığı Kaymakam olacaktır. Aynı yıllarda pol- Türkçeye çevirisi yapılan eser ve makalelerde kovnik rütbesi Miralay olarak çevrilecektir. yabancı isimlerin yazılımı bu kurallara uygun yıllarında Rus ordusunda Kazak- mudur? larda voyskovoy starşina, piyade ve süvaride Her hangi bir dilde olan yabancı isim- mayor, mühafızda ştabs-rotmist, lerin yazılışında ismin mahsus olduğu dilde 86 yıllarında da aynı adlanırdı ve Osmanlı’da o nasıl seslenirse, onu Türkçede seslenmesi- karşılığı Binbaşıydı. Ama ’de Os- nin yazılması gerekir. Yabancı dilde seslenen manlı ordusundaki Binbaşı Rus ordusundaki harfler Türkçede yok ise, o zaman bu sese kazaklarda yesaul, süvaride rotmistr, piyade- yakın bir harfle ifade olunmalıdır. Ama bizim de kapitana eşitti. Oysa ki, Rus ordusundaki sık-sık rastlamış olduğum durumlarda yaban- bu rütbelerin yıılarında Osmanlı- cı ismim İngilizce yazılışı verilmektedir. Bu da karşılığı Kolağası olmuştur. Buna rağmen her halde son zamanlar sık kullanılan Promt ’de Osmanlıdaki Kolağası Rus çeviriler, veya makale yazımında İngilizce ordusundaki kazaklarda podyesaul, süvaride kaynaklardan istifade ile izah oluna bilir. Bu ştabs-rotmistr, piyadede ştabs-kapitana eşit- da anlaşılmazlıklara veya eser ve makaleler- ti. yıllarında ştabs-kapitan sadece de verilen isimlerin yanlış telaffuzuna neden piyadede mevcuttu ve Osmanlı’da karşılığı oluyor. Mesela, James adını götürek. Eğer yoktu. Türkçe metinde ad bu şekilde yazılırsa İngi- yıllarında Rus ordusunda lisceyi bilmeyen okuyucu bunu nasıl telaffuz Kazaklarda sotnik, piyade ve süvaride poru- edecektir? Tabii ki “James” olarak. Ama doğ- çik, mühafızda (Hassa) kornet, ’de ru telaffuz Ceymz, transkripsiyonda [jāmz] aynı şekilde adlanır, Osmanlıda karşılığı yüz- şeklindedir. Türkçe’de bu harflerin hepsi ol- başıdır. duğu halde neden yabancı isim “Ceymz” de- ğil “James” şeklinde yazılmalıdır? Hem Latin YENİ TÜRKİYE / yıllarında Rus ordusunda harfleri olan dillerin orijinalda yazılışı kolay, Kazaklarda horunjiy, kvartirmistr, piyadede eğer söz konusu Arapca, Farsca, Rusça, Ya- podporuçik, süvaride kornet, mühafızda yok- ponca vs.’dirse o zaman nasıl olacaktır? Bu tur, ’de aynı şekilde adlanır, Os- nedenle yabancı dillerdeki isimlerin telafüzü- manlı’da karşılığı mülazım-i evvel olacaktır. ne göre yazmak daha doğru olurdu.  Rusça olan isim ve soyadlarının da Rus Çarı Petro’nun ve Çariçası Kateri- Türkçeye aktarılmasında ciddi sorunlar var- na’nın isimlerinin yazılış şekline dikkat ede- dır. Mesela: Rusçada “щ” harfini Türkçeye lim. Rusça’da bunun telaffuzu Pyotr (oriji- “şş” kimi yazmak yerine neden “şç” şeklin- nalde yazılışı Петр) ve Yekaterina (orijinalde de yazılması gibi. Çarlık Rusyası’nın Kafkas- yazılışı Екатерина) şeklindedir. Ama Türkçe lardaki askerî kuvvetlerinin baş kumandanı yazılışı batılı kaynaklarda olduğu kimidir. Ptişşevin (Ртищев) ismi Rtişçev şeklinde ya- Yani Rusçada seslendiği gibi değildir. Türk zılıyor. Rusça telaffuzde “şş” sesini veren “щ” dillerinde yazılış formasında karmaşanın or- harfini “şç” şeklinde yazılışı hangi kurallara tadan kaldırılması için bu ve bu gibi isimlerin göre yazılmaktadı? Türkçe’de ş harfi olduğu yazılışında ortak bir yazılış formu, yani oriji- halde neden, hem Rusça’da, hem de Türk- nal dildeki ismin telaffuzunun Türkçe harfler çe’de bu ismin telaffuzunda mevcut olmayan ile ifade etmek daha doğru olmaz mı? Petro bir harf ve ses kullanılır. Türk Dil Kurumu ile Pyotr’un, Katerina ile Yekaterina’nın telaf- Yazım Kılavuzu’na göre Osmanlıca matbu me- fuzunda bayağı fark vardır. Yani yine de kar- tinlerde Batı sahasına ait şahıs ve şehir adları ge- maşa yaranır. Türkçe imlada bazı durumlarda nellikle okunduğu gibi yazılmaktadır. Tanzimat orijinal dildeki yazılış, bazı durumlarda Türk- sonrasına ait bir metnin çeviri yazısında bu tür çe yaygın olan yabancı yer ve şahıs adları esas kelimeler orijinal dildeki imlâsına uygun yazıl- götürülmektedir. Bir çok durumlarda yabancı malıdır. devlet, şahıs, yer vs. adlarının farklı yazılışları Ör. “Mısır’da kalan Fransızların umûr-ı da karmaşa yaratmaktadır. mâliye müdîr-i umûmîsi Posiyelk’a gönderdiği mektup (…)” ( – ). Sonuç 87 “Mısır’da kalan Fransızların umûr-ı mâ- Yukarıda örnek getirdiğimiz meseleri liye müdîr-i umûmîsi Poussielque’a gönderdiği göz önünde bulundurarak ister askeri terim- mektup (…)” ( + ) lerin çevirisinde, ister de yabancı isimlerin Türkçede yaygın olarak kullanılan ya- Türkçe yazılışında ciddi hataların olduğu bancı yer ve şahıs adlarında ise Türkçe kullanı- kanaatına varıla bilir. Bu nedenle terimlerin mı esas alınır. ve yabancı isimlerin yazılması şeklinde ortak bir ifadelerin kullanımını sağlayacak bir Türk Aslında bu ismin Fransızca telaffusu Uluslararası Komisyonu oluşturmak sanırım “Pusyelk” olacaktır. Eğer bir bilim adamı bu bu sorunların çözümünde yardımçı ola bilir. metni bir akademisyenin kitabından dipnot Bu meseleni çok güncel ve gerekli sanıyorum. olarak kullanarsa ve kongrede sunum yapıyor vede Fransızca bilmiyor. O zaman bilim ada- Kaynakça mı bu ismi nasıl telaffuz edecektir? “Pous- 1. Abdülkadir Özcan. “Osmanlı Devleti’nin Askerî sielgue” olarak mı? Hem Türkçe’de “q” harfi Yapısı”. Türkler, Cilt: 10, Sayfa: yoktur. Türkçede olmayan bir harfi Türkçe 2. İlköğretim okulları için Türkçe sözlük. Türk Dil Ku- metinde yazmanın bir anlamı var mı? Hele rumları Yayınları, Ankara, de okuyucu bu harfin ne olduğunu bilmi- 3. Бадем Дж., Корягин С. Ичёвы и другие (İçyov- lar ve diğerleri). Генеология и семейная история Донского yorsa! Buraya Türkçe metinde “W” harfinin казачества, вып. , Москва, Древлехранилище, , yazılması vb. da dahildir. Eger bilim adamı YENİ TÜRKİYE / s. yabancı ismi yabancı dilde olan kaynak veya 4. Бушнелл Дж. “Д. Милютин и Балканская edebiyatdan alırsa, o zaman bu ismin nasıl война: испытание военной реформы”. Великие реформы в telaffuz edildiğini de bilmek zorunda. O za- России. Москва, С. man yabancı ismi telaffuza göre Türkçe yazı- 5. Историческое обозрение устройства lış şeklini verirse daha uygun olmaz mı? управления морским ведомством в России. Составлено  seafoodplus.infoким. Санкт-Петербург. Печатано в типографии hiv-statej/sistema-voinskikh-zvanij-v-rossijskoj-impera- морскаго министертсва, в Главном адмиралтействе, seafoodplus.info 6. Карманная справочная книжка для русских Столетие военного министерства. офицеров. Санкт-Петербург, тип. Имп. Академии наук, Конспекты исторических очерков столетия Военного министерства. Гл. ред. генерал-лейтенант Д. А. Скалон. 7. Крылов В.М. “Милютинские военные Санкт-Петербург, Тип. т-ва М. О. Вольф, реформы в артиллерии”. Военно-исторический журнал, Шаменков С. И. “Венгерское платье пехотных , №1, с. полков армии Петра Великого”. История военного дела: 8. Лацинский А. С. Хронология русской военной исследования и источники. , т. I, с. истории: хронологический указатель войн, сражений и Шунков В. Н. Русская императорская армия. дел, в которых участвовали русския войска от Петра I Москва, Хранитель, , с. до новейшаго времени. Санкт-Петербург, Тип. Департ. Татарников К. В. “Русская армия времён уделов, , с. Екатерины Великой: взгляд изнутри”. История военного 9. Mahmut Şevket Paşa. Osmanlı Askeri Teşkilatı ve дела: исследования и источники. , т. II, с. Kıyafetleri (), seafoodplus.info, İstanbul, Askeri Müze ve Kül- Татарников К.В. Русская полевая армия – tür Sitesi Komutanlığı Yayınları, Обмундирование и снаряжение. Под редакцией В.И. Mahmut Şevket Paşa. Osmanlı Askeri Teşkilatı Егорова, Москва, ve Kıyafetleri (), seafoodplus.info, İstanbul, Askeri Müze ve Татарников К. В. “Знамёна и гербы полков Kültür Sitesi Komutanlığı Yayınları, Российской армии (—)”. История военного дела: Меннинг Б.У. Пуля и штык: Армия Российской исследования и источники. , т. I, с. империи, Москва, Türk Denizci Kıyafet ve Unvanları. https://m. Мышлаевский А.З. Петр Великий. Военные seafoodplus.info?icerik_id=&tarmir=1 Güncelleme законы и инструкции, изданные до года. Санкт- Tarihi : Петербург, Тучков Сергей Александрович. Военный Николаев Н. Г. Исторический очерк о словарь заключающий наименования или термины, в регалиях и знаках отличия русской армии. В 2 т., Санкт- Российском сухопутном войске употребляемые. Москва, 88 Петербург, Тип. П. П. Сойкина, в типографии С. Селивановскаго, ; Москва, Кучково Огородников, С.Ф. Исторический обзор поле, , стр. развития и деятельности Морского министерства за Uğur ÜNAL. Sultan Abdülaziz Devri Osmanlı сто лет его существования ( гг.). Сост. по Kara Ordusu (). Doktora tezi, Ankara, поручению М-ва отстав. подполк. Корп. флот. штурманов С.Ф. Огородниковым. Санкт-Петербург, Типография Военное состояние Оттоманския империи Морского Министерства, с ея приращением и упадком. Сочинено чрез Графа де Марсильли, члена парижския королевския академии “Российская императорская армия”. Большая наук и монпельерския, а также лондонскаго королевскаго российская энциклопедия. в 35 т., гл. ред. Ю. С. Осипов, социэтета и основателя Болонскаго Института. Санкт- Москва, Большая Российская энциклопедия, Петербург, тип. При императорской Академии Наук, , Свод военных постановлений года. часть первая, часть вторая. Издание второе (по 1-е июля ), Санкт-Петербург, Гос. Экзерциции, приуготовление к маршу, звание типогр, и должности полковых чинов. Санкт-Петербург, Свод военных постановлений года. (по 1января года), Санкт-Петербург, Гос. типогр, Зайончковский П.А. Военные реформы годов в России. Москва, Издательство Свод военных постановлений года. Издание второе (по 1 января года). Санкт-Петербург, Московского Университета, Гос. типогр, , ; Зайончковский П. А. Самодержавие и Система воинских званий в Российской русская армия на рубеже XIX и XX столетий, Императорской Армии. seafoodplus.info Москва, Издательство “Мысль”, YENİ TÜRKİYE /