Enbiya Suresi Son Sayfa Türkçe Okunuşu

1 BLACK SEA ЧЕРНОЕ МОРЕ Yaz/Лето/Summe 2013 Yıl/Год/Year 5 Sayı/Число/Volume 17 ÜÇ AYDA BİR YAYINLANAN ULUSLARARASI HAKEMLİ SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ ЕЖЕКВАРТАЛЬНЫЙ МЕЖДУНАРОДНЫЙ ЖУРНАЛ ОБЩЕСТВЕННЫХ НАУК AN INTERNATIONAL QUARTERLY JOURNAL OF SOCIAL SCIENCE ISSN: Sahibi/ Учредитель/ Owner Hayrettin İVGİN Kültür Ajans Tanıtım ve Organizasyon Ltd. Şti. Konur Sokak 66/7 Bakanlıklar-ANKARA (+90) [email protected] Sorumlu Yazı İşleri Müdürü Editör/ Главный редактор/ Editor Erhan İVGİN Genel Koordinatör/ Директор/ Director Yrd. Doç. Dr. Ahmet Ali ASLAN Doç. Dr. Erdoğan ALTINKAYNAK Yayın Kurulu/ Редколлегия/ Editorial Board Prof. Dr. Ramazan KORKMAZ Prof. Dr. Orhan SÖYLEMEZ Prof. Dr. Ahmet BURAN Prof. Dr. Ali Berat ALPTEKİN Prof. Dr. Bekir DENİZ Prof. Dr. Caval KAYA Peof. Dr. Dimitri D. VASİLEV, Prof. Dr. Elfina SİBGATULLİNA Prof. Dr. Yakup ÇELİK Prof. Dr. Fikret TÜRKMEN Prof. Dr. Hüseyin TÜRK Prof. Dr. İhsan BULUT Prof. Dr. Mustafa ÜNAL Prof. Dr. Orhan SÖYLEMEZ Prof. Dr. Remzi KILIÇ Prof. Dr. Roin KAVRELIŞVILI Prof. Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ Prof. Dr. Enver TÖRE Prof. Dr. Şefika Şule ERÇETİN Prof. Dr. Tina GELAŞVİLİ Prof. Dr. Elena ARABADCİ Doç. Dr. Ahmet Evren ERGİNAL Doç. Dr. Nadya TIDIKOVA Doç. Dr. Ludmila EGOROVA Doç. Dr. Ranetta Gaffarova Redaksiyon/ Редакция/ Redaction Arş. Gör. Fatih EGE Arş. Gör. Samet AZAP Arş. Gör. Sedanur DİNÇER ARSLAN Arş. Gör. Serkan DERİN Arş. Gör. Cihan TUNCER Teknik Sorumlu/Ответственный по технической части / Technical Manager Öğr. Gör. Arif Cem TOPUZ : [email protected] Uluslar Arasi Iliskiler /Международные отношения/ international relations expert Öğr. Gör. Vedi AŞKAROĞLU : [email protected] Yabancı Dil Dan ışmanları/ Советники по иностранным языкам/ Foreign Language Consultants Prof. Dr. Roin KAVRELİŞVİLİ / Ögr. Gör. Vedi AŞKAROĞLU / Öğr. Gör. Kemal Gürcan ERTEKİN Yazışma Adresi/ Адрес издательства/ Correspondance Addres Doç. Dr. Erdoğan ALTINKAYNAK Ardahan Üniversitesi İnsani Bilimler ve Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü-Ardahan/TÜRKİYE Tel.: (+90) e- mail: [email protected] - [email protected] Baskı/ Типография/ Press SAGE Yayıncılık Rek.Mat.San.Tic.Ltd.Şti. Bu dergi Tübitak/ULAKBİM, Index Copernicus (IC), Central and Eastern European Online Library (CEEOL), Ulrich s Web (UPD), Modern Language Association of America (MLA) ve ASOS İndex tarafından indekslenmektedir. This journal is indexed by Tubitak/ULAKBIM, Index Copernicus (IC), Central and Eastern European Online Library (CEEOL), Ulrich s Web (UPD), Modern Language Association of America (MLA) and ASOS Index.

2 Hakem Kurulu/ Консультативный совет Редколлегия/ Editorial Board Prof. Dr. Ali AKAR Muğla Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Ali Berat ALPTEKİN Prof. Dr. Walter ANDREWS Prof. Dr. Tayyar ARI Prof. Dr. Erman ARTUN Prof. Dr. İbrahim Ethem ATNUR Prof. Dr. Aygün ATTAR Prof. Dr. Hasan BAHAR Prof. Dr. Cevat BAŞARAN Prof. Dr. Vladimir BELYAKOV Prof. Dr. Uwe BLAESİNG Prof. Dr. Bernt BRENDEMEON Prof. Dr. İhsan BULUT Prof. Dr. Ahmet BURAN Prof. Dr. Nalan BÜYÜKKANTARCIOĞLU Prof. Dr. Ömür CEYLAN Prof. Dr. Ahmet CİHAN Prof. Dr. Maria CİKİA Prof. Dr. Asiye Mevhibe COŞAR Prof. Dr. Halit ÇAL Prof. Dr. Özkul ÇOBANOĞLU Prof. Dr. Necati DEMİR Prof. Dr. Bekir DENİZ Prof. Dr. Abide DOĞAN Prof. Dr. Juliboy ELTAZAROV Prof. Dr. A. Bican ERCİLASUN Prof. Dr. Şefika Şule ERÇETİN Prof. Dr. Nevin GÜNGÖR ERGAN Prof. Dr. Hande BİRKALAN-GEDİK Prof. Dr. Orhan GÖKÇE Prof. Dr. İsmail GÖRKEM Prof. Dr. Gürer GÜLSEVİN Prof. Dr. Ali Osman GÜNDOĞAN Prof. Dr. Hamza GÜNDOĞDU Prof. Dr. Harun GÜNGÖR Prof. Dr. Figen GÜRSOY Prof. Dr. Tacida HAFIZ Prof. Dr. Cengiz HAKOV Prof. Dr. Alimcan İNAYET Prof. Dr. Aleksander KADİRBAYEV Prof. Dr. Fitnat KAPTAN Prof. Dr. Günay KARAAĞAÇ Prof. Dr. Kerem KARABULUT Prof. Dr. Recai KARAHAN Prof. Dr. Ayla KAŞOĞLU Prof. Dr. Roin KAVRELİŞVİLİ Prof. Dr. Ceval KAYA Prof. Dr. İsmail KERİMOV Prof. Dr.

3 Prof. Dr. Faruk KOCACIK Prof. Dr. Aynur KOÇAK Prof. Dr. Özdemir KOÇAK Prof. Dr. Abdullah KORKMAZ Prof. Dr. Ramazan KORKMAZ Prof. Dr. Mehmet Fatih KÖKSAL Prof. Dr. Adnan KULAKSIZOĞLU Prof. Dr. Muhtar KUTLU Prof. Dr. Sabahattin KÜÇÜK Prof. Dr. Mehmet OKUR Prof. Dr. Hikmet ÖKSÜZ Prof. Dr. Mustafa ÖNER Prof. Dr. Ramazan ÖZEY Prof. Dr. Haydar ÖZTAŞ Prof. Dr. Nazım Hikmet POLAT Prof. Dr. Hakan POYRAZ Prof. Dr. Abdulkerim RAHMAN Prof. Dr. Hülya SAVRAN Prof. Dr. Elfina SİBGATULLİNA Prof. Dr. Orhan SÖYLEMEZ Prof. Dr. Hatice ŞAHİN Prof. Dr. İbrahim ŞAHİN Prof. Dr. Musa ŞAŞMAZ Prof. Dr. Esma ŞİMŞEK Prof. Dr. Rüstem ŞÜKÜROV Prof. Dr. Cemalettin TAŞKIRAN Prof. Dr. Abdulvahap TAŞTAN Prof. Dr. Orhan Kemal TAVUKÇU Prof. Dr. Fikret TÜRKMEN Prof. Dr. Kerim TÜRKMEN Prof. Dr. Berrak TARANÇ Prof. Dr. Halil İbrahim USTA Prof. Dr. Mustafa ÜNAL Prof. Dr. İlyas ÜSTÜNYER Prof. Dr. Celalettin VATANDAŞ Prof. Dr. Dimitri D. VASİLEV Prof. Dr. Kamil VELİ Prof. Dr. Hakkı YAZICI Prof. Dr. Dursun YILDIRIM Doç. Dr. Betül KARAGÖZ Doç. Dr. Nadya TIDIKOVA Dr. Stale KNUDSEN Dr. Almagul SARYMSAKOVA Kazak Amerikan Üniversitesi (Kazakistan) Bu sayıya ek: Prof. Dr. Ramazna KORKMAZ, Prof. Dr. Orhan SÖYLEMEZ, Prof. Dr. Ahmet BURAN, Prof. Dr. Ceval KAYA, Prof. Dr. Enver Töre, Prof. Dr. Yakup ÇELİK, Prof. Dr. Elfina Sıbgetullina, Prof. Dr. Özkul ÇOBANOĞLU, Prof. Dr. Tuncer GÜLENSOY, Prof. Dr. Dimitri D. Vasilyev, Doç. Dr. Mehmet Kıldıroğlu, Doç. Dr. Ergali ESBOSUNOV, Prof. Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ, Prof. Dr. Elena Arabadci, Prof. Dr. Bayram KODAMAN, Prof. Dr. Necati Demir, Prof. Dr. Mustafa Ünal, Doç. Dr. Bayram DURBİLMEZ,

4 Doç. Dr. Ludmila EGOROVA, Yrd. Doç. Dr. Göksel ÖZTÜRK, Doç. Dr. Nadya TIDIKOVA, Yrd. Doç. Dr. Ayhan Kesikbay, Dr. Yaşar KALAFAT, Doç. Dr. Sema ETİKAN, Doç. Dr. Filiz Nurhan ÖLMEZ

5 Temsilcilikler/ Представители/ Representative YURT İÇİ / Турция / Interior : Prof. Dr. Bekir DENİZ ANTALYA Yrd. Doç. Dr. Bilşen İNCE ERDOĞAN AYDIN Doç. Dr. Salim ÇONOĞLU BALIKESİR Yrd. Doç. Dr. Ali ATALAY BOLU Halis TEKİN BURDUR Yrd. Doç. Dr. Rahman ÇAKIR GİRESUN Yrd. Doç. Dr. Fatma Sibel BAYRAKTAR EDİRNE Doç. Dr. Davut KILIÇ ELAZIĞ Yrd. Doç. Dr. Hilal OYTUN ARSLAN İSTANBUL Doç. Dr. Özkan ÖZTEKTEN İZMİR Doç. Dr. Bayram DURBİLMEZ KAYSERİ Yrd. Doç. Dr. Cengiz GÖKŞEN KARS Osman KABADAYI KIRŞEHİR Yrd. Doç. Dr. Mehmet EROL KİLİS Dr. Erkan KALIPÇI KONYA- NEVŞEHİR Yrd. Doç. Dr. Adnan Menderes KAYA MALATYA Yrd. Doç. Dr. İbrahim Ethem ÖZKAN NEVŞEHİR Doç. Dr. Hikmet KORAŞ NİĞDE Doç. Dr. Ergin AYAN ORDU Doç. Dr. Bekir ŞİŞMAN SAMSUN Yrd. Doç. Dr. Doğan KAYA SİVAS Doç. Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ TRABZON YURT DIŞI / Другие страны /Abroad: Mehmet Akif KORKMAZ ALMANYA Jale İSMAİLOV AZERBAYCAN İlya İVANOV ÇUVAŞİSTAN Serpil KUP FRANSA Maria CİKİA GÜRCİSTAN Mehmet TÜTÜNCÜ HOLLANDA Harid FEDAİ KKTC Prof. Dr. Tacide HAFIZ KOSOVA Prof. Dr. Hamdi HASAN MAKEDONYA Lübov ÇİMPOYEŞ MOLDOVA Eden MAMUT ROMANYA Doç. Dr. Miryana MARİNKOVİÇ SIRBİSTAN Prof. Dr. Elfina SİBGATULLİNA RUSYA FEDERASYONU Doc. Dr. Ludmila EGOROVA RUSYA FEDERASYONU - YAKUTİSTAN Doç. Dr. Nadya TIDIGOVA ALTAY Murat TOYLU TATARİSTAN M.C. Natalya BUDNİK KIRIM-UKRAYNA Dr. İrina KAYAN-POKROVSKAYA UKRAYNA Prof. Dr. İngeborg BALDAUF ALMANYA Prof. Dr. Ramesh DEOSARAN TRİNİDAD-TOBAGO Prof. Dr. Pavel DOLUKHANOV İNGİLTERE Prof. Dr. Charlyn DYERS GÜNEY AFRİKA Prof. Dr. Shih-chung HSIEH TAYVAN Doç. Dr. Rainer CZICHON ALMANYA Doç. Dr. Ramile ESXADULLAKIZI TATARİSTAN M.C. Doç. Dr. Cabbar İŞANKUL ÖZBEKİSTAN Doç. Dr. Gholam VATANDOUST KUVEYT Dr. Anarhan NADİROVA KIRGIZİSTAN Prof. Dr. İsa HABİBBEYLİ NAHÇIVAN Prof. Dr. Rukiye HACI ÇİN Prof. Dr. Cengiz HAKOV BULGARİSTAN Dr. Nana KATCHARAVA GÜRCİSTAN Prof. Dr. Dosay KENÇATAY KAZAKİSTAN Prof. Dr. Kopi KYÇYKU ROMANYA Dr. Maria MAVROPOULOU YUNANİSTAN Dr. Emna CHIKHAOUİ TUNUS Yrd. Doç. Dr. Damuta CMMİELWSKA POLONYA Prof. Dr. Tursun GABİTOV KAZAKİSTAN Doç. Dr. Kadir GÜLDİKEN İRAN Doç. Dr. Ergali ESBOSUNOV KAZAKİSTAN Prof. Dr. Ebulfez AMANOĞLU NAHÇIVAN

6 İÇİNDEKİLER Söz Başı Doç. Dr. Erdoğan ALTINKAYNAK... 9 Presentation Fikri ve Sınai Haklar Marka Konumlandırmanın Müşteri Algısına Etkisinin İncelenmesi Berkan Yanar - Murat Korkmaz... 9 Intellectual And Industrial Property Invesiıgation of the Effect of Customer Perception of the Brand Posıtıonıng Интелектуальное И Индустриальное Право Этикетирование Продукции И Его Ваздействие На Покупателья Бывший Союз Трех Императоров: Отношения Между Россией, Германией И Австро- Венгрией В Период Боснийского Кризиса Гг. Gulnaz SİBGATULLİNA The Erstwhile League of Three Emperors: The Relations Among Russia, Germany And Austria-Hungary During The Bosnian Crisis Of Eski Üç İmparatorluk İttifakı: Yıllar Bosna Krizi Döneminde Rusya, Almanya ve Avusturya-Macaristan Arasındaki Münasebetler Mısır Hiyerogliflerini Çözüme Götüren Dilbilim Anahtarları Yrd. Doç. Dr. M. Naci Kayaoğlu - Ayşe Çetinoğlu Linguistic Keys Leading to the Solution of Egyptian Hieroglyphs Лингвистические Методы Расшифровывания Египетских Иероглифов Проблема Взаимосвязи Психологии И Педагогики В Психологической Мысли Димитрия Узнадзе Prof. Dr. İmeri Basiladze - Dr. Şalva Kirtadze Dimitri Üznadze nin Psikolojik Düşüncelerine Göre Pedagoji ve Psikoloji Bağlılaşması The Problem of Interrelatıon of Psychology And Pedagogy in The Psychological Conception of Dimıtri Uznadze Kaygusuz Abdâl ın Menâkıbnâmesine Ve Şiirlerine Göre İnsanın Manevî Eğitimi Doç. Dr. Mustafa Sever Spiritual And Moral Educatıon of the Human Accordıng to Kaygusuz Abdal Poetry and His Menakibname Душевное Воспитание Человека В Стихотворениях И Житии Кайгусуз Абдала Турецкая Фразеология И Паремиология Коранического Происхождения Как Фрагмент Языковой Картины Мира Doç. Dr. İrina Pokrovskaya Turkısh Phraseology and Paremiology of Quranic Origin As the Fragment of the Language Picture of the World Dilsel Dünya Harıtasının Unsuru Olarak Kuran Menşeili Türk Deyim ve Atasözleri Turizm ve Edebiyat Etkileşimi Üzerine Dr. Hürriyet Çimen Interactıon Of Tourism and Literature По Поводу Туризма И Литературы

7 The Mythological Basis of the Word "Tangara (Tengri)" in the Context of Environmental Ethics (Based On The Texts Of Olonkho) Doç. Dr. Ludmila Egorova "Tangara (Tengri)" Kelime Mitolojik Temeli Ekoljili Etik Çerçevesinde (Olonkho Metinler Üzerinde Dayalı) Мифологическая Основа Слова Тангара (Тэнгри) В Контексте Экологической Этики (На Материале Текстов Олонхо) N. Veselovskiy nin Kırgız Anlatmalarında Rusların Türkistan Ülkesindeki Fetihleri Adlı Eseri Üzerine Yrd. Doç. Dr. Ayhan Çelikbay About The N. Veselovskıy Work Of Kyrgyz Tale Of The Russıan Conquests in the Turkestan Land Киргизский Рассказъ О Русскихъ Завоеванıяхъ В Туркестанскомъ Край По Трудам Н. Веселевского Dede Korkut Hikayelerinden Dirse Han Oğlu Buğaç Han Anlatısı Üzerine Simgesel / Arketipsel Bir Çözümleme Vedi Aşkaroğlu An Archetypal Analysis Of Son Of Dirse Khan, Bugaç Khan, In Dede Korkut Narratives Анализ Символов По Рассказу Сына Дирсе Хана Бугач Хан Из Повеcти Деде Коркут Safranbolu İlçesinde Mest Yapımı Doç. Dr. Melda Özdemir-Dilek Çelik Shoemakıng (Mest) In The Dıstrıct Of Safranbolu Производство Месты В Сафранболииском Уезде Hastanelerde Mali Performansın İncelenmesi: Ümraniye Araştırma ve Uygulama Hastanesi Üzerine Örnek Bir Uygulama Murat Korkmaz-Selami Güney Examınatıon Of Fınancıal Performance In Hospıtals: A Model Implementatıon On Ümraniye Research And Implementatıon Hospıtal Финансовая Прозводительность Больниц На Примере Юмранииской Больницы Filibe Türklerinin Sesi Hamiyet Gazetesi (R /M ) Sezgin Topal The Voıce Of Fılıbe Turks Hamiyet Newspaper (R /M ) Голос Филибийсских Турков Газета Хамиет (Мус.Кал ; Хр.Кал ) Kültür ve Din İncelemeleri Arasındaki Köprü: Pierre Bourdieu nun Sembolik Gücün Politik Ekonomisi David Swartz- Çev. İlkay ŞAHİN

8 Geleneksel Yaklaşımdan Yapılandırmacı Yaklaşıma Geçişte Öğretmen Adaylarının Görüş ve Değerlendirmeleri; Bir Söylem Analizi Yrd. Doç. Dr. Tahir GÜR - Yrd. Doç. Dr. Tuncay DİLCİ - Yrd. Doç. Dr. Ayla ARSEVEN The Opinions of Preservice Teachers in Transition From Traditional Approach to Constructivism: A Discourse Analysis

9 SÖZ BAŞI Saygı değer okuyucular Beşinci yaşımızın ilk sayısı 17. sayımızla huzurunuzdayız. Özellikle hakemlerimiz ve yazarlarımız için kolaylıklar sağlamak amacıyla dergimizin internet sayfasında bazı değişiklikler yapacağız. Sizlerin dergimize olan ilgisi her geçen gün artmakta bu da bizi sevindirmektedir. Türkiye ve Türkiye dışındaki ülkelerde akademik yükselmelerde bir hayli arkadaşımızın, başvuru dosyasında dergimizin adına rastlamamız, emeğimizin boşa gitmediğini göstermektedir. Akademik yükselme sağlayanlara başarılarının devamı, aramızdan ayrılan sosyal bilimcilere Tanrıdan rahmet diliyoruz. Çalışmalarınızda kolaylık ve başarılar dilerim. Doç. Dr. Erdoğan ALTINKAYNAK Editör PRESENTATION Dear readers, We are in your presence with the 17th issue in our 5th year. First of all, we will make some arrangements in the web page of our journal to make things easy for our referees and writers. Your interest in our journal is increasing day by day, which makes us happier. The fact that in the files of many academics who submit their works for promotion we see many items related to our journal makes it clear that our efforts are important in the academic domain. We congratulate those who have been promoted in their fields and commemorate those who have passed out. We wish you good luck in your sturdies. Associate Professor Erdoğan ALTINKAYNAK Editor ПРЕДИСЛОВИE Уважаемый читатель! Вышёл 17-ый номер нашего журнала, которому уже пять лет. Для упрощения работы редколегии и авторов статей, намерены некоторые изменения вебстраницы журнала. 7

10 Нас очень радует ежедневно возращий интерес читателей к нашему журналу. Статьи авторов из нашего журнала, которые указаны в документах с целью академического повышения, показывают, что мы напрасно не трудимся. Желаю Вам высоких достижений в академической деятельности, царство небесное всем учённым общественных наук ушедших от нас. С уважением Доктор филологических наук, доцент Эрдоган АЛТЫНКАЙНАК ЭДИTОP ЖYPHAЛA 8

11 FİKRİ ve SINAİ HAKLAR MARKA KONUMLANDIRMANIN MÜŞTERİ ALGISINA ETKİSİNİN İNCELENMESİ 1 INTELLECTUAL AND INDUSTRIAL PROPERTY INVESTIGATION OF THE EFFECT OF CUSTOMER PERCEPTION OF THE BRAND POSITIONING ИНТЕЛЕКТУАЛЬНОЕ И ИНДУСТРИАЛЬНОЕ ПРАВО ЭТИКЕТИРОВАНИЕ ПРОДУКЦИИ И ЕГО ВАЗДЕЙСТВИЕ НА ПОКУПАТЕЛЬЯ Berkan YANAR * - Murat KORKMAZ ** ÖZET Uygulamalı olarak gerçekleştirilen bu çalışmada marka konumlandırmanın müşteri algısı üzerine etkisi araştırılmıştır. Bu araştırma fikri mülkiyet kavramı açısından literatür destekli olarak genişletilmiştir. Araştırmaya toplam 100 kişi katılım gerçekleştirmiştir. Katılımcılara daha önce güvenirliliği sağlanmış iki anketten yararlanılarak hazırlanmış olan 5 li likertli ve katılımcıların demografik özelliklerini belirleyen bir anket uygulanmıştır. Anketin ilk bölümü 19 sorulu demografik bölümdür. İkinci bölümde ise likert 5 li sorudan oluşan katılımcıların marka konumlandırmaya yönelik tercihlerini etkileyen sorular yer almaktadır. Araştırmanın evrenini iki işletme oluşturmaktadır. Örneklem ise bu iki işletmenin sürekli ve belirli dönemlerde gelen müşterileridir. Uygulama iki marka tescili yapılmış ve 2010 yılından buyana faaliyet gösteren gıda ve cafe alanında hizmet veren işletmeden oluşmaktadır. Bu işletmelerin özellikleri uygulamada özetlenmiştir. Araştırma yaklaşık olarak iki ay sürmüştür. Araştırmadan elde edilen veriler SPSS 19 istatistik programı ile analiz edilmiştir. Analizde güvenirlilik analizi Cronbach s Alfa sonucunda değeri elde edilmiştir. Bu değere göre çalışmanın güvenirliliği oldukça yüksektir. Ayrıca anova, tekyönlü varyans, tukey testi ve t testleri yapılmıştır. Araştırmanın sonucunda marka değerinin müşteri algısı üzerinde etkili olduğu sonucu saptanmıştır. Anahtar Kelimeler: Marka, Fikri Mülkiyet, Pazarlama, Müşteri, Patent, Algı 1 Bu çalışma Doç. Dr. Süphan Nasır ın Danışmanlığında 2013 yılında Bahçeşehir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Programında Berkay YANAR tarafından yapılan tez çalışmasından esinlenilerek hazırlanmıştır. * İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Öğretim Üyesi ** Güven Grup A. Ş. Finans Müdürü 9

12 ABSTRACT This study aims at exploring the effects of brand positioning on consumer perception within the framework of the intellectual property concept by means of an applied analysis. This research has been extended through a literature review in terms of intellectual property. The research includes 100 participants. In the study, 5 point likert analysis and the survey on the demographical characteristics of the participants have been applied. They have been prepared by using previously applied two surveys whose reliability was proved. The first section of the survey consists of 19 questions on demographical characteristics, and the second part consists of the questions on the consumers preferences concerning brand positioning. The population of the study is composed of two groups. The sample is composed of the customers of two organizations. Application includes operation which registered its two brands and have been operating in food and cafe sectors since The characteristics of these operations have been summarised in the application. The research lasted about two months. Data collected at the end of the study have been analysed by using the computer program SSPC (Statistical Package for Social Sciences) 19. In this study, the reliability of Cronbach s Alpha is , which is highly reliable. In the study, anova, one way analysis of variance, tukey test and t- test have been applied. At the end of the study it has been observed that the brand value has a profound effect on consumer perception. Key Words: Brand, Intellectual Property, Marketing, Consumer, Patent, Perception РЕЗЮМЕ В статье рассматривается тема воздействий этикетирования на покупателья. Понятие интелектуальной собственности объясняется и поддерживается разной литературой. В исследований было содействовано 100 человек. Участники заполнили заранее приготовленные анкеты из двух частей. Первая состояла из 19 вопоросов по демографии, а вторая - из 5 вопросов по этикетированию и выбору продукции. Всеобщность этого исследования состоит из двух направлении. Один из них пример постоянной клиентуры на определённый срок. В исследовании включены две зарегистрированные марки из пищевой и кафейных отраслей. Особенности этих учреждений изложены в нашей исследований. Исследования проводились в течении двух месяцев. Его данные изложены и проонализированы по статистической программе SPSS. По итогам Cronbach s Alfa была получена цифра стоимости 0, 933. Она показывает высокую надёжность данного исследования. Кроме этого были проведены следующие тестирования anova, т. н. односторонный вариант, tukey test и t test. Итоги исследования показывают, что ценные марки имеют сильное воздействие на покупателья. Ключевые слова: марка, интелектуальная собственность, продажа, покупатель, патент, воссприимчивость. Giriş Marka kavramın ın yaratılmasında en önemli etken müş teri ve tüketicidir. Fikri mülkiyet Türkiye nin Gümrük Birliğine girmesiyle birlikte daha sık ı bir çerçeve içerisinde anılır olmasına neden olmuştur. Fikri mülkiyet mevzuatı AB ile yap ılan uyumlaştırma çalışmalarında da yer almaktadır. Fikir ve sanat eserleri kanunu tarihinde kabul edilmiştir nolu Resmi Gazetenin tarihli sayısında yayınlanarak yürürlüğe girmiştir (DPT, 2000: ). Fikri mülkiyet teriminin genelde dar anlamda 10

13 olmak üzere iki farklı şekilde tanımlandığını görmekteyiz. Genel anlamıyla fikri mülkiyet hukuku daha çok patent, endüstriyel tasarım, marka, ticaret unvanı olarak kabul edilirken; fikri sanat ve eserleri konusundaki kapsamın daha geniş olduğunu görürüz. Fikir ve sanat eserleri kapsamında değerlendirilen çalışmalar ise model, coğrafi ad, bilgisayar programları, veri tabanları, çipler, iletken topografyalar gibi daha çok üretime dayalı ve sürekliliği olan çalışmaları kapsar (Öztrak, 1971:4-5). Amerikan Pazarlama Derneğine göre; marka bir veya bir grup satıcının ürünleri veya hizmetlerini tan ımlayan ve rakiplerine karşı farklılıklar meydana getiren, isim, sembol, tasarım ve bu değerlerin bir karması marka olarak tanılandırılmaktadır. Pazarlama, kişilerin ve örgütlerin, amaçlarına uygun şekilde değişimi (mübadeleyi) sağlamak üzere; ürünlerin, hizmetlerin ve düşüncelerin yaratılması, fiyatlandırılması, dağıtımı ve tutundurma çabalarının planlanması ve uygulanması sürecidir ( Tml. Web. Tr/Download/Pazarlamaya-Giris. Pdf). Ürün ise; insanlar ihtiyaç ve arzularını ürünlerle karşılar. Bir ürün, bir ihtiyaç ya da arzuyu karşılayan herhangi bir tekliftir. Ürünler arasında, mallar, hizmetler, tecrübeler, olaylar, şahıslar, işletmeler, yerler, mülkler, organizasyonlar, enformasyon ve fikirlerin yer almaktadır (Güngör, 2006). Her ürünün bir değeri ve tüketici portföyü bulunur (Özgüner, 2003). Marka ve Özellikleri Günümüzde marka, pazarlama bileşenleri içerisinde gittikçe önem kazanan ve pazarlama yöneticilerinin artık çok daha fazla üzerinde durmaya başladıkları bir kavram haline gelmiştir. Marka 556 sayılı Markaların Korunması Hakkında KHK da bir işletmenin mal veya hizmetlerini bir başka işletmenin mal veya hizmetlerinden ayırt etmeye yarayan ve sağlanması koşulu ile kişi adları dahil, özellikle sözcükler, şekiller, sayılar, malların biçimi veya ambalajları gibi çizimle görüntülenebilen veya benzer biçimde ifade edilebilen, baskı yoluyla yayınlanabilen ve çoğaltılabilen her türlü işaretlerin tümüdür (Öncel, 2010). Her üründe bir isim oldu ğu gibi her markanın da bir ismi vardır. Bu isim firmanın en değerli varlığıdır. Marka ve isminin tüketici üzerinde etkili olabilmesi için bazı özelliklere sahip olması gerekmektedir. Bunlara baktığımızda ise; dikkat çekici olmalı, hatırlanabilir ve hatırda kalabilmeli, ürün konumlandırmasına uygun olmalı ve ürünü çağrıştırmalı, ürünü rakip markalardan ayırt etmelidir. Markanın oluşturulmasında reklam, isim ve sunun gibi görebildiğimiz faktörler tek başına yeterli değildir. Tüketicilerin göremedikleri markayı kuvvetlendiren ve ön plana çıkaran birçok faktörde bulunmaktadır(besen, 2002:8). Marka; üretici, satıcı, aracı, alıcı ve diğer yönde markanın içinde beslediği çeşitli gruplara fayda sağlamaktad ır. Markalaman ın firma ve işletmelere sağlamış olduğu birçok avantaj ve yararları vardır (Tan, 1999:8). Marka; yarattığı ürünün satışını kolaylaştırır. Markalamanın bu nedenle firma ve satıcısına büyük avantajlar sağladığı bilinir (Yavuz, 2004:11). Markalı ürün satan işletmeler katma değer ve fayda açısından oldukça yüksek verimlilik sağlarlar. Bazı durumlarda markalı ürünlerin sigorta kapsamına alınması satıcısı açısından da rahatlık sağlamaktadır. Özellikle markalı ürünlerin reklam ve yeni çıkan ürünlerin tanınırlığı açısından satıcılarının ürünleri daha hızlı ve yüksek kar oranlarını kazanmak koşulu sağladığın ı bilmekteyiz. Ürünün bilinir bir marka olması tüketicisinin dışında satıcısına da garanti sağlamakta ve bu garanti satıcılar üzerinde yüksek oranda verimlilik getirmektedir(tek, 1999:132). Markalı bir ürünün sorumluluğu satıcı açısından 11

14 da önemlidir. Satıcının markalı ürün üzerinde farklılık yaratması gerekir. Yaratılan farklılıklar da ürünün daha hızlı ve istikrarlı olarak satılmasını sağlar. Bu durum satıcısına büyük faydayı beraberinde getirir(stanton Vd., 1981:263). Aynı marka ile ürün; kullanıldığ ı yere ve kullanıcısına göre farklılık gösterebilir. Aynı ürün kullanıcısına birden fazla yarar sağlarken bir başka kullanıcısına aynı faydayı sağlamayabilir(faresevd., 1985: 263). Marka; bir işletmenin en büyük değerini oluşturmaktadır. Ürünün satışını kolaylaştıran ve tanınırlığını sağlayan en önemli unsur markadır. Marka bir ürün olmayıp ürünün kaynağını oluşturur. Markaya değerini kazandıran faktörler ise; talep edilebilirliği ve rakiplerinin karşısındaki konumu ile belirlenebilir. Markalaşmak ve marka olmak işletmenin hem kurumsal kimliğe kavuşmasına hem de rakipleri karşısındaki konumu üzerinde etkiler doğurur li yılların başında ortaya çıkan markalaşma ve marka değ eri günümüzde oldukça sık kullanılan bir terim haline gelmiştir. Marka değerinin korunması ve bu markan ın mevcut değerinin daha da artması yönünde hem hukuksal hem de fiziksel olarak çok yönlü çalışmalar gerçekleştirilmektedir (Marangoz, 2007:461). Türkçede marka değeri ya da marka denkliği olarak kullanılan inşa edilen bir markadır. (Aktuğlu, 2004, 39) Kırdar a göre marka değeri; bir markayla, markanın adıyla, simgesiyle bağlantılı ve bir firmaya veya firmanın müşterilerine ürün ve hizmet yoluyla sağlanan değeri arttıran veya azaltan aktifler ve taahhütler bütünüdür (Kırdar). Markayı sadece isim olarak değ il firma adına bir bütünlük olarak kabul etmek gerekir(gökay, 2003:10-11). Tüketiciler açısından marka değeri, marka ismi ve diğer ayırt edici özelliklerle ürüne katılan değ er olarak algılanmaktadır. Marka oluşturmanın önemli bir parçası markanın kazanacağı değerdir. Marka değeri işletmeye birçok yönden fayda sağlamaktadır (Borça, 2005; Www. Marketingturkiye2. Htm). Günümüzde artık işletmelerin piyasa değerini oluşturan önemli bir varlık olarak görülen marka değeri, bir markayla, o markanın adıyla, simgesiyle bağlantılı ve bir firmaya veya firmanın müşterilerine ürün ve hizmet yoluyla sağlanan değeri arttıran ya da azaltan aktifler ve pasifler bütünü olarak tanımlanmaktadır(altunışık, 2010; Www. Marketingturkiye. Com/?Sf=Bilgibankası/Detay&No=162). Marka değeri, saygın bir markanın bir ürüne değer katmak için kullanılmasıdır(odabaşı ve Oyman, 2002: 372) yılında, World s Most Valuable Brands listesinde bir numara Coca Cola olmuştur ve onu Microsoft izlemiştir(www. Brandchannel. Com, 2012). Bu iki firmanın en önemli ortak özelliği, marka değerleri çok yüksek markalar olmasıdır. Marka değerinin yüksekliği, daha fazla ekonomik güce sahip tüketicilere hitap etmeye büyük oranda katkı sağlar. Başarılı bir marka ve bilinirliliği üreticisi başta olmak koşulu ile aracısı ve satıcısına her yönde fayda sağlamaktadır (Jular, 2008). Dünya markası olma yolunda adımlar atmaya baş layan şirketler için; farklılaştırılmış ve global pazarlara uygun bir marka stratejisi daha da fazla önem kazanmaktadır. ( www. deloitte. com, 2010) Stratejik yönetim konusunda son yıllarda çok sıklıkla kullanılmaktadır. Stratejik yönetimin konu olduğu işletme yönetimi, uzun dönemli planlamalar, şirket stratejisi, işletme politikası, marka stratejisi ve ekonomi stratejisi olarak gösterilebilmektir. Marka stratejisinde işletme ve ürünlere yönelik tüketici ile rakip işletmelere ilişkin teknikler kullanılmaktadır. Bunların ilk başında gelen vizyon ve çalışma stratejisine ilişkin faktörler yer almaktadır. Bir örgütün vizyonu, en basit şekliyle tüm çalışanların paylaştığı örgütün geleceğine ait resim demektir. Bu nedenler ile işletme ve çalışanları oluşturulmuş olan bir markanın değerinin korunması, oluşturulacak olan yeni bir markanın ise serbest piyasada 12

15 rakipleri karşısında tutunurluluğunun sağlanması yönünde kullanılmalı ve çalış ılmalıdır. Örgüt ve ürün vizyonunun ikinci önemli olan değ eri ise, imajdır. Bir ürünün imajı ve markası tüketiciler üzerindeki en önemli etkenlerdir. İnsanlar ve tüketiciler kullandıkları ile aldıkları ürünlerde öncelikle güven olgusunun oluşturulmuş olması, ürüne ve markaya ilişkin güven duygularını sabitlemiş olması gerekir. Bu nedenle marka imajı ve bu markaya ilişkin kullanılan stratejilerin önemi büyüktür (Koch, 1997:396). Marka imajı, tüketicilerin ürünle özdeşleştirdikleri anlam ya da tüketicilerin üründen anladıklarının toplamı olarak tanımlanabilir. (Bedük, Aykut, Marka İmajı ve İhracata Etkileri, 2012, foreigntrade. gov. tr/ead/dtdergi/nisan2003/marka. htm ) Marka imajı, markaya ilişkin inançlar bütünüdür ve ürün kişiliği, duygular ve zihinde oluşan çağrışımlar gibi unsurları içermektedir. Marka imajı, markaya anlam ve değer katan unsurların toplamıdır. Tüketiciler, ürünleri ve markaları oluşturdukları imaja göre değerlendirirler ve ürünü değil imajı satın alırlar. (Marka Şehir Gaziantep, 2012, com/siteic. phpid=&altno=42&back=false) Marka konumlandırma aşamasında da tüketicilerin nasıl bir imaj satın almak istedikleri ve o ürüne nasıl bir imaj yükledikleri çok dikkatle incelenmelidir(özaslan, 2007). Marka farkındalığı kavramı, marka bilinirliğinin ve tüketici zihnindeki marka belirginliğinin her ikisini de kapsamaktadır. Marka farkındalığı, potansiyel bir alıcının, belirli bir ürün grubuna ait bir markayı tanıma ve hatırlama yeteneğidir. Marka farkındalığı, markanın tüketici belleğinde sahip olduğu izin, gücünü ifade eder. Başka bir deyişle, tüketiciler tarafından bir üretici işletmenin markasının ne kadar iyi bilindiğini ve markasının kabul gördüğünü göstermektedir(odabaşı ve Oyman, 2002:375). Marka farkındalığı, markayla ilgili olan diğer tüm çağrışımlar ı etkiler, markanın bilinirliğini arttırır, ayrıca endüstri alıcıları için önemli olan taahhüt ve niteliğin işareti olarak değerlendirilir, özellikle satış noktasına gitmeden alımına karar verilen ürünlerde marka farkındalığının yüksek olması marka tercihinde çok önemli rol oynar. Hatırlanmayan ya da göz önünde olmayan markalar tüketicin alacağı alternatifler arasına giremeyeceğ inden alımı da söz konusu olamayacaktır (Aaker, 1996: ). Marka farkındalığı, tüketicilerin algılamalarını ve tutumlarını etkilemektedir. Bununla birlikte marka sadakatinin oluşumuna ve markanın tercih edilmesine de yardımcı olmaktadır. Marka farkındalığ ı çok çeşitli şekillerde oluşturulabilir. Bunlar ın başlıcaları; farklı ve hatırlanılır olmak, jingle ve sloganın olması, sembol ve logo, başarılı halkla ilişkiler faaliyetleri, başarılı sponsorluk faaliyetleri, marka genişlemeleri, cezp edici unsurların kullanılması ve hatırlanma çalışmaları olarak sıralanabilir. Bir markanın farklı ve hatırlanır olması için en önemli unsur marka isminin özenle seçilmesidir(üner ve Alkibay, 2000: ). Farkındalık yaratılması aşamasında ürün sınıfına, markaya ya da her ikisine birden yüklenecek cezp edici unsurlar ile başarı yakalanabilir(erdil, 2004; Kinnear vd., 1996). Marka çağrışımı hafızalarda marka ile ilişkilendirilen ve tüketici açısından markanın bir anlamını ifade eden diğ er bilgilerdir(aaker, 1990:48). Marka çağrışımları, tüketiciler tarafından ürünün somut ve fiziksel özellikleri ile birlikte markanın sunum ya da iletişim uygulamalarından çıkarılmaktadır. Çağrışım türleri, doğrudan ve dolaylı olarak ürünle ilgili nitelikleri ve ürünün yararlarını içerir(erdil, 2004; Kinnear vd., 1996). Algılanan kalite, firmanın kalite kavramına tüketici açısından bakmasından başka bir şey değildir. Bu açıdan ürünün spesifikasyonlara uygunluğu konusundaki tüketici yargısı olarak tanımlanabilir (Hiebing, 2004:20). Algılanan kalite, markanın yarattığı ve önceden zihinlere yer etmiş beklentilerin bir sonucudur(pringle and Thompson, 2000:32). Algılanan kaliteyi oluşturan 13

16 unsurlar içeriğe göre değişmektedir(aaker, 1991:91). Algılanan kalitenin yüksek oranlı gerçekleşmesi tüketicilerin markaya ait, uzun dönemli deneyimleriyle ilişkili olarak, markanın üstünlüklerini ve farklılıklarını hatırladığı anlamına gelmektedir. Markanın tüketiciler tarafından algılanan kalitesi yükselirse marka değeri de bununla doğru orantılı olarak artmaktadır(üner ve Alkibay, 2000: ). Marka sadakati tüketicinin markaya olan inancın ın gücü olarak da tanımlanabilir. Pek çok marka arasından istikrarlı olarak bir markanın tercih edilmesi ve satın alınmasına marka sadakati (marka bağımlılığı) denmektedir(buell, 1985:222). Marka sadakatinin oluşturulmasında şüphesiz en önemli unsurlardan birisi, güven algısıdır. Tüketicilerin satın alımlarını büyük ölçüde, seçim yapacakları markalara duydukları güven belirlemektedir(palumbo and Herbig, 2000:117). Marka sadakati yaratıldığında, pazarlama çabaları başarılı bir şekilde uygulanmış demektir(dibb, 1998: ). Marka Konumlandırma Marka konumlandırma, işletmenin faaliyet göstereceği hedef pazarda mal ya da hizmetlerinin nerede duracağının tanımlanması sürecidir. Müşteri bakışıyla marka konumlandırması ise, hedef pazar olarak bilinen müşteri grubunun, markanın belirli bir pazarda elde ettiği yeri algılayış biçimidir (Çifçi Ve Cop 2007:3). Marka konumlandırma, markayı hedeflenen kitlenin zihninde rekabetçi bir üstünlük taşıyan bir konuma yerleştirme amacındadır (Uztuğ, 2003, 72). Konumlandırma tüketicilere, ürünlerin nasıl sunulduğu ve neyin sunulduğundan çok bir ürün veya markanın tüketiciler tarafından nasıl algılandığını aktaran bir ifade biçimidir ve bu nedenle marka yönetiminin temel konusu olarak değerlendirilir (Akdeniz Ar, 2004, 143). Başarılı ve güçlü bir marka yaratmanın on koşulu da markanın rakiplerinden farklılaşmasıdır. Bu bağlamda marka konumlandırma, marka farkında lığının sağlanması ile birlikte markanın tüketicilerce hangi kişilik ve kimlik öğeleri ile hatırlanacağını belirler (Uztuğ, 2003, 71). Marka özellikleri arasında marka kimliği belki de marka düşüncesinin ilk ve temel odak noktasıdır. (Pira, Kocabaş ve Yeniçeri, 2005, 78) Marka kimliği, işlevsel, duygusal ya da kendini ifade etme yararlarını kapsayan değer önerisini geliştirir ve marka ile müşteriler arasındaki ilişkinin kurulmasına zemin oluşturur (Aaker, 1996:68). Marka kimliğ inin oluşturulma süreci dikkatle ele alındığından, oluşturulan ürünün kime ve kimlere hitap ettiğ i hangi tüketici grubu tarafından tüketileceği önceden planlanmıştır. Oluşturulan bu plan ile markaya ait ürün diğer materyaller Reklam, Afiş, Duyuru, Tanıtım gibi faaliyetlerle tüketicilerine daha hızlı tanıtılmakta ve satışı gerçekleştirilmektedir(şahin, 1998:8). Marka yaratma sürecindeki en önemli amaçlardan biri de kuşkusuz markanın rakiplerden farklılaşabilmesini sağlamaktır. Her bir marka konumlandırma modeli, tüketicilerin dağılımını, yeniden yerleştirilen markaları yada yerleştirme sürecini, pazar payı maksimizasyonunu yada karlılığın olduğu kadar, objektif veriler içerisinde üreticileri, karar alıcıları, pazarda yerleşik markaların sayısını ve konumlandırmayı etkileyen tüm elemanların değişken tahminlerini içermek zorundadır(aydeniz Ar, 2004) Ries ve Trout üç tane konumlandırma alternatifi birinci stratejileri, ikinci stratejileri ve üçüncü stratejileri şeklinde tanımlamaktadır(kotler, 2000:298). Konumlandırma; temiz, odaklanmış ve içerikli bir mesaj yaratmaya yardımcı olmaktad ır(the Coca Cola Company, 2002:1-10). Marka konumlandırmada başarıyı getirecek 4 anahtar nokta, yani konumlandırma çabalarının belli başlı özellikleri; açıklık (netlik)( Aaker, 1996:92-93), tutarlılık, güvenilirlik ve rekabet edebilirliktir(jobber, 2003:225). Konumlandırma sürecinin amacı, firmanın tüketicilerin gözünde, rakiplerine 14

17 göre markalı ürünü nasıl algılatacağıdır. Dolayısıyla sağlam ve değerli bir marka kimliği konumland ırabilmektir. Konumlandırma stratejileri, rakiplerle nasıl rekabet edilmesi gerektiğini tanımlayan ve üstünlük sağlayıcı farklılıklar ile hedef pazarın özelliklerini belirleyen kavramlardır (Brooksbank, 1994: 10-14). Pazarlamacılar birçok konumlandırma stratejisi takip edebilmektedir(marsden, 2002: ). Markalar konumlandırılırken karşıladıklar ı ihtiyaç ya da önerdikleri fikir gibi bir çok nokta esas alınabilir (Kotler andarmstrong, 2002:207). Bir firma mutlaka markasının güçlü ve zayıf yönlerini gözden geçirmelidir. Bu firmanın pazarda karşılaşacağı tehditler ve fırsatlar nedeniyle çok önem arz etmektedir(palmer, 2004: ). Rakipler Açısından Konumlandırma: Kafa kafaya konumlandırma stratejisi de denilen bu stratejide, firma temelde rakiplerininkine benzer yararlar sunar (Borça, 2004). Ürün Sınıf ve Özelliklerine Göre Konumlandırma: Bazen işletmelerin konumlandırma stratejileri, ürünlerini bir ürün sınıfı veya özelliği ile ilişkilendirmek veya arada bulunan böyle bir ilişkiyi koparmak şeklinde de olabilir(peter and Olson, 1999:. 487). Bazı firmalar ya da ülkeler ürünlerini arzu edilen belli bir sınıfa aitmiş gibi göstermektedirler (Tek, 1997:332). Fiyat ve Kaliteye Göre Konumlandırma: Bu yaklaşımda firmalar iki alternatif ele alırlar. Birincisi düşük fiyatlı konumlandırma stratejisidir(hooley vd., 1998:436). Bu noktada kalite çok önemlidir ve asıl üzerinde durulması gereken nokta tüketicinin kaliteden ne anladığıdır. Hedef Pazara Göre Konumlandırma: İzlenen her konumlandırma stratejisinde dikkate alınması gereken hedef pazarın ve tüketicilerin gereksinimleridir. Bu stratejinin farkı ise diğer stratejilere göre hedef pazarı odak noktası olarak almasıdır(tek, 1997:337). Yeniden Konumlandırma: Yeniden konumlandırma, hedef pazar diliminin ve rekabet avantajı sağlayan farklılıkların değiştirilmesi işidir. Burada hedef pazar veya farklılık yaratan etkenlerden birini değiştirmenin yanında her ikisinin birden değişimi de söz konusu olabilir (Kotler and Armstrong, 2002:256). Ürün veya hizmet özelliklerinin veya hedef müşteri kitlesinin değiştirilmesi gibi yöntemler aracılığı ile uygulanan bu strateji yeniden konumlandırma olarak adlandırılır (Burka, 1994:153). Yeniden konumlandırma stratejileri, konumlandırma stratejilerine nazaran gerçekleştirilmeleri daha zor ve riskli stratejilerdir. Yeniden konumlandırmanın birkaç seçeneği vardır (Kotler, 2000:418). Bunlar: gerçek yeniden konumlandırma, psikolojik yeniden konumlandırma, rekabetçi yeniden konumlandırma, değerleri yücelten yeniden konumlandırma, ihmal edilen değerler için yeniden konumlandırma, tercihleri değiştiren yeniden konumlandırma, markayı zenginleştiren yeniden konumlandırmadır(doyle, 2003:177). Kimi zaman firmalar markalarıyla ilgili iddialarını arttırdıkça inanılırlıklarını yitirebilmekte ve net olarak bir konumlama fırsatını riske atmaktadırlar(aktuğlu, 2004:130). Marka konumlandırma kavramı temelinde tüm marka iletişimi çabalarını barındırdığından ve tüketici davranış ların ı anlamlandırmak kimi zaman çok zor olduğundan, konumland ırma aşamasında bazı hatalar ın yapılması söz konusudur. Bir firma genelde 4 konumlama yanlışından kaçınır(kotler, 2000:300 ; Cheverton, 2004:163). Bunlar: eksik yetersiz konumlandırma, a şırı konumlama, kafa karıştıran konumlama, kuşkulu konumlamadır (Aktuğlu, 2004:130). 15

18 Yöntem Bu çalışma Marka Konumlandırma ve Tüketici Tercihlerinin Uygulamalı Örneği konulu çalışmanın uygulama aşamasında iki tescilli ve faaliyet içerisindeki marka üzerinde araştırma gerçekleştirilmiştir. Araştırmada daha önce Aktuğlu ve Temel tarafından 2006 yılında Selçuk Ünv. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Sayı: 15 de yayınlanan (Markalar Nasıl Tercih Ediliyor? Kamu Sektörü Çal ışanlarının Giysi Markalarını Tercihini Etkileyen Faktörlere Yönelik Bir Araştırma) konu başlıklı makaledeki anket Doç. Dr. Işıl Karpat AKTUĞLU dan izin alınmak koşulu ile bazı sorular ı değiştirilmiş ve çalışmaya uyarlanmıştır. Ayrıca Süngü, Korkmaz ve Yahyaoğlu tarafından 2011 yılında İİB Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler Dergisi Sayı:2, Cilt:1 Yıl:2012 Sayfa de yayınlanan (THE IMPORTANCE OF BRAND POSITIONING AND APPLIED EXAMPLE OF CREATION OF SECONDARY BRAND konu başlıklı makalede kullanılan anket yine çalışmaya uyarlanm ış ve bazı soruları kullanılmıştır. Bu anket ile ilgili olarak makale yazarlarından Doç. Dr. Hakan Murat KORKMAZ dan izin alınmıştır. Daha önce kullanılmış ve uygulanmış olan her iki çalışmadaki anket güvenirliliği sağlanmış olduğundan yeniden güvenirlilik testlerine tabi tutulmamıştır. Uygulamanın modelini oluşturan Demo ve Büfemtrak tescilli markalar hakkında biraz bilgi vermek gerekirse; DEMO 2010 yılında tescil edilmiş ve 600 m2 kapalı alanda 650 müşteri kapasiteli 48 çalışanlı bir işletme olarak faaliyet göstermektedir. Müşterileri özellikle ürün kalitesi, hizmet anlayışı ve özellikle hijyenik olan ürünlerine duyduğu güven nedeniyle markayı tercih etmektedir. Uygulamanın ikinci modelinde ise 2011 yılında tescil edilen BÜFEMTRAK bulunmaktadır. Bu marka bünyesinde daha çok cafe hızlı tüketim ve dinlenme amacıyla kurulmuş bir işletme profili bulunmaktadır. Bu işletmeye ait bazı bilgiler ise; 120 m2 kapalı alana sahip olan işletmede 6 çalışan ve belirli aralıklarda bu çalışan sayısı arttırılmak koşulu ile 40 kişiye aynı anda hizmet sunabilen bir sahaya sahiptir. Markayı tercih edenler daha çok genç nesildir. Uygulama yapılmadan önce özellikle DEMO markasını talep eden müşteriler üzerinde nitel bir araştırma ve inceleme gerçekleştirilmiştir. Bu araştırma içerisinde açık uçlu sorular yer almaktadır. Nitel özellikli bu sorular bazı uzman görüşleri alınarak gerçekleştirilmiştir. Nicel değerlendirme öncesinde yapılan bu araştırmaya toplam 10 kişi katılım gerçekleştirmiştir. Bu katılımcıların tamamı sürekli olarak her iki markayı tercih eden müşterilerdir. Katılımcıların yaş ve demografik dağılımları farklılık göstermektedir. Araştırmanın Kapsamı Çalışmaya uygun olarak düzenlenen 19 demografik soru ve 4 farklı açıdan müşteri ve katılımcı düşüncelerini marka ve marka konumlandırma açısından ele alan ve 5 li likert ölçekli toplam 69 sorudan oluşan anket uygulamasına geçilmiştir. Araştırma kapsamında özellikle demo ve büfemtrak müşterilerine yönelik uygulama yapılmıştır. Bu iki işletme hakkında hem sözlü hem de yazılı olarak sorular yöneltilerek ankete kendi istek ve iradeleri ile katılmaları talep edilmiştir. Katılımcıların anketle ilgili düşüncelerine ve tercihlerine müdahale edilmemiştir. Tamamen kendi istek ve görüşlerini ankete yansıtmışlardır. Hiçbir katılımcının ismi ve kimlik bilgilerine değinilmemiş ve bu bilgilere yönelik bir talep oluşturulmamıştır. Bu nedenle anket bilgileri kim ya da kimler tarafından doldurulduğu kayıt altına alınmamıştır. Tamamen katılımcıların kendi düşünce ve tercihleri doğrultusunda anketler geri toplanmıştır. Anket uygulamas ı demo ve büfemtrak markalarıyla ilgili olarak gerçekleştirilmiş ve yaklaşık olarak 15 günde anket uygulaması tamamlanmıştır. Anket uygulaması sonucu elde edilen veri seti SPSS (Statistical 16

19 Package for Social Sciences) paket programında analiz edilmiştir. Analiz kapsamında, sıklık tabloları, pasta ve çubuk grafikler, güvenirlik ve geçerlilik analizi( Reliability Analysis), tek yönlü varyans analizi (One Way ANOVA), Tukey testi ve Bağımsız örneklem t testinden ( Independent Samples t Test) faydalanılmıştır. Araştırmada bazı veriler 5 li likert ölçeğ ine uygun olarak hazırlanmıştır. Yargı ortalaması; 1-1, 49 arası olanlar en düşük katılım düzeyini (kesinlikle katılmıyorum) ifade ederken; 1, 50-2, 49 arası olanlar düşük katılım düzeyini ( katılmıyorum); 2, 50-3, 49 arası olanlar kararsızlık düzeyini; 3, 50-4, 49 arası olanlar yargıya ilişkin olumlu görüş düzeyini(katılıyorum); ve 4, 50-5, 00 arası olanlar ise en yüksek katılım düzeyini (kesinlikle katılıyorum) ifade etmektedir. Araştırma hipotezleri; H1: Sosyo-ekonomik faktörlerin (cinsiyet, medeni durum, öğrenim ve gelir düzeyi) katılımcılar arasında marka değeri yansımasına ilişkin tüketici algısı bakımından anlamlı bir fark vardır. H2: Marka ve tescil konusunda bilgi sahibi olan ve olmayan katılı mcılar arasında marka değeri yansımasına ilişkin tüketici algısı bakımından anlamlı bir fark vardır. H3: Markalı ürünleri tercih eden ve etmeyen katılımcılar arasında marka değeri yansımasına ilişkin tüketici algısı bakımından anlamlı bir fark vardır. H4: Markalı ürünlerin kalitesine güvenen ve güvenmeyen katılımcılar arasında marka değeri yansımasına ilişkin tüketici algısı bakımından anlamlı bir fark vardır. H5: Büfemtrak ve Demo Kafenin ürün ve hizmette bir kalite sunduğunu düşünen ve düşünmeyen katılımcı lar arasında marka değeri yansımasına ilişkin tüketici algısı bakımından anlamlı bir fark vardır. H6: Büfemtrak ve Demo kafenin müşteri memnuniyeti sağladığ ını düşünen ve düşünmeyen katılımcı lar arasında marka değeri yansımasına ilişkin tüketici algısı bakımından anlamlı bir fark vardır. Uygulama Bu araştırmada katılımcılar ın marka değeri yansıması ve tüketici algısını belirlemeye yönelik bir ölçek kullanılmıştır. Söz konusu ölçeğe ilişkin yapılan güvenirlik analizi sonuçları aşağıda verilmiştir. 17

20 Tablo 1. Güvenirlik analizi Ölçek Cronbach s Alfa 93, 3 Yapılan güvenirlik analizi sonucunda ölçeğe ilişkin alfa değeri incelendiğ inde yüksek düzey güvenilir olduğu belirlenmiştir. Kolmogorov-Smirnov testi sonucunda tüm veri setlerinin normal dağıldığı sonucuna varılmış ve hipotezlerin testinde parametrik tekniklerin kullanılmasına karar verilmiştir. Ayrıca katılımcıların %59 u yabancı dil bilgisine sahiptir. Araştırmadan elde edilen bulgulara göre katılımcıların; - %88 i gazete, mecmua gibi yayın organlarını takip etmektedir. - %72 si marka ve tescil konusunda bilgiye sahiptir. - %80 i bildiği ve inandığı markalı ürünleri tercih etmektedir. - %75 i markalı ürünlerin kalitesine güvenmektedir. - %71 i sahte ürünleri tercih etmemektedir. - Tamamı Büfemtrak ve Demo Kafe markalarını tanımaktadır ve yeterli bilgiye sahiptir. - %82 si Büfemtrak ve Demo Kafe markalarının kaliteli hizmet sunduğunu, %79 u ise müşteri memnuniyetinin sağlandığını biçiminde sonuçlara ulaşılmıştır. 18

21 Katılımcıların kendilerine yöneltilen yargılara verdikleri yanıtlar ve yanıt ortalamaları görülmektedir. Bu bağlamda katılımcıların en olumlu görü ş belirttikleri yargı (4, 01) Piyasada markalı olduğunu söyleyen ama markalı olmayan sahte olan çok sayıda ürün bulunuyor. Biçiminde ortaya çıkarken en olumsuz görüş belirtilen yargı ise (1, 94) Marka konusunda psikolojik olarak takıntılıyım, bu nedenle markalı ürünleri tercih ederim. olarak ortaya çıkmıştır. Katılımcıların en olumlu görüş belirttikleri yargı (3, 50) İhtiyaç duyduğum için. Biçiminde ortaya çıkarken en olumsuz görüş belirtilen yargı ise (2, 03) Eşim, ailem, çevrem ve bulunduğum ortam nedeniyle markalı ürünleri tercih ederim. olarak ortaya çıkmıştır. Katılımcıların en olumlu görüş belirttikleri yargı (3, 79) Markalı ürünlerin belirli dönemlerde yaptığı promosyon ve indirimler tercih nedenimdir. Biçiminde ortaya çıkarken en olumsuz görüş belirtilen yargı ise (2, 20) Markalı ürünlerin fiyatı en fazla tercih nedenimdir. olarak ortaya çıkmıştır. Katılımcıların en olumlu görü ş belirttikleri yargı (3, 81) Markalı ürünlerin değişimi daha kolay. Biçiminde ortaya çıkarken en olumsuz görüş belirtilen yargı ise (2, 73) Markalı ürünlerin daha uygun fiyat avantajı sunduğunu düşünüyorum. olarak ortaya çıkmıştır. Tablo 3: Cinsiyete ilişkin karşılaştırmalar N Ortalama Standart t p sapma TÜKETİCİNİN MARKA Kadın TERCİHLERİ Erkek MARKALI Kadın ÜRÜNLERİ Erkek ALMA TERCİH VE NEDENLERİ MARKALI Kadın ÜRÜNLERDE Erkek EN FAZLA TERCİH NEDENLERİM MARKALI Kadın ÜRÜNLERLE Erkek İLGİLİ AVANTAJLAR Yapılan t testi sonucunda kadın ve erkek katılımcılar arasında tüketicinin marka tercihleri, markalı ürünlerde en fazla tercih nedenleri ve markalı ürünlerle ilgili avantajlar yargılarına katılım düzeyi bakımından anlamlı bir farklılık bulunmazken markalı ürünleri alma tercih ve nedenleri yargılarına katılım düzeyleri bakımından anlamlı bir farklılık olduğu belirlenmiştir. (p < 0, 05) Erkek katılımcıların markalı ürünleri alma tercih ve nedenleri yargılarına bakış açıları, kadın katılımcılara göre daha olumludur. 19

22 Tablo 4: Medeni duruma ilişkin karşılaştırmalar N Ortalama Standart sapma TÜKETİCİNİN Evli MARKA TERCİHLERİ Bekar t p MARKALI Evli ÜRÜNLERİ ALMA Bekar TERCİH VE NEDENLERİ MARKALI Evli ÜRÜNLERDE EN FAZLA Bekar TERCİH NEDENLERİM MARKALI Evli ÜRÜNLERLE Bekar İLGİLİ AVANTAJLAR Evli ve bekar katılımcılar arasında tüketicinin marka tercihleri, markalı ürünlerde en fazla tercih nedenleri, markalı ürünlerle ilgili avantajlar ve markalı ürünleri alma tercih ve nedenleri yargılarına katılım düzeyi bakımından anlamlı bir farklılık gözlenmemiştir. (p > 0, 05) 20

23 Tablo 5: Eğitim düzeyine ilişkin karşılaştırmalar KARADENİZ Tüketicinin Marka Tercihleri Markalı Ürünleri Alma Tercih Ve Nedenleri Ön lisans Lisans Y. Lisans Doktora Toplam Ön lisans Lisans Y. Lisans Doktora Ortalam Standar N a t sapma F p Toplam Ön lisans Markali Ürünlerde En Fazla Tercih Nedenlerim Lisans Y. Lisans Doktora Markalı Ürünlerle İlgili Avantajlar Toplam Ön lisans Lisans Y. Lisans Doktora Toplam Tüketicinin marka tercihleri, markalı ürünlerde en fazla tercih nedenleri, markalı ürünlerle ilgili avantajlar ve markalı ürünleri alma tercih ve nedenleri yargılar ına katılım düzeyi, eğitim durumuna göre anlamlı bir farklılık göstermemektedir. (p > 0, 05) 21

24 Tablo 6: Gelir düzeyine ilişkin karşılaştırmalar Tüketicini n Marka Tercihleri Markalı Ürünleri Alma Tercih Ve Nedenleri Markali Ürünlerde En Fazla Tercih Nedenleri m Markalı Ürünlerle İlgili Avantajlar N Ortalam a < ve üzeri Toplam < ve üzeri Toplam < ve üzeri Toplam < ve üzeri Toplam Standar t sapma F p Yapılan tek yönlü ANOVA testi sonucunda tüketicinin marka tercihleri, markalı ürünlerde en fazla tercih nedenleri, markalı ürünlerle ilgili avantajlar ve markalı ürünleri alma tercih ve nedenleri yargılarına katılım düzeylerinin, gelir düzeyine göre anlamlı bir farklılık göstermediği belirlenmiştir. (p > 0, 05) 22

25 Tablo 7: Marka ve tescil konusuna ilişkin bilgi sahibi olmaya yönelik karşılaştırmalar KARADENİZ N Ortalama Standart t p sapma Tüketicinin Marka Var Tercihleri Yok Markalı Var Ürünleri Alma Yok Tercih Ve Nedenleri Markali Var Ürünlerde En Fazla Yok Tercih Nedenlerim Markalı Var Ürünlerle Yok İlgili Avantajlar Marka ve tescil konusuna ilişkin bilgi sahibi olan ve olmayan katılımcılar arasında tüketicinin marka tercihleri, markalı ürünlerde en fazla tercih nedenleri, markalı ürünlerle ilgili avantajlar, markalı ürünleri alma tercih ve nedenleri yargılarına katılım düzeyi bakımından anlamlı bir farklılık bulunmamıştır. (p > 0, 05) 23

26 Tablo 8: Markalı ürünleri tercih etme durumuna yönelik karşılaştırmalar N Ortalama Standart t p sapma TÜKETİCİNİN MARKA Evet TERCİHLERİ Hayır MARKALI Evet ÜRÜNLERİ Hayır ALMA TERCİH VE NEDENLERİ MARKALI Evet ÜRÜNLERDE EN FAZLA Hayır TERCİH NEDENLERİM MARKALI Evet ÜRÜNLERLE Hayır İLGİLİ AVANTAJLAR Marka tercih eden ve etmeyen katılımcılar arasında tüketicinin marka tercihleri yargılarına katılı m düzeyleri bakımından anlamlı bir farklılık yoktur. (p > 0, 05) Bunun yanında markalı ürünlerde en fazla tercih nedenleri, markalı ürünlerle ilgili avantajlar, markalı ürünleri alma tercih ve nedenleri yargılarına katılı m düzeyleri, markalı ürün tercih etme durumuna göre farklılaşmaktadır. (p > 0, 05) Sürekli tan ıdığı ve bildiği markalı ürünü tercih eden katılımcıların markalı ürünlerde en fazla tercih nedenleri, markalı ürünlerle ilgili avantajlar, markalı ürünleri alma tercih ve nedenleri yargılarına katılım düzeyleri, markalı ürün tercih etmeyenlere göre daha olumludur. 24

27 Tablo 9: Markalı ürünlerin kalitesine güvenme durumuna yönelik karşılaştırmalar KARADENİZ N Ortalama Standart t p sapma Tüketicinin Marka Evet Tercihleri Hayır Markalı Evet Ürünleri Alma Hayır Tercih Ve Nedenleri Markali Evet Ürünlerde En Hayır Fazla Tercih Nedenlerim Markalı Ürünlerle İlgili Evet Avantajlar Hayır Markalı ürünlerin kalitesine güvenen ve güvenmeyen katılımcılar arasında tüketicinin marka tercihleri, markalı ürünlerde en fazla tercih nedenleri, markalı ürünlerle ilgili avantajlar, markalı ürünleri alma tercih ve nedenleri yargılarına katılım düzeyi bakımından anlamlı bir farklılık bulunmamıştır. (p > 0, 05) 25

28 Tablo 10: Büfemtrak ve Demo Kafenin müşteri memnuniyeti sağlama durumuna yönelik karşılaştırmalar N Ortalama Standart sapma Tüketicinin Marka Evet Tercihleri Hayır t p Markalı Evet Ürünleri Alma Hayır Tercih Ve Nedenleri Markali Evet Ürünlerde En Fazla Hayır Tercih Nedenlerim Markalı Evet Ürünlerle Hayır İlgili Avantajlar T testi tablosunda görüldüğü gibi tüketicinin marka tercihleri, markalı ürünlerde en fazla tercih nedenleri, markalı ürünlerle ilgili avantajlar, markalı ürünleri alma tercih ve nedenleri yargılarına katılım düzeyi Büfemtrak ve Demo Kafenin müşteri memnuniyeti sağlama durumuna göre farklılık göstermemiştir. (p > 0, 05) Sonuç Marka ve tescil faktörünün hukuki önemi, müşteri tercih ve nedenlerinin araştırılarak müşteri algısının belirlenmesine yönelik yapılan bu araştırmada toplam 100 katılımcı yer almışt ır. Söz konusu katılımcılar demografik özellikleri bakımından incelendiğinde;%73 kadın ve %27 erkek; %7 sinin evli, %93 ünün bekar; %7 sinin eşi çalışan statüsünde; %96 lık büyük bir bölümü çocuk sahibi değil; %74 lük çoğunluğu öğrenci statüsünde; %82 lik çoğunluğu 5 yıldan az çalışma süresine sahip; %52 sinin TL arası gelire sahip olduğu; %76 lık oranla lisans mezunu katılımcıların en fazla; %1 lik oranla doktora eğitim düzeyine sahip katılımcıların en az sıklığa sahip olduğu; %59 u yabancı dil bilgisine sahip olduğu biçiminde sonuçlar elde edilmiştir. Söz konusu katılımcıların tercih ve nedenlerinin araştırılarak müşteri algısının belirlenmesinde, 4 farklı boyutta ele alınan 67 maddelik bir ölçek kullanılmıştır. Çalışmanın ilk aşamasında ölçeğin güvenilirliğine ilişkin Cronbach s alpha değeri hesaplanmış ve ölçeğ in tüksek düzey güvenilir olduğu belirlenmiştir. İkinci aşamada Kolmogorov- Smirnov testi ile veri setinin normal dağılıma uygunluğu incelenmiş ve tüm değişkenlerin normal dağıldığı belirlenmiştir. Bu sonuçtan yola çıkılarak analizin geri kalan 26

29 bölümünde parametrik tekniklerin kullanılmasına karar verilmiştir. Demografik özellikler ve katılımcıların bilgi düzeyini ölçen sorulara ilişkin kar şılaştırmalarda 2 grup için bağımsız t testi, ikiden fazla grup için tek yönlü ANOVA testi kullanılmıştır. Sonraki aşamada katılımcıların markalı ürünlere ilişkin görüşleri incelenmiş ve; %88 i gazete, mecmua gibi yayın organlarını takip etmekte; %72 si marka ve tescil konusunda bilgiye sahip; %80 i bildiği ve inandığı markalı ürünleri tercih etmekte; %75 i markalı ürünlerin kalitesine güvenmekte; %71 i sahte ürünleri tercih etmemekte; tamamı Büfemtrak ve Demo Kafe markalarını tan ımaktad ır ve yeterli bilgiye sahip; %82 si Büfemtrak ve Demo Kafe markalarının kaliteli hizmet sunduğunu, %79 u ise müşteri memnuniyetinin sağlandığı biçiminde sonuçlara ulaşılmıştır. Katılımcıların markalı ürünleri tercih nedenleri incelenmiş ve İhtiyaç duyduğ um için. Yargısının en önemli neden olarak ortaya çıktığı görülmüştür. Markalı ürünlerde en fazla tercih nedeni ise Markalı ürünlerin belirli dönemlerde yaptığı promosyon ve indirimler tercih nedenimdir. Yargısı ile ortaya çıkarken, markalı ürünlere ilişkin en önemli avantaj ürün değiş iminin daha kolay olması yönünde ortaya çıkmıştır. Tüketicilerin marka tercihlerine ilişkin yapılan incelemede ise Piyasada markalı olduğunu söyleyen ama markalı olmayan sahte olan çok sayıda ürün bulunuyor. Görüşünün hakim olduğu görülmüştür. Marka ve tescil faktörü ile Büfemtrak ve Demo Kafe markalarının bilinilirliğine ilişkin yapılan incelemede katılımcıların büyük çoğunluğunun marka ve tescil konusunda bilgi sahibi olması, bildiği ve inandığı markalı ürünleri tercih etmesi, kalitesine güvenmesi, sahte ürünleri tercih etmemesi, Büfemtrak ve Demo Kafe markalarının kaliteli hizmet sunduğunu ve müşteri memnuniyetini sağladığını belirtmesi ve bunun yanında katılımcıların tamamının Büfemtrak ve Demo Kafe markalarını tanımalar ı ve yeterli bilgiye sahip olmaları göze çarpan sonuçlar olarak dikkati çekmiştir. Son olarak tüketicinin marka tercihleri, markalı ürünlerde en fazla tercih nedenleri, markalı ürünlerle ilgili avantajlar, markalı ürünleri alma tercih ve nedenlerine ilişkin yapılan karşılaştırmalarda anlamlı bulunan sonuçlar aşağıdaki gibi elde edilmiştir. - Erkek katılımcıların markalı ürünleri alma tercih ve nedenleri yargılarına bakış açıları, kadın katılımcılara göre daha olumludur. - Sürekli tanıdığı ve bildiği markalı ürünü tercih eden katılımcıların markalı ürünlerde en fazla tercih nedenleri, markalı ürünlerle ilgili avantajlar, markalı ürünleri alma tercih ve nedenleri yargılarına katılım düzeyleri, markalı ürün tercih etmeyenlere göre daha olumludur. Bu bağlamda cinsiyet faktörünün ve sürekli tanıdığı ve bildiği markalı ürünü tercih etme durumunun markalı ürünlerde en fazla tercih nedenleri, markalı ürünlerle ilgili avantajlar, markalı ürünleri alma tercih ve nedenleri üzerinde etkili olduğu söylenebilir. Kaynaklar AKTUĞLU, I. K. :(2004). Marka Yönetimi: Güçlü Ve Başarılı Markalar İçin Temel İlkeler, İstanbul: İletişim Yayınları AAKER, D. :(1996). Building Strong Brands, First Edt., The Free Press A Division Of Simon & Schuster Inc., New York. S. 68 AYDENIZ A. A. ve SAYDAN, R. :(2004). Markanın Oluşturulmasında Konumlandırma Stratejisi Ve Mavi Jeans Örneği Mevzuat Dergisi, Yıl 7, Sayı:81 27

30 ALTUNIŞIK, U. :(2010). Www. Marketingturkiye. Com/?Sf=Bilgibankası/Detay&No=162, Erişim. 12. Ağustos BORÇA, G. :(2005). Marka Gücü Nasıl Ölçülür, Www. Marketingturkiye2. Htm BESEN, B. :(2002). Marka Sermayesinin Oluşumu Ve Tüketici Satın Alma Kararındaki Etkisinin Tüketim Malları Sektöründe İncelenmesi, Doktora Tezi İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, S. 15, Besen, 2002, S. 8 BROOKSBANK, R. :(1994). The Anatomy Of Marketing Positioning Strategy, Marketing Intelligence And Planning, Vol:12, Iss:4, S:10-14 BUELL, V. P. :(1985). Marketing Management:A Strategic Planning Approach, University Of Massachusetts, S. 222 DIBB, S. :(1998). Marketing Segmentation: Strategies For Success, Marketing Intelligence And Planning, Vol:16, Iss:7, S: DOYLE, P. :(2003). Değ er Temelli Pazarlama,, Mediacat Kitapları, İstanbul, S. 421 & Mercer, P. (1994), Marketing, London Blackwell Publishing, S. 177 DPT; (2000). Beş Yıllık Kalkınma Planı, Fikri Haklar Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara. S DÜNYA TICARET ÖRGÜTÜ (DTÖ). :(2012). Mfa. Gov. Tr/Dunya-Ticaret-Orgutu-İidtoi. Tr. Mfa ERNEST HIRSCH :(2012). Bern Sözleşmesi Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, < Ankara. Edu. Tr/Dergiler/Auhfd-Arsiv/Auhf /Auhf Hirch. Pdf>, Ss. 134, 135, FARESE, L. Vd. :(1985). Marketing, Second Edition, Macmillan Publishing Company. S. 263 GÖKAY, Ç. :(2003). Mü şteri Bakış Açısından Marka Yayma Başarısının Modellenmesi, Yüksek Lisans Tezi, İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Ss GÜNGÖR, K. :(2006). İktisadın Tarihine Kısa Bir Bakış Ve Merkantilizmden Günümüze İktisadi Düşünceler, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Afyon. HIEBING, R. G. :(2004). One Day Marketing Plan, The Mc Graw Hill Companies, S. 20 HOOLEY, G. J., SAUNDERS, J. and PIERCY, N. :(1998). Marketing Strategy And Competitive Positioning, Prentice Hall Europe, London, S. 436 JOBBER, D. :(2003). Principles And Practice Of Marketing: Fundamentals Of Modern Marketing Thought, 4th Edition, Mc Graw Hill Higher Ed., S. 225 JULAR, J. :(2008). Tüketicilerin Marka Genişlemesi Üzerindeki Algılamalarına İlişkin Bir Uygulama Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sbe KIRDAR, Y. :(2002). Marka Stratejilerinin Oluşturulması Coca Cola Örneği, Review Of Social, Economic & Business Studies, Vol. 3/4 KINNEAR, T. C., BERNHART, K. L. and KRENTLER, K. A. :(1996). Principles Of Marketing, Harper Collins Aktaran Erdil, 28

31 KOTLER, P. and ARMSTRONG, G. :(2002). Principles Of Marketing, Prentice Hall International, S. 207 KOCH. R. :(1997). A Dan Z Ye İşletme Ve Finans, İstanbul: Dünya Yayıncılık KOTLER, P. :(2000). Marketing Management, Millenium Edition, Prentice Hall International MARANGOZ, M. :(2007). Marka Değeri Algılamalarının Marka Yayılmaya Etkileri, Ege Akademik Bakış, 7(2), , S. 461 MARSDEN, P. :(2002). Brand Positioning: Meme s The Word, Marketing Intelligence And Planning, Vol:20, Iss:5, S: MUCUK, İ. :(2001). Pazarlama İlkeleri, On üçüncü Basım, İstanbul: Türkmen Kitabevi ODABAŞI Y. ve Oyman, M. :(2002). Pazarlama İletişimi Yönetimi, 3. Baskı, İstanbul: Mediacat Kitapları ÖNCEL, M. :(2010). Marka Ve Markanın Önemi, Ankara Hukuk Fakültesi, Ticaret Hukuku A. B. Sosyal Bil. Dergisi, Mart, Ankara. ÖZASLAN, N. :(2007). İşletmelerde Marka Konumlandırma, Tüketicilerin Marka Algılamaları Ve Süt Ürünleri Sektörüne Yönelik Bir Uygulama, Marmara Ünv. Sos. Bilm. Enstitüsü, Yayınlanmış Yük. Lis. Tezi, İstanbul ÖZGÜNER, H. :(2003). Kentsel Peyzajda Doğal Stilin Fonksiyonel Değerlerini Ve Bunların Klasik Stille Karşılaştırılması, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı:2 Seri:A Isparta. ÖZTRAK, İ. :(1971). Fikir Ve Sanat Eserleri Üzerindeki Haklar, Ankara. Ss. 4-5 PALMER. A. :(2004). Introduction To Marketing, Theory And Practice, Oxford University Press, S PALUMBO, F. and HERBIG, P. :(2000). The Multicultural Context Of Brand Loyalty, European Journal Of Innovation Management, C:3, S:3, S. 117 PETER, P. J. and OLSON, J. :(1999). Consumer Behavior And Marketing Strategy, Irwın Mc Graw Hill, Boston, S. 487 PRINGLE, H. and THOMPSON, M. :(2000). Marka Ruhu. Sosyal Sorumluluk Kampanyalarıyla Marka Yaratmak, İstanbul: Scala Yayıncılık Ve Tanıtım A. Ş SABRI, T. :(2004). Hedef Pazarlarda Konumlandırma Stratejilerinin Belirlenmesi Ve Tüketici Algısının Değerlendirilmesinde Yaşanan Sorunlar, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Öneri Dergisi, Cilt:6, Sayı:21, Ocak 2004 STANTON, W. J. Vd. :(1981). Fundementals Of Marketing, Tenth Edition, Mcgraw-Hill Inc. S. 263 ŞAHIN, A. :(1998). Marka Kimliği, İ. Ü. İletişim Fakültesi Dergisi, S:8 TAN, S. :(1999). Marka Yayma Stratejisi: Tüketici Tutumuna Yönelik Bir Araştırma, Yüksek Lisans Tezi, İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, S. 8 The Coca Cola Company. :(2002). How To Make Successful Brand Positioning, S. 1-10) 29

32 TEK, Ö. B. :(1997). Pazarlama İlkeleri: Global Yönetimsel Yaklaşım ve Türkiye Uygulamaları, İzmir: Cem Ofset TEK, Ö. B. :(1999). Pazarlama &İlkeleri, İstanbul: Beta Yayınları ÜNER, M. ve ALKIBAY, S. :(2000). Stratejik Pazarlama Kararlarının Alınmasında Görsel Bir Araç Olarak Algılama Haritalarının Kullanımı: Departmanlı Mağazalar Üzerinde Ampirik Bir Araştırma, 5. Ulusal Pazarlama Kongresi, Antalya, S: YAVUZ, E. :(2004). Marka Kişiliğinin Tüketici Algısına Etkisi Ve Bir Uygulama, Yüksek Lisans Tezi Marmara Üniversitesi Sbe, S Wipo. İnt/Portal/İndex. Html. En Erişim: Www. Brandchannel. Com, Tml. Web. Tr/Download/Pazarlamaya-Giris. Pdf 6102 Türk Ticaret Kanunu 30

33 БЫВШИЙ СОЮЗ ТРЕХ ИМПЕРАТОРОВ: ОТНОШЕНИЯ МЕЖДУ РОССИЕЙ, ГЕРМАНИЕЙ И АВСТРО- ВЕНГРИЕЙ В ПЕРИОД БОСНИЙСКОГО КРИЗИСА ГГ. THE ERSTWHILE LEAGUE OF THREE EMPERORS: THE RELATIONS AMONG RUSSIA, GERMANY AND AUSTRIA-HUNGARY DURING THE BOSNIAN CRISIS OF ESKİ ÜÇ İMPARATORLUK İTTİFAKI: YILLAR BOSNA KRİZİ DÖNEMİNDE RUSYA, ALMANYA VE AVUSTURYA-MACARİSTAN ARASINDAKİ MÜNASEBETLER Gulnaz SİBGATULLİNA * АБСТРАКТ Целью исследования данной статьи стали отношения в период Боснийского кризиса гг. между бывшими странами -участницами Союза трех императоров, идею возрождения которого Германия лелеяла вплоть до 1914 г. Аннексия Боснии и Герцеговины, последовавшее за этим обострение противоречий между Австро-Венгрией и Россией вынудили Петербург и Берлин сделать окончательный выбор в пользу будущих союзников в Первой мировой войне. Ключевые слова: Россия, Германия, Австро-Венгрия, Боснийский кризис, Антанта, Извольский, Эренталь. ABSTRACT The current study deals with the state of affairs in intergovernmental relations between Russia, Germany and Austria-Hungaryduring the Bosnian crisis ( ). These countries, former members of League of the Three Emperors, faced at the beginning of the XX century the antagonistic contradictions, which didn t leave Europe a chance to observe the creation of a new union of the erstwhile allies. After the crisis the governments began preparations for war. Key words: Austria-Hungary, Russia, Germany, Bosnian Crisis, Izvol skiy, Aehrenthal. * Московский Государственный Лингвистический Университет. Moskova Devlet Dilbilimleri Üniversitesi. 31

34 ÖZET Bu makalede yıllar Bosna krizi döneminde eski Üç İmparator İttifakına giren ülkeler arasındaki ilişkileri incelenmek amac edilmiştir. Almanya, bu Birliğin faliyetlerini canlandırmak fikrinden 1914 yılına kadar vaz geçmemiştir. Bosna-Hersek in İlhakı ve onun sonunda Avusturya-Macaristan ile Rusya arasında yaşanan gerginlikten dolayı, Petersburg ve Berlin I. Cihan savaşı döneminde kendilerine müttefik olacak ülkelerin lehine seçim yapmak zorunda kalmışlardır. Anahtar kelimeler: Rusya, Almanya, Avusturya-Macaristan, Bosna krizi, İzvolskiy, Erental. События гг., именуемые в историографии «Боснийским кризисом», являют собой важный этап в развитии причин, приведших к развязыванию Первой мировой войны ( ). Несмотря на тот факт, что характеристикой отношений между великими державами в предвоенный период является их сложность и многосторонность, а рассмотрение отдельных временных эпизодов и связей между конкретными странами несет в себе определенную опасность искажения смысла без контекста, объектом изучения данной статьи являются только межгосударственные дипломатические отношения, существовавшие между Германией (преемницей Пруссии), Россией и Австро-Венгрией в гг. Выбор данных стран был определен несколькими причинами: Германия в рассматриваемый период представляла собой лидера Тройственного союза враждебного Антанте военного блока, и всячески стремилась укрепить свои позиции путем усиления союзников и привлечения новых сторонников. Россия к 1908г., хотя и была связана определенными договорными обязательствами с Англией и Францией, стремилась проводить нейтральную политику, балансируя между военными лагерями, что объяснялось необходимостью согласия стран - соперниц для пересмотра режима Черноморских проливов. Австро-Венгрия в 1908г. выступила в роли катализатора процесса разделения Европы на враждующие стороны, став инициатором Боснийского кризиса. Одним из объединяющих эти три страны фактором является то, что они были участницами «Союза трех императоров» - совокупности соглашений, заключенных в 1873, 1881 и 1884гг. и удовлетворявших интересам всех подписавшихся государств. Однако в предвоенный период Балканы стали тем спорным регионом, который определили непримиримое противоречие между бывшими союзниками. Фактически Боснийский кризис представляет собой напряжение обстановки на международной арене в связи с аннексией Боснии и Герцеговины, осуществленной Австро-Венгрией 24 сентября (6 октября) 1908 г. и последовавшим за этим ухудшением отношений между Россией с одной стороны и Австро-Венгрии и Германии с другой. Провинции являлись территорией Османской империи, но были оккупированы и находились под прямым контролем Дунайской монархии с 1878г. по решению Берлинского конгресса. Взглядов на причины, побудивших Австро -Венгрию предпринять данный шаг существует несколько, однако историки едины в следующем. Во-первых, внешняя 32

35 политика страны существенно изменила курс с приходом к власти в 1906г. нового министра иностранных дел Алоиза фон Эренталя, который наметил своей целью восстановление престижа государства на Балканах. Также он лелеял надежду, что в случае успеха, доминантные позиции Германии пошатнутся и Австро- Венгрия сможет получить большую свободу действий как непосредственно в рамках Тройственного союза, так и в Европе в целом (Tunstall, 1993:63). Во-вторых, контроль над упомянутыми провинциями позволил бы ослабить позиции Российской империи в данном регионе и повлиять на решение славянского вопроса (Вишняков, 2011). Третьей причиной, которой многими российскими и зарубежными историками придается первостепенное значение, является младотурецкая революция летом 1908г. Пришедшее к власти правительство было настроено восстановить утраченное господство Османской империи на Балканах. Однако мнение, будто бы именно революция побудила Эренталя объявить аннексию, представляется ошибочным. Данный шаг, который сыграл судьбоносную роль в развитии международных отношений перед первой мировой войной, был продуман австро-венгерским министром многим ранее, в рамках его динамической концепции внешней политики Дунайской монархии на Балканах. При составлении этой концепции, Эренталь руководствовался теми фактами, что позиции страны могут быть ущемлены либо усилением давления России на балканские государства, либо же политикой Турции, в чьи территориальные владения официально входили Босния и Герцеговина (Skřivan, 1999:77). С целью получения свободы действий в результате невмешательства России в проводимую политику, министерство иностранных дел Австро-Венгрии решило пойти навстречу стремлениям Петербурга в изменении режима Черноморских проливов. Эренталь, в обмен на признание Россией аннексии двух балканских провинций, согласился на пересмотр Берлинского договора 1878г. Министр иностранных дел Российской империи А.П. Извольский, признавая тот факт, что аннексия будет противоречить соглашениям от 1897 и 1903 гг., заключенными между двумя странами, предложил меморандум от 2 июля 1908 г. По принципу «услуга за услугу» Извольский признавал права Австро-Венгрии на аннексию, хотя письменных подтверждений тому не существует. В обмен он получал согласие Австро-Венгрии на открытие Черноморских проливов для военных кораблей России, в случае рассмотрения данного вопроса на международной конференции. Эренталь, опасаясь, что новое правительство младотурок может блокировать его действия, спешил с аннексией и ответил согласием на предложенный меморандум. По неформальной договоренности предполагалось, что, согласованные действия: Россия объявляет об отказе соблюдать берлинские договоренности, а Австро-Венгрия проводит аннексию, позволят смягчить реакцию других стран, задействованных в этих соглашениях и чьи интересы представлены на Балканах, а точнее Франции и Великобритании. Как известно, Эренталь не стал дожидаться «подходящего момента», и объявил вскоре после отъезда Извольского об аннексии (Suppan, 2011:37-50). Благородный образ России, как защитницы интересов братских славянских народов, был подвергнут серьезным сомнениям после известий о роли российского министра иностранных дел в обсуждении вопроса об аннексии и его готовность поступиться интересами балканских стран, в первую очередь Сербии. В историографии существуют различные мнения относительно причин «дипломатической Цусимы» для Российского правительства, последовавшей после 33

36 разглашения документов об аннексии. Наиболее объективным представляется исследование Алеша Скривана. По его мнению, меморандум был составлен Извольским многим ранее переговоров с Эренталем в Бухлау и получил одобрение царя Николая II, что исключает распространенное мнение, будто бы министр действовал лишь по своему усмотрению (Skřivan, 1999: 85-92).В качестве доказательства этого утверждения служат мемуары российского дипломата Н.В. Чарыкова, где он сообщает, что перед поездкой в Европу Извольский проработал меморандум, который касался аннексии Боснии и Герцеговины и изменения режима проливов. Оба вопроса должны были стать темами обсуждения на конференции великих держав (Tcharykow, 1928: ). Царь одобрил этот меморандум, что следует из переписки Извольcкого с Чарыковым, занимавшим тогда пост товарища министра иностранных дел, т.е. первого его заместителя. Передавая слова царя, Чарыков писал: «Но, - продолжал он (Николай II Г.С.), - вникая в сущность дела, я вполне понимаю, что присоединение для нас даже выгодно и совершенно одобряю предложенную Александром Петровичем (Извольским Г.С.) систему гарантий и компенсаций» (Бестужев, 1962: 125). Причиной обвинения общественностью министра Извольского в самоуправстве, по мнению Скривана, является тот факт, что Николай II, который воспринимал внешнюю политику как собственный домен, не посчитал необходимым, предупредить других министров о готовящемся соглашении. После того, как все провалилось, царь обвинил Извольского в произволе и всю ответственность за неудачу переложил на него (Skřivan, 1999:89). План Извольского провалился не только из-за «предательства» министра иностранных дел Австро-Венгрии. Данное происшествие показало, что Извольский переоценил дружелюбие Парижа и Лондона. Поддерживаемое общественностью и только пришедшими к власти младотурками, английское правительство получило возможность довольно холодно отреагировать на просьбы России: новый порядок судоходства через проливы мог быть создан только при согласии Османского правительства и при соблюдении условий, что новый порядок не будет угрожать безопасности турецкой империи (Skřivan, 1999: 80). Австрийская же сторона, заручившись поддержкой Германии праздновала дипломатическую победу, которая позже была названа историками «пирровой». Аннексия обострила противоречия между Россией и Австрией, поставив Германию в сложное положение, фактически, вынудив выбирать между бывшими ее союзниками. По мнению американского историка О. Веделя, Германия совершила в 1908г. ту же ошибку, которую повторит в 1914 г.: она дала Австро-Венгрии полную свободу действий, и поменяла тактику только после того, как ситуация приняла серьезный оборот (Oswald, 1932:70). При объяснении причин, побудивших Германию к этому шагу, следует учитывать следующий факт. Немецкая внешняя политика периода гг. характеризуется непоследовательностью и суетливостью, большей частью из-за единого властного центра. Кайзер Вильгельм II находился под влиянием мнения канцлера Бернгарда фон Бюлова и заместителя статс-секретаря иностранных дел Кидерлена-Вехтера. Также серьезное давление оказывали военные министры, партии Рейхстага и не в последнюю очередь общественное мнение. Данные факторы 34

37 привели к невозможности создания самостоятельного долгосрочного курса внешней политики государства (По: Baumgart,1991:109). Преследуя политику военной и экономической экспансии в страны Востока, Германия в гг. стремилась установить контроль над Марокко, что явно противоречило стремлениям Франции в этом регионе и привело к развязыванию первого Марокканского кризиса гг. Альхесирасская конференция, которая проходила в Италии в 1906г., была провальной для германской дипломатии, которая оказалась в полной изоляции и не смогла добиться выполнения своих требований относительно Марокко. Единственным сторонником кайзера выступила Австро- Венгрия, что вынудило немецкое правительство пересмотреть свою политику в отношении этой страны. Необходимость обеспечения безопасности Германии, вынудила Вильгельма II идти на сближение с Австро-Венгрией и отстаивать интересы Дунайской Монархии, несмотря на тот факт, что они часто не совпадали с национальными интересами. Рейхканцлер Берхард фон Бюлов, высказываясь по поводу новой политики своей страны, сказал следующее: «Наши действия на Балканах прежде всего обусловлены интересами, нуждами и пожеланиями Австро- Венгрии» (Farah, 1993:177). Желая иметь сильного союзника, Германия стремилась к усилению роли Австро-Венгрии в Европе и сохранению ее статуса Великой державы (Afflerbach, 2011 :68). Тем не менее, данный курс имел серьезные недостатки. Во-первых, Германия имела собственные интересы на Балканах, а именно стремление к сближению с новым младотурецким правительством Османской империи для проникновения на турецкий рынок сбыта и получения концессий. Признание аннексии Боснии и Герцеговины грозило серьезным ухудшением дипломатических отношений между Берлином и Портой. Во-вторых, верно утверждение английских дипломатов, что немецкие политики никогда не отрекались от мечты воссоздать Союз трех императоров, путем перераспределения великих держав в военных блоках ( freshgroupingofpowers ) (По: Kießling, 2002: ). Однако, выступление Германии на стороне Австро-Венгрии исключало возможность союза с Россией. Тем не менее, немецкое правительство, которое, помнению американского историка Кароля, в 1908г. испытывало наибольший страх остаться в изоляции, было вынуждено принять сторону Дунайской монархии (Carroll, 1938:573). Дальнейшая эскалация кризиса грозила перерасти в войну, где с одной стороны была бы Австро-Венгрия, готовность в военной поддержке в случае casusfoederis, которой выразила Германия, и Сербией, которая могла втянуть за собой Россию с другой. Решающим шагом должно было стать слово Петербурга. Германия и Австро-Венгрия предусмотрели данный исход событий. Немецкий генерал Хельмут Иоганн фон Мольтке предположил, что Россия не имеет достаточного вооружения, испытывает финансовые трудности и стоит на пороге революции, поэтому ее вовлечение в конфликт маловероятно (Tunstall, 1993:67). Тем не менее, принимается решение оказать давление на Россию. Обострение Боснийского кризиса вынудили царя Николая II обратиться телеграммой к кайзеру Германии. Царь предупредил, что любое ухудшение русскоавстрийских отношений, непременно окажет негативное влияние и на 35

38 дипломатический климат между Россией и Германией. Однако телеграмма пришла слишком поздно. Канцлер Бюлов хотел достичь большой дипломатической победы, даже если она будет стоить хороших отношений с Россией. Он был сторонником действий Австро-Венгрии, стремясь ослабить связи между членами Антанты, укрепить союз Австрии и Германии, лично унизить Извольского инициатора англорусского соглашения 1907г. (Tunstall, 1993:63). Поэтому 21 марта 1909г., за день до русской телеграммы, немецкий посол в Санкт-Петербурге Фридрих фон Пурталес вручил Извольскому ноту, которая была воспринята в последствии многими как угроза объявления войны Германией. От русского министра иностранных дел ожидался конкретный ответ: либо да, либо нет относительно признания аннексии. Любое уклончивое предложение было бы воспринято как желание России вести войну. И Германия будет вынуждена «отстраниться и представить ход событий своему течению». Также Петербургу предписывалось «использовать все имеющиеся в ее распоряжении средства для влияния на белградский кабинет» (Tunstall, 1993:.63). Среди историков нет общего мнения, относительно объяснения мотивов, побудивших Германию написать телеграмму в столь жесткой манере. При составлении гипотез, следует учитывать тот факт, что тогдашнее немецкое правительство не предполагало о дальнейших последствиях своего решения и ориентировалось на состояние дел 1909г. Поэтому первоочередной задачей было подавить возможный австро-сербский конфликт. Интересна позиция немецкого исследователя Х. Аффлербаха, который задается вопросом, была ли война 1914г., которая во многом произошла из-за неразрешенности кризиса 1908г. лучше, чем локальная война между двумя странами (Afflerbach, 2011:73). В историографии немецкая телеграмма будет фигурировать как «ультиматум Кидерлена», так как именно германский статс-секретарь Кидерлен-Вехтер был ее автором. Позже он оправдывал свои действия тем, что хотел извлечь выгоду из слабости России в полной мере (Skřivan, 1999:184).Этот немецкий демарш в дальнейшем вызвал бурные обсуждения. Кидерлен-Вехтер подвергся критике как инициатор этого чрезмерно решительного шага, сторонники же были не согласны с тем, что он сделал это в такой примитивно-грубой форме (Afflerbach, 2011 :73). У России не оставалось другого выбора как согласиться с условиями. Ее союзники по Антанте - Англия и Франция, отказали в поддержке. Николай II подписал решение Извольского о принятии ультиматума 23 марта. Алеш Скриван доказывает в своей монографии, что в российской столице первоначально никто не воспринял данную телеграмму как угрозу, что следует из переписки Николая II и Вильгельма II, где царь видит в предложении Германии ее желание найти мирное решение сложившихся трудностей, что определенно радует Николая II (Skřivan, 1999:184). По мнению немецких дипломатов, автором легенды об ультиматуме является Англия, которая распространила этот миф, чтобы ухудшить отношения между Россией и Германией (Личное письмо Пурталеса Бюлову от Цит. по: Skřivan, 1999:186). Однако, по мнению Скривана, виноват в этом по большей части сам Извольский, который встретившись в сентябре 1909 года в Венеции с английским послом в Вене, пожаловался на тон немецкой ноты, которая была слишком похожа на ультиматум. Но Извольский считает, что в ультимативной форме было передано довольно мирное сообщение о том, что Германия, вынужденная поддержать союзницу, таким образом хотела показать свое нежелание 36

39 войны между Австро-Венгрией и Россией (Персональное письмо Картрайта к Кардинге, Цит. по: Skřivan, 1999:186). Поэтому, по мнению Чарыкова, выдвинув невыполнимые условия, Германия оказала России большую услугу (Персональное письмо Картрайта к Кардинге, Цит. по: Skřivan, 1999:186). В послевоенный период историками стран Антанты данная телеграмма часто описывалось как ультиматум, который серьезно ухудшил русско-немецкие отношения. Однако сегодняшняя историография описывает данное событие по факту. Поэтому «серьезных сторонников легенды ультиматума найти уже почти невозможно» (Skřivan, 1999:187). Признание аннексии Россией формально разрешило кризис. Не только Извольский лично, но и Россия в целом чувствовала себя униженной. Главы Австро- Венгрии и Германии же обменялись поздравительными телеграммами. Последствия Боснийского кризиса имели серьезное влияние на ухудшение обстановки в рамках Европейского концерта. Действия Австро-Венгрии обозначили окончание периода разрядки между Петербургом и Веной, существовавшего с 1897г. и сохранявшего определенный баланс сил на Балканах. Личная неприязнь между Эренталем и Извольским ухудшили и без того сложные отношения между странами. Возрастающий русско-германский антагонизм стал прямым следствием Боснийского кризиса. Немецкий посол в России писал, что легенда, будто Германия напугала Россию «бронированным кулаком», находит все больше поддержки в русских общественных кругах и в данный момент даже те, кто был обычно на стороне сближения с Германией, отказались от своих взглядов (Tunstall, 1993:78). После того, как Австро-Венгрия прочно укрепилась в Тройственном союзе, России места в нем уже не осталось. Антагонистические противоречия этих двух стран не позволяли построить стабильный военный блок. Более того, действия Петербурга в отношении балканских государств и стремление пересмотреть режим проливов шли вразрез не только с интересами Дунайской монархии и Германии как участниц Тройственного союза, но и даже стран Антанты, а именно Великобритании. Что касается вероятности заключения нового союза трех императоров, Германия не отказывалась от этой идеи вплоть до начала войны. Однако, несмотря на наступившую относительную разрядку в треугольнике Австро- Венгрия Германия Россия в гг., после Боснийского кризиса, шансы на сближение были минимальны. Существует мнение, что возможное мирное соглашение между бывшими участницами Союза трех императоров на основе сохранения status quo на Балканах, позволило бы предотвратить Первую мировую войну. Однако, конфликт затрагивал, во-первых, интересы большего количества стран, нежели только Австро-Венгрии, Германии и России, которые к тому же были связаны договорными обязательствами; во-вторых, Балканы послужили лишь катализатором развития более глубоких противоречий. 37

40 Библиография: 1. Afflerbach, Holger: Nibelungentreue? Germany and the Bosnian Annexation Crisis. //1908, l annexion de la Bosnie-Herzégovine, cent ans après/catherine Horel (dir ).P.I.E Peter Lang, Bruxelles, Baumgart, Winfried. Deutsch-russischeBeziehungen /18.// Preußen- Deutschland und Russlandvom 18.biszum 20. JahrhundertmitBeiträgen von Winfried Baumgart. Berlin, Carroll, E. Malcolm. Germany and the Great Powers, : A Study in Public Opinion and Foreign Policy. New York: Prentice-Hall, Farah, Irmgard. Die deutsche Pressepolitik und Propagandatätigkeitimosmanischen Reich von unterbesondererberücksichtigung des Osmanischen Lloyd Stuttgart: Steiner, Kießling, Friedrich. Gegen den großen Krieg? - Entspannung in den internationalenbeziehungen Diss..München, OldenbourgVerlag, Oswald H. Wedel. Austro-German Diplomatic relations Stanford, Skřivan, Aleš: Schwierige Partner. Deutschland und Österreich-Ungarn in der europäischenpolitik der Jahre Hamburg, Suppan, Arnold. Baron Aehrenthal, Pan-Serbian Propaganda and the Annexation of Bosnia-Herzegovina // 1908, l annexion de la Bosnie-Herzégovine, cent ans après/catherine Horel (dir ).P.I.E Peter Lang, Bruxelles, Tcharykow, N. V., Reminiscences of Nicholas II, Contemporary Review, 134, Tunstall, Graydon A. Planning for War Against Russia and Serbia: Austro- Hungarian and German Military Strategies, Columbia University Press, New York, Вишняков Я.В. Боснийский кризис гг. и славянский вопрос. Вестник МГИМО-Университета, С Vişnyakov Ya. V. Bosniyskiy Krizis gg. İ Slavyanskiy Vopros. Vestnik MGİMO-Universiteta s Письмо П. В. Чарыкова А. П. Извольскому от 8-9 сентября 1908 г.// Бестужев И.В. Борьба в правящих кругах России по вопросам внешней политики во время Боснийского кризиса // Исторический архив, С Pismo P.V. Çarıkova A.P. İ zvolskomu ot 8-9 sentyabrya 1908 g. // Bestujev İ.V. Borba v Pravyaşih Krugah Rossii po Voprosam Vneşney Politiki vo Vremya Bosniyskogo Krizisa. İstorıçeskiy Arhiv s

41 MISIR HİYEROGLİFLERİNİ ÇÖZÜME GÖTÜREN DİLBİLİM ANAHTARLARI LİNGUİSTİC KEYS LEADİNG TO THE SOLUTİON OF EGYPTIAN HIEROGLYPHS ЛИНГВИСТИЧЕСКИЕ МЕТОДЫ РАСШИФРОВЫВАНИЯ ЕГИПЕТСКИХ ИЕРОГЛИФОВ Yrd.Doç.Dr. M.Naci KAYAOĞLU 1 - Ayşe ÇETINOĞLU ÖZET Bu çalışma Mısır hiyerogliflerinin çözümü konusunda yaşanılan uzun ve karmaşık süreci incelemekte ve bu bağlamda, Mısır medeniyetinin gizli kalmış sırrının çözümünde dilbilimin oynadığı anahtar rolü ortaya koymayı amaçlamaktadır. Jean-François Champollion, üzerinde eski hiyeroglifler, orta kısmında o zaman bilinmeyen bir dil ve alt kısmında Yunanca olmak üzere üç farklı dil yer alan Reşit (Rosetta) Taşı nı inceleyerek, kelimelerdeki seslerin ideografik işaretlerle olan ilişkisini ortaya çıkarmıştır. Champollion, Reşit Taşı nda bulunan ve özel isimler içerdiği saptanan kartuşlardan, Eski Mısır Koptik dilinden, Yunanca çeviriye sahip olan Filay dikili taşından ve Mısırlı tarihçi Monetho nun Mısır firavunlarınının soy ağacını çıkarırken anlattıklarından yola çıkarak geniş bir dilbilim çalışması yürütmüştür. Champallion ın hiyerogliflerin çözümüne (a) çeviriyi doğru kullanma, (b) diller arasındaki etkileşimi dikkate alma ve (c) dilin yaşayan bir unsur olduğunun ayırdına varma gibi dilbilimsel özellikleri analiz ederek ulaştığı açıkça görülmektedir. Anahtar Kelimeler: Mısır Hiyeroglifleri, dilbilim, Rosetta Taşı, Jean-François Champollion ABSTRACT The paper examines the long and complex process of the decipherment of the Egyptian hieroglyphs, highlighting the decisive role that the linguistic theories played in unlocking the secret behind the Egyptian civilization. Through the three different languages on the same inscription on the Rosetta Stone with Ancient Hieroglyphs at the top, another unknown language in the middle and the Greek at the bottom, scholars such as Jean- 1 Karadeniz Teknik Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, İngiliz Dili ve Edebiyatı, Trabzon/Türkiye Karadeniz Teknik Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, İngiliz Dili ve Edebiyatı, Trabzon/Türkiye 39

42 François Champollion was able to decipher the script, and showed that the Egyptian writing system was a combination of phonetic and ideographic signs through the cartouches used in the Rosetta Stone, proper names from Ancient Egyptian Coptic, Philae Obelisk on the temple island, Philae with Greek translation and an Egyptian historian Manetho who recorded the Egyptian Pharaoh lineage in Greek. It is obvious that Champollion s solution is achieved through analyzing certain linguistic aspects of hieroglyphs, namely, (a) appropriate use of translation, (b) interaction between different languages, and (c) distinguishing between living and dead languages. Key words: Egyptian hieroglyphs, linguistics, Rosetta Stone, Jean- François Champollion РЕЗЮМЕ В статье рассматривается долгий и запутанный период исследования Египетских иероглифов. Цель этой статьи показать решающую роль лингвистических методов в разрешений его тайны. Жан Франс Шамполион изучив трёхязычную (сверху иероглифы, в конце Греческий, а между ними по тем временам пока ещё неизвестный язык) надпись т.н. Розетты, установил, что между звуками имеется союз типа идеографических указаний. Шамполион, поработав над картушами Розетты, содержающие собственные имена, языком древнеегиптянских коптов, греческим переводом фалайской стелы, генеалогией египетских фараонов, установленный египетским историком Монето, осуществил весьма важную лингвистическую работу. Из этого делается вывод, что Шамполеон а) правильно пользовался переводом, б) принимал во внимание языковые содействия, г) установил лингвистические особенности языка, как живого элемента. Ключевые слова: Египетские иероглифы, лингвистика, Розетта, Жан Франс Шамполион. Giriş Modern insana miras kalan akıl almaz yapıtlar, görkemli tapınaklar ve bunları süsleyen yazıtlarıyla Antik Mısır her zaman büyük merak konusu olmuştur. Üç bin yılı aşan bir zamana yayılan ve bir çok kişi tarafından gelmiş geçmiş en büyük medeniyetlerden birisi olarak gösterilen Antik Mısır, görkemi ve ihtişamıyla her zaman dünyayı kendisine hayran bırakmıştır. Bu kadar ilgi ve bu kadar hayranlık şüphesiz birçok soruyu da beraberinde getirmişti: Kimdi bu Mısırlılar? Bu yapıtların amacı neydi? Nasıl yap ılmışlardı? Antik Mısırlılarla ilgili bir çok şey modern insan için tam bir gizemdi. Cevapsa birçoklarına göre Firavunların Kutsal Metinleri olarak adland ırılan Hiyerogliflerde gizliydi. Fakat bu da bilim insanlarını başka bir soruyla baş başa bıraktı: Neydi bu hiyeroglifler? Ve nasıl çözülecekti? Mısır Hiyerogliflerini Çözüm Süreci Yunanca Hieros (Kutsal) + Glypho (Yazıt) kelimelerinin bir araya gelmesiyle oluşan ve Kutsal Yazıt anlamına gelen hiyeroglifler günümüzde şematik bir alfabe olarak tanımlanmakta ve Mayalar, Hititler, Aztekler gibi birçok farklı medeniyetin alfabe özelliği olarak karşımıza çıkmaktadır. Mısır hiyerogliflerinin temelde üç karakteristik özelliği vardır. Bunlardan ilki fonetik sesler içermesidir. Fakat semboller sadece sessiz harflere 40

43 karşılık gelmekte bazen iki hatta üç sessiz harf yan yana gelebilmektedir. Bu özelliğinden dolayı hiyeroglif alfabesinin heceli (syllabic) bir yapıya sahip olduğu da söylenebilir. İkinci özelliğiyse ideografik olmasıdır. Bu bir sembolün tamamen bir kelimeye denk gelecek biçimde kullanılmasıdır. Her ne kadar şekillere bakarak anlamlar çıkarmanın kolay olacağı düşünülse de bu semboller karmaşık bir biçimde kullanılmıştır. Mısır hiyerogliflerinin 700 farklı şekilden oluştuğu kabul edilir ve insanlardan hayvanlara bitkilerden nesnelere birçok farklı varlığın kullanılmasıyla gözleme dayalı bir şekilde oluşturulduğu düşünülür. Son özelliği belirleyicilerin bulunmasıdır. Belirleyiciler bir kelimenin tam anlamını vermeden onun bulunduğu semantik kategoriyi ifade ederler (Davies,1988). Yazı geliştikçe ve ilerledikçe hiyeroglif sembolleri daha da basitleşip halkın da kullanabileceği hale getirilmiştir. Bu sebeple ona Demotik yani halk dili denmektedir. Bu demotik dil Mısır Medeniyetinin ileriki dönemlerinde kullanılmaya başlanmıştır ve kendinden sonra gelecek olan Koptik dilini ve de alfabesini de etkilemiştir. Sonuç olarak iki çeşit Mısır hiyeroglifi var denilebilir: Bunlar, Mısırlı rahip ve kâtipler tarafından kullanılan orijinal sistem olan Hieratik ve halkın kullandığı basitleştirilmiş sistem olan Demotik tir (Lesley&Roy Adkins,2002). Tam bir tarih verilemese de hiyeroglif yazının milattan önce 3250 lerde icat edildiğine inanılır. 3 bin yılı aşkın bir süre kullanılmasına rağmen bu dilin konuşulmaz, alfabesinin de birden okunamaz hale gelmesi ise bir muammadır. Andrew Robbinson (2008) a göre dillerin yok olmasının politika, din ve doğal afetler gibi birçok farklı sebebi vardır. Eski Mısır ın da ilk önce Büyük İskender tarafından işgal edilip yönetimin el değiştirmesi, sonrasında Hıristiyanlığın bu topraklara gelmesi daha sonrasında da aynı topraklar Araplar tarafından ele geçirilmesi bu dili tarihin tozlu sayfalarına göndermişti. İskender in işgali ve kendi yönetimini getirmesi Yunancayı yöneticilerin dili yapmış, milattan sonra 4. yüzyılda Mısır resmi din olarak Hıristiyanlığı kabul ettiğindeyse hiyeroglifler artık çoktan tarih olmuştu ki bu sadece hiyerogliflerin değil ilerleyen yüzyıllarda hiyerogliflerle beraber üç bin yıllık koca bir medeniyetin de unutulması, yok olması anlamına gelmekteydi. Her ne kadar yazı sistemi olarak hiyeroglifler artık kullanılmasa da Mısır dili varlığını sürdürmeye Arap hâkimiyeti bu co ğrafyaya gelene kadar devam etmiş ve Arapların dolayısıyla İslamiyet in hüküm sürmeye başlamasıyla da dil artık kullanılmaz hale gelmiştir. Tarihin tozlu sayfalarına gömülmesinin ardından birçok kişi hiyeroglifleri çözmeye çalışmıştır. Bu çalışmaların çoğu yazık ki hep başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Bu başarısızlığın en büyük sebebi hiç şüphesiz hiyerogliflerin ne olduğuna dair kesin bir yargıya varılmadan böyle bir uğraşa girilmesi olmuştur. Hiyeroglifler fikirlerin tasvir edilmesi için kullanılan semboller miydi yoksa konuşulan bir dilin alfabesi miydi? (Weissbach, ) İşte bu soruya kesin bir cevabın verilmemesi bilim insanlarını yüzlerce yıl boyunca başarısızlığa sürükledi. Bunların ilk örneği olarak Horapollo nun 5.Yüzyılda yazdığı Hieroglyphica isimli eseri gösterilebilir. Bu eserde Horapollo, hiyeroglifleri sembol olarak kabul etmiş ve ileriki yüzyıllarda hiyerogliflerin yanlış yorumlanmasının fitilini ateşlemişti. Horapollo dan sonra 9. ve 10. yüzyılda Arap tarihçiler Zünnun-ı Mısri ve Ibn Vah şiyye nin çalışmaları görülür (Allen,1960). Bu iki bilim adamını özel kılansa ikisinin de hiyeroglifleri çözmede Koptik dilinden faydalanma çabasıdır. Hiyerogliflerin Avrupa da yeniden doğuşu, İtalyan hümanistlerin 15. yüzyılda Herodot Tacitus, Ammianus, Lucan, Diodorus, Pliny gibi tarihçilerin metinlerini okumalarıyla 41

44 gerçekleşmiştir. Hümanistler bu metinlerden yola çıkarak ataları tarafından Roma ya getirilen bir dikili taşın kutsal yazıtlar içerdiğ ini öğrenmiş ve Plato ile Musa nın Mısırda eğitimlerini tamamladıklarına inanmışlardır. Bu metinler onlara ayrıca Nil in bilge insanlarının sırlarını değişik semboller kullanarak gizlediği fikrini vermiş ve en nihayetinde hiyeroglifleri çözmeye yöneltmiştir (Allen,1960). Onları bu arayışa yönelten motivasyonları ne kadar sağlam olursa olsun hiyeroglifleri çözmek yolunda onlar da hüsrana uğramışlardı. Bunun birçok farklı sebebi vardı. En büyük sebepse yukarıda söylendiği gibi hiyerogliflerin tam olarak ne olduğunun tanımlanamaması ve o dönemde birçok kişi tarafından konuşulan bir dilin alfabesi değil de rahiplerin gizli sembolleri olarak kabul görmesiydi. Bu dönemde bahsi geçmesi gereken en önemli kişi Athanasius Kircher dır. Daha önce söz konusu Arap tarihçilerin metinleri 17. yüzyılda Athanasius Kircher tarafından okunmuş ve o da Koptik ve Arapça bir sözlük kullanarak hiyeroglifleri çözmeye çalışmıştır. Kendinden öncekiler ve ardından gelenler gibi Athanasius Kircher de hiyeroglifleri sembol olarak kabul etmiş ve Koptik dilindeki kelimelerle hiyerogliflerdeki sembolleri eşleyip yorumlamaya çalışmıştır. Sonuç olarak ancak hatalarla dolu alfabe parçacıkları elde edebilmiştir (Ray,2008). Bu kadar başarısızlığın üzerine bilim insanları artık kendilerine yol gösterecek bir yazı, kitap daha doğrusu bir anahtara sahip olmanın son derece gerekli olduğuna inanmışlar ve uzun yıllar boyunca hiyeroglifleri tam manasıyla okuyabilmek için gerekli anahtarı arayıp durmuşlardır. Bu anahtara ulaşana kadar kimileri farklı dilbilimsel teoriler ortaya atmış kimileri hiyeroglifleri kırılması gereken bir kod gibi görüp kriptograflar gibi bu kodu kırmaya çalışmışlardır. En nihayetinde 1799 yılında Reşit Taşı nın bulunmasıyla bilim insanları yüzlerce yıldır aradıkları bu anahtara kavuşmuş ve bu taşın bulunmasından yaklaşık yirmi yıl sonra Fransız bir dilbilimci olan Jean-FrançaisChampollion kendinden önce de aynı u ğraşa girişmiş olan Silvestre de Sacy, Johan David Åkerbladve Thomas Young ı geride bırakıp 1822 de hiyeroglifleri okuyabildiğini ilan etmiş ve bu yolda çok büyük bir adım atmıştır. Bu sürecin anlaşılması için, biraz tarihsel bilgiye biraz da Champollion dan önce yapılan çalışmalara ihtiyaç vardır. Napoleon Bonaparte ın 1789 da Mısır ı işgaldeki amacı için iki ayrı sebep gösterilebilir. Birincisi o zamanlar Mısır ın devasa yapıları ve akıl almaz ihtişamıyla Avrupa da bir moda olması ve bu ülkenin birçok zenginliğinin Avrupa ya kaçırılıp aristokratlar ın ve de soyluların koleksiyonlarında yerlerini almaya başlamasıydı. Bu zenginlikler arasında mumyalar, lahitler, tanrıça heykelleri, dikili taşlar, el yazması papirüsler ve daha nice antika eşya bulunmaktaydı (Fagan, 1975). Mısır artık birçok Avrupalı tüccar için yeni bir ticaret merkezi haline gelmişti. İkinci olarak Napoleon un bu işgalle ülkeyi, insanlarını ve de geçmişini anlamayı, öğrenmeyi istemesi gösterilebilir. Bunun için de işgale giderken yanında tarihçiden matematikçiye, sanatçıdan dilbilimciye birçok bilim insanını da götürmüş ve onları araştırma yapmaları için teşvik etmişti. 42

45 Reşit (Rosetta) Taşı KARADENİZ 1799 yılında Napoleon un isteği üzerine Mısır ın Reşit (Reşit) bölgesinde yapılan kazıda o güne kadar eşi benzeri görülmemiş bir parça bulundu. Bu siyah granit taşı eşsiz kılansa üzerinde 3 farklı dille yazılmış metin bulunmasıydı: En başta hiyeroglif yazısı, ortada bilinmeyen başka bir dil ve en alttaysa Antik Yunanca bir metin vardı. Antik Yunancayı hemen okumaya koyulan dilbilimciler metni çözdükçe heyecanları iki katına çıktı. Dilbilimciler bu denli heyecanlandıran, üç yazının da aynı şeyi anlatması ve her ne kadar ilk iki dil olmasa da Antik Yunancanın çok iyi bir şekilde bilinmesi ve kolayca çevrilebilecek olmasıydı. Böylece Yunanca metin çevrilip hiyerogliflerin ne dediği anlaşılacak ve belki de hiyeroglifler okunabilecekti (Budge, 1893). Taşın önemini kavrayan Fransızlar, hemen kopyalarını çıkartıp Paris e yollamış ve en önemli dilbilimcilerini hiyeroglifleri çözmeye yönlendirmişti. Bu dilbilimcilerden en önemlisi Silvester De Sacy idi (Byrd, 1998). (Hooker, 1998) Gelinen nokta, Napoleon için önemli bir sonuçtu ama 1802 de İngiliz İmparatorluğu ile 3 yıldır verilen savaşın kaybedilmesinin ard ından Fransızlar, Mısır ı terk etmek ve buldukları her eseri İ mparatorluğa teslim etmek zorunda kald ılar. Reşit Taşı nın ününü duyan İngilizlerse taşı çoktan İngiltere ye yollayıp hiyeroglifleri çözmeye başlamıştı. Bütün dünya olanları ilgiyle izliyor ve iki millet de hiyeroglifleri çözme onuruna sahip olmak için canla başla uğraşıyordu. Bu olayın iki millet arasında bu denli bir gurur meselesine dönüşmesinin sebebi, Fransızların taşı kendilerinin bulduğunu dile getirmeleri ve onun İngilizler tarafından ellerinden alınmış olduğ unu iddia etmeleri, İngilizlerinse taşa sahipken çözme onurunu Fransızlara kaptırma telaşına düşmüş olmalarıydı. Artık yüzyıllardır aranan anahtar bulunmuş olsa da bilim adamları için cevaplanmayı bekleyen birçok soru vardı. Bunlardan ilki ve belki de en önemlisi hiyerogliflerin tam olarak ne olduğuna dair tatmin edici bir tanımın yapılamamasıydı. Hiyeroglifler konu şulan bir dilin yazı sistemi mi yoksa kişileri, nesneleri tanımlayan sessiz semboller miydi? Eğer hiyeroglifler konuşulan bir dilin yazı sistemiyse alfabenin özellilikleri tam olarak neydi ve hangi ses hangi sembole aitti? Bunun yanında Mısır 3 bin yıla yayılan bir medeniyete sahipti ve bu süreçte dilde ve alfabede belli dönemsel farklılıklar olması kaçınılmazdı. Eski Mısır dilinin yaklaşık yıldır konuşulmadığı düşünülürse, bu sorulara cevap bulmak gerçekten çok zordu. Bu arada gözlemlenen değişiklerin bir kısmı politik içerikliydi. Reşit Taşı yap ıldığ ında Mısır artık eski Mısır değildi. Ülke birçok işgale maruz kalmış ve en sonunda ana dili Yunanca olan Büyük İskender tarafından tamamen işgal edilmişti. Ülkenin uğ radığı yönetimsel değişikliklerin hiyeroglifleri tam olarak nasıl etkilediğinin bilinmemesi başta 43

46 Champollion olmak üzere birçok dilbilimci için sorun teşkil etmekteydi. Çünkü bugün için Mısır medeniyeti 5 bin yıllık bir geçmişe sahipti ve dilbilimcilerin asıl amacı bu medeniyetin en eski zamanına ait metinleri okuyabilmekti. Eğer Yunanca, Reşit taşı yapıldığı dönemde eski Mısır dilinde birçok farklılığa sebep olmuşsa bu taş üzerinden yürütülecek dil bilimsel teoriler veya oluşturulabilecek bir alfabe en eski dönemlere uygulanmayabilir hatta belki de o dönemki yazılar hiç okunamayabilirdi. Yunancanın dil üzerinde ne denli farklılıklara yol açmış olabileceğini daha iyi kavramak için Reşit taşının hikâyesine bir göz atmak gerekir. Taştaki Yunanca çeviriye göre bu taş Mısırın 285. firavunu V. Ptolemy (Ptolemaios) tarafından M.Ö. 196 da kendi yönetiminin propagandası için yaptırılmıştı ve belki de yüzlerce kopyası bulunmaktaydı. Taşın yaptırılmasının en büyük sebebiyse yönetiminin sallantıda olmasıydı. O zamanlar Mısır, 3 bin yıllık medeniyetin görkemli günlerinden çok uzaktaydı. Birçok işgale uğrayan bu Şekil 2: Reşit Taşı nın Parkinson ve Thorne tarafından Memphis ve Canopusta ki örneklerine bakılarak yeniden tasarlanan muhtemel orijinal topraklar artık M.Ö. 332 de Büyük İskender in kontrolüne geçmiş ve İ skender kendini firavun ilan edip kendi hükümetini oluşturmuştu. Bu yönetimin çoğu bu toprakların asıl sahiplerine yabancıydı ve bu, toplum içerisinde yönetime karşı bir nefret oluşturmaktaydı. Halkın yönetime kar şı açık isyan içinde bulunduğu dahi söylenebilirdi. Bu durumdan son derece rahatsız olan V. Ptolemy çözüm olarak bu taşlardan yaptırıp ülkedeki tapınaklara yerleştirmiştir. Hepsi V. Ptolemy nin erdemlerinden ve ülkenin haklı firavunu olmasının sebeplerinden bahsetmekte ve onu övmekteydi (Budge, 1893). Diğer büyük bir sorun da Reşit Taşı n ın bulunduğu fiziksel durumdu. Taşın hiyeroglifleri içeren ilk kısmı nerdeyse tamamen zarar görmüş tü. Ama ortadaki bilinmeyen dille eski Yunanca nerdeyse tamdı. Taşın üzerinde hiyeroglif kısmındaki 14 sıranın yarım yamalak parçaları, ortadaki dilin 32 sırası ve eski Yunancanın 54 sırası bulunmaktaydı (Budge, 1893). Bu yüzden çeviriye dayalı herhangi bir teorinin taş üzerinde uygulanması çok zordu çünkü eksiklikler büyük bir problem yaratıyordu. Bu sorunu çözmek isteyen ve artık taşı kendi mülkü olarak gören İngilizlerse o dönemde Mısır da bulunan ve eski Mısır ın harikalarını bulup gün yüzüne çıkarmayı kendine görev bilmiş İtalyan maceraperest İovanni Belzoni yi taşın başka bir kopyasını bulmakla görevlendirdi. Belzoni her ne kadar bu görevi yerine getiremese de çözüm sürecine son derece büyük katkıda bulunacaktı. Dilbilimciler için sorunlu başka bir konu da hiyerogliflerin okunma yönüydü. Hiyeroglifler bazen sağdan sola, bazen solda sağa, bazen de yukarıdan aşağı yazılmakta ve hangi taraftan okumaya başlanacağı konusunda kimse kesin bir fikir sunamamaktaydı (Collier&Manley, 1989). Bu yüzden Reşit Taşı ndaki Yunanca çeviriyi hiyerogliflere uyarlama epey zor olacağa benziyordu. Kelimeler arasında boşluk olmaması, neyin nerde başlayıp nerde bittiğinin bilinmemesi yanı sıra eldeki materyalin azlığı ve de güvenilirliği de sorun teşkil ediyordu. 44

47 Dilbilimcilerin elinde eski Mısır diline dair fikir yürütebilecek tek veri Reşit Taşı ydı. O da yukarıda belirtilen sebeplerden dolayı yardımdan çok zarara yol açmaya başlamıştı. Bunun haricinde dilbilimcilerin teorilerini uygulamak için daha çok metine ihtiyaçları vardı. Metinlerin Mısır dan Avrupa ya gelmesi hem çok zor hem de çok pahalıydı. Çoğu metin papirüs adı verilen parşömenlere yazılmıştı ve Mısır iklimi göz önüne alınarak yapılan bu kâğıtlar Avrupa iklimine dayanamıyor, eriyordu. Tapınak ve yapılardaki yazılar, ressamlar tarafından işlenip Avrupa ya gönderilse de bunların çoğu hatalarla doluydu ve güvenilir değildi. Dil bilimciler için Reşit ( Adkins, 2000) Taşı inanılmaz bir ipucu barındırıyordu. Bu daha sonraları kartuş adı verilecek olan ve ilk defa Danimarkalı bir arkeolog olan Georg Zoega tarafından tan ımlanan sembolleri çevreleyen oval dairelerdi. Zoega a göre bu halkalar özel bir isim içermekteydi (Callimahos, 1970). Bu büyük ihtimalle soylu bir isim belki de bir firavun adıyd ı ve o da Reşit taşındaki Yunanca çeviriye bakılıp bu çeviriden bir alfabe oluşturabilmesini sağlayabilecek en önemli fırsattı. Burada bu kartuşlara çözüm sürecindeki ikinci anahtar dense hiç de hata yapılmış olmaz. Çünkü elde hiçbir sağlam veri yokken seslere dayalı bir alfabe oluşturulması ancak zaten tarihte adı geçen ve de okunuşu bilinen bir isimle sağlanabilirdi. En nihayetinde farklılıklar olsa da bir isim farklı bir dilde de kabaca da olsa aynı biçimde telaffuz edilirdi. Fakat burada bir sorun vardı. Taşın hiyeroglif kısmının büyük çoğunluğu eksikti ve Ptolemy ismi iki farklı kartuşta geçmekteydi. Kartuşlardan birinin bu firavuna ait tanımlamalar veya övgüler içerebileceği düşünülmüştü ve bunun da sesleri doğru tayin etmede problem yaratacağına inanılmıştı. Ayrıca bu özel isim temel alındığında hiyerogliflerin tam olarak hangi yönden okunacağı sorunu ortaya çıkıyordu. Reşit Taşı nın en önemli özelliği, üzerinde aynı metnin 3 farklı dile yazılmış olmasıydı. Bunlardan ilki hiyerogliflerdi. İkinci kısımdaki dil ise o zaman bilinmemekteydi. 45

48 Yunanca kısmı n çevrilmesinin ardından bu dilin Eski Mısır da halk dili olduğu anlaşılmıştı. Hiyerogliflerin değiş- miş bir formu olan bu yazı da hiyeroglifler gibi tam bir gizemdi. (Lesley&RoyAdkins, 2002) Fakat birçok dil bilimciye göre hiyerog-liflerin aksine bu konuşulan bir dilin yazı sistemiydi ve buradaki sembol-lerin seslere tekabül etmesi olasılığı çok fazlaydı. İşte bu yüzden Reşit Taşı nın bulunmasının ardından birçok dilbilimci hiyerogliflerden ziyade bu demotik kısma yoğunlaşmış ve varsayımlarını bu kısım üzerinden geliştirmişlerdi. Taş ın bulunmasının ardından kaydedilmesi gereken dört isim vardır. Bunlar Sylvestre de Sacy, John David Akerblad, Thomas Young ve Jean Français Champollion dur. Bunların içinde özellikle Thomas Young ve Jean Français Champollion geliştirdikleri teorilerle diğer birçok bilim insanını geride bırakmışlardır (Parkinson, 1999). Taşın bulunmasının ard ından kopyasını çıkaran Fransızlar bunları Paris e yollamış ve en önemli dilbilimcilerini bu konuda görevlendirmişlerdir. Sylvestre de Sacy bu dilbilimciler içerisine en önemli olanıyd ı ve Yunanca metinle yaptığı karşılaştırma sonunca Ptolemy isminin de dâhil olduğu birkaç ismi çözmeyi başarmış tır. Fakat bu çözümlemelere rağmen hedeflediği alfabeyi bir türlü oluşturamamış ve sonrasında da hiyerogliflerin çözülemeyecek mistik semboller olduğunu kabul etmiştir (Griffith, 1951). Onu bu dönemde bahse değer kılan bir diğer unsur da Champollion nun hocası oluşudur. Sacy den sonra yetenekli bir İsveç diplomatı olan John David Akerblad Sacy nin çalışmaların ı da hesaba katarak Yunanca çevirideki isimleri demotik kısımda bulmayı başarmıştır. Onun da en büyük hatası bu demotik kısmın tamamen alfabetik olduğuna inanması ve bu hatalı varsayımla çözmeye çalış masıd ır (Callimahos, 1970). Yazık ki bu hatalı varsayım onun çözüm yolunda ilerlemesine engel olmuştur. Rekabetin diğer ayağı olan İngiltere nin bu iş için seçtiği isim, daha iki yaşında okumayı sökmüş ve 20 yaşına geldiğinde Arapça, Farsça ve Türkçenin de dâhil olduğu bir düzine dili konuşabilen Dr. Thomas Young dı. Young, insan gözünün nasıl çalıştığına dair yaptığı çalışmalarıyla meşhurdu. Young ın avantajı Reşit Taşı nın hiyeroglifleri çözmesi için kendisine teslim edilmiş olmasıydı. Young ın bu sürece yaptığı en büyük katkılardan biri Ptolemy nin de dâhil olduğu farklı isimleri deşifre etmeyi başarmasıydı (Callimahos, 1970). Bununla birlikte hiyerogliflerin hangi yönden okunacağını da bulan Young olmuştur. Young hiyeroglifin tıpkı bir aynadaki yansıma gibi çalıştığın ı görmüş ve bu fikre göre hiyeroglif karakterlerindeki başlar hangi yönü gösteriyorsa o taraftan okunacağı sonucuna varmıştır. O da en başta hiyerogliflerin semboller olduğuna inanmış fakat Ptolemy gibi yabancı isimlerin hiyerogliflerde alfabetik bir biçimde yazıldığı fikrine varmıştır. Young hiyerogliflere bir alfabeden ziyade kırılması gereken bir şifre muamelesi yapmıştı. Sayısal zekâya sahip olan Young, çözümlemede matematiği kullanmıştır. Ona göre hiyeroglifler sembollerdi ama demotik kısım konuşulan bir dilin alfabesiydi. Bu sisteme göre Young kelime sıklıklarına bakmıştır (Griffith, 1951). Örneğin Yunanca metinde 12 kez geçen tanrı kelimesi için demotik metinde 12 kez geçen aynı sembol gruplarını aramış; buralardan harfler, harflerden bir alfabe, alfabeden, kelimeler ve buradan da cümleler oluşturabileceğine inanmıştır. Demotik üzerinde yapacağı bu çalışmanın hiyeroglif sembollerini çözmede çok işe yarayacağına inanmamıştır çünkü en nihayetinde Yunanca çeviriye göre iki sistem de aynı dilin yazı sistemiydi. Ptolemy gibi birkaç kelimeyi bulup buradan yola çıkarak minik bir alfabe geliştirmişti fakat sonradan anlaşılacağına göre bu alfabe hatalı bir alfabeydi (Davies,1988). 46

49 Young, diğer hiyeroglif sembollerin kendi oluşturduğu sistemin takibiyle çözülebileceğ ini belirtip sebebi bilinmeyen bir şekilde hiyeroglifleri çözme uğraşından vazgeçmiştir. Kimlerine göre bu vazgeçişin sebebi işin içinden bir türlü çıkamamış olmasıydı. Young ın en büyük hatasıysa hiyeroglifleri fikirler anlatan resimcikler olarak kabul edip sadece Yunan soyluların bu yazıtlara yerleştirilmesi için seslere karşılık gelecek biçimde yazıldıklarına inanmasıydı (Callimahos, 1970). Bunu takip eden yıllar tamamen sözde çözümlemelerle geçmişti. Birçok farklı kişi birçok farklı sembol çevirileriyle ortaya çıkmada ve bunları yayınlamaktaydı. Bu kadar başarısızlığın ard ından birçok kişi artık hiyerogliflerin tamamen sessiz olduğunu ve çözülemeyeceğini kabul etmişti. Ama henüz bu süreçte asıl kahraman, hiçbir çalışmasını yayınlamamıştı. Bu sürece adını altın harflerle kazıyan isim: Jean Françaiş Champollion oldu. Jean Françaiş Champollion ile Devam Eden Süreç Jean-FrançaisChampollion 1790 yılında Figeac da kalabalık bir ailenin son çocuğu olarak dünyaya gelmiştir. Champollion daha çok küçük yaşlardan itibaren dil konusunda tam bir dahi olduğunun ipuçlarını vermiş ve her ne kadar iyi bir eğitim alacak kadar zengin olmasa da abisi onun bu yeteneğini fark edip bu konuda onu hep yüreklendirmiştir. Bu küçük dil harikasının 13 yaşına geldiğinde tam altı antik dili ustaca konuşabilmesi ileride yapacaklarının da habercisiydi. (Lesley&RoyAdkins, 2002). Antik dillere bu denli meraklı olmasının sebebiyse hiç şüphesiz çocukluğundan itibaren kafasını kurcalayan ve büyüdüğünde de kurcalayacak olan sorularda saklıydı: İlk medeniyet ne zaman başladı? Âdemle Havva hangi dili konuşuyordu? Tanrı bizimle aynı dili mi konuşuyor? İşte Champollon u hiyeroglifleri çözmeye yönelten de bu sorulard ı. Çünkü ona göre Eski Mısır medeniyeti dünya tarihinin en yaşlı medeniyetiydi ve eğer yazıları okunabilirse birçok sorunun cevabı da bulunmuş olacaktı. Daha çocukluğunda dil konusunda tam dahi olduğunu kanıtlayan Champollion için hiyeroglifleri çözmek hem milli bir mesele, hemde çocukluğundan beri zihnini meşgul eden soruların anahtarıydı. Diğer birçok dilbilimci gibi Champollion da en başta hiyerogliflerin semboller olduğunu düşünmüş, daha sonra taşın eksik kısmıyla ilgili tahminler yürütüp Yunancayla yaptığı rakamsal karşılaştırmayla bu fikirden vazgeçmişti. Hiyerogliflerin seslere karşılık gelen harfler olduğuna inanmıştı. Ona - unvanını kazand ıracak en önemli nokta belki de buydu ama bu yine de uzun ve sancılı bir süreçti. Bir dilbilimci olarak Champollion, hiyerogliflerin anlamların ın antik dillerin üzerine yap ılacak karşılaştırmalı bir çalışmayla çözüleceğine inanmış ve işe Eski Mısır diliyle aynı zamanda var olan en son dil olan Koptik dilini öğrenerek başlamıştı. Yine diğer dilbilimcilerin aksine sadece kelime anlamlarını değil harflere denk düşen sesleri bulmaya son derece büyük bir önem veriyordu (Griffith, 1951). Koptik Mısır Hıristiyanlarının diliydi ve hala dini ayinlerde kullanılmaktaydı (Davies,1988). Koptik dilini inceledikçe bu dil ile demotik arasında da alfabetik bir benzerlik bulunduğu fikrine vardı. Bunun yan ında Champollion a göre hiyeroglif alfabesi ve demotik alfabe arasında da benzerlikler vardı. Hiyeroglif alfabesi sadece demotiğin eski bir versiyonuydu. Hatta demotik alfabesinin eski Mısırda halkın daha kolay yazabilmesi için hiyerogliflerin basitleştirilerek oluşturulduğuna inanmıştı. Böylelikle Koptik dilinde öğrendiği seslerle ve yine bu dilin alfabesiyle demotik alfabe arasında karşılaştırmalar yap ıp bir alfabe oluşturmuş ve daha sonra bu alfabeyi hiyerogliflerle karşılaştır ıp uygun sesleri bulmaya çalışmıştır. Champollion, hiyeroglif alfabesinin kesinlikle gözleme dayanarak oluşturulduğuna inanmış ve aynı topraklarda konuşulan 47

50 Şekil 5: Champollion nun Koptik Demotik ve Hiyeroglif alfabeleriyle yaptığı karşılaştırmalar sonucu ortaya çıkardığı alfabe Champollion a karşı olan nefretiydi. İnsanlık nasıl başladı gibi sorularla artık saplantılı hale gelen bu adamın hiyeroglifleri gerçekten okumayı başarıp kilisenin öğretilerine ters düşebilecek verilere ulaşmasından o kadar korkuluyordu ki onu engellemek için her şey yapılıyordu. Kilisenin ortaya çıkmasından en çok korktuğu gerçekse Nuh Tufanının tarihiydi. O Koptik dilinin kelimelerinin seslerini Kircher ın da yaptığı gibi hiyeroglif sembolleriyle eşleştirmeye çalışmıştır (Callimahos, 1970). Champollion her geçen gün biraz daha başarıya yaklaşmakta, daha doğru alfabeler ortaya çıkartmaktaydı. Fakat önünde üç büyük sorun vardı. Birincisi maddi zorluklarla uğraşan ve antika papirüslere hiçbir şekilde parası yetmeyecek bu adamın teorisini kanıtlayabilecek materyali son derece azdı ve elinde yararlanabileceği tek kaynak Reşit Taşı nın kopyaları idi. Bu taşın da hiyeroglif kısmı büyük oranda hasarlıydı. İkincisiyse kilisenin dönemde kilisenin bilim (Adkins, 2000) adamları İncil i kullanarak bu tufanın tarihini M.Ö olarak hesaplamış ve yine İncil e göre bu tufan dünya üzerindeki bütün medeniyetleri yok etmişti. Şekil 6: Ptolemy ve Cleoptara Kiliseye göre İncil tarihsel olarak hatasızdı. Eğer Kartuşlarının Karşılaştırlması Champollion hiyeroglifleri okumayı başarıp Mısır medeniyetini bu tarihten de daha eski bir tarihe dayandırırsa bu hiç şüphesiz kilisenin otoritesinin büyük ölçüde sarsılmasına sebep olacaktı: Kilisenin yöneticiler üzerindeki etkinliği düşünüldüğünde Champollion nun çalışmaları büyük bir tehlike altında gibi görünüyordu. Ayrıca bir cumhuriyetçi olduğu bilinen Champollion, Napoleon nun devrilmesinin ardından krala komplo kurma suçuyla görevinden alınmış ve memleketi olan Figiac a sürgüne yollanmıştı 48 (Parkinson, 1999). Hem sürgün hem kaynak yetersizliği hem de kilise baskısı gibi problemlerle uğraşırken onu nihai başarıya ulaştıracak üçüncü anahtar İtalyan gezginci Belzoni tarafından bulunmuştu. Daha önceleri Reşit

51 Şekil 7:Ptolemy ve Cleoptara Hiyerogliflerinin Analiz. T sesindeki farklılık daha sonralarda eşsesliler fikriyle açıklanmıştır. KARADENİZ Taşı nın daha sağlam bir kopyasını bulmak için İngiliz Müzesi tarafından görevlendirilen Belzoni bir tapınak adası olan Philae da üzerinde Yunanca çevirisi olan bir sütun taşı buldu. Bu taşı daha da özel kılan taştaki Ptolemy ve Cleopatra isimleriydi. Bu iki isim 3 benzer sesi daha doğrusu harfi içermekte ve Champollion nun belki de yıllardır beklediği karşılaştırma şansını ona vermekteydi. Kardeşinin yardımlarıyla sürgünden kurtulan Champollion sütunun bir kopyasına ulaşıp hemen çalış malara başladı. İki ismi karşılaştırarak 3 sesin de aynı harfle ifade edildiğini fark etti (Lesley&RoyAdkins, 2002). Görüldüğü üzere P,L,O sesleri iki isimde de aynı sembolle ifade edilmiştir. İşte bunu fark eden Champollion diğ er harflere isimlerde geçtiği şekilde sesler vermiş ve böylece 13 harflik minik bir alfabe oluşturmuştur. Elindeki bu alfabeyi kullanarak sütundaki diğ er isimleri de çözümlemiştir. Bunlar İskender (Alexander), Berenik (Berenice ), Sezar (Ceaser) isimleriydi ve teorisini bu isimler üzerinde uygulayıp alfabesini genişletme imkanı bulmuştu (Ray, 2008). Kimileri için bu inanılmaz bir başarı sayılsa da Champollion o kadar da mutlu değildi. Bu isimlerin hepsi hiyeroglifler için çevrilmiş modern Yunan isimleriydi ve onun için önemli olan Yunanlılar ya da Romalılar tarafından bozulmamış metinler üzerinde teorisini ve alfabesini test etmekti (Griffith, 1951). Ona ihtiyacı olan materyali sağlayansa Belzoni oldu. Antik Mısır ın hiç görülmemiş yerlerini keşfetmeyi kendine görev bilmiş bu maceraperest, Mısır ın en uzak noktalarından biri olan Ebu Simbel de bir tapınak keşfetti. (Mayes, 1959) Bu tapınaktaki yazılar ve kartuşlar Yunanca etkisiyle bozulmayacak kadar eskiydi: Bu tam da Champollino nun ihtiyacı olan şeydi. Bu tapınağın Şekil 8: Sezar, Berenik ve İskender in kartuşları resimleri ona bir arkadaşı tarafından getirilmiş, o da duvardaki kartuşu kendi geliştirdiği alfabesini kullanarak okumayı başarmıştı Weissbach, ). (Bu kartuş Ramses idi ve gelmiş geçmiş en büyük Mısır firavunu olarak kabul edilmekteydi. Peki, Champollion nun Ramses adından bu kadar emin olmasın ı sağlayan neydi? Ramses ismi uydurma ve ya tesadüfi olabilir miydi? İşte burada da bu çözüm sürecindeki son anahtar ortaya çıkmakta: Manetho. Milattan önce 3. Yüzyılda yaşamış olan Manetho hem bir rahip hem de bir tarihçiydi. ve Aegyptiaca isimli eseriyle meşhurdu. Yunanca kaleme alınmış bu eserde Manetho, Mısır hanedanlarının kronolojik bir listesini hazırlamıştı (Greppo,1831). Bu eserde Manetho, Mısır firavunların ın hayatlarını Nuh tufanı öncesinden başlayarak oluşturduğu için kilise tarafından sapkın ilan edilmişti. Birçoklarına göre Champollion Mısır a yaptığı seyahatte bu listeyi hep yanında taşımış ve yeni papirüsler geldiğinde veya tapınak duvarlarında farklı yazıtlarla kar şılaştığı zaman okumaya çalıştığ ı isimleri buradan kontrol edip hem okuduklarının doğruluğunu test etmiş hem de alfabesini daha da genişletmiş ya da 49

52 uyarlamalar yapmıştı. Champollion nun bu listeyi ne zaman kullanmaya başladığı tam olarak bilinmemektir. 2 Artık hem alfabesinden hem de teorisinden emin olan Champollion, bu başarısını verdiği konferanslarla ve yayı mladığı yazılarla bütün dünyaya duyurmuştu. Ama bu konuşmaları hep bir cümleyle sonlandırmıştı: Bu sadece bir başlang ıç. Gerçekten de öyleydi. Zaten kimse, koca bir dilin ki bu dil 3 bin yıllık bir medeniyete aitti, bu kadar yıllık uğraş a rağmen bu kadar kolay bir biçimde çözümleneceğ ini düşünmemişti. Bu yüzden Avrupa da ki birçok aydın ve bilim adamı Champollion nun bu başarısına şüpheyle bakmış, daha fazla materyal üzerinde test edilmesi gerekliliğini vurgulamıştır. Hem işsiz hem de parasız olan Champollion nun ise ne para verip daha fazla materyal alacak ne de Mıs ır a gidip orada araştırmalar yapacak hali vardı. Bu tür zorluklar yüzünden Champollion bu büyük başarısına rağmen buna bir türlü sevinemiyor, çalışmalarının bo şa gideceğ inden endişe ediyordu. Durum bu derece umutsuzken o dönemde ki Fransa Kralı, Louvre Müzesinde bir Mısır Koleksiyonu olu şturmaya karar vermiş ve bu koleksiyona katılmak üzere Mısır dan bir parça getirtmişti. Bu Tebas yakınlarındaki Dendera tapınağının tavanın ın bir parçasıydı ve Dendera Zodyak ı olarak adlandırılmıştı (Greppo,1831). Bu parçaya fiyat biçilmesi için ne kadar eski olduğunu belirlenmek üzere bir otoriteden yardım alınması gerekiyordu ve bu görev için Sacy çağr ılmıştı. Zodyak haberlerinin yayılması üzerine bazılar ı bu Zodyak ın Nuh tufanından daha eski bir tarihe ait olabileceğini bile iddia etmişlerdi. Sacy, bu eseri M.Ö. 2 binlere dayandırmış ve müze Zodyak ı bu değerlendirme üzerinden dudak uçuklatan bir fiyata satın almış tı. Bu objenin bu derece eski bir döneme ait olması fikri ve Nuh tufanından da eski olabileceği söylentileri tabiri caizse kilisenin yüreğini ağzına getirmi şti. Her ihtimale karşı ikinci bir fikre başvurmanın faydalı olacağına inanan müze müdürü bu görev için Champollion a başvurdu. Bu Champollion nun hayatının f ırsatı olabilirdi ve öyle de oldu. O dönemde dünyada hiyeroglifleri okuyabilen tek insan olan Champollion bu konuda bilgisini adeta konuşturdu ve Sacy nın büyük hatasın ı ortaya çıkardı. Dendera Zodyak ı milattan sonraki bir döneme aitti ve ödenen miktar düşünüldüğünde bu eser modern bile sayılabilirdi. Champollion bunu kartuşlardaki isimleri okuyarak ortaya çıkarmıştı. 2 Burada, Ramses adının ayrıca İncil de Hz Musa hikâyesinde geçtiğinin altını çizmekte fayda var. Manetho yla birlikte tarihin bu çözüm sürecindeki inanılmaz katkısı da gözden kaçırılmamalıdır. 50

53 Sacy nin büyük hatası Fransa Kralına yüzlerce franka mal olmuştu ama bu Champollion için bir dönüm noktasıydı. Bu başarıdan sonra kral adına çalışmaya başlayan Champollion, Louvre da ki Mısır koleksiyonunun müdürü olmuş ve artık Mısır a gidip araştırma yapabilme hayaline kavuşmuştu. Bunun sonrasında Mısır a iki yıllık bir seyahat yapan Champollion, Giza Piramitleri, Büyük Karnak Tapınak Kompleksi, Memphis deki antik mezarlıklar ve Krallar Vadisi gibi birçok yerde araştırmalar yapmış ve Mısır dilinin alfabesi, dilbilgisi, kelimeleri üzerine birçok bilgiye sahip olup daha sonraları da bunları yayınlamıştır (Griffith, 1951). Eserlerinin en ünlüsü hiyeroglif sisteminin kapsamlı bir açıklamasını yaptığı: Précis du système hiéroglyphique des anciens Égyptiens (Eski Mısır Hiyeroglif Sisteminin Kısa Açıklaması) isimli eserdir. Birçoklarına göre modern insan için Eski Mısır Champollion la başlar. Eski bir medeniyete ait bir çok gerçeğin gün yüzüne çıkması, Champollion nun hiyeroglifleri okumadaki başarısı sayesinde olmuştur. Fakat Champollion nun bunun için ödediği bedel çok ağırdı. Mısır dan döndükten 18 ay sonra bir beyin rahatsızlığı yüzünden hayatını kaybetti. Kimilerine göre Champollion, Mısır a yaptığı yorucu bir seyahatin yorgunluğunu bir türlü atamamış, kimilerine göre hiyeroglifleri çözme uğraşının yükünü kaldıramamıştı. Öyle görünüyor ki, dünya Champollion sayesinde bir dil unutulsa, o dili konuşan kalmasa bile asla yok olamayacağı anlaşılmıştı. Champollion dan öğrendiğimiz bir diğer şey de bizden binlerce yıl önce yaşamış olan insanları tanımayı, onları duymayı, anlamayı bize mümkün kılmak için arkeolojik kazı ve keşifler kadar dilbilimsel çalışmalar da önemlidir. SONUÇ Sonuç olarak, çoğu kimse çözümün tek başına Reşit Taşı ndan yola çıkılarak gerçekleştiğini düşünmesine rağmen, üzerinde hiyeroglif bir metnin Yunanca çevirisini içeren Reşit Taşı, çözümden çok yeni sorunların ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Bu sorunlar hiyerofliflerin üç farklı yönden yazılması, taşın hiyeroglif kısmının büyük ölçüde eksik olması, kelimeler arasında boşluk olmaması ve taşın yapıldığı zamanda kullanılan Mısır dilinin Yunanca tarafının büyük ölçüde bozulmuş olmasıdır. Bu sorunların birçoğu çözülmüş olsa dahi çözüme götüren anahtarın tek başına Reşit Taşı olduğu söylenemez. Yukarıda belirtildiği gibi anahtarlar sırasıyla: (1) üzerinde hiyeroglif bir metnin Yunanca çevirisi bulunduğu için Reşit Taşı; (2) Reşit taşındaki metnin hiyeroglif kısmında bulunan ve hiyerogliflere teker teker ses tayin edilmesi olasılığını mümkün kılan kartuşlar; (3) Mısır dilinin son dönemlerinde aynı bölgede konuşulan, eski mısır diliyle birçok benzerlik taşıyan ve günümüzde de kullanılan bir dil olan Koptik; (4) Büyük maceracı Belzoni tarafından bulunan, tıpkı Reşit Taşı nda olduğu gibi özel kartuşlar içeren ve üzerinde Hiyeroglif metnin Yunanca çevirisi bulunan Filay Dikili Taşı; ve (4) son olarak da 3. yüzyılda yaşamış ve Mısır Firavunlarının Soyağacını yazmış olan tarihçi Manetho nun Yunancaya çevirilmiş metinleridir. Kısaca bilim insanlarını yıllardır çözülemeyen hiyerogliflerin çözümüne götürmede (a) çeviriyi doğru kullanma, (b) diller arasındaki etkileşimi dikkate alma ve (c) en önemlisi de dilin yaşayan bir unsur olduğunun ayırdına varma önemli rol oynamıştır. Jean-Françaiş Champollion ın çalışmalarını bu yönde devam ettirerek sonuca ulaşmayı denediği ve başarıya ulaştığı açıkça görülmektedir. 51

54 KAYNAKÇA ADKINS Lesley & ADKINS, Roy: (2000). The Keys of Egypt: The Obsession to Decipher Egyptian Hieroglyphs. New York: Harper Collins. ALLEN Don. Cameron: (1960). Predecessors of Champollion, Proceedings of the American Philosophical Journal V (104), s BYRD Melanie: (1998).The Napoleonic Institute of Egypt. Napoleonic Scrholarship: The Journal of the International NapoleonicSociety, V (1,) N (2), Retrived from BUDGE, E. A. Wallis: (1893). The Reşit Stone: From TheMummy, Chapters on Egyptian Funeral Archaeology Cambridge: University Press. COLLIER Mark & MANLEY Bill: (1998). How to Read Egyptian. Berkeley, Los Angeles: California University Press. DAVIES W.V: (1998). Reading Past: EgyptianHieroglyphs. Berkeley, Los Angeles: California University Press. FAGAN Brian: (1975).The Rape of the Nile: Tomb Robbers, Tourists and Archaeologists in Egypt. New York: Charles ScribnerísSons. FAIRFAX, Ferdinand: (2005). BBC Egypt Series: The Mystery of the Reşit Stone. United Kingdom: BBC. GREPPO J. G. H: (1831). Essay on the Hieroglyphic System of M. Champollion, Jr. and on the Advantages Which It Offers to Sacred Criticism art,the North American Review, V (32), s GRIFFITH F LI: (1951). The Decipherment of the Hieroglyphs, The Journal of Egyptian Archaeology, V (37), s HOOKER J,T: (1990). Reading the Past. University of California Press/British Museum. LAMBROS D. C: (1970). The Reşit Stone and Its Decipherment: National Security Agency. PARKINSON Richard: (1999). CrackingtheCodes: Reşit Stone anddecipherment. Berkeley, Los Angeles: California University Press. RAY John: (2008). Reşit Stone: And the Re-birth of Ancient Egypt. London, Profile Books. ROBINSON Andrew: (2008). Deciphering Vanished Script. Nature.V(455), s. ( ). WEISSBACH Muriel. Mirak: (1999) Jean François Champollion And the True Story of Egypt. Fidelio. V(VIII), N(3), s Şekil 4: Şekil 9: 52

55 ПРОБЛЕМА ВЗАИМОСВЯЗИ ПСИХОЛОГИИ И ПЕДАГОГИКИ В ПСИХОЛОГИЧЕСКОЙ МЫСЛИ ДИМИТРИЯ УЗНАДЗЕ DİMİTRİ ÜZNADZE NİN PSİKOLOJİK DÜŞÜNCELERİNE GÖRE PEDAGOJİ VE PSİKOLOJİ BAĞLILAŞMASI THE PROBLEM OF INTERRELATION OF PSYCHOLOGY AND PEDAGOGY IN THE PSYCHOLOGICAL CONCEPTION OF DIMITRI UZNADZE Prof. Dr. İmeri BASİLADZE * - Dr. Şalva KİRTADZE ** РЕЗЮМЕ В настоящее время, когда развитие психологической науки как у нас, так и во всем мире, достигла того уровня, что действительно может оказать действенную помощь всем областям науки, и в первую очередь, педагогике, из-за укоренившейся в нашем университете традиции, она не изучается в достаточном объеме даже на педагогических специальностях. Согласно Узнадзе, опора педагогики на психологию не должна восприниматься так, будто возможно сведение первой ко второй, их объединение и отождествление. Педагогика самостоятельная наука, которая помимо психологии опирается на ряд других наук. Психология, как самостоятельная наука, оказывает помощь педагогике в решении ее задач. В свою очередь, педагогика тоже не остается в долгу, поскольку успешная педагогическая практика, как мы смогли убедиться, дает основы развития человека как личности и предоставляет материал для теоретического осмысления фундаментальных вопросов психологии. Ключевые слова: Димитрий Узнадзе, педагогика, психология. ÖZET Günümüzde gelişen Psikoloji Bilimi diğer bilimlerin, özellikle Pedagoji Biliminin destekçisi olmuştur. Ancak kökleşmiş geleneğe rağmen üniversitemizde Psikoloji dersleri, Eğitim Fakültesi dahil olmak üzere diğer fakültelerde de yeterli derecede verilmemektedir. Uznadze ye göre Psikolojinin Pedagojiye destek olması birisinin diğeri ile birleşmesi ya da özdeşleşmesi anlamına gelmez. Pedagoji bağımsız bir bilim dalı olarak Psikolojiden başka üç bilim dalına daha dayanmaktadır. Psikoloji belli problemleri çözmek için Pedagojiye yardım etmektedir. Başarılı Pedagoji ise insanın bireysel gelişmesine etken olup * Akaki Tsereteli Devlet Üniversitesi /GÜRCİSTAN/ ** Akaki Tsereteli Devlet Üniversitesi /GÜRCİSTAN/ 53

56 Psikolojinin esas konularını incelemek için önemli bir araştırma konusu olarak ortaya koyulmaktadır. Anahtar Kelimeler: Dimitri Uznadze, Psikoloji, Pedagoji ABSTRACT Though today the development of psychological science in our country as well as throughout the whole world has reached an advanced level, so that it can be highly helpful for all fields of knowledge and especially for pedagogy, it is not tought sufficiently even for pedagogical fields, due to the faulty tradition prevailing at our university. According to Uznadze, the fact that pedagogy relies on psychology can not be understood, so that the first can be combined and identified with the latter. Pedagogy is an absolutely independent science, which relies on many fields of knowledge together with psychology. Psychology as an independent science helps pedagogy also an independent science to fulfill it's tasks. Pedagogy itself can be very helpful as well, as we have seen succesful pedagogical practice shows were basis of the development of a harm a one unity, as a person and provides important material for the theoretical understanding of fundamental subjects of psychology. Key Words: Dimitri Uznadze, Pedagogy, psychology. Педагогическое кредо великого ученого, согласно которому продуктивное решение теоретических и практических задач педагогики возможно только с опорой на психологические знания, которое он обосновывал еще в своих ранних педагогичеких трудах, приобрело новое звучание и обоснование после того, как ученый создал свою общепсихологическую концепию психологию установки. В концепции Узнадзе установка универсальная разъясняющая переменная, которая поясняет духовную жизнь человека и все формы его детерминации. Человек действует как организованное целое, у которого в определенный момент имеется установка именно на это действие. Естественно, что исследователь, стоявший на такой платформе, освещает вопрос взаимисвязи педагогики и психологии в новом ракурсе. В частности, он старается доказать, что эффективную помощь педагогике может оказать не любая психология, а только психология установки. Узнадзе считает, что правильное решение вопоса взаимосязи психологии и педагогики, в первую очередь, требует ответа на вопрос: какую помощь должна оказать психология педагогике? Никто не отрицает, что помощь психологии педагогике необходима, но надо разъяснить природу этой помощи, ее характер. По мнению автора, укоренившееся в то время (в 40-ие годы прошлого века) правило, согласно которому психология должна была учавствовать в решении вопросов педагогики, было абсурдное. Дело в том, что когда психолог при исследовании каких -либо психологических вопросов дает заключения педагогического содержания и учит педагога его делу (как воспитывать ученика), «он переходит границы психологии и вторгается в рамки педагогики» [Узнадзе,2005: 341]. Получается, что при таком 54

57 подходе, психология не помогает педагогике, а фактически оставляет ее без дела, так как сама начинает делать свое дело. Но психология не сможет заменить педагогику только потому, что полноценная педагогическая деятельность не может быть построена только на психологических заключениях. Педагогика, помимо психологии, должна учитывать также данные других наук. Таким образом, «выработка педагогических установок, конечно, является только делом педагогики, и психология именно в этом должна помочь ей. Дело в том, что для разработки педагогических положений необходимо использование психологического материала.... Педагогика просит помощи у психологии только в том, чтобы осуществлять психологическое изучение обучения, воспитания и отдельных важных моментов педагогического процесса и этим дать ей возможность при разработке своих педагогических положений учитывать столь важную для неё психологическую действительность» [Узнадзе, 2005: 342]. С учётом данного условия психология останется в своих рамках, оказывая помощь педагогике и не вторгаясь в неё. Согласно Узнадзе, современная ему психология представляла собой некую «смесь» наук, поскольку вместе с исследованием отдельных психических функций в ней были представлены соответствующие педагогические положения. То есть, в педагогической психологии психология и педагогика были представлены в одинаковой мере. И никто не интересовался тем, насколько оправданным было такое смешение. В результате этого психология не могла оказать соответствующей помощи педагогике. Однако проблема состояла не только в этом. Причина того, что психология не оказывала педагогике действенной помощи, по мнению Узнадзе, имела более глубокий характер, чем смешение вопросов психологии и педагогики. Она состояла в утвердившихся в традиционной психологии ложных исходных принципах в виде постулата непосредственности и эмпиристического постулата, унаследованного новым направлением, развившимся в психологии, в том числе советской (марксистской) психологии. Согласно Узнадзе, бездейственность традиционной психологии, проявлявшаяся в том, что она не оказывала должной помощи тем областям знания, которые нуждались в применении психологических материалов, была обусловлена тем, что она изучала психику отдельно от её материального носителя. Такая психология представляет собой не психологию живого, конкретного человека, а психологию его отдельных психических функций [Узнадзе, 2005: 343]. Знания, приобретённые таким образом, не могут дать достаточного материала другим наукам, занимающимся изучением человека, поскольку для них главное сам человек, а не его отдельные способности и органы, назначение которых становится понятным лишь по отношению к человеку их носителю. В частности, педагогика изучает проблемы воспитания конкретного живого человека. Поэтому она должна иметь знаия о человеке и его деятельности, которые не дает традиционная психология из-за ее отвлеченного характера. Согласно автору, этот изъян традиционной психологии был вызван неправильным пониманем природы психики, которое состояло в том, что психическое было предствалено отдельно от материального, в качестве закрытого в 55

58 себе мира, который, как и все остальные явления природы, вкючен в цепь непосредственных каузальных отношений. Исходя из такого понятия психической причинности, считали, что на психическую сферу среда также непосредственно оказывает влияние, как на вещественный предмет, который все время меняется в следствие внешних воздействий. Эту методологическую позицию Узнадзе назвал постулатом непосредственности и с помощью теории установки сформировал противоположную ей позицию. Согласно этой теории, в сфере психики действует не та непосредственная причинность, которая прослеживается в объективной действительности, здесь связь между причиной и результатом установливается самим субъектом - живым одушевленным существом, автором осуществляемой им психической и физической активности и единственной инстанцией осуществления. Каждое поведение, как целевая активность (или комплекс активностей) начинается с целостного изменения и мобилизации субъекта для этой активности. Именно такая целостная готовность к поведению называется установкой. По мнению Узнадзе, для того, чтобы психология смогла оказать помощь другим наукам, изучающим человека, а в частности педагогике, эти науки должны опираться не на бессубъектную психологию, имеющую отвлеченные функции, а на психологию установки, то есть на психологию действующей личности. Только психология установки, в которой понятия личности и его активности (действия) органически связаны друг с другом «особую помощь может оказать всем тем наукам, которые имеют дело с активностью личности, в первую очередь, конечно, педагогике [Узнадзе, 2005: 348]. Кроме этого, по мнению Узнадзе, само понятие установки меет особенную педагогическую ценность, так как «процесс воспитанаия человека всегда находится в интимной связи с его установкой» [36.ст. 348]. Для иллюстрации этой мысли автор дает анализ фактов успешной педагогической деятельности. В таких случаях педагог часто не осознает психологическую основу своей успешной деятельности, но интуитивно им найден путь, с помощью которого происходит воздействие и измениение личности в нужном направлении. «В таком случае педагог никогда не обращается к таким мерам, при которых не учитывалась бы личность самого подростка. Педагогический такт не дает возможность педагогу оставить личность без внимания и воздействовать только на его психику» [Узнадзе, 2005: 350]. Исходя из вышесказанного, автор считает, что понятие установки, в будущем станет одним из фундаментальных понятий педагогики. Ясно, что сама психология установки не могла появиться на пустом месте. Она учитывает все те важные достижения и положения, которые были сделаны и выдвинуты в старой психологии. Согласно Узнадзе, для педагогики необходимо учесть «зерна истины», выявленные в традиционной психологии. Мы не можем оказаться от них хотя бы потому, что психология установки, как говорит автор, в тот период только становилась и создание совершенной психологии личности являлось делом будущего, педагогика же, естественно, не могла ждать наступления этого времени. Поэтому она должна была активно использовать те знания, которые уже были накоплены в психолгии. Исходя из этого, педагог обязательно должен иметь достаточное психологическое образование, чтобы в том большом материале по психологии смог увидеть то, что ему нужно. «На сегодняшний день же, к сожалению, педагогика и 56

59 педагог находятся в безнадежном положении: из-за низкой психологической подготовки, он не знает, что из себя предстваляет психология на современном этапе и что в ней такого, что действительно было бы для него полезно. Таким образом: он не знает в достаточной степени психологию и, следовательно, не может использовать ее. Психология для него является бесполезной наукой, однако не потому, что она в дейсвительности такова, а лишь потому, что ее не используют соответствующим образом [Узнадзе, 2005: 351]. Беспокойство ученого по поводу педагогики(как практической, так и теоритической), оставшейся без психологии, к сожалению, актуальна и по сей день. Сегодня, когда развитие психологической науки как у нас, так и во всем мире, достигла того уровня, что действительно может оказать действенную помощь всем областям науки, и в первую очередь, педагогике, из-за укоренившейся в нашем университете традиции, она не изучается в достаточном объеме даже на педагогических специальностях. Согласно Узнадзе, опора педагогики на психологию не должна восприниматься так, будто возможно сведение первой ко второй, их объединение и отождествление. Педагогика самостоятельная наука, которая помимо психологии опирается на ряд других наук. Психология, как самостоятельная наука, оказывает помощь педагогике в решении ее задач. В свою очередь, педагогика тоже не остается в долгу, поскольку успешная педагогическая практика, как мы смогли убедиться, дает основы развития человека как личности и предоставляет материал для теоретического осмысления фундаментальных вопросов психологии. Вывод, который можно сделать из представленного анализа, по словам самого Узнадзе, можно сформулировать следующим образом: «Психология и педагогика две скамостоятельные науки, которые не отделены друг от друга: они помогают и дополняют друг друга» [(Узнадзе, 2005: 352]. Литература/Kaynakça: Узнадзе Д., Педагогические сочинения, Тбилиси, 2005 г./uznadze D., Pedagogiçeskie Soçineniya, Tiflis,

60 KAYGUSUZ ABDÂL IN MENÂKIBNÂMESİNE VE ŞİİRLERİNE GÖRE İNSANIN MANEVÎ EĞİTİMİ SPIRITUAL AND MORAL EDUCATION OF THE HUMAN ACCORDING TO KAYGUSUZ ABDAL POETRY AND HIS MENAKIBNAME ДУШЕВНОЕ ВОСПИТАНИЕ ЧЕЛОВЕКА В СТИХОТВОРЕНИЯХ И ЖИТИИ КАЙГУСУЗ АБДАЛА Doç. Dr. Mustafa SEVER * ÖZET Kaygusuz Abdâl; XIV. yüzyıl sonu ile XV. yüzyılın birinci yarısında yaşamıştır den sonra doğduğu tahmin edilmektedir. Alaiye Sancağı beyi Hüsâmeddin Mahmûd un oğludur. Asıl adı Alaaddin Gaybî olup Kaygusuz Abdâl mahlasıyla şöhret bulmuştur. Yunus Emre den sonra, Tasavvufi Türk Edebiyatı nın en önemli temsilcisidir. 15 e yakın eseri vardır. Bektaşî edebiyatının da ilk ve en büyük temsilcisidir. Tahminen 1444 yılında vefat etmiştir. Bu çalışmada Kaygusuz Abdal ın hayatı ve eserlerini inceleyerek onun ve dolayısıyla insanın ahlâkî ve manevî eğitimini ele alacağız. Anahtar kelimeler: Kaygusuz Abdal, Gaybi, menakıpname, manevi, eğitim. ABSTRACT Kaygusuz Abdal lived in late XIV. and early XV. century. It is estimated that he was born after He is son of Hüsameddin Mahmud, the lord of Alaiye Sanjak. His real name is Alaaddin, but he is known as Kaygusuz Abdal. After Yunus Emre, he is the most important representative of Turkish sufi literature. He produced about 15 works. As the first and the most prominent representative of the Bektashi literature, he presumably died in In this study, we will examine spiritual and moral education of Kaygusuz Abdal and the concept of human by analyzing his life and works. Abstract: Kaygusuz Abdal, Gaybi, education, menakıpname, human *. Gazi Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Fotoğraf ve Video Bl. Ankara. 58

61 РЕЗЮМЕ KARADENİZ Кайгусуз Абдал жил в конце XIV-го и в первой половине XV-го веков. Пологается, что он родился после 1341 года. Он сын дворянина Алаиейского санджака Хюсамеддин Махмуда. Его настоящее имя Алааддин Гайби, а известен по прозвищу Кайгусуз Абдал. После Юнуса Эмре, самый значительный представитель мистической турецкой литературы. Он автор около 15 произведений. Первый и самый большой представитель дервишской литературы. Скончался примерно 1444 году. В статье рассматривается жизнь, произведения Кайгусуз Абдала и на основе этого изучается душевное и моральное воспитание человека. Ключевые слова: Кайгусуз Абдал, Гайби, житие, душевный, воспитание. İnsanın Manevî Eğitimi (Seyr ü Sülûk) Tasavvuf yolunda insanın manevî eğitimine seyr ü sülûk denmektedir. Seyr, temaşa etmek, yürürken görmek, ibretle bakmak demektir. Sülûk ise bir yoldan gitmek, bir şeyin içine girmek demektir. Bir tasavvuf ıstılahı olarak sülûk, Allah a vâsıl olmak için kabiliyeti artırmak, nefisten arınmak, Allah ın ahlâkıyla ahlâklanmak şeklinde açıklanabilir. Sülûktan gaye, Muhammedî ahlâk üzere olmaktır. Muhammedî ahlâk ise, güzel ahlâktan ibârettir. Hakk ı anlamak ve Allah a vuslat etmek, ancak sülûk ile mümkündür. Sülûk ehline sâlik, sâlikin takip ettiği yol ve yönteme meslek, menzile ulaşan sâlike ise, vâsıl (kavuşan) ismi verilir. Sülûk sırasında birtakım makâmlar geçilir, hâller yaşan ır. Bunlar basiretle alakalı olduğu (gönül gözüyle seyredilerek algılandığı) için, sülûk kavramı seyr kavramıyla birlikte kullanılır. Manevî yolculuğa seyr ü sülûk (görmek ve vuslat için bir yoldan gitmek) denmesinin sebebi budur. Sülûk sırasında yaşanacak olan makâm ve hâller, kul ile Allah arasında manevî birer sırdır. Sülûk seyreden sâlik, sülûku esnasında, nefis merhalelerini sırasıyla yaşar, türlü menziller aşar, Hak ve hakîkate ulaşır. Sülûk bir kâmilin murakabesinde gerçekleşir. Malûm olduğu üzere, kılavuzsuz kuş uçmaz, karanlık yollarda ışıksız gidilmez. Sâlik, aşk ve irfân kanatlarını takıp maddeden mânâya, beşerî benliğinden hakikî benliğe, çokluk berrinden teklik bahrine doğru uçan bir göçmen kuşa benzer. Yahut, deryasını arayan bir ırmağa. İ nsan, hazret-i insana ulaşmak istiyorsa, sülûk etmeli, kanatlanıp uçmalı ; bir deryadan (cem den) geçmeli, bir selâmet sahiline (farka) ulaşmalıdır. Hak sırrı bir şaraptır ve bu şarap, ancak selâmet sahiline çıkanlarca içilecektir Sülûk, sûfilerin Mi râcıdır. Her sûfî, bu manevî yolculuğu, kendi enfüsünde yaşar. Hz. Peygamber in Cebrâil, Hz. Mûsâ nın Hızır ile yola çıkması gibi, sâlikler de mânâ yoluna hakîki bir kâmilin kılavuzluğunda giderler. Sülûk çıkarmak kolay değildir. Yol uzaktır, korkulu geçitleri vardır. İncedir, derincedir; kılıçtan keskincedir. Bütün bu tuzaklardan, derin ve korkulu geçitlerden kolaylıkla geçmek için nefis terki gerektir, sabır gerektir, zikir, tefekkür gerektir, aç ve susuz çok çok emek çekmek gerektir. Elest şuuruyla şuurlanmak, tevhîdi gerçekleştirip yeniden birlik âlemine dönmek için bu mücâhede şarttır. Seyr ü sülûk, başlangıç ondandır, dönüş onadır ilâhî hükmünce, mâzi ve istikbali bir noktada birleştiren yolculuktur. Bu yolculuk, burada, dünyada yaşarken tamamlanacaktır. Sülûk, nefsî vücûttan ilâhî vücûda (seyr ilallah); ilâhî isimlerden sıfatlara ve zâta (seyr 59

62

1 T. C. EGE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ Türk Dili ve Edebiyatı (Türk Lehçeleri ve Edebiyatları) Anabilim Dalı DOKTORA TEZİ DALA VILAYATINIÑ GAZETİ NİN KAZAK TÜRKLERİNİN MODERNLEŞMESİNDEKİ ROLÜ HAZIRLAYAN: RIDVAN CHITILOV NO: TEZ DANIŞMANI: Prof. Dr. YAVUZ AKPINAR İZMİR-2013

2 2

3 3

4 İ Ç İ N D E K İ L E R İ Ç İ N D E K İ L E R I Ö N S Ö Z I I I K I S A L T M A L A R V I G İ R İ Ş 1 I. B Ö L Ü M 6 D a l a V ı l a y a t ı n ı ñ G a z e t i 6 A ) D a l a V ı l a y a t ı n ı ñ G a z e t i H a k k ı n d a G e n e l B i l g i l e r : 6 1-Gazetenin bölümleri: Dala Vılayatınıñ Gazeti nin yılları arasında çıkan sayıları: B ) D a l a V ı l a y a t ı n ı ñ G a z e t i n i n Y a z ı K a d r o s u n d a Y e r A l a n K i ş i l e r, Y a z ı v e y a H a b e r l e r i İ k t i b a s E d i l e n G a z e t e v e D e r g i l e r : 14 1-Yazarlar hakkında kısa bilgiler: Dala Vılayatınıñ Gazeti nin ilişki içinde olduğu süreli yayınlar: I I. B Ö L Ü M 4 8 D a l a V ı l a y a t ı n ı ñ G a z e t i v e K a z a k M o d e r n l e ş m e s i 4 8 A ) S o s y a l M e s e l e l e r : 49 1-Yerleşik ve ziraî hayata geçiş: Kadın meselesi: B - S i y a s î M e s e l e l e r : 66 1-Kazak idare sistemi: Kazak mahkeme sistemi: Vergi meselesi: Rus göçmenleri meselesi: C ) İ k t i s a d î M e s e l e l e r : 82 1-İktisadî hayat: Hayvancılık meselesi: Panayırlar: Ç ) K ü l t ü r e l M e s e l e l e r : Eğitim Meselesi: a-medreseler: b-usul-i cedit okulları ve usul-i savtî metodu: c-rus-kazak (Tuzem) Okulları: I

5 2-Gazetecilik ve matbuat: Kazak aydın ve entelektüelleri: Tatarların Kazak modernleşmesindeki rolü: Tercüman gazetesinin Kazak modernleşmesindeki rolü: Edebiyat Meseleleri: a-dala Vılayatınıñ Gazeti nin Dili: b-edebî türler (hikâye, uzun hikâye, masal, fabl, atasözler, efsane ve menkıbeler): D ) B i l i m s e l G e l i ş m e l e r : Modern Edebiyat, Folklor, Etnografya, Tarih ve Arkeoloji Araştırmaları: Modern Tıp ve Baytarlık Meselesi: I I I. B Ö L Ü M D A L A V I L A Y A T I N I Ñ G A Z E T İ К И Р Г И З С К А Я С Т Е П Н А Я Г А З Е Т А n ı n K r o n o l o j i k F i h r i s t i T R A N S L İ T E R A S Y O N H A R F L E R İ Kronolojik Fihrist ( ): S O N U Ç K A Y N A K Ç A Ö Z G E Ç M İ Ş Ö Z E T A B S T R A C T E K : H A R İ T A L A R II

6 Ö N S Ö Z Dala Vılayatınıñ Gazeti, Kazak Türklerinin hem matbuatında hem de fikir ve edebiyat hayatında ve dolayısıyla modernleşme hareketlerinde önemli bir yer tutar. Bu gazete yılları arasında günümüzde Rusya Federasyonu nun sınırları içerisinde bulunan ve o dönemdeki Stepnoye General-Gubernatorstvo (Степное Генерал-Губернаторство) [Step Bölgesi veya Dala Vilayeti] veya diğer adıyla Stepnoy Kray (Степной Край) [Bozkır Bölgesi] ın idarî merkezi olan Omsk şehrinde, Dala Vilayeti valiliği tarafından Rusça ve Kazak Türkçesiyle haftalık yayımlanmış resmî bir gazetedir. Bu gazete hakkında Türkiye de kapsamlı bir çalışma bulunmamaktadır. Gazete üzerinde Kazakistan da Ü. Subhanberdina nın yaptığı tematik çalışmalar dışında bir takım makaleler yayımlanmıştır. Bu makalelerde genel olarak gazete koleksiyonu değil, Subhanberdina nın araştırmaları esas alınmıştır. Subhanberdina nın hazırlamış olduğu fihristte 1 ise o dönemdeki Arap harfleriyle yazılı kelimeleri günümüz Kazak Türkçesiyle okuma hataları dikkat çekmektedir. Bu da o dönemin dil, imlâ özelliklerini ve özellikle diğer Türk şivelerinin etkisini göstermesi açısından olanaksız kılmaktadır. Hâlbuki Dala Vılayatınıñ Gazeti nde birçok ve hatta aynı kelimelerin yazılışında bile farklı imlâ kullanıldığı görülmektedir. Bu doktora tezinin asıl konusu ise Dala Vılayatınıñ Gazeti nin (tam koleksiyonunun) Kazak modernleşmesinde nasıl bir rol oynadığını, etkilerini belirlemek ve yıllarının fihristini hazırlamaktır. Gazetenin yıllarını kapsayan sayıları üzerinde yılları arasında tarafımızdan yapılan kronolojik fihrist mahiyetinde bir master tezi vardır. 2 Bu doktora araştırmamızda, gazetenin yılları arasındaki kısmının fihristi 1 U. Subhanberdina. Dala Ualayatınıñ Gazeti: Mazmundalğan Bibliografiyalık Körsetkiş, , Ğılım, 1996, Almatı. 2 Daha fazla bilgi için bakınız: 2008 yılında Prof. Dr. Yavuz Akpınar yönetiminde Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünde Ridvan Chitilov tarafından hazırlanan Dala Vilayetinin Gazeti Üzerine Bir Araştırma (basılmamış yüksek lisans tezi). Bu tezde, Dala Vılayatınıñ Gazeti nde yılları arasındaki çıkan bütün yazı ve haberlerin kronolojik fihristi hazırlanmıştır. III

7 hazırlandı ve böylece gazetenin yıllarının kronolojik fihristi tamamlanmış oldu. Ayrıca Dala Vılayatınıñ Gazeti nde yılları arasında yayımlanan bütün yazılar, Rusça ve Kazakça metinlerden incelenmiş, konularına göre tasnif edilerek elde edilen bilgiler ayrı ayrı başlıklar altında değerlendirilerek Kazak Türklerinin modernleşmedeki etkisi araştırılarak üzerinde durulmuştur. Bu doktora tezi üç ana bölümden ve onların alt bölümlerinden oluşmaktadır. İlk bölümde gazete yazarları ve gazetede yazı ile haberleri iktibas edilen süreli yayınlar hakkında genel bilgiler verilmiş, ikinci bölümde gazetenin Kazak modernleşmesi üzerindeki rolü, gazeteden elde edilen bilgiler ışığında araştırılarak gerekli değerlendirmeler yapılmıştır. Bunun için gazetedeki yazılar, muhtevalarına göre, tasnif edilerek sosyal, siyasî, iktisadî, kültürel, bilimsel vb. başlıklar ve alt başlıklar altında incelenmiş ve elde edilen sonuçlar açıklanmıştır. Tezin üçüncü bölümünü oluşturan kronolojik fihrist bölümü, gayr-ı resmî bölümdeki bütün yazı, haber, ilanların vb. tek tek kronolojik sırayla fihriste geçirilmesinden ibarettir. Ancak gazetenin resmî kısmında yer alan Rus memurların atanma ve ödüllendirilmesi ve bunun gibi bazı haberler Kazaklarla doğrudan doğruya ilgili olmadığı için fihriste alınmamıştır. Sadece Kazakları doğrudan ilgilendiren (Kazak idareci ve halk hâkimlerinin atanma haberleri hariç) yazı ve haberler fişlenmiştir. Gazetenin Rusça ve Kazak Türkçesi kısımlarını birlikte incelenmiştir. Bu iki dildeki metinlerin genelde birbiriyle örtüştüğünü söyleyebiliriz. Zaman zaman kimi Rusça veya Kazakça metinlerinden sadece birinin yayımlanmış olması da dikkati çekmektedir. Böylece Dala Vılayatınıñ Gazeti nin master tezimizde başlamış olduğumuz kronolojik fihrist, doktora tezindeki bu kısımla birlikte tamamlanmıştır. Bu araştırma için Dala Vılayatınıñ Gazeti nin 15 yılını ihtiva eden mikrofilmlerin dijital kopyaları ABD nin University of Michigan Kütüphanesi nden temin edilmiştir. Bu koleksiyonda gazetenin 1889 yılına ait bütün sayılar ve bazı yıllardan birkaç sayı (1895 yılının 41. sayısının 4. sayfası; 1901 yılının 12. sayının 2. ve 3. sayfalar ve 33. IV

8 sayının 1-4. sayfaları) eksiktir. Dolayısıyla bu eksik sayılar, tezimizde kullanılamamıştır. Gazetenin yayımlandığı yıllar Kazak Türkçesinin yazı dili olarak yeni yeni oluşmaya başladığı döneme rastlamaktadır. Bu yüzden Arap harfleriyle Kazak Türkçesinin yazılmasında bazı tereddütlerin ve problemlerin olduğu görülmektedir. Bu tereddütler ve problemler gazetenin ileriki yıllarında nispeten düzelmesine rağmen genel olarak son sayılarına kadar devam etmiştir. Bu yüzden gazeteden yaptığımız alıntılarda bir kelimenin farklı şekillerde yazılması okuyucuları şaşırtmamalıdır. Araştırmamızda, kelimeleri metindeki imlalarıyla yazmayı tercih ettik. Başka bir deyişle kronolojik fihristi hazırlarken gazetedeki orijinal yazılımına sadık kaldık. Rusça metinlerde tabiî olarak bu dilin 1880 li yıllardaki imlası söz konusudur. Rusçanın yazılışında bu tarihlerden sonra bazı revizyonlar yapılmış, bazı harfler ve işaretler Rusçadan çıkartılmıştır. Bu sebeple biz Rusça kelimelerin yazılışında bugünkü imlayı değil gazetedeki yazılış şeklini esas aldık. Gazetedeki imlayı bugünkü Rus imlasına yaklaştırmadık. Bu tezin konusunu tavsiye eden ve araştırmamız sırasında ortaya çıkan problemleri çözmemizde yardımcı olan ve bizi her zaman destekleyen müşfik hocamız Prof. Dr. Yavuz AKPINAR a müteşekkirim. Gerçekleştirdiğim bu çalışmanın, Kazak Türkleri ve genel olarak Türk dünyası için yararlı olmasını ümit ediyorum. Ridvan Chitilov İZMİR V

9 bak.: bakınız hk.: hakkında s. : sayfa numarası c. : cilt vb.: ve benzerleri vd.: ve diğerleri vs.: vesaire K I S A L T M A L A R VI

10 G İ R İ Ş XIX. yüzyılda Orta Asya da hayat kendi akışı içerisinde ve dünyanın çok gerisinde sürüp gidiyordu. Timur döneminin o ihtişamlı yıllarını hatırlatan sadece birçoğu harap hâldeki mimarî abideler kalmıştı yıllarındaki Kırım Harbi nde Avrupa devletleri Osmanlılar yanında yer alarak Osmanlı Devleti ni Ruslara karşı korumuş oldu. Savaş daha son bulmadan I. Nikola ölmüş ve yerine II. Aleksandr geçmişti yılında imzalanan Paris Antlaşması ile Rusların Balkanlara ve Anadolu ya yayılması durdurulmuştu. Ruslar bu sefer doğuya yönelerek Türkistan a doğru yayılmaya başladılar. 17. yüzyılda Türkistan da, Hokand Hanlığı, Hiva Hanlığı ve Buhara Emirliği vardı (Kurat 1999: ). Bu hanlıkların eski güçlü dönemlerinden geriye hiç eser kalmamıştı ve bunlar, birbirleriyle sürekli çekiştikleri için epeyce zayıf düşmüşlerdi ve bu sebeple de Rus istilası daha kolay olmuştu. Daha 17. yüzyılın sonlarında Türkistan ve çevresi Rusların Deli Petro zamanında bölgeye gönderdiği araştırma heyetleri tarafından incelenmiş ve istilâ için hazırlıklar yapılmıştı ve bu amaçla Sibirya da Rus yayılması devam ediyordu. Hem yayılma hem de savunma amacıyla tahkimli bir hat oluşturularak bölgede çeşitli karakollar, dayanak noktaları ve kaleler inşa edildi ve böylece Orta Asya ya yayılmak için ilk önemli adım atılmış oldu. Bu amaçla 1717 yılında birçok kale yanında Omsk kalesi de inşa edilmişti (Latkin 1885: 253; Kurat 1999: 347). Rus kaynaklarında Kazak Türkleri hakkındaki ilk bilgilere 1537 yılında rastlıyoruz. I. Petro, Kazakların konumunu dikkate alarak Kazak Hanlığını Asya daki ülke ve toprakların anahtarı olarak adlandırmıştı. Kendi aralarında birçok boya bölünen Kazak Türkleri Ulu, Orta ve Kiçi Cüz olmak üzere üç büyük gruba bölünmüşlerdi. Onların içinde de daha küçük oymaklar vardı. Bu bölünme siyasî ve coğrafi sebeplere bağlı idi. Ulu Cüz ya da Büyük Orda Sibirya ile Çin sınırı arasında, Küçük Cüz Ural dağları ile Aral Gölü arasında ve Orta Cüz de bunların arasındaki bölgede göçebe hayatı sürüyorlardı (Narodı Rossiyi 1877: 324). Çarlık Rusya 1734 yılında Küçük Cüzü, yılları arasında Orta Cüzü ilhak etti ve 1867 yılında Yedi 1

11 Su da Rus idarî teşkilatı kurularak Yedi Su (Semireç ye) eyaleti adını aldı. Böylece Büyük Cüz de Rus idaresi altına tamamen girdi ve Rus ilerlemesi Türkistan içlerine kadar başlamaış oldu (Kurat 1999: ). İlk başlarda Kazak Türkleri idarî yönden her ne kadar Ruslara tabi olsalar da onları Cengiz soyundan gelen ve Rus yönetiminin atadığı kendi sultanlar ı idare ediyordu yıllarına gelindiğinde Ruslar çeşitli idare merkezleri kurarak Kazak Topraklarını askeri yönetime bağladılar. Böylece 19. yüzyıl sonlarına doğru Orta Asya daki Rus yayılması, Türkistan Hanlıklarının alınmasıyla tamamlanmış oldu. Hive Hanlığı ile Buhara Emirliği Rusya ya tabi birer vassal devlet halini aldı; Hokand Hanlığı ise ortadan kaldırılarak yerine Fergana eyaleti kuruldu. 19. yüzyılda Rusya nın Türkistan daki ilerlemesi karşısında Türkistan Hanlıkları nüfus açısından üstün olmalarına rağmen, askerî tenkit ve teçhizat yönünden geri kaldıklarından Ruslara karşı duramadılar. Rus yönetimi Avrupa nın beşte biri büyüklüğünde olan geniş ve çok zengin bir sahayı işgal ederken, Rus kayıpları ölü ve yaralıyı geçmedi. (Kurat 1999: 352). Bunun sebebini de A. N. Kurat, Rusya Tarihi Başlangıçtan 1917 ye Kadar adlı eserinde şöyle açıklamaktadır: Türkistan daki Rus başarılarının yegâne sebebi: Ruslara karşı mukavemet edebilecek kuvvetli bir Türk devletinin bulunmayışıdır. Türkistan ın Türk ahalisi Kazak, Kırgız, Özbek, Karakalpak, Türkmen kavimleri (veya uruğları) birbirleriyle mücadele ederek zaafa düşmüşlerdi; Türkistan Türklerinin mühim bir kısmı (Kazaklar ve Kırgızlar) göçebe olmakla, modern Rus teşkilâtına karşı duracak durumda değildi. Türkistan ın yerleşik Türk ahalisi ise, dinî taassub, ortaçağlar teşkilâtı ve zalim hanları ve emirleri idaresinde uzun zaman kalmakla adeta yaşama kudretini kaybetmiş gibiydiler. Timur devrinde dünyanın en cesur ve en mükemmel ordularını kurmağa muktedir olan Türkistan, XIX. yüzyılda en gevşek ve korkak bir ahali kitlesinin barındığı bir ülke derecesine inmiş bulunuyordu. (Kurat 1999: 352). Çarlık Rusya nın Türkistan ın tamamını eline geçirmesi bu bölgenin geri kalmışlığını çarpıcı bir şekilde ortaya çıkarmıştı. Böylece Ruslar 19. yüzyılın sonlarında Afganistan sınırlarına dayanarak İngilizlere komşu oldular. 2

12 Ruslar bölgede kendileri açısından kurnazca izledikleri siyasetle yeni istila ettikleri bölgelerde halka yönetimlerini kolayca kabul ettirdiler. Bununla ilgili bazı bilgiler Dala Vılayatınıñ Gazeti sayfalarında bile görülmektedir. Gazete idarecileri Rus siyasetinin aleyhindeki yazıları gazetelerinde yayımlamaktan genel olarak kaçındıkları hâlde bazen bunun istisnaları görülmektedir. Örneğin, Uralets gazetesinden iktibas edilerek Dala Vılayatınıñ Gazeti nde Ögüziñ térisi Воловья Шкура [Öküzün Derisi] başlığıyla yayımlanan yazıda (1900 No: 14, 15) bir Kazak efsanesi anlatılıyor. Bu efsaneye göre Rusların Oral (Ural sk) civarındaki Kazak topraklarını sinsice ele geçirip Kazakları oralardan nasıl çıkardıklarına dair bilgi verilmiştir. Rusların tatbik ettikleri bu hilekâr siyaseti Zeki Velidi Togan Türkili (Türkistan) Tarihi kitabında, şöyle açıklanmıştır: 1847 yılı Sır Derya seferi sırasında Rus ordusunda bulunan bir Başkurt zabitinin ağzından ve General Mokşeyev in Türkistan Seyahatnamesi nde kaydedilen cümleleri hatırlatmak uygun olur. Bu zabit, Rusların, Başkurdistan da olduğu gibi, Kazakistan ve Hive de de tatbik edecekleri siyaset hakkında: Ne için Çar Hiveyi işgal edip hanı yakalamıyor? İsterse bunu yapabilir. Nedir bu han? Bu hiçtir. Çar onu yakalayıp Napolyon Bonapart ın oturduğu adaya göndermek iktidarına maliktir. Hive meselesini şöyle çabucak halletse olmaz mıydı? Hayır, olmaz; çünkü Rus hilekâr ve mekkârdır. O, bizim Başkurt ve Kazak gibi değildir. O, her işini gizli ve yavaş yapar. Kazaklar da bozkırda kendi başlarına geziniyorlardı. Hiç kimseyi hükümdar tanımıyorlardı. Rus ona kırmızı kaftan verdi. Kazak da buna çok memnun oldu. Kaftan verdikten sonra, Rus, onu kendi isteğine göre sevk etmeğe başladı. Rus onu, şimdi yalnız arabanın yanından yedek getiriyor. Fakat biraz sonra arabanın kendisine koşacaktır. Sonra da kamçılamağa başlayacaktır. Biz Başkurtlara da böyle yaptı. Şimdi tamam esir olduk. Hive yi de öyle yapmak istiyor demiştir. (Togan : 253) yılında Rus yönetimi Orenburg idare bölgesinde yeni tahkim hattı kurmaya başladı yılında da Küçük Cüz ün merkezinde Orenburg istihkâmı (şimdiki Turgay şehri) ve Ural sk istihkâmı (şimdiki İrgiz şehri) ve sonrasında da Karabutan kalesini kurdu yılında da Rus idaresine kesin olarak giren Büyük Cüz ün güvencesi için Yedi Su daki Ala Tav dağının eteklerinde Kopal şehri, Sırderya nehrinin 3

13 ağzında da Raim tahkim merkezini kurdu. Daha sonra Raim tahkim merkezi oldukça kullanışsız olan Kazalı nehrinin bir koluna taşınarak şimdiki Kazalinsk olarak bilinen merkez kurulmuş oldu (Latkin 1885: 188). Ruslar bozkırın dışındaki başka birçok bölgede kale inşa ederek bölgedeki varlıklarını sağlamlaştırmaya devam ettiler. Bundan sonra Kazak topraklarında şehirleşme hız kazandı yılında Bozkır Vilayeti nin kurulmasıyla Kazakların yaşadıkları topraklar Rus idarî sistemine göre taksim edilerek bozkırda yeni istihkâm mevki, kale ve şehirler kuruldu. Bunların etrafında yerleşen Kazaklar, onlar için yeni hayat tarzı olan Rus yaşayış ve idarî sistemiyle tanışmış oldular yılında Taşkent şehrinin Rusların eline geçmesinden sonra 1867 yılında Туркестанский Военный Округ (Turkistanskiy Voyennıy Okrug) [Türkistan Askeri Bölgesi] kuruldu (Tölenova 2006: 579). Türkistan Askeri Bölgesi kurulduktan sonra 1870 yılında Rus idaresi tarafından Türkistanskiye Vedomosti [Türkistan Haberleri] adlı gazete yayımlanmıştır. Bu gazete 1917 yılına kadar çıkmıştır. Ayrıca aynı yıldan itibaren resmî Rus gazetesi olan Türkistanskiye Vedomosti gazetesine ek olarak yerel dillerde (Kazakça ve Sartça) ( ) Türkistan Vilayetiniñ Gazeti yayımlanmıştır. Bu gazetenin çıkış sebebi, Rus idaresindeki bölge halkına kendi kanun, emir ve genelgelerini; Rusya ve bölgedeki olayları vb. haberleri yerel halka duyurmaktır (Atabayev 2006: 587). Bu gazetenin Kazakça kısmının redaktörlüğünü Ş. İbragimov yapmıştır. Türkistan Vilayetiniñ Gazeti siyasî, edebî, resmî bir gazetedir. Gazetede, Şokan Valihanov un bazı makaleleri de yayımlanmıştır (Subhanberdina 2003: 6). Kazakistan kaynaklarına göre Kazak matbuatının ilk gazetesi, yılları arasında Türkistanskiye Vedomosti gazetesinin eki olarak çıkartılan Türkistan Vilayetiniñ Gazeti dir. Bu ilavenin Kazak Gazetesi olarak değerlendirilmesinin sebebi Türkistan Vilayetiniñ Gazeti nin ilk yıllarında Sartça ve Kırgızca [Kazak Türkçesi] dillerinde verilen eklerdir. Kazakça ekler, bazı Kazak araştırmacılar tarafından ilk Kazak gazetesi olarak değerlendirilmektedir. Hâlbuki bu gazete resmî ve Rus yönetimi tarafından çıkartılan Rusça bir gazetedir ve burada Kazak Türkçesi dışında Özbek Türkçesiyle de yazılar yayımlanmıştır yılında askeri bakan P. S. Vannovskiy in girişimiyle Западно-Сибирское Генерал-Губернаторство (Zapadno-Sibirskoye General-Gubernatorstvo) [Batı Sibirya 4

14 Askerî Valiliği] ilga edilerek Akmola ve Semipalatinsk [Yedi Tam] oblastlerinin [illerinin] ve o zamana kadar Туркестанское Генерал-Губернаторство (Türkistanskoye General-Gubernatorstvo) [Türkistan Askeri Valiliği] ya tabi Semireç ye [Yedi Su] oblastlerinin birleştirilmesiyle Stepnoye General-Gubernatorstvo [Step Bölgesi veya Dala Vilayeti] kurulmuş oldu. Bu idarî yapıya Степной Край (Stepnoy Kray) [Bozkır Bölgesi] da deniliyordu. Dala Vilayeti nin merkezi Omsk şehri idi. Ancak 1899 yılında Yedi Su eyaleti tekrar Türkistan Vilayeti ne bağlandı. (İsabay 2001: ). Bozkır Vilayeti kurulduktan altı sene sonra 1888 yılında askerî valinin emriyle Dala Vılayatınıň Gazeti çıkarılmıştır. Böylece Rus yönetimi tarafından Kazak Türkleri için müstakil bir gazete yayın hayatına başlamıştır. Her ne kadar o dönemde Kazakların çıkardığı gazete olmasa da ve Dala Vılayatınıň Gazeti nin resmî Rus gazetesi olsa da Kazak Türkleri üzerinde etkisi ve modernleşmelerinde katkısı yadsınamaz. Çünkü gazetede yayımlanan yazıların çoğu bir ilk niteliğindeydi ve bu yazıların bir kısmı ilmî araştırmalardı. Bu yazıların bir başka özelliği de Kazak Türklerine örnek niteliğini taşımış ve Kazak Türkleri arasında da böyle çalışmaların yapılmasına sebep olmuştur. 5

15 I. B Ö L Ü M D a l a V ı l a y a t ı n ı ñ G a z e t i A ) D a l a Vı l a y a t ı n ı ñ G a z e t i H a k k ı n d a G e n e l B i l g i l e r : Gazete hakkında bilgi vermeden önce gazetenin ismi konusunda bilgi vermek داال واليتى ننك ( isminin istiyoruz. Yapılan araştırmalarda gazetenin Arap harfli Kazakça okunuşunda birtakım farklılıklar göze çarpmaktadır. Örneğin bir çalışmada (كازيتى gazetenin Kazakça ismi Дала уалаятының газеті 3 (Dala ualayatınıñ gazeti), diğer bir çalışmada da Dala Walayatïnïng Gazetí 4 şeklinde gösterilmiştir. Her iki adlandırmada daha çok ses değerleri günümüz Kazak Türkçesine yaklaştırılarak verilmeye çalışılmıştır. Hâlbuki o dönemde Kazak Türkçesi üzerinde yapılan bir çalışmada ua/uè seslerinin Arap harfli karşılığı şöyle gösterilmiştir: ۋ (Melioranskiy 1894: 10). Araştırmamızda da bu harfe birkaç yer dışında rastlamadık ve rastladığımız yerde de Latin harfli karşılığını ua/uè olarak gösterdik. Bir de gazete kolleksiyonunu incelerken gazetenin tercüman yardımcılarından olan Din Muhammed Sultan Ğazin, Ḳazaḳ tilinçe cazuv turadan О транскрипціи киргизскаго языка adlı yazısında (1896 No: 31, 32) genel olarak Kazak dilinin Arap harfleriyle yazılışından bahsetmiştir. Ayrıca yazar, yazısının ikinci dipnotunda gazete idaresinden gazetenin Kazakça başlığı olan Дала вилаятынынъ газеты (Dala vilayatınıñ gazetı) nın Rusça kısmının başlığı olan Киргизская Степная Газета (Kirgizskaya Stepnaya Gazeta) [Bozkırın Kazak Gazetesi] ya uygun olarak Кырдынъ казакъ قزاق كازيتي газеты قردنك (Ḳırdıñ Ḳazaḳ Gazetı) olarak değiştirilmesini teklif etmiştir (1896 No: 32) ama onun bu teklifi gazetenin son sayısına kadar dikkate alınmamıştır. 3 U. Subhanberdina. Dala Ualayatınıñ Gazeti: Mazmundalğan Bibliografiyalık Körsetkiş, , Ğılım, 1996, Almatı. 4 Uyama Tomohiko. A Strategıc Allıance Between Kazakh Intellectuals And Russıan Admınıstrators: Imagined Communities in Dala Walayatïnïng Gazetí ( ). 6

16 Bu dipnotta dikkatimizi çeken bir başka husus ise gazetenin Kazakça başlığının imlasıdır. Yukarıda görüldüğü gibi Sultan Ğazin gazete başlığını Дала вилаятынынъ газеты (Dala vilayatınıñ gazetı) şeklinde yazmıştır. Kendi dilini çok iyi bilen bu Kazak aydınının gazetenin adını bu şekilde yazmasını da bilimsel araştırmalarda nazarı dikkate almanın uygun olacağı kanaatindeyiz. Bu araştırmamızda ise tez önerisinde kullandığımız şekle sadık kalarak Dala Vılayatınıñ Gazeti imlasını tercih ediyoruz. 5 Dala Vılayatınıñ Gazeti, 1882 yılında kurulan Dala Vilayeti nin merkezî şehri olan Omsk ta 1871 yılından itibaren yayımlanan Акмолинскиѣ Областныѣ Вѣдомости 6 [Akmola İli Haberleri] isimli resmî Rus gazetesine askerî valinin emriyle haftada bir yayımlanan ekidir. Dala Vılayatınıñ Gazeti, 1 Yanvar [Ocak] Aprel [Nisan] 1902 yılları arasında çıkmıştır (1888 No: 1). Gazetenin, yılları arasında Rusça ismi Особое Прибавленіе къ Акмолинскимъ Областнымъ Вѣдомостямъ [Akmola İli Haberleri nin Özel Eki ] şeklindedir. Kazakçası ise Dala Vılayatınıñ Gazeti dir. Gazete resmî ve gayr-ı resmî olmak üzere iki ana bölümden oluşuyordu yılının ilk sayısında gazetenin çıkış sebebi anlatılmaktadır: Gazete Dala Vilayetinin emriyle Kazak bozkırı ve Kirgiz 7 topluluğu idaresini ilgilendiren Rus yerel ve üst idarenin emir ve faaliyetleriyle tuzem [yerel] Kazak halkını bilgilendirmek amacıyla yayınlandı. Ayrıca Kazaklar arasında ülkenin tabiatı ile vatandaşlarının tarım (hayvancılık, ekincilik, değiş tokuş, ticaret vs.) ve manevi (âdet, efsane, masal, menkıbe, okur-yazarlığın geliştirilmesi vs.) yaşam tarzı ile ilgili faydalı haberleri 5 Doktora tezi teklif edilirken bu münakaşa ve bilgilerden habersiz olduğumuz için tezimizin adı Dala Vılayatınıñ Gazeti şeklinde yazılmış ve ilgili tez yönetmenliğine göre zaman geçtiğinden tezin adı artık değiştirilememiştir yılları arasında Akmola Eyalet İdaresi matbaasında Omsk şehrinde çıkan resmî Rus gazetesidir. 7 Ruslar, Kazakları Kirgiz olarak yanlış adlandırıyorlardı. Biz Kirgiz yerine Kazak demeyi uygun görüyoruz. Bundan sonraki yazılarda da böyle yazmayı tercih edeceğiz. 7

17 yaygınlaştırmayı amaçlamaktadır. Özel ek haftada bir kez cuma günleri çıkmaktadır. Mecburi aboneler için abonelik fiyatı yıllık iki ruble, mecburi olmayanlar için ise üç rubledir. Abonelik işlemleri Omsk şehrinde Akmola Oblast İdaresi nin matbaasında yapılmaktadır. 8 (1888 No: 1). Bu yazı gazetenin 1894 yılının ilk sayısına kadar her sayının ilk sayfasında çıkmaya devam etmiştir. Gazetenin çıkış sebebini açıklayan bu yazı, 1888 yılının her sayısında valinin emriyle çıkıyordu diye yazarken 1894 yılına kadarki yıllardaki sayılarda ise emriyle yerine izniyle çıkıyordu, diye yazmaya devam etmiştir yılları arasında gazete yukarıdaki örnekte de görüldüğü gibi iki sütün şeklinde Kazakça kısmı Arap harfleriyle ve Rusça olarak yan yana çıkmıştır yılından itibaren kapanacağı 1902 yılına kadar gazetenin Rusça ismi Киргизская Степная Газета [Bozkırın Kazak Gazetesi] olarak değişmiş ve alt başlığında da yılları arasında Особое прибавленіе къ Акмолинскимъ, Семипалатинскимъ и Семиреченскимъ Областным Вѣдомостямъ (Osoboye pribavleniye k Akmolinskim, Semipalatinskim i Semireçenskim Vedomostyam) 8 Bu ifadeler Rusça ve Kazakça kısımlarda bulunmaktadır. Bu her iki metni göz önünde bulundurarak Türkiye Türkçesine çevirdik. 8

18 [Akmola, Semipalat ve Semireçensk İlleri Haberlerinin Özel Eki ] ve yılları arasında ise alt başlık Особое прибавленіе къ Акмолинскимъ и Семипалатинскимъ Областным Вѣдомостямъ [Akmola, Semipalat ve İlleri Haberlerinin Özel Eki ] şeklindedir. Gazete sayfalarının sol tarafı Kazakça, sağ tarafı ise Rusça yayımlanmıştır. Gazetenin Kazakça başlığı yayına çıktığı ilk günden kapanacağı güne kadar Dala Vılayatınıñ Gazeti ( واليتی ننك كازيتی (داال idi ve gazete genel olarak sekiz sayfa yayımlanmıştır. Ayrıca gazete ilk yıllardaki gibi iki sütun şeklinde yayımlanmamıştır. Gazete, 1894 yılından itibaren kapanacağı 1902 yılına kadar sekiz sayfa olarak ve ilk dört sayfası Rusça, kalan dört sayfa ise Kazakça çıkmıştır. Gazete sayfasının bir bölümü ile başlık klişelerine birer örnek: Rusça kısım: Kazakça kısım: 1890 yılına birer örnek: 9

19 Gazetenin redaktörlüğünü sırasıyla İ. Kozlov, K. Mihaylov, G. Abaza, A. Popov, D. Lavrov gibi şahıslar yapmışlardır. Gazetenin Kazak kısmının tercüme ve yayın işini ise Dala Vilayeti Askeri Valisi nin baş tercümanı Sultan Eşmuhamed Ablayhanov ve zaman zaman onun yardımcıları olan Dinmuhamed Sultan Ğazin, Rahimcan Düysembayev ve Bakiye Çalımbekov yürütmüşlerdir. Gazetedeki yazılar arasında ve diğer kaynaklarda gazete tirajıyla ilgili herhangi bir bilgiye rastlanmamaktadır yılının ilk sayısındaki gayr-i resmî kısımdaki idareden başlıklı yazıda, Dala Vılayatınıñ Gazeti Dala Vilayeti Askeri Valisi nin emriyle Yanvar [Ocak] 1894 tarihinden itibaren Akmola, Semipalat ve Semireçensk İlleri Haberleri nin özel eki olarak valinin kançılaryasında yeni yazı kuruluyla çıkacağından bahsediliyor. Gazete programı yine eskisi gibi resmî ve gayri resmî bölümlerden oluşup resmî bölümde Kazak bozkırını, Kazak halkını, genel ve Kazak toplum idaresini ilgilendiren Rus merkezî ve yerel idareyle yöneticilerinin emirleri yayımlanacak. Gayr-i resmî bölümde ise 1) Rusya İmparatorluğu ve ona bağlı halklarla ilgili önemli olaylar, çeşitli bölgelerde toplum için yararlı, işletme ve hayattaki gelişmeler, Kazak bozkır mallarının 10

20 satılacağı ticarî-sınaî merkezler ile panayırlar hakkında haberlere; 2) Yerel coğrafya (bozkır, dağ, göl, yollar ve sairinin tasviri), tarih (eski halklar, Kazak ve Rusların bozkıra yerleşmeleri, şehirlerin kuruluşu, ticaretin gelişimi, vs.), etnografya veya nüfusbilimi (tuzem [yerel] halkın boy ve diline göre yapısı, göçebelerin içtimaî-soysal ve aile yaşantısı, gelenek-görenekleri, masalları, efsaneleri vs.) ile ilgili yazı ve materyallere; 3) Özenli bir şekilde de tarım ve hayvancılık ile ilgili yazı ve haberlerin hazırlanıp, tarım okullarının değeri ve ayrıca Kazaklar arasında okur-yazarlığın gelişmesine, yerel zanaat ve mesleklere, Kazak bozkırında bulunan panayırlarındaki ticarî durum ve fiyatlar hakkındaki haberlere; 4) Halk törenlerinin tasvirine, Kazaklar arasında meşhur kişilerin ölüm haberlerine, halk hâkimleri olan biy lerin verdiği mükemmel kararları ile volost [nahiye] kurultaylarına, tabiat olaylarıyla ilgili haberlere yer verileceğinden bahsediliyor. Ayrıca bu yazının devamında abonelere 25 Mart 1891 tarihinde Çar tarafından onaylanmış Dala Vilayetinin Nizamnamesi nin açıklama ve Kazakça tercümesinin bedava dağıtılacağından bahsediliyor. Gazete idaresi, eğitimli Kazakların kendi hısımlarının hayat tarzları ve ihtiyaçlarıyla ilgili yazı ve notlarını gazeteye göndermelerini ve aynı şekilde görevli ve bozkırla sürekli bağlantısı olan Rusların da Kazak halkının iyiliği, bozkır sakinleri arasında Rus kanunlarının daha iyi anlaşılması için gözlemlerini paylaşmalarını istemektedir (1894 No: 1). Görüldüğü gibi Dala Vılayatınıñ Gazeti nde ilk çıktığı 1888 yılı ile aradan geçen altı sene içinde bozkırda görevli ve özellikle Kazaklar arasında az da olsa gazeteye ilgi artmaya başlamıştır. Bu gazete Kazakların modernleşmesinde büyük rol üstlenmiştir. Zamanla gazete bölümlerinde yazı çeşidi eskisine nazaran arttığı gibi Kazaklar arasında yazı gönderenlerin sayısı da fazlalaşmıştır. 1-Gazetenin bölümleri: Gazetenin bölümlerine gelince gazete iki ana bölüm olan resmî ve gayr-ı resmî bölümlerden oluşmaktadır. Resmî bölümün Rusça ismi Otdel Offitsial nıy (Отдѣлъ Оффиціальный), Kazakçası Afisiyalnıy (Yağni buyruḳdar cazılatın bölegi) [Resmi, yani buyrukların yazıldığı bölüm] ( يغني بويروقدار جازالتن بوالكى,(آفيسيالني daha sonraki 11

21 sayılarda bu bölümün adı Buyruḳdar cazılatın bölegi [Buyrukların yazıldığı bölüm] olarak değiştirilmiştir; gayr-ı resmî bölümün Rusça adı Otdel (بويروقدار جازالت بوالگی ( Neoffitsial nıy (Отдѣлъ Неоффиціальный), Kazakçası ise Buyruḳdan Basḳa Sözler بوٮروقدان باسقة سوزالر ( bölüm] Cazılatın Bölegi [Buyruktan başka sözlerin yazıldığı şeklindedir. (جازالتن بوالگى Resmî bölümünde genellikle Çar ın, merkez ve yerel idarenin, askerî genel vali ile il askeri valilerin resmî genelge, buyruk, ferman, emirname gibi resmî kararlar yayımlanmıştır. Bunlar içerisinde Kazak yerel idare memurları ve Kazak halk hâkimi olan biy, Kazak idareci ve mollaların atama emirnameleri de yayımlanmıştır. 9 Resmî olmayan bölümde ise birkaç tane alt bölüm tespit ettik. Bu alt bölümlerin bir kısmı gazetenin ilk yıllarından son sayısına kadar devam etmiştir. Kimi alt bölüm de dönem dönem yayımlanmıştır. 12

22 Gazét çığarup turğan mahkemesınen ( چغاروب تورغان محکماسينان (کازيت veya Gazét mahkemesinen ( محکمھسينان Отъ (کازيت редакціи [Gazete idaresinin haberleri] مناقب يغنی آطاقدی کسيالردنك ( köşkeni Menaḳıp yağni ataḳdı kisilerdiñ dünyadan haberler] Некрологъ (دنيادان [Vefat eden şahıslarla ilgili کوشکانی Ḳır dalanıñ içinde ne bolıp catḳanı ( داالننك اچنده نه بولب جاتقانی Что (قر Дѣлается Въ Степи [Bozkırda olan olaylarla ilgili haberler] Ḳır daladan kélgen habarlar ( داالدان کيلکان حبارالر Вѣсти (قر изъ степи [Bozkırdan gelen haberler] mektup] haberler] Poştabay yaşik ( ياشيک Почтовый (بوشتابای Ящикъ [Posta kutusu] Ḳırdan kélgen hat ( کيلکان حت Письмо (قردان Изъ Степи [Bozkırdan gelen Hat Корреспонденція (حط) [Mektuplar, yazışmalar] Suralğan cevap hem ḳaytarılğan cevap Вопросы и отвѣты [Soru cevaplı 2-Dala Vılayatınıñ Gazeti nin yılları arasında çıkan sayıları: sayılar 4 sayfa; 5-7. sayılar 6 sayfa; sayılar 8 sayfa; 22. sayı Ramazan Bayramından dolayı 4 sayfa; sayılar 8 sayfa; 32.sayı Kurban Bayramından dolayı 4 s.; sayı 8 sayfa çıkmıştır Bu yıla ait sayılar elimizde yoktur. Ancak 52 sayı çıktığı bilinmektedir (Subhanberdina 1996: 64-76) sayılar 8 sayfa; 14. sayı Paskalya dan dolayı 4 sayfa; 15. sayı 4 sayfa; sayılar 8 sayfa; 19. sayı Ramazan Bayramından dolayı 4 sayfa; sayılar 8 sayfa; 26. sayı 12 s.; 27. sayı 8 s.; 28. sayı 8 s.; 29. sayı Kurban Bayramından dolayı 4 sayfa; sayılar 8 s.; 33. sayı 4 s.; sayılar 8 s.; 52. sayı Hz. İsa nın doğum gününden dolayı 4 sayfa çıkmıştır sayılar 8 sayfa; 16. sayı Paskalyadan dolayı 4 sayfa; 17. sayı Ramazan Bayramından dolayı 4 sayfa; sayılar 8 s.; 25. sayı Kurban Bayramından dolayı 4 sayfa; sayılar 8 s.; sayılar 4 s.; 37. sayı 8 s.; 38. sayı 4 s.; 39. sayı 8 s.; sayılar 4 s.; sayılar 4 sayfa çıkmıştır. 13

23 sayılar 4 s.; 18. sayı 8 s.; sayılar 4 sayfa çıkmıştır sayılar 4 sayfa çıkmıştır. Bu yılda 7. ve 8. sayılar birlikte çıkmıştır. 16. sayı 16 Aprel [Nisan] günü, 17. sayı 17 Sentyabr [Eylül] günü çıkmıştır. Aradaki dört ay gazete yayımlanmamıştır sayılar 8 sayfa çıkmıştır sayılar 8 sayfa çıkmıştır sayılar 8 sayfa çıkmıştır sayılar 8 sayfa çıkmıştır sayılar 8 sayfa çıkmıştır sayılar 8 sayfa çıkmıştır sayılar 8 sayfa çıkmıştır sayılar 8 sayfa çıkmıştır sayılar 8 sayfa çıkmıştır. Toplamda 704 olmak üzere sayı çıkmıştır. B ) D a l a Vı l a y a t ı n ı ñ G a z e t i n i n Y a z ı K a d r o s u n d a Y e r A l a n K i ş i l e r, Y a z ı v e y a H a b e r l e r i İ k t i b a s E d i l e n G a z e t e v e D e r g i l e r : Dala Vılayatınıñ Gazeti, Kazak bozkırında yayın hayatına başlamasıyla birlikte hem Rus hem de Kazak Türkleri çeşitli konulardaki yazılarını yayımlama imkânına kavuşmuş oldular. Böylece Kazaklar arasında gazetecilik ve yazarlık kurumları oluşmuştur. Gazete sayılarını incelerken bazı yazıların altında imzalara rastlanmaktadır. Kimi yazılarda imza yerine müstear isimler, kimilerde ise kısaltma ve rumuzlar kullanılmıştır. Yazı ve haberlerin Rusça ve Kazakça kısımlarından imzaları karşılaştırarak bazen Rusça kısımda imzası olmayan yazı ve haberlerde yazarın imzası Kazakça kısımdan veya tersinden tespit edilmiştir. Dala Vılayatınıñ Gazeti Kazak Türklerinin aydınlanmasında önemlive yadsınamaz bir rol oynamıştır. Bu gazetede Kazak aydın ve yazarların yazıları yanında Rus aydın ve yazarların yazıları görülmektedir. Örneğin: L. N. Tolstoy, D. N. Mamin- Sibiryak, G. İ. Uspenskiy vb. yazarların yazıları ve İ. A. Krılov un fabl ve masallarının 14

24 ilk Kazak Türkçesi tercümeleri bu gazetede yayımlanmıştır. Ayrıca Rus araştırmacılarından G. Potanin, A. Alektorov, A. İvanovskiy, N. Pantusov vd. Rus araştırmacı ve yazarların makale ve yazıları da Dala Vılayatınıñ Gazeti nde yayımlanmıştır. Gazetede, Kazak Türklerinin âlim, tarihçi, folklorcu, yazar Meşhur Yusuf Köpeyev ve halkın öncüsü Alihan Bökeyhanov un makale ve haberlerinin yanında Çokan Velihan gibi büyük Kazak ve diğer Türk aydınları hakkında çeşitli yazılar bulunmaktadır. Gazetede S. Abselyakov, Otunçı Alcanov, Sultan Ğabbasov, A. Akınov, A. Aldebekov, C. Aymanov, K. Bolatov, Hasan Bekhocin, Din Muhammed Sultan Ğazin, R. Dolabayev, Rahimcan Düysenbayev, İ. Caksılıkov, Canibek İmankulov, İşmuhamedev, Ye. Kabekeyev, K. Kazakbayev, A. Kuljabayev, Asılhoca Kurmanbayev, Nögerbek Köçenov, A. Klıçbayev, R. Marsekov, Temir Ğali Nurekenov, A. Nögerbekov, M. Sızdıkov, D. Tasbolatov, A. Turlubayev, M. Tölemisov, Sağduvakas Çormanov, Bakiye Çalımbekov, İbrahim Kutbayev, Zülkarneyn Nuralihanov, Korabay Capanov, Düysembay Turanov, Bodavbek Rayimbekov, Alatav Balası [Barlıbek Sırtanov], Alihan Bökeyhanov gibi Kazak Türkleri arasında önemli yeri olan yazar ve aydınlar, adlarını ilk defa bu gazetede duyurmuşlardır. Gazete kadrosuna gelince, yıllara göre Kazak yazar sayısı artmıştır. Gazetede her yılın başında ve sonunda yayımlanan abonelik ilanda, yazar kadrosu hakkında kısa bilgiler verilmiştir. Örneğin 1897, 1898, 1899 yıllarının ilk ve son, 1900 yılının ise sadece ilk sayılarında yayımlanan Dala Vılayatınıñ Gazeti nin abonelik ilanlarında, gazetenin çıkış amacı ve programının yanında yazar kadrosunda yer alan Kazak yazarların isimleri de verilmiştir. Bu yıllar dışındaki gazetenin abonelik ilanlarında Kazak yazar kadrosula ilgili bilgilere rastlanmamaktadır. Sadece gazetenin çıkış sebebi, amacı ve programı verilmektedir. Gazetenin abonelik ilanlarında yer alan Kazak yazarlar 10 (1897 No: 2) ye göre: Otunçı Alcanof (O. Al djanov), Sultan Abbasof (sultan Appasov), Akınof (A. Akınov), 10 Parantez içindeki isimler gazetedeki Rusça yazıdaki imlaya göredir. 15

25 Aldebekof (A. Al debekov), Aymanof (D. Aymanov), Alatav Balası (Alatau-balası), Bolatof (K. Bulatov), Hasan Bekhocaoğlı (Bek-Hodjin), Babay Berkut (Babay-Berkut), Din Muhammed Sultan Ğazin (sultan D.-M. Gazin), Rahimcan Düysenbayoğlı (R. Düysenbayev, gazetenin tercümanı), Caksılıkof (N. Djaksılıkov), Canibek İmankuloğlı (D. İmankulov), Kazakbayef (K. Kazakbayev), Asılhoca Kurmanbayoğlı (A. Kurmanbayev), Nögerbek Köçenoğlı (Kuşenev), Abdurrahim Kılıçbayoğlı (A. Klıçbayev), Saduvakas Kılıçbayoğlı (S. Klıçbayev), Temir Ali Nurekenoğlı (T. Norekenev), Nögerbekof (A. Nogerbekov), Sızdıkof (M. Sızdıkov), Tasbolatof (D. Taspulatov), Tölemisof (M. Tulemısov), Saduvakas Çormanof (sultan S. Çormanov), Bakiye Şalımbekof (B. Çalımbekov) ve diğerleri. (1898 No: 2, 51) ye göre: S. Abselyakov, Otunçı Alcanof (O. Al djanov), Sultan Ğabbasof (sultan Appasov), Akınof (A. Akınov), Aldebekof (A. Al debekov), Aymanof (D. Aymanov), Alatav Balası (Alatau-balası), Bolatof (K. Bulatov), Hasan Bekhocaoğlı (Bek-Hodjin), Babay Berkut (Babay-Berkut), Din Muhammed Sultan Ğazin (sultan D.-M. Gazin), R. Dolabayev, Rahimcan Düysenbayoğlı (R. Düysenbayev), Caksılıkof (İ. Djaksılıkov), Canibek İmankuloğlı (D. İmankulov), Ye. Kabekeyev, Kazakbayef (K. Kazakbayev), A. Kuljabayev, Asılhoca Kurmanbayoğlı (A. Kurmanbayev), Nögerbek Köçenoğlı (Kuşenev), A. Klıçbayev, Temir Ğali Nurekenoğlı (T. Norekenev), Nögerbekof (A. Nogerbekov), Sızdıkof (M. Sızdıkov), Tasbolatof (D. Taspulatov), Tölemisof (M. Tulemısov), Sağduvakas Çormanof (S. Çormanov), Bakiye Çalımbekof (B. Çalımbekov) ve diğerleri. (1898 No: 2, 51; 1899 No: 1, 52; 1900 No: 2) ye göre: S. Abselyakov, Otunçı Alcanof (O. Al djanov), Sultan Ğabbasof (sultan Appasov), Akınof (A. Akınov), Aldebekof (A. Al debekov), Aymanof (D. Aymanov), Alatav Balası (Alatau-balası), Bolatof (K. Bulatov), Hasan Bekhocaoğlı (Bek-Hodjin), Babay Berkut (Babay-Berkut), Din Muhammed Sultan Ğazin (sultan D.-M. Gazin), R. Dolabayev, Rahimcan Düysenbayoğlı (R. Düysenbayev), Caksılokof (İ. Djaksılıkov), Canibek İmankuloğlı (D. İmankulov), İşmuhamedev, Ye. Kabekeyev, Kazakbayef (K. Kazakbayev), A. Kuljabayev, Asılhoca Kurmanbayoğlı (A. Kurmanbayev), Nögerbek Köçenoğlı (Kuşenev), A. Klıçbayev, R. Marsekov, Temir Ğali Nurekenoğlu (T. Norekenev), Nögerbekof (A. Nogerbekov), Sızdıkof (M. Sızdıkov), Tasbolatof (D. Taspulatov), A. 16

26 Turlubayev, Tölemisof (M. Tulemısov), Sağduvakas Çormanof (S. Çormanov), Bakiye Çalımbekof (B. Çalımbekov), İ[b]rahim Kutbayoğlı ve diğerleri. Yukarıdaki üç farklı listeye baktığımızda karşımıza seneden seneye Kazak yazar sayısının bir kaç kişi olsa bile arttığı görülmektedir. Rusça kısımda (parantez içerisinde) olan kimi yazar adlarına Kazakça kısımda nedense yer verilmemiştir. Bir de imzasız haber ve yazıların o dönemdeki çeşitli gazetelerden ya aynen ya da kısmen iktibas edilerek yayımlandığı görülmektedir. Bu haber veya yazıların altında görülen çeşitli gazetelerin imzaları araştırmamızın kronolojik fihristte imza kısmına dâhil edilmiştir. Yazarlar imzalarına göre, imzasız ve bazı gazetelerden aynen veya kısaltılarak yayımlanan ve alındığı kaynak açıkça belirtilen yazı ve haberler de iktibas edildiği gazete veya derginin adına göre fihriste alınmıştır. Her yazar veya iktibas edilen her süreli yayın hakkında araştırmamızın ileriki sayfalarında kısa bilgiler verilmiştir. Buna rağmen hakkında bilgi edinemediğimiz yazarlar da olmuştur. Aşağıda, birinci kısımda yazı ve haberlerde imzası olan yazarlar, ikinci kısımda da imza olarak gazete ve dergilerin adları alfabetik sıraya göre sıralanmıştır. İmzaların yanında da araştırmamızın üçüncü bölümü olan kronolojik fihristte imzanın geçtiği madde yer almaktadır. Böylece hem imzalar tespit edilmiştir hem de bunların indeksi yapılmıştır. Yanlarında da tespit edebildiklerimiz hakkında kısa bilgiler verilmiştir. 1-Yazarlar hakkında kısa bilgiler: Bu bölümde gazetedeki yazı ve haberlerin altında veya içinde imzası olan yazarlar aşağıda görüldüğü gibi alfabetik sırayla sıralanmış ve bunlar hakkında tarafımızdan bilgiler verilmiştir. İsimlerin yanında olan rakamlar da tezimizin üçüncü kısmı olan kronolojik fihristte imzanın hangi madde başlarında geçtiğini göstermektedir. Kime ait olduğu tespit edilen müstear isimler; sadece ismi veya soyadı olan olan yazarları tam ismin maddesiyle birleştirilmiştir. A.: 1389, 1395, 1401, 1617, 1626, 1631, 1813, A. A. İvanovskiy: 445. Алексей Арсеньевич Ивановский (Aleksey Arsen yeviç İvanovskiy , Altay bölgesinin Myuta Biysk kasabası , 17

27 Harkov) Rus antropolog. 11 Dala Vılayatınıñ Gazeti nin 1895 yılının 19. sayısında Han İtbay adlı Kazak masalını kaydettiği yazılıyor. A. İ. Dobrosmıslov: 628, 631, 822. Александр Иванович Добросмыслов: ( ) Kazak tarihi ve etnografyasını araştıran Rus araştırmacı. Kaynak: İ. Yerofeyeva, Aleksandr İvanoviç Dobrosmıslov, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 3. c., Almatı, 2001, s A. Fedorov: 1440, 1443, 1447, 1453, 1459, Александр Митрофанович Фёдоров: ( Saratov-1949 Sofya, Bulgaristan). Rus şair, tiyatro yazarı, hikâye, nesir yazarıdır. 12 Nov.[oye] Sl.[ovo] gazetesinde 1897 yılının 12. sayısında yayımlanan ve Başkurtların hayatını anlatan Sıbızğışı Курайщикъ adlı hikâye Dala Vılayatınıñ Gazeti nin 1899 yılının 20, 21, 22, 23, 24. sayılarında A. Fedorov imzasıyla tefrika edilmiştir. A. Dorofeyev: 2135, A. F. Ye. Kuyan: 58. A. İ. Krahalev: 63. A. G. Demin: 1315, А. Г. Демин: Omsk ta haftada üç defa çıkan sosyoedebî Степной Край [Stepnoy Kray: Bozkır Bölgesi] gazetesinin redaktörü (1898 No: 46). A. Krılov: 959, 1033, 1109, А. А. Крылов: Сибирская торговая газета [Sibirskaya torgovaya Gazeta: Sibirya Ticaret Gazetesi] adlı gazetenin redaktörü (1897 No: 25). A. K-v: 2, 21. A. K.: 1345, 1350, 1355, 1359, 1364, 1368, 1373, 1377, 1383, 1387, 1394, 1400, 1404, 1409, 1419, 1455, 1460, 1513, 2070, 2079, 2086, A. L.: 316. A. Mel şin: 1483, 1488, 1494, 1497, 1501, 1506, 1511, Пётр Филиппович Якубович: ( Novgorod guberniyasının Valday uyezdinin İsayevo köyü Sankt-Petersburg). A. Mel şin P. F. Yakuboviç in müstear 11 ( ) ( ). 18

28 ismidir. Rus şair, roman yazarı, tercüman ve Mihayil Ol miskiy e göre Rus Halkçılığın Mohikanı dır. 13 A. Nurcanov: 1594, Nurcanov: 726, 730, 851. A. Plahov: 988, 992, 998, A. P-v: 693. A. Rihter: A. S.: 1336, 1461, 1465, 1472, A. S-nov: A. Selivanov: 575, А. Селиванов: Управляющий Государственными Имуществами [Devlet Mallarının İdarecisi] (1895 No: 43). A. A. Silant yeva: 967. A. Stepnoy: 1416, 1420, A. Turlubayev: 1190, Student Turlıbayev (Orta-Cüz): A. Turlıbayev: Dala Vılayatınıñ Gazeti ne Petersburg dan Cemiyet-i Hayriyelerle ilgili bilgi veren (1898 No: 21) ve gazetede yayımlanan Kazak atasözlerin Rusça tercümelerinde hataları düzelten Kazak aydını. Gazeteye Petersburg şehrinden yazmıştır ve orada eğitim görmektedir (1899 No: 52). Aydarhan Turlıbayev: (1877, Akmola ilinin Kökşetav ilçesinin Mezgil kazası 1937, Omsk) Kazak aydını ve avukatıdır. Omsk gimnaziyası (1897) mezunu ve Petersbug Universitesi Hukuk fakültesinden mezun olduktan sonra yılları arasında Omsk şehrinde avukatlık yapmıştır. Alaş Orda üyesidir. Kaynak: M. Èbdeş, Aydarhan Turlıbayev, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 8. c., Almatı, 2006, s A. Ye. Alektorov: 738, 765, 770, 778, 860, Александр Ефимович Алекторов: (1861 Penza guberniyası 1919), Rus tarihçi, etnograf, şarkiyatçı, misyoner. Alektorov Penza da dini eğitim aldıktan sonra Orenburg ve Orsk şehirlerindeki okullarda öğretmenlik yapmıştır. Bökey Hanlığı ndaki okullarda ve Torğay ilindeki halk okullarında müfettişlik, Semipalatinsk ilindeki okulda müdürlük, 13 ( ). 19

29 görevlerinde bulunmuştur. Orenburg ve Astırhan vilayetlerinin Arşiv Komisyonunun Bilim Adamları kurulunun üyesi, Kazak ve Başkurt çocukları için okulların açılmasında öncülük etmiştir. 14 A. Aymanov: 896. Bayan Avıl dan gazeteye mektup göndermiştir (1897 No: 12). Abdullah Çunayef: 29, 31, 93, 293. Abduselam Abdurahimov: 682. Abduselam Abdurahimov: Orenburg müftüsü (1896 No: 17). Adas: 1100, Ahmet Aldabekov: 148. Akbettav ilinin Kazağı: 458. Alatav Balası: 732, 1069, Alatav Balası: Barlıbek Sırtanov un takma adı. 15 Aleksandr Andreyev: Al. Altayev: 897. Al.[eksey] İvanovskiy: 91. Алексей Осипович Ивановский: ( ) Petersburg Üniversitesi Şark Dilleri Faküştesi mezunu (1885) Rus şarkiyatçı ve sinolog. Kaynak: Большая Энциклопедия Кирилла и Мефодия (БЭКМ) [Kirill ve Mefodiy adlı Büyük Ansiklopedi], Москва, Alıp Sataroğlı: 4. Alihan Bökeyhanov: 1117, 1588, 1616, Èlihan Nurmuhammedulı Bökeyhanov: ( , Semey ilinin Karkaralı ilçesi , Moskova) Kazak aydını, yazar ve Alaş Orda Hükûmeti nin üyesi. Kaynak: M. Koygeldiyev, Èlihan Nurmuhammedulı Bökeyhanov, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 2. c., Almatı, 1999, s Aman Kulcabayoğlı: ( ) ( ). 20

30 Andrey Voytsehoviç: 14, 105, 111. Gazetede Kara Cigit masalı (1894 No: 13), Çin sınırındaki Taş Rabat adlı eski yerleşim yeri hakkında iki efsane (1894 No: 2) ve Farslar da Kurban Bayramı kutlamalarıyla (1894 No: 14) ilgili yazıları yayımlanmıştır. Asan Kayğı: 621, 623. Asılhoca Ḳurmanbayev: 53, 62, 71, 85, 143, 162, 185, 190, 222, 264. Akmola ilinin mahkemesinde ve Cetisu il idaresinde tercüman olarak çalışmıştır (1895 No: 6). Ayrıca gazetede Kazak dili, ziraat, kitap tanıtımı gibi konularda yazıları vardır. Ayman Akınoğlı: 318. Aytbakin: 1587, 1592, 1597, 1601, 1605, Èmire Durmanulu Aytbakin: (1861 Semey-1919 Öskemen) Tomsk Tıp Fakültesi mezunu ve ilk diplomalı Kazak hekimidir. Dala Vılayatınıñ Gazeti sayfalarında veba hastalığı ile ilgili yazı dizisi vardır. Kaynak: M. Èbdeş, J. Bekmetova, Èmire Durmanulu Aytbakin, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 1. c., Almatı, 1998, s A. Smorguner: 1243, А. А. Сморгунер: yılları arasında 16 Taşkent te çıkan sosyo-ekonomik, edebî, siyasî Русский Туркестан [Rus Türkistan] gazetesinin yayımcısı (1898 No: 31, 32, 33, 34; 1899 No: 1). A. Svorovskiy: А. Своровский: Bölge mühendisi (1900 No: 28). A. V.[Vasil yev]: 1674, 1679, 1683, 1688, 1702, 1708, 1715, 1720, 1722, 1754, 1834, 1932, 1942, 1967, Александр Васильевич Васильев: ( Şutnerev köyü, Çeboksar uyezdi, Kazan guberniyası Kazan) Kazak şifahî edebiyatı derleyicisi, misyoner. Turgayskaya Gazeta sının redaktörlüğünü yapmış. Dala Vılayatınıñ Gazeti sayfalarında Kazaklar arasında çok yaygın ve türünde en iyisi olan ve Kazakça kısmı Tatarca nın etkisinden arındırılarak Tatarca baskıdan tercüme ederek Boz Cigit adlı Kazak (povesti) uzun hikâyesini tefrika etmiştir (1900 No: 26). Kaynak: È. Èbdirèsilov, Aleksandr Vasil yeviç Vasil yev, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 2. c., Almatı, 1999, s ( ). 21

31 B. G.: 876. B. Navrızbayoğlı: Б. Наурызбаев: Torğay (Turgay) İstatistik Komitesi nin üyesi. 17 Bakiye Çalımbekov: 11. Baki Şalımbekov: ( Karkaralı? Vernıy) Almatı şehrinde ilk Kazak sağlık memuru. Gazetede çiçek hastalığı aşısının faydasıyla ilgili yazısı vardır (1894 No: 2). Kaynak: M. Èbdeşev, Baki Şalımbekov, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 9. c., Almatı, 2007, s Babay-Berkut: 201, 267, 478, 632, 794, 1017, 1065, 1241, 1247, 1251, 1379, 1406, Babay Berkut: Otınçı Èlcanov un müstear ismidir (Subhanberdina 1996: 116). Bk. Otınçı Èlcanov maddesi. Baron K. Frideriks: 376, Baronessa M. P. Frederiks: Baron M. A. Taube: 377, 562, 573, 583, 800, 833, 848, 880, 1008, 1028, 1040, 1050, 1082, 1161, 1213, 1223, 1338, 1348, 1392, 1398, 1415, 1510, 1527, 1596, 1615, 1642, 1649, 1676, Барон Михаил Александрович Таубе: (15 Mayıs 1865, Pavlovsk-29 Kasım 1961, Paris), 13. asra dayanan ünlü Alman soyundan geliyor, Rus hukukçusu, uluslararası tarihçi ve devlet adamı, Katolik yılında Petersburg daki 6. Petersburg gimnaziyasını altın madalyayla ve 1891 yılında da Petersburg Üniversitesinin hukuk fakültesini birincilikle bitirmiştir. Devletin üst kademelerinde görev almıştır yılları arasında Bozkır Vilayeti nin askerî valisi olmuştur. 18 Baymurat Dosumbekoğlı: 123. Bilal Baysımakoğlı: 913, D. Blagodatskiy: 187. Bekmetov: 188, Rus teğmeni (1894 No: 26). Belyayev: ( ) ( ). 22

32 Beybit Davılbayoğlı, 79, Beybit Dauılbayev: (?-?) Etnograf. İmperatorluk Coğrafya Cemiyetinin Orenburg şubesinin üyesi. Kazak akını-halk şairi (1894 No: 10). Kaynak: Beybit Dauılbayev, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 3. c., Almatı, 2001, s Bodavbek Kayumbekoğlı: Bodavbek Rayimbekoğlı: 1898, 1913, 1920, 1924, 1927, 1952, 2007, 2024, 2117, Bogdanoviç: 1291, 1295, 1299, 1302, 1306, Евгений Васильевич Богданович: ( , Yalta) Rus general, yazar. 19 Buhara Emiri: 338. C. Tasbolatoğlı: 54. Cağfer/Cafer Aymanov: 209, 221, 233, 472. Canıbek Çuvaḳbayoğlı: 80. Canıbek İmankulov: 231. Cumanov: 851, 856. Çernyayev: 1785, Черняев: Tecrübeli hayvan yetiştiricisi (1900 No: 43). D. Lavrov: 2083, Д. Лавров: 1901 yılının 31. sayısından 1902 yılının 12. sayısına kadar Dala Vılayatınıñ Gazeti nin redaktörlüğü görevini yürütmüştür. D. İmankulov: 136. D. N. Cetpisbayev: D. N. Mamin-Sibiryak: 1468, 1474, 1479, 1484, Дми трий Нарки сович Ма мин-сибиря к: (Gerçek soyadı Mamin dir; , Visimo-Şaytan fabrikası , Petersburg) Rus romancı, etnograf, oyun ve masal yazarı. Kaynak: Большая Энциклопедия Кирилла и Мефодия (БЭКМ) [Kirill ve Mefodiy adlı Büyük Ansiklopedi], Москва, D. S. S. A. İ. Dmitriyev-Mamonov: 652, 655, ( ). 23

33 D. İ. Evarnitskiy: 363, Дмитрий Иванович Эварницкий (Яворницкий): ( , Harkov guberniyası , Dnepropetrovsk) Ukraynalı tarihçi, arkeolog, etnograf, filolog, folklorcu, yazar ve sözlük yazarı, Ukrayna bilimler Akademisi nin akademisyeni (1929). Moskova, Petersburg ve Yekaterinoslavsk Üniversitelerinde ders vermiştir. Kaynak: Большая Энциклопедия Кирилла и Мефодия (БЭКМ) [Kirill ve Mefodiy adlı Büyük Ansiklopedi], Москва, Dala Balası: 647, 653, 657, 662, 666. Din Muhammed: 95. Sultan Ğazin: 739, 742, 1448, Dinmuhamed Sultanğazin: ( , Semey-1917, Bakȗ), İlk Kazak ziyalılardan sayılır yılında babasının yardımıyla Tomsk Üniversitesinin tıp fakültesine girmiştir yılında Petersburg Üniversitesi nin Şarkiyat fakültesinin Arapça, Farsça, Türk ve Tatar dilleri bölümüne geçiş yapmıştır ve bu bölümü bitirdikten sonra 1895 yılında hukuk fakültesine girerek 1897 yılında bu bölümü de bitirmiştir yılları arasında Dala Vılayatınıñ Gazeti nde tercümanlık yapmıştır yılında Potanin ile birlikte Akmola ilinin Kökçetav ilçesindeki Kazak halkının efsanelerini derleyip Rusçaya çevirmiştir yılından itibaren ömrünün sonuna kadar Bakȗ şehrinde Müslümanlara eğitim veren dini merkezde şark dilleri eğitimi vermiştir. Kaynak: S. Özbekulı, Dinmuhamed Sultanğazin, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 8. c., Almatı, 2006, s Dökey Baycumıroğlı, Dökey Baycumırov, Dökey Baycumır balası: 1422, 1539, 1543, Gazetenin muhabiri (1899 No: 41). Düysembay Turanoğlı: 142, 170, 1764, 1771, Dala Vılyatınıñ Gazeti nin yazarı. E. Divayev: 1833, 1958, Ebubekir Ahmetjanulu Divayev: ( , Orenburg , Taşkent) Aslen Başkurt Türkü, Folklorcu, etnograf. Orenburg Neplyuyev askerî okul mezunu. Birçok bilimsel araştırma yazısı vardır. Kaynak: Ebubekir Ahmetjanulu Divayev, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 3. c., Almatı, 2001, s

34 Éginçi Biyçareoğlı: 109. Elena Sannikova: 328. Елена Санникова: Omsk yetmihanesinin vasisi (1894 No: 51). Ahmed Nogirbekoğlı Koçenov (A. H. Koçenov): 337. Ahmed Nogirbekoğlı Koçenov: Soylu asilzade (1895 No: 1). Emre Nögerbekoğlı: 317, 518, 838, 845. Pavlodar-Kereku ziraat okulu ( ) mezunu (1894 No: 49). Er Sayak: Esenbay Davletoğlı: 535. Ev. Gratsianov: 155. F. Ş.: 1346, 1351, İ.: 1638, İ. İ. Evfimovskiy-Mirovitskiy: 1049, 1102, 1332, 1577, И. И. Евфимовский- Мировицкий: Orenburg da yılları arasında 20 çıkan haftalık sosyo-edebî Оренбургский листок [Orenburg Varağı] adlı gazetenin yayımcısı ve redaktörü (1897 No: 45). İ. İ. Kraft: 1434, 1450, 1571, 1598, 1600, 1604, И. И. Крафт: ( ) Rus araştırmacısı. Kazaklarla ilgili bir takım çalışmaları vardır. Kaynak: J. Şalğınbay, İvan İvanoviç Kraft, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 5. c., Almatı, 2003, s. 70. İ. İ. Popov: 804, 1049, 1121, Иван Иванович Попов: (1862, Petersburg-1942, Moskova) 21 Восточное Обозрѣніе [Doğulu Bakış] gazetesinin yayımcısı ve redaktörü (1896 No: 46). İ. K. S-v: 1652, İ. Makovetskiy: 107. İshak Caksılıkoğlı: 824. İshak bin Çulenbay: 22, 30, ( ) ( ). 25

35 İsmail Gaspıralı: 761, 1042, 1048, 1049, 1140, 1573, İsmail Bey Gaspıralı: ( , Gaspra köyü , Bahçesaray) Gazeteci, yazar, eğitimci, reformist, düşünür Kırım Tatarı. Türk Dünyası arasında büyük etkisi olan Tercüman gazetesini uzun yıllar çıkaran Türk aydınıdır (Akpınar 2008: 15-62). İv.[an] Popov: 899. Иван Попов: Doçent (1897 No: 13). İv.[an] Kozlov: 1817, 1823, 1979, 1992, Иван Козлов: Rus araştırmacısı. Gazetede Kazak aile, mahkeme ve topraklarıyla ilgili yazıları çıkmıştır (1900 No: 51). İv.[an] Selitskiy: 149, 156, 1787, 1790, 1810, 1818, 1824, 1830, 1836, 1847, 1857, 1863, 1868, 1892, 1911, 1995, 1998, 2004, 2011, 2015, 2017, 2029, 2034, 2037, 2044, 2050, 2058, 2066, 2075, 2084, 2087, 2090, 2093, 2104, 2107, 2110, 2128, Иван Селицкий: Dala Vılayatınıñ Gazeti sayfalarında Torğay (Turgay) oblastinin Kostanay (Kustanay) uyezdindeki Kazak ilköğretiminin durumu, bölgedeki okul, öğretmen ve öğrencilerin sayısı gibi konularda uzun yazı dizisi vardır. G. Abaza: 841, 1039, 1081, 1327, 1342, 1520, 1585, 1603, 1805, Г. Абаза: Gazetenin redaktörlerinden (1895 No: 37). G. A. Berg: G. A. Turkin: General-Mayor İvanov: 634, 658, 673. General-Leytenant İvanov: 881, 903, 911, 918, 985, 1002, 1015, 1044, 1051, 1058, 1156, 1161, 1174, 1200, 1213, 1254, 1382, 1393, 1403, 1438, 1463, 1464, 1487, 1496, 1505, 1515, 1532, 1555, Григорий Иванович Иванов: ( ) Rus tümgeneral tarihleri arasında Dala Vilayetine bağlı Cetisu İli nin Askerî Vali görevini yürütmüştür. 22 General-Mayor Karpov: 923, 964, 1156, 1188, 1207, 1285, 1298, 1493, 1505, 1578, 2022, Александр Фёдорович Карпов: ( ) Rus tuğgeneral tarihleri arasında Dala Vilayetine bağlı Semey İli nin Askerî Vali görevini yürütmüştür. 23 General-Leytenant Saharov: ( ) ( ). 26

36 General Leytenant Sannikov: 1064, 1168, 1182, 1408, 1425, 1641, 1880, 2113, 2127, Николай Иванович Санников: (1837, Kiyef? Omsk) Rus tümgeneral, tarihleri arasında Dala Vilayetine bağlı Akmola İli nin Askerî Vali görevini yürütmüştür. 24 General Leytenant Suhotin: 1909, 1972, 1976, 1991, 2078, 2096, Николай Николаевич Сухотин: Rus tuğgeneral yılları arasında Dala Vilayeti nin Askerî Vali görevini yürütmüştür. 25 G. F. Kovalevskiy: 122, 129, 153, 160. Г. Ф. Ковалевский: Akmola İl Mahkemesi nin temsilcisi (1894 No: 16). G. İ. Uspenskiy: 455, 459, 465. Глеб Иванович Успенский: ( ) Rus yazarı. 26 G. İ. Uspenskiy in eserlerinden hikâyeler Kim Baḳıtlı Кто Счастливѣе [Kim Daha Mutlu] başlığıyla Kazakçaya tercüme edilerek yayımlanmıştır (1895 No: 21, 22, 23). G. P. Nedler: Г. П. Нейдлер: Körler yararına ve Çariçe Mariya Aleksandrovna nın vasiliğinde aylık yayımlanan Слѣпецъ [Kör] adlı derginin redaktörü (1900 No: 48). G. S. Batırev: G. V. Preysman: 791, 1049, 1102, 1290, 1531, Г. В. Прейсман: Сибирскій Вѣстникъ [Sibirya Haberleri] adlı günlük, siyasî, edebî ve toplumsal yaşam gazetesinin yayımcısı ve redaktörü (1896 No: 43). Ğabdullah Ğabdurahman: Ğarip Navkaslar: Garip hastalar. Hasan Bekhocin: 595, Hasan Bekhocaoğlu: Dala Vılayatınıñ Gazeti nin yazarı (1897 No: 2). Hağiye Hacı Kübteroğlı: 816. Hayırhah: 607. H. N.: K.: 1664, 1669, ( ) ( ) ( ). 27

37 K.: 1078, K. A. Belovskiy: К. А. Беловский: Halk Sağlığını Koruma Cemiyeti nin üyesi (1899 No: 30). K. A. Kaznaçeyev: К. А. Казначеев: Haftalık resimli Ремесленная Газета [El Sanatları Gazetesi] adlı gazetenin yayımcısı ve redaktörü (1898 No: 2) K. C.: K. F. Holostov: Константин Федорович Холостов: ( ?) Rus askeri mühendis, Mühendis General, Sibirya mühendislik bölümü başkanı (1899). 27 K. P.: K. P. Mihaylov: 714, 796, 938, 1049, К. П. Михайлов: Siyasî, sosyal ve edebî Сибирь [Sibirya] adlı gazetenin yayımcısı ve redaktörü (1896 No: 24) K. T.: 608, 951, 956, 961. Kabulov: Ḳalmaḳı Bolatov: 144. Kapal Kazağı: 288. Karacigit Süyünbayoğlı: Kara-Kirgiz: 694. Kırgız Türkü. Kara Kırğız Ğaküncok: Kazak Davbay: 340. Kebekov: 1793, Kèri cılḳışı: 1418, 1421, 1427, İhtiyar seyis. Kır Balası: 1627, 1651, 1656, Alihan Bökeyhanov un takma adı. Bak. Alihan Bökeyhanov maddesi. Kırkı (Kopçik): Kazak Koldarbay: 363. Ḳorabay Capanoğlı: 245, 380, 387, 392, 440, 449, 490, 512, 518, 597, 654, 660, 764, 844, 1036, 1163, 1428, 1544, 1548, 1612, 1618, 1848, Dala Vılayatınıñ Gazeti nin yazarlarından ( ). 28

38 Komarov: 561. Комаров: Omsk hastanesinde açılan göz bölümünde görevli (1895 No: 40). Kökçetavılık: Kökçetavlı Köçpeli Kazakbayoğlı: 298, Köşpeli Kazak. (K-v): Köşenoğlı: 698. L.: 949, 953, 962. L. K.: 67. L. N. Tolstoy: 1630, Лев Николаевич Толстой: ( , Tula Gubeniyası, Yasnaya Pol yana , Astapovo) Graf, meşhur Rus yazarı, Petersburg Akaemisi nin fahri akademisyeni (1900). Kaynak: O. Ye. Mayorova. Большая Энциклопедия Кирилла и Мефодия (БЭКМ) [Kirill ve Mefodiy adlı Büyük Ansiklopedi], Москва, L. V.: 117. L. D., Lihanov Dmitriy: 1079, 1085, 1091, Lihanov Dmitriy. L. Lugovskiy: 814. Л. Луговский: Тобольскія Губернскія Вѣдомости [Tobol sk Vilayeti Haberleri] adlı gazetenin redaktörü (1896 No: 48). M.: M. A. H.: 802. M. L.: M. İşmuhametov: 1499, 1504, 1508, 1518, 1525, 1529, 1540, 1545, 1549, 1553, 1560, 1564, 1566, 1572, 1576, М. Ишмухаметов: Kazak atasözlerini kitaplardan alıntı yapmadan ve sadece Kazaklar arasında derleyen ve Kazakça telaffuzuyla Arap harflerle yazan ve Rusçaya genelde mana olarak tercüme eden bir Kazak Türkü (1899 No: 32). M. İ. Kostyurin: М. И. Костюрин: Сибирский Листокъ [Sibirya Varağı] adlı gazetenin yayımcı ve redaktörü (1900 No: 51). Maksimov: Советник Максимов: Cetisuv (Semireç ye) oblastinin müşaviri (1899 No: 9). Meyram Canaydaroğlı: 566, 571, 578, 581, 588, 592, 599, 604. Meyram Janaydarov: (1846, Akmola ilinin Atbasar ilçesinin Terisakkan kazası 1921) Kazak 29

39 yazar ve etnograf. Bin Bir Gece Masallarını Kazakçaya manzum olarak kazandırmıştır (1895 No: 41). Kaynak: S. Omarbekulı, Meyram Janaydarov, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 3. c., Almatı, 2001, s Mihayil: 639, 643, 646. Михаил: Devlet Meclisinin Başkanı (1896 No: 9). Misafir Colavçioğlı: 193. Molla Ali Askar Abülkasımoğlı: 90. Molla Ali Askar Abülkasımoğlı-Мулла Али-Аскаръ Абулкасинов: Molla (1894 No: 11). Molla Hüseyin Kakenoğlı: 240. Hüseyin Kanoğlu: Kazak molla-din görevlisi. (1894 No: 36). Mihayil Tatarjinskiy: 169, 174, 180, 192, 591, 717, 721, 963, 968, 973, 977, 980, 983. Михаил Татаржинский M. T.: 565, 570, 577, 581, 966. M. Ye. Vinogradov: 1173, 1358, 1550, М. Е Виноградов: Жизнь и Школа [Hayat ve Okul] adlı gazetenin yayımcısı ve redaktörü (1898 No: 17). Muhamedcan S.: 867. N.: N: İmza metinde Latin harfli N ile yazılmıştır (1899 No: 12). N. A. P.-k: 1975, 2006, 2016, 2019, 2063, 2095, 2098, N. K.: 703. N. M.[aksimov]: 590, 596, 605, 606, 614, 616, 620, 622, 626, 629, 630, 635, 641, 656, 661, 669, 674, 687, 697, 710, 745, 752, 756, 760, 775, 781, 788, 806, 811, 829, 837, 858, 908, 940, 947, 1122, Н. Максимов: Gazetede daha çok Kazak halk (biy) mahkemeleriyle ilgili yazıları yayımlanmıştır. Nayman: 1610, 1619, 1622, 1633, Nayman soyundan gelen biri. Neydlinger: 429, Нейдлингер: Singer dikiş makinelerinin satış temsilcisi (1895 No: 16). N. Ol : 2045, 2097, 2105, 2115, Н. Оль. 30

40 N. P.[antusov]: 1384, 1388, 1405, 1412, 1524, 1528, 1534, 1563, 1565, 1645, 1647, 1665, 1673, 1682, 1701, 1724, 1736, 1755, 1768, 1775, Н. Н. Пантусов: Şarkiyatçı Orta Asya illerinin tarihleriyle ilgili çalışmaları vardır. 28 N. Ya. Konşin: 677. Никола й Я ковлевич Ко ншин: ( ) Gazeteci etnograf, Rusya I. ve II. Devlet Duması da Semipalatinsk milletvekili. 29 N. Zb-v: Omsklu olmayan: Otunçı Èlcanov: 132, 138, 203, 224, 226, 232, 237, 242, 258, 397, 404, 413, 463, 589, 601, 615, 813, 815, 820, 900, 906, 926, 1023, 1037, 1148, 1180, 1186, 1194, 1198, 1256, 1261, 1266, 1271, Otınşı Èljanov: (1873, Semey ilinin, Zaysan ilçesinin Narın kazası-1918, Semey ilinin Makanşı kenti) Omsk Rus-Kazak mektebi mezunu (1887), Omsk Öğretmen Seminaryası mezunu (1894) Alaş Orda Hareketi nin temsilcilerinden. Kaynak: B. Bayğaliyev, Otınşı Èljanov, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 1. c., Almatı, 1998, s Ombu (Omsk) Kazağı: 543. Omsk Tıp Cemiyeti: 909. Orta Cüz: 1523, 1533, 1536, 1570, 1606, 1611, 1657, 1660, 1800, 1806, 1807, 1832, 1883, Orta Cüz: A. Turlıbayev in müstear ismi (1899 No: 2). Bak. A. Turlıbayev. F. Çernigin: 89 Ömer Seferoğlı: Pestrov (veya Pistrov): 999, P. Altuhov: 905. P. Koşkarov: П. Кошкаров: Lepsi (Lepsinsk) şehrinin pristavı [polis amiri] (1899 No: 8). P. Golyahovskiy: 1092, П. Голяховский: Okul yaşındaki çocuklar için çıkan resimli Всходы [Ekinler] adlı derginin redaktörü (1898 No: 2) 28 ( ) ( ). 31

41 P. Makuşin: 786, 1033, 1305, 1542, П. Макушин: Sibirya da günlük çıkan Томскій Листокъ [Tomsk Varağı] adlı gazetenin yayımcısı ve redaktörü (1896 No: 42). ( ) Sibirya nın halk eğitiminin öncüsü. İlk Tomsk halk kütüphanesi ve Sibirya da ilk kitap mağazasının kurucusu. 30 P. İ. Pevin: П. И. Певин: Bayram günleri hariç günlük çıkan sosyal ve edebî Уралъ [Ural] gazetesinin redaktörü (1898 No: 3). P. İ.: P. N. Yelagina: 1309, П. Н. Елагина: Resimli tarım dergisi Деревня [Köy] nın redaktörü (1898 No: 45). P. Podşivalov: 663. П. Подшивалов: Сибирскій Торговый Банкъ [Sibirya Ticaret Bankası] ın Omsk şubesinin yöneticisi (1896 No: 13). Petr Çerdansov: 161. Pop Podofkin: 387. Поп Подофкин: Papaz (1895 No: 9). R.: R. D.: 1357, 1366, 1367, Rahimcan Düysenbayoğlı: 515, 517, 557, 580, 585, 612, 785, 789, 795, 886, 1481, Rahimcan Düysenbayoğlu: Gazetenin yazr ve tercüman yardımcılarından. R. Marsekov: 1369, 1551, 1556, 1558, 1586, Rayimjan Mèrsekulı Mèrsekov: (1879, Semey ilinin Öskemen ilçesinin Ayırtau kazası-?) Alaş Hareketi nin öncülerindendir. Omsk gimnaziyası (1897) ve Petersburg Üniversitesi Hukuk Fakültesi (1902) mezunu. Dala Vılayatınıñ Gazeti nin yazarı. Kaynak: S. Smağulova, N. Şayahmetov, Rayimjan Mèrsekulı Mèrsekov, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 6. c., Almatı, 2004, s S. F. Godlevskiy: 726, 730, 851, 856. S. A.: 1300, 1303, 1307, 1320, 1324, 1329, 1334, 1349, 1374, 1376, 1869, S. M.: S. Bolosının Kazağı: 836. S. kazasının Kazak türkü ( ). 32

42 S. M. Çormanoğlı: 941. Saduvakas Çormanov: 208. Sahip Abselamoğlı: Sehin Abselamoğlı (Sehin Abselyakov): Sın Stepey: Alihan Bökeyhanov un takma adı. Bak. Alihan Bökeyhanov maddesi. Stepan K. Artemenko: 25, 198, 227, 548, 554, 556, 563, 735, 889, 895, 898, 904, 922, 927, 932, 937, 942. Sultan Abulğéys Abbasof: 534, 587, 627, 945. Sultan Abulğéys Abbasof: Gazete yazarlarından (1897 No: 2). S. S-kov: 930. S. Puvdobekov: S. Yenikeyev: Сахиб-Гарей Еникеев: ( , Kargalı ) Orenburg askerî okul mezunu ve Rus ordusunda generallik yapmış biri. 31 T.: 707. Tairbérgen: 676. Taksır: 1623, Temir Ali Nuregenov, (T. Norekenev): 367, 371. Temir Ali Nuregenov: Bozkır Vilayeti nden Petersburg a Kazakların temsilcisi olarak gönderilen Kazak Türkü (1895 No: 6). Titkeviç: 1682, Turğoca Kebekoğlı: 670. Ulu Cüz: Urılardı cek körüvçi: Hırsızlardan nefret eden biri. Ye. A. Panova: 828. Е. А. Панова: Дальный Востокъ [Uzak Doğu] adlı gazetenin yayımcısı ve redaktörü (1896 No: 51). Yel. Af. Tihonravova: Ел. Аф. Тихонравова: Bayan Avıl da ikamet eden ve gazetede kayıp ilanı veren Rus bayan (1900, No: 10) ( ). 33

43 Ya. Nesterov: 793, 798. Я. Нестеров: Какъ можно добывать воду въ безводныхъ степяхъ. (устройство снѣжниковъ) [Kar sularını depolama yöntemleri] adlı yazı ve kitabın yazarı (1896 No: 45). Ya. Ya. Polferov: 1191, 1195, 1199, Ye. Kabekeyev (Kabekeyoğlı): 727, 733, 737, 1234, 1238, Ye. F. Kudryavtsev: 1033, 1140, 1519, 1782, Е. Ф. Кудрявцев: Krasnoyarsk şehrinde haftada üç kez yayımlanan siyasî-içtimaî ve edebî Енисей [Yenisey] gazetesinin yayımcısı ve redaktörü (1899 No: 36). Yusuf Köpeyev: 48. Meşhur Jusip Köpeyev: (1858, Pavlodar ilinin, Bayanaul ilçesi-1931), Ozan, halk ağız edebiyatının araştırmacısı. Dala Vılayatınıñ Gazeti ne mektup, haber, makale göndermiştir yıllarından Semerkant, Taşkent, Türkistan, Buhara ve başka şehirlerde bulunmuş, Arap ve Fars dillerini öğrenmiş, Şark edebiyatını yakından tanımıştır. Yine o yılarda W. W. Radloff ile tanışmış ve halk ağız edebiyatı örneklerini toplamakla uğraşmış ve yayımlamıştır. Kaynak: S. Dèuitulı, Meşhur Jusip Köpeyev, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 6. c., Almatı, 2004, s Yu. Şmidt: 890. Ю. А. Шмидт: Rus albay (1894 No: 12). V. A. Vladimirskiy: В. А. Владимирский: İmperatorluk Coğrafya Topluluğu nun Batı-Sibirya Şübesi nin üyesi (1898 No: 13). V. B.: V. B-ov: 517. V. D.: 1045, 1240, 1283, 1304, V. Dosekin: 1138, 1143, V. İvanov: 308, 373, 432, 438, 496, 532, 1433, 1439, 1475, 1480, V. İ. Obruçev, 433, V. K., 309. V. Ladıgin: 976, 979, 993, 996, 1014, 1027, 1031, 1066, В. Ладыгин: Dala Vılayatınıñ Gazeti nin eski sekreteri ve Dala Vilayeti kançılarya memuru (1900 No: 49). 34

44 V. N.: 611. В. Н. Алексеев: Günlük, ticarî-sanayi Дѣловой Корреспондентъ [İş Muhabiri] adlı gazetenin yayımcısı (1896 No: 1). V. Hlyüdzinskiy: 1938, 1953, 1969, Виктор Карлович Хлюдзинский: (?-1888) Zootekni. 32 V. Sadoven: 1049, 1102, В. Садовен: Vyatskiy Gubernskiy Zemstvo [Vyatsk guberniyasının Toprak İdaresi] nın günlük Вятская газета [Vyatsk Gazetesi] adlı gazetenin redaktörü ve Vyatskiy Gubernskiy Zemstvo Upravası [Vyatsk Vilayetinin Toprak İdaresi] nın başkanı (1897 No: 45). V-ov: 910. V-v: 799. V. Veliçko: 405, 422. Vitse-gubernator Nitskeviç: 1700, 1706, 1717, 1731, 1741, 1908, 1935, 1991, 2027, 2043, 2065, 2069, 2092, 2106, Ницкевич: Semey Askeri Valisinin yardımcısı ve statskiy sovetnik (1900 No: 26). Vitse-Gubernator Ostaşkin: 685, 718, Осташкин: Semey Askeri Valisi nin yardımcısı (1896 No: 18,). Vitse Gubernator Yergol skiy: Ергольский: Akmola Askeri Valisinin yardımcısı (1898 No: 20). Vladimir Karbışev: 398, 550. V. Katarinskiy: 1072, Василий Владимирович Катаринский: (1846, Kazan Gubernyası , Orenburg) Rus pedagog, eğitimci, İlminskiy in öğrencisi. İlk Başkurtça-Rusça ve Rusça-Başkurtça Sözlüklerinin yazarı. Başkurt ve Kazak alfabe kitaplarının yazarıdır. 33 V. Mihaylov: 3, 27, 46, 87, 110, 115. V. M-ov: 1275, 1280, 1286, 1301, V. M.: 1344, V. N.: 1020, V. Şillegodskiy: В. Шиллегодский: Vyatskiy Gubernskiy Zemstvo [Vyatsk guberniyasının Toprak İdaresi] nın günlük Вятская Газета [Vyatsk 32 ( ) ( ) 35

45 Gazetesi] adlı gazetenin redaktörü ve Vyatskiy Gubernskiy Zemstvo Upravası başkanı (1900 No: 1). Z. B. Ruyev: 2003, 2010, 2028, Zal munin: Зальмунин: Semey in Tanbay şehrinde (Semipalatinsk Zareçnaya Slobodka da) açılan on yataklı hastanenin hekimi (1898 No: 12). II. Nikola: 272, 279, 510, 574, 690, 701, 750, 939, 943, 1135, 1189, 1414, 1424, 1457, 1458, 1482, 1492, 1629, 1653, 1705, 1730, 1739, 1745, 1750, 1759, 1763, 1767, 1778, 1930, 1950, 1961, 1984, 1985, 2009, Николай II: ( , Tsarskoye Selo , Yekaterinburg) Son Rus Çar ı. (Çarlık yılları: ). K. P. Pobedonostsev, N. H. Bunge, M. İ. Dragomirov, N. N. Obruçev, A. R. Drentel n, N. K. Girs gibi bilim ve devlet adamlarından eğitim almıştır. Kaynak: A. N. Bohanov. Большая Энциклопедия Кирилла и Мефодия (БЭКМ) [Kirill ve Mefodiy adlı Büyük Ansiklopedi], Москва, Dala Vılayatınıñ Gazeti nin ilişki içinde olduğu süreli yayınlar: Dala Vılayatınıñ Gazeti sayfalarında yayımlanan bazı yazıların altında alıntı yapılmış gazetelerin ya tam adları ya da kısaltmaları verilmiştir. Bu bölümde Dala Vılayatınıñ Gazeti nde alıntı yapılan gazeteler hakkında kısa bilgiler verilecektir. Gazetedeki yazı ve haberlerin altında veya içinde imzası olan gazete ve dergiler aşağıda görüldüğü gibi alfabetik sırayla sıralanmıştır. Gazete ve dergi isimlerinin yanında olan rakamlar da tezimizin üçüncü kısmı olan kronolojik fihristte imzanın hangi madde başlarında geçtiğini göstermektedir. Tam künyeleri yazılmayan gazete ve dergiler tam isimli maddeyle birleştirilerek kronolojik fihristte geçtiği yerler ayrı ayrı olarak verilmiştir. Ayrıca bunlar hakkında bulabildiklerimiz kadarıyla kısa bilgi verilmiştir. A. V. Gazetesi: 766. Akmolinskiye Oblastnıye Vedomosti Gazetesi: 26, 672, 696. Акмолинские Областные Ведомости: arasında Omsk şehrinde ayda iki kez, 1880 yılından itibaren ise haftalık yayımlanan resmî Rus gazetesi ( ). 36

46 Arhiv Veterinarnıh Nauk Dergisi: Ash.[abad] Gazetesi: 1402, Асхабад: Ashabad da yılları arasında kaptan Z. D. Djavrov tarafından yayımlanan günlük gazete. 35 Astr.[ahanskiy] L.[istok] Gazetesi: Астраханский Листок: yılları arasında Astahan da çıkan günlük gazete. 36 Astrah.[anskiy] Vest.[nik] Gazetesi: 90. Астраханский вестник: yılları arasında Astırhan da çıkan ticarî-sanayi, siyasî-içtimaî gazete. Sahibi N. Ye. Alektorova ve 1906 yılından itibaren Kadet Partisi nin yayın organı idi. 37 Baykal Gazetesi, 1006, Байкал: yılları arasında Zabaykal ilinin Kyahta kasabasında çıkan haftalık gazete. 38 Birj.[evıye] Ved.[omosti] Gazetesi: 1160, Биржевые ведомости: ve yılları arasında Petersburg da çıkan siyasî, iktisadî ve edebî gazete. 39 Dalniy Vostok Gazetesi: Дальний Восток: yılları arasında Vladivostok şehrinde çıkan gazete. 40 Delo Dergisi: 151. Дело: yılları arasında Moskova da çıkan aylık resimli bilimsel ve pratik popüler dergi. 41 Delovoy Korresp.[ondent] Gazetesi: 225, 400, 452, 883, 975. Деловой Корреспондент: arasında Yekaterinburg da çıkan ticarî-sanayi gazete. 42 Derevnya Dergisi: 1670, Деревня: yılları arasında Petersburg da çıkan resimli tarım dergisi. 43 Dr.[ugaya Ji.[izn ] Dergisi: 1682, 1686, Grajdanin Gazetesi: 364, 452, 1691, 1694, Гражданин: yılları arasında Petersburg da çıkan siyasî ve edebî dergi-gazete ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ). 37

47 Gorno-Zavod.[skoy] Listok Gazetesi: 164. Горно-заводской Листок объявлений и Справочных Известий: yılları arasında Orenburg guberniyasının Troitsk uyezdindeki Miassk fabrikasında haftada iki defa çıkan gazete. 45 Har k.[ovskiye] Gub.[ernskiye] Vedom.[osti] Gazetesi: 868. Харьковские губернские ведомости: yılları arasında Har kov da çıkan siyasî, sosyal ve edebî gazete. 46 İkdam Gazetesi: İkdam: yılları arasında İstanbul da çıkan gazetedir. Hüseyin Rahmi Bey in romanları tefrika edildikten sonra oldukça geniş bir okur kitlesi tarafından takip edilmiştir. Kaynak: Vedad Günyol. İslam Ansiklopedisi, 1997 Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 7. Cilt s: 371). Journal des Débats Dergisi: Journal des débats: yılları arasında Paris te çıkan etkili Fransız muhafazakâr gazetesi. 47 İr.[bitskiy] Yar.[maroçnıy] L.[istok] Gazetesi: 877. Ирбитский Ярмарочный Листок: yılları arasında İrbit te çeşitli aralıklarla ve sadece İrbit te düzenlenen panayır sırasında çıkan günlük varak. 48 İstoriçeskiy Vestnik Dergisi: 974, Исторический Вестник: yılları arasında Petersburg da çıkan aylık tarihî ve edebî Rus dergisi. 49 Jizn na Vost.[ostoçnoy] Okr.[aine] Gazetesi: 807, 839. Жизнь на восточной окраине: yılları arasında Çita da Rusça ve Moğolca ve sansürsüz çıkan ticarî-sanayi, edebî, siyasî-iktisadî gazete. 50 Jiz.[n ] i İs. Gazetesi: Jiz.[n ] i Şk.[ola]. Gazetesi: Жизнь и школа: Sosyo-pedagojik ve edebî gazete ( ) ( ) ( ) ( ) 49 ( ) 50 ( ) 51 ( ) 38

48 Kamsko-Voljskiy Kray Gazetesi: 984. Камско-Волжский Край: yılları arasında günlük çıkan sosyal, edebî ve siyasî gazete. 52 Kaspiy Gazetesi: 81, 157, 407, 423, 441, 452, 461, 493, 516, 633, 827, 1684, 1743, 1752, 1758, 1770, 1786, 1851, Каспий: yılları arasında Bakû da çıkan edebî, içtimaî ve siyasî Rus gazetesi. Gazetenin ilk redaktörü V. V. Kuzmin dir ve 1897 yılına kadar sırasıyla Ye. İ. Starsev, V. P. Luçkuskomotov yürütmüşlerdir yılında gazete Hacı Zeynelabidin Tağiyev tarafından satın alınıyor ve yıllar arasında A. M. Topçubaşı, 1907 yılı içerisinde kısa süreliğine Hüseyinzade Ali Bey ve yıllar arasında A. Veynberg redaktör görevini yürütmüşlerdir (Aşırlı 2009: 44-46). Kavkaz Gazetesi: Кавказ: yılları arasında Tiflis te çıkan siyasî ve edebî gazete. 53 Kazbek Gazetesi: Казбек: yılları arasında Vladikavkaz da çıkan edebî siyasî ve içtimaî gazete. 54 Kuryer Gazetesi: 1473, Курьер: yılları arasında Moskova da çıkan siyasî ve edebî gazete. 55 Kur yer T. i Pr. Gazetesi: 708. Mir.[ovıye] Otg.[oloski] Gazetesi: 928. Мировые отголоски: Siyasî, edebî ve içtimaî gazete. 56 Mosk.[ovskiye] Ved.[omosti] Gazetesi: 537, 551, Московские Ведомости: Moskova Üniversitesi tarafından kurulan ve yılları arasında Moskova da çıkan gazete. 57 Münch. Neu. Nachr.: N.[ijegorodskiy] L.[istok] Gazetesi: 734. Нижегородский Листок: ? yılları arasında çıkan sosyo-edebî, siyasî ve borsa gazetesi ( ) 53 ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ). 39

49 Narodnoye Zdraviye Dergisi: 1670, 1781, Народное здравие: yılları arasında haftalık resimli hijyen ve sağlık dergisi. 59 Natur Gazetesi: Nedelya Dergisi: Неделя: yılları arasında Petersburg da çıkan sosyo-siyasî haftalık dergi. 60 Niva Dergisi: 1811, 1819, 1837, 1878, 1903, Нива: yılları arasında Petersburg da çıkan haftalık popüler Rus dergisi. 61 Novoye Vremya Gazetesi: 205, 359, 370, 389, 542, 551, 649, 859, 1075, 1699, 1815, 1905, 1943, 2051, 2055, 2060, N.[ovoye] V.[remya] Gazetesi: Новое время: yılları arasında Petersbug da çıkan Rus gazetesi. 62 Novorossiyskiy Telegraf Gazetesi: 47. Новороссийский телеграф: yılları arasında Odessa da çıkan siyasî, iktisadî ve edebî gazete. 63 Novosti Gazetesi: 49, 347, 428, 542, 551, 1167, Новости: 1872 yılında Petersburg da çıkan günlük gazete. 64 Novosti Dnya Gazetesi: 243, Новости Дня: yılları arasında Moskova da çıkan günlük siyasî, içtimaî ve edebî gazete. 65 Novoye Obozreniye Gazetesi: 542. Новое Обозрение: yılları arasında Tiflis te çıkan gazete. 66 Nov.[ıy] Kr.[ay] Gazetesi: Новый край: yılları arasında Port- Artur da, 1905 yılından itibaren Harbin de (Mançurya) çıkan gazete. 67 Okraina Gazetesi: 49, 81, 271, 359, 407, 423, 467, 542, 826, 1318, Окраина: yılları arasında Semerkant ( ) ve Taşkent te ( ) çıkan siyasî, içtimaî ve edebî gazete. 68 Orenburgskiy Listok Gazetesi: 1866, Оренбургский Листок: yılları arasında Orenburg da çıkan içtimaî ve edebî gazete ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ). 40

50 Osterreichische Monatsschrift fur den Orient Gazetesi: Österreichische Monatsschrift für den Orient: Perevodçik [Tercüman] Gazetesi: 120, 290, 359, 441, 480, 486, 547, 549, 683, 722, 1043, 1080, 1127, 1293, 1881, 1917, 1918, 1937, 1948, 1964, 1966, 2052, 2053, 2067, 2116, Переводчик: Bk.: Tercüman gazetesi. Pr.[iroda] J.[izn ] Gazetesi: Pet.[erburgskiy] List.[ok] Gazetesi: 164. Петербургский листок: yılları arasında Petersburg da çıkan şehir hayatı anlatan ve edebî gazete yılından itibaren ismi Petrogradskiy Listok olmuştur. 70 Peterb.[urgskiye] Ved.[omosti], S.-P.[etersburgskiye] V.[edomosti], S.- Peterb.[urgskiye] V.[edomosti], S.-Pet.[erburgskiye] Ved.[omosti] Gazetesi: 139, 766, 783, 861, 1263, 1339, 1341, 1356, 1372, 1385, 1402, 1407, 1413, 1535, 1742, 2038, С.-Петербургские ведомости, Санкт-Петербургские ведомости: yılları arasında Petersburg da çıkan resmî Rus gazetesi yılından itibaren ismi Петроградские Ведомости olarak değişmiştir. 71 P.[ravitesl stvennıy] V.[estnik], Pr.[avitel stvennıy] V.[estnik], Pr.[avitesl stvennıy] Vest.[nik], Pravitel stvennıy Vestnik Gazetesi: 84, 139, 145, 559, 633, 689, 722, 790, 809, 839, 846, 852, 866, 872, 879, 924, 1035, 1113, 1119, 1185, 1331, 1413, 1579, 1582, 1661, 1678, 1704, 1713, 1734, 1735, 1738, 1740, 1747, 1756, 1769, 1774, 1822, 1825, 1846, 1853, Правительственный вестник: yılları arasında Petersburg da günlük çıkan resmî gazete. 72 Priaz.[ovskiy] Kray Gazetesi: 74. Приазовский край: yılları arasında Rostov na Donu da çıkan siyasî, iktisadî ve edebî gazete. 73 Priroda i Lyudi Dergisi: 1779, 1793, 1814, 1884, 1900, 2025, 2035, Природа и люди: yılları arasında Petersburg da çıkan resimli seyahat, macera, aile, bilim, araştırma ve edebiyat dergisi ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ). 41

51 Razvedçik Gazetesi: 954. Разведчик: yılları arasında Petersburg da askerler için çıkan yardımcı-bibliyografik gazete. 75 Rod.[ina] Dergisi: Родина: yılları arasında Petersburg da çıkan dergi. 76 Ross.[iya] Gazetesi: 2081, Россия: yılları arasında Petersburg da çıkan günlük gazete. 77 Ross.[iyskoye] Telegr.[afnoye] Agenstvo: 435, 441. Российское Телеграфное Агентство: Rus Telegraf Ajansı yılları arasında ticarî ve siyasî telegraflar gönderiliyordu. R.[uskaya] J.[izn ], Russk. J.[izn ] Gazetesi: 74, 216. Русская жизнь: yılları arasında Petersburg da sansürsüz ve günlük çıkan siyasî, içtimaî ve edebî gazete. 78 Rus.[skiy] Vest.[nik] Gazetesi: 1812, Русский вестник: yılları arasında çıkan edebî ve siyasî dergi. 79 Rud. Gazetesi: Russkiy İnvalid, Rus.[skiy] İnv.[alid] Gazetesi: 1178, 1804, 1939, 1955, Русский инвалид: yılları arasında Petersburg da çıkan askerî, edebî ve siyasî gazete. 80 R.[usskiye] V.[edomosti], Russk.[iye] Ved.[omosti], Rus.[skiye] Ved.[omosti], Gazetesi: 1391, 1397, 1675, 1744, 2062, 310, 474, 603, 680, 686, 695, 779, 1139, 1791, 1795, 1965, 1968, Русские ведомости: yılları arasında Moskova da çıkan gazete. 81 Russkiy Turkestan, Rus.[skiy] T.[urkestan], R.[usskiy] T.[urkestan], Russ.[kiy] Turk.[istan] Gazetesi: 1287, 1407, 1413, 1423, 1432, 1436, 1446, 1466, 1476, 1486, 75 ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ). 42

52 1491, 1495, 1500, 1503, 1517, 1917, Русский Туркестан: yılları arasında Taşkent te çıkan siyasî ve iktisadî gazete. 82 S. O. Gazetesi: 1160, S. T. G. Gazetesi: Sarat.[ovskiye] Gub.[ernskiye] Ved.[omosti] Gazetesi: 56, 64, 878. Саратовские губернские ведомости: yılları arasında Saratov da çıkan gazete. 83 Sel skoye Hozyaystvo Dergisi: 1990, 1996, 2000, Сельское Хозяйство: yılları arasında Moskova da Moskova Ziraat Cemiyeti tarafından çıkarılan aylık ziraat dergisi yılları arasında Журнал заседаний Московского общества сельского хозяйства, yılları arasında da Русское сельское хозяйство olarak yayın hayatına devam etmiştir. 84 Sel skoye Hozyaystvo i Lesovodstvo Dergisi: Сельское хозяйство и лесоводство: Tarım ve Devlet Mülkiyet Bakanlığı nın dergisi. 85 Sel skiy Vestnik Gazetesi: 339, 492, 850, 854, 1725, 1919, 1970, 2091, Сельский вестник: yılları arasında Petersburg da Правительственный Вестник gazetesinin idarehanesinde çıkan Rus hükûmetinin yayın organı. 86 Semir.[eçenskiye] Obl.[astnıye] V.[edomosti] Gazetesi: 452, Семиреченские областные ведомости: yılları arasında Vernıy (Almatı) çıkan resmî Rus gazetesi. 87 Sever Dergisi: Север: yılları arasında Petersburg da çıkan haftalık edebiyat dergisi. 88 Sev.[ernıy] Kur.[yer] Gazetesi: 1820, Северный курьер: yılları arasında Petersburg da günlük çıkan siyasî ve edebî gazete ( ) ( ) ( ) ( ) 86 ( ) 87 ( ) 88 ( ) 89 ( ) 43

53 Sın. Ot.[eçestva], Sın Oteçestva, Sın na Oteç.[estve] Gazetesi: 1144, 1268, Сын отечества: yılları arasında Petersburg da çıkan siyasî, edebî ve bilimsel gazete. 90 Sib.[ir ], Sibir Gazetesi: 873, 954. Сибирь: K. P. Mihaylov yayımcılığı ve redaktörlüğünde 1896-? yılları arasında Osmk ta çıkan (1896 No: 24, 26) veya yine aynı kişinin redaktörlüğü ve yayımcılığında 1897-? yılları arasında Petersburg da çıkan siyasî-sosyal ve edebî gazete (1896 No: 44, 45, 46, 49). S.[ibirskaya] J.[izn ] Gazetesi: 1319, 1385, 1684, 1723, 1734, 1738, 1749, 1788, 2031, Sib.[irskaya] Jizn Gazetesi: 1222, 1567, 1729, 1732, 1751, 1903, 1903, 1910, 1944, Сибирская жизнь: yılları arasında Tomsk ta günlük çıkan siyasî, edebî ve iktisadî gazete. 91 Sib.[irskaya] Torg.[ovoya] Gaz.[eta] Gazetesi: 987, 991, 997, 1070, 1187, 1206, 1222, Сибирская торговая газета: yılları arasında Tyumen de çıkan günlük içtimaî ve ticarî gazete. 92 S.[ibirskiy] L.[istok] Gazetesi: 1711, 1753, 1776, 1780, 2100, Sib.[irskiy] List.[ok] Gazetesi: 15, 55, 435, 474, 1356, 1694, 1737, Сибирский листок: yılları arasında Tobol sk te çıkan gazete. 93 Sib.[irskiye] Ved.[omosti] Gazetesi: S.[ibirskiy] V.[estnik] Gazetesi: 1385, 1390, 1402, 1471, 1699, 1734, 1804, 1957, Sib.[irskiy] V.[estnik] Gazetesi: 1356, 1820, 1882, 1910, Sib[irskiy]. Vestn.[ik] Gazetesi: 12, 151, 344, 355, 359, 364, 480, 700, 803, 1164, 1222, 1273, 1284, 1360, 1372, 1514, 1765, 1766, 1903, 1921, Сибирский вестник политики, литературы и общественной жизни: yılları arasında Tomsk ta çıkan gazete. 94 Si. Zd. Gazetesi: ( ) 91 ( ) ( ) ( ) ( ). 44

54 Spravoç.[nıy] List.[ok] Gazetesi: Справочный листок: 1898/ yılları arasında çıkan günlük gazete. 95 Stepnoy Kray Gazetesi: 66, 235, 351, 359, 364, 440, 452, 461, 467, 473, 648, 1530, 1640, 1652, 1655, Степной Край: yılları arasında Omsk ta çıkan sosyo-siyasî ve edebî gazete. 96 Svet Gazetesi: 1772, 1797, 1855, 1864, 1871, 2085, 2129, Свет: yılları arasında Petersburg da çıkan siyasî, iktisadî ve edebî günlük gazete. 97 T.[obol skiye] Ye.[parhial nıye] V.[edomosti] Gazetesi: 1714, 1718, 1941, 1945, 1951, 1973, 1978, 1993, 1999, 2059, Tob.[ol skiye] Yep.[arhial nıye] Ved.[omosti] Gazetesi: Тобольские Епархиальные Ведомости: yılları arasında Tobol sk te iki haftada bir çıkan gazete. 98 Tercüman Gazetesi: 519, 1620, 1687, 1958, Tercüman: yılları arasında Bahçesaray da çıkan ve Türk topluluğu üzerinde önemli tesirleri olan Türk gazetesidir. Gazete İsmail Gaspıralı tarafından çıkartılmıştır. Gaspıralı nın 1914 yılında vefat etmesi üzerine Tercüman Hasan Sabri Ayvazov ve Gaspıralı nın oğlu Rıfat Gaspıralı tarafından yayın hayatına devam etmiştir. Gazetenin 1905 senesine kadar Rusça eki de vardı (Akpınar 2008: 15-62). Tercüman-ı Hakikat Gazetesi: 1758, Tercüman-ı Hakikat: II. Abdülhamit Han devrinde Ahmet Mithat Efendi ve Mehmet Cevdet Bey tarafından kurulan ve yılları arasında İstanbul da çıkan günlük gazetedir. Kaynak: Vedad Günyol. İslam Ansiklopedisi 1997 Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 7. Cilt s: 371). Terskiya Ved.[omosti] Gazetesi: Терские ведомости: yılları arasında Vladikavkaz da çıkan gazete yılında aynı isimle tekrar yayın hayatına başladı ( ) ( ) ( ) ( ) ( ). 45

55 Tobol.[skiye] Gub.[ernskiye] Ved.[omosti] Gazetesi: 364, 479, 624. Тобольские губернские ведомости: yılları arasında Tobol sk te çıkan gazete. 100 Tom.[skiy] L.[istok] Gazetesi: 831. Томский Листок: yılları arasında Tomsk ta çıkan gazete. 101 Tur.[gayskaya] Gaz.[eta], 452, 2018, 2030, 2076, 2080, 2094, T.[urgayskaya] G.[azeta], 1583, 1609, 1635, 1637, 1702, 1708, 1715, 1720, 1722, 1754, Turg.[ayskaya] Gaz.[eta], Gazetesi: 423, 425, 435, 441, 493, 516, 560, 625, 888, 1055, 1674, 1679, 1683, 1721, 1746, 1834, 1845, 1925, 1931, 1932, 1938, 1942, 1953, 1963, 1967, 1969, 1974, 1989, 2013, 2056, 2062, 2073, 2076, Turgayskaya Gazeta Gazetesi: 821, 914, 919, 1711, Тургайская газета: yılları arasında Orenburg da çıkan Тургайские областные ведомости gazetesinin resmî olmayan kısmı olarak yılları arasında Тургайская газета olarak çıkan gazete. 102 Turg.[ayskiye] [Oblastnıye] Ved.[edomosti] Gazetesi: 368. Turg.[ayskiye] Obl.[astnıye] Ved.[edomosti] Gazetesi: 69, 324, 1486, 1489, 1547, Тургайские областные ведомости: yılları arasında Orenburg da çıkan resmî Rus gazetesi. 103 Turkistanskiya Vedomosti Gazetesi: 24, 33, 81, 234, 302, 313, 351, 375, 393, 423, 493, 503, 530, 539, 713, 766, 928, 984, 1006, 1043, 1222, 1396, 1462, 1467, 1541, 1589, 1729, 1833, 1917, 1958, 1959, 2064, Tur.[kistanskiye] Ved.[omosti] Gazetesi, 1987, 2001, T.[urkistanskiye] V.[edomosti] Gazetesi: 1477, 1575, 1593, 2038, Туркестанские ведомости: yılları arasında Taşkent te çıkan resmî Rus gazetesi. 104 Turk.[estanskaya] Tuz.[emnaya] Gaz.[eta] Gazetesi: 948. Туркестанская туземная газета: ? yılları arasında Taşkent te Türkistan Vilayeti kançelaryasında İ. P. Ostroumov un redaktörlüğünde Sartça çıkan Türkistan Vilayetiniñ Gazeti nin Rusça tercümesidir. 105 Turk.[estanskiy] Vestnik Gazetesi: 1514, Туркестанский Вестник:? ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ). 46

56 Ural Gazetesi: Урал: yılları arasında Orenburg da çıkan siyasî ve edebî gazete. 106 Uralets Gazetesi: 1646, Уралец: yılları arasında Ural sk ta çıkan edebî ve içtimaî gazete. 107 Ural skiy Listok Gazetesi: 609. Уральский листок: yılları arasında Ural sk te çıkan edebî, içtimaî ve iktisadî gazete. 108 Yenisey Gazetesi: 1684, 1734, 1871, Енисей: yılları arasında Krasnoyarsk ta çıkan siyasî, içtimaî ve edebî gazete. 109 Yujnıy Kray Gazetesi: 407, Южный край: yılları arasında Har kov da çıkan siyasî ve edebî günlük gazete. 110 V. V., Gazetesi: Vestnik Obşçestvennoy Gigiyenı Gazetesi: Вестник общественной гигиены, судебной и практической медицины: yılları arasında çıkan aylık halk sağlığı, adlî ve pratik tıp gazetesi. 111 Vest[nik]-Obşç.[estvenoy] Veter.[inariyi] Gazetesi, 2139, Вестник общественной ветеринарии: yılları arasında çıkan baytarlık gazetesi. 112 Vestn.[ik] Sel sk.[ogo] Hoz.[yazystva] Gazetesi: 1402, Vestnik Sel skogo Hozyaystva Gazetesi: Вестник сельского хозяйства: yılları arasında Moskova Ziraat Cemiyeti nin haftalık çıkan ziraat gazetesi. 113 Vlad.[ivostok] Gazetesi: 766, Владивосток: yılları arasında Vladivostok ta çıkan haftalık edebî ve içtimaî gazete. 114 Vokrug Sveta Dergisi: 1946, 1956, Вокруг света: yılları arasında Moskova da çıkan seyahat ve macera dergisi. 115 Vostoçnoye Obozreniye Gazetesi: 1231, 1362, 1413, 1680, 1794, 2147, V.[ostoçnoye] O.[bozreniye] Gazetesi: Восточное обозрение: ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ). 47

57 yılları arasında 1886 yılına kadar Petersburg da sonraki yıllarda İrkutsk ta çıkan edebî ve siyasî gazete. 116 Vraç Gazetesi: 893. Врач: yılları arasında Petersburg da çıkan haftalık sağlık gazetesi. 117 Vsemirnıy Puteşestvennik Dergisi: 1775, Всемирный Путешественник: yılları arasında Petersburg da çıkan resimli popüler coğrafya, seyahat vs. dergisi. 118 Vyat.[skaya] Gaz.[eta] Gazetesi: 468, 474. Вятская газета: yılları arasında Vyatsk ta çıkan ziraî gazete. 119 Zab.[aykal skiye] Obl.[astnıye] Ved.[edomosti] Gazetesi: Забайкальские областные ведомости: ? yılları arasında Çita da çıkan gazete. 120 Zakaspiyskoye Obozreniye Gazetesi: 783, 928, 1467, 1526, 1614, Закаспийское обозрение: yılları arasında Ashabad da çıkan siyasî, ticarîsanayi ve edebî gazete. 121 Zemledel.[ çeskaya] Gaz.[eta] Gazetesi: 934, Земледельческая газета: yılları arasında Petersburg da çıkan ziraî gazete. 122 Böylece Dala Vılayatınıñ Gazeti sayfalarında yazıların hangi yazara ait olduğu veya hangi gazeteden iktibas edildiği anlaşılmaktadır. Ayrıca yazarın kaç kez yazı yazdığı ve hangi gazeteden kaç kez haber alındığı ortaya çıkarılmıştır ve Kazak Türkleri birçok gazetelerden yazı ve haber takip edebilme imkânını elde etmişlerdir. I I. B Ö L Ü M D a l a V ı l a y a t ı n ı ñ G a z e t i v e K a z a k M o d e r n l e ş m e s i ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ). 48

58 A ) S o s y a l M e s e l e l e r : 1-Yerleşik ve ziraî hayata geçiş: Bilindiği gibi Rusların doğuya doğru her ilerlemesinde bölgede istihkâmlı kale şehirler kurulmuş ve Rus mujikleri yani köylüleri ve Rus Kazakları buralara yerleştirilmiştir. Aynı zamanda bu şehirlerde Rus idare sistemi kurularak askerî valiler atanmıştır. O zamana kadar güney bölgelerde yerleşik hayat sürenler dışındaki Kazak Türkleri, çoğunluk olarak göçebe hayata devam ediyordu. Rusların bölgede yayılıp kale şehirler kurmalarıyla bu şehirler etrafında Kazak Türkleri de yerleşmeye başlamıştır. Modernleşmenin en büyük amillerinden olan yerleşik hayatla birlikte şehirlerde kurulan yeni düzenden ister istemez Kazaklar da nasibini aldılar. Şehirleşmeyle birlikte Kazaklar arasında ticaret, ziraat ve diğer el sanatları (zanaatlar) da yayılmaya ve gelişmeye başlamıştır. Ruslar zanaatların halk arasında yayılıp gelişmesi için çeşitli sanat okulları açmışlardır. Söz konusu şehirlerde açılan çeşitli okullar, düzenlenen panayırlarla, hayvancılık ve ticaretle ilgili yeni gelişmeler, el sanatları kurslarıyla o zamana dek Kazaklar arasında hayvancılık dışında pek yaygın olmayan ziraat, bahçecilik, arıcılık vb. hızla yayılmıştır. Dala Vılayatınıñ Gazeti nde bu konularla ilgili haberlere sıkça rastlanmaktadır. Haberlerde, hem Rus hem de Kazak yazarlar tarafından yerleşik hayat, ziraat ve şehirleşme teşvik edilmektedir. Yazı ve haberlerde, Kazakların modernleşip ilerlemeleri için bunların elzem olduğu vurgulanmıştır. Çünkü şehirleşmenin yanında diğer çağdaş vasıtalar yayılma imkânı bulmuştur. Örneğin şehirde açılan çeşitli okullar, kurslar, düzenlenen panayırlar, çeşitlilik bakımından zenginleşen ticaret hayatıyla Kazaklar modernleşmeyle yüz yüze gelmişlerdir. Bu şehir hayatıyla temas da sosyal değişmenin başlangıcını teşkil etmiştir. Şehirlerde Kazaklar tanımadıkları ve bilmedikleri bir Rus-Hıristiyan yaşayışıyla temas etmeye başladılar. Rus kanunlarını öğrendiler. Dala Vılayatınıñ Gazeti nin 1888 yılında yayın hayatına başlamasıyla birlikte şehirleşmeyle ilgili haberler ön plana çıkmaya başlamıştır. Kazakları göçebe hayattan vazgeçip şehirleşmeye teşvik eden, sanat okulları ve kursları, hayvancılık, ziraat ile 49

59 ilgili vb. haberler yayımlanmıştır. Böylece gazete vasıtasıyla hem Kazakların yerleşik hayata geçmeleri sağlanmıştır hem de Rus yönetiminin emellerine uygun gelmiştir. Gazete sayfalarında yayımlanan haberler arasında şehirleşme ve yerleşik hayata geçişi anlatan ve teşvik eden haberlere sık sık rastlanmaktadır. Daha gazetenin ilk sayılarında Kazakların genel görünümü ve yaşayışıyla ilgili haberler yayımlanıp yerleşik hayata geçip şehirleşmenin önemi hem Rus hem de Kazak yazarlar tarafından yazılarda anlatılmaya çalışılmıştır. Kazakların göçebe hayatını tanıtmakla başlayan yazılar yerini zamanla şehirleşmeyi teşvik edip şehirleşmenin öneminden bahseden haberlere bırakmıştır. Örneğin S. M. Ç.[orman]ov, Cazılğan söz Ḳazaḳlar turasından Очерки о Киргизахъ (1888 No: 28) adlı yazısında 18. yüzyılda, hatta Rus boyunduruğu altına girdikleri yıllarda bile Kazaklar arasında yerleşik hayata geçenlerin şimdiki zamana göre neredeyse hiç olmadığından söz ediyor. Kazakların hayvancılıkla uğraştıkları için bir yerde en fazla altı ile yedi ay kalabildiklerini, bu göçlerden dolayı halk arasında çok defa hanların bile çözmekten aciz kaldıkları kavgalar çıktığını belirterek bu yüzden de Kazak hanları Rus Çar ına idaresine girmek için başvuruda bulunduklarını yazıyor. Yazının ikinci kısmında ise Kazaklar arasında eskiden azıcık okuma yazma bilen birisinin herhangi bir köyde, halk arasında büyük itibar sahibi olduğu anlatılıyor. Devamında Çormanov yine o dönemden örnek vererek artık okumuşların, mollaların, matematik ve diğer bilimlere aşina kimselerin, çeşitli sanat sahiplerinin toplumda arttığından bahsetmişlerdir. C. B-ov un Ḳazaḳlar turasınañ cazulğan söz Очерки о Киргизахъ (1888 No: 29) adlı yazısında, askerî valinin Kazaklar arasında tarım ve çiftçiliğin yaygınlaşması, ziraî okulların açılması ve bölgedeki Kazak okullarının bu tarz okullara çevrilmesi için çalışmalarda bulunduğu bildiriliyor. Ayrıca yazıda Kazakların göçebe hayat tarzlarından dolayı Kazak topraklarının atıl vaziyette kaldığı ve Kazaklar için örnek oluşturulması açısından Rus ve Rus Kazaklarının toprağı işleyip ekincilikle uğraşmalarının önemli olduğu ileri sürülüyor. Taşkent şehrinin Rusların eline geçmesinin 20. yıl dönümünde Turkestanskaya Tuzemnaya Gazeta gazetesinin 1. sayısında yazılan yazı Orta Aziya Средняя Азія (1890 No: 9) başlığıyla Dala Vılayatınıñ Gazeti nde iktibas edilmiştir. Yazıda, nüfuslu 50

60 Taşkentli Müslüman ın bir anısından bahsediliyor. Eskiden erkeklerin bile gece dolaşamadığı yerlerde Rus idaresinin gelişiyle bir kadının çocuğuyla dolaştığına şahit oluyor. Görüldüğü gibi Ruslar örnek olarak başka gazetelerde çıkan yazıları ve özellikle yerli Müslüman ahalinin anılarına başvurarak kendi lehlerine ustaca kullanıyorlar. Burada aynı zamanda şehirleşme ve Rus idaresinde Kazaklar da Taşkentliler gibi rahat yaşayabilirler demek isteniyor. Bu yazı şehirde değişen hayatı anlatması ve bunun Müslüman hayat tarzına etkisi açısından önemlidir. Şehirleşme ve Rusların bundaki rolünün büyük olduğunu göstermesi açısından önemlidir ve modernleşmeyi anlatan haberlerinden biridir. Ayrıca Ruslar bu haberde işgal ettikleri yerlere kendileri vasıtasıyla çağdaşlık getirdiklerini de göstermiş oluyorlar. S. Ç. imzalı Ḳazaḳ halḳınıñ turaḳ mékanları О мѣстностяхъ стоянки Киргизъ (1890 No: 13) adlı yazıda, Kazakların yaz (caylav), kış (kıstav) ve güz (küzdev) göç dönemleri anlatılıyor. Bu dönem sürelerinin zamanla kısalmasından dolayı halkın gitgide fakirleştiğini ve belki de Kazakların otuz yıl sonra yerleşik hayata geçeceklerinden bahsediliyor. Bu yazıda göçebe hayatının Kazakların fakirleşmelerine sebep olduğu ileri sürülüyor. Bu yazı üzerine aynı yılın 20. sayısındaki Ḳazaḳ gazétiniñ 13 nçi nomerine По поводу помѣщенной в 13 Особ. Приб.... adlı yazıda, Tercüman gazetesinin, halkın fakirleşmesinin önüne geçilmesi için -önceki sayılarda da yazıldığı gibi- halkın yerleşik hayata geçmesi gerektiğini yazdığı haber veriliyor. Burada Tercüman gazetesinin o dönemdeki Rusya Müslümanları arasındaki yaygınlığı ve güvenirliğini Rusların kendi lehlerine kullandıkları görülmektedir. Onı munı Хроника (1890 No: 24) adlı ve Tercüman gazetesinin С.- Петербург. Вѣд. [S.-Petersburg Haberleri] gazetesi kaynak göstererek verdiği habere göre devlet mülkü ilan edilen Kazak topraklarının, Kazakların yerleşik hayata geçip ziraatla uğraşmaları şartıyla iade edilmesi meselesini görüşmek üzere Torğay ve Oral illeri Kazakları adına bir müftünün geleceği açıklanmıştır. Zaman zaman yerleşik hayattan tekrar göçebe hayata geçen ya da geçmek isteyen Kazaklar olmuştur. Bunu yerleşik hayata geçen kimi bölgelerdeki Kazakların göçebe hayata dönme başvurularından öğreniyoruz. Bunun üzerine Dala Vılayatınıñ Gazeti nin 51

61 1890 yılı 26. sayısında yayımlanan Ceti Suv [Yedi Su] askeri valisinin 2 İyün 1890 yılı 9352 numaralı genelgesiyle göçebe hayata dönüş yasaklanmıştır. Nitekim Kazakların yerleşik hayata geçmeleri için verilen çaba neticesiz kalmıyor. Bunu da On cıldan arı За десять лѣтъ (1891 No: 13) adlı yazıdan öğreniyoruz. On yıl içerisinde adlı bu yazıda Kazak ve Türkmenlerin artık yerleşik hayata geçip ticaret ve ziraatta, İdil Müslümanlarının Orta Asya da ticarette ilerlemelerinden ve Tatarların da daha çok yurt dışında İstanbul, Berlin, Leipzig gibi şehirlere kadar gidip ticaretle uğraşmalarından bahsediliyor. Görüldüğü gibi şehirleşmeyle birlikte maddî anlamda iyiye doğru bir gelişme olmuştur. Rusların yaptığı araştırmalar neticesinde Kazakların yerleşik hayata geçmeye başladığını, okullara ve ziraata rağbetin arttığını öğreniyoruz. Örneğin İlim habarları Научныя извѣстія (1890 No: 5) adlı yazıda E. Petri adlı yazar Petersburg şehrinde sunduğu bilimsel tebliğinde, kendisinin bir ara Torğay ilinde yaşadığını açıkladıktan sonra Kazakların genel durumu, nüfusu, okulları, öğrencileri, eğitimi, ziraatı, yaşayışlarıyla ilgili gözlemlerinden söz ediyor yılının 44. sayısında yayımlanan Dala Vilayeti valisinin 22 Sentyabr 1890 yılı 2918 numaralı genelgesine göre Kazakların topraklarını ekim için kiraya verebileceklerinden bahsediliyor yılının 20. sayısında 13 Aprel 1891 yılı 1769 numaralı genelgeyle toprakları kiralama kuralları değiştiriliyor yılının 47. sayısındaki yazıda yer alan 9 Noyabr 1899 yılı numaralı genelge ile Yedi Su daki topraklarının kiraya verme şartları açıklanmıştır. Görüldüğü gibi Kazak topraklarının başkalarına ekin için kiraya verebilmesi şehirleşme ve yerleşik hayata geçişle hızlanmaya başlanmıştır. Muhtemelen de henüz Kazakların az bir kısmı ekincilikle uğraşmaktadır. M. İmşenetskoy un Ḳazaḳ cérindegi ḳalıbsız baylıḳ Несмѣтное Богатство. Сокрытое въ киргизской степи (1891 No: 1, 2, 3, 4, 5) başlıklı yazısında, Rusya da yaşayan halklar ve Kazakların yaşam tarzları anlatılıyor. Yazıda Kazakların toprak işleriyle uğraşmadan ve çalışmadan bir şeylerin elde edilemeyeceğinden bahsediliyor. Kazakların yerleşik hayata geçmesi hakkındaki haberlerin yanında ziraatın yaygınlaştırılmasını teşvik için bölgede ziraat okullarının açıldığı bildirilerek diğer yerleşik halklardan örnek verilerek yerleşik hayat ve ziraat teşvik edilmiştir. Örneğin 52

62 Ḳazaḳ halḳınıñ arasında égın égıp tèrbiye étbekdiñ mèslihatı О необходимости развитія земледѣлія среди киргизскаго населенія (1894 No: 10) adlı imzasız yazıda, Rus göçmenlerine Kazak topraklarının verilme nedenleriyle Kazakların da Tatar, Sart, Döngen, Tarançiler 123 gibi yerleşik hayata geçip ziraatla uğraşmaları gerektiğinden bahsediliyor. Burada diğer Türk toplulukları Kazaklara örnek veriliyor. Yerleşik hayata geçişi sağlamak için M. Tatarjinskiy, Ḳırdağı Ḳazaḳlarğa arzan üy ḳura Дешевыя постройки для киргизъ въ степи (1894 No: 23) başlıklı yazısında ucuz evlerin yapılmasını istiyor. Devamında ise (24, 25 ve 27. sayılar) evlerin kerpiçten veya ev duvarlarının topraktan yapılması ve evin çatı yapısı ile soba ve soba borularının detayları hakkında bilgi veriliyor. Yerleşik hayata geçiş görüşünü destekleyen haberlerden biri de Stepnoy Kray [Bozkır Bölgesi] gazetesinden iktibas edilerek İstepnoy Kray dégen Степной край передатъ, что... (1895 No: 3) başlığıyla yayımlanan yazıda, Kökşetav (Kökçetav) uyezdinde birkaç Kazak ailenin, yerleşik hayata geçip yerel idareden, yerleşik hayata geçenlere tanınan muafiyetlerden yararlanmak için başvuruda bulundukları bildiriliyor. Çünkü hayvancılık eskisi kadar kolay değildir ve gitgide hayvancılıkla uğraşmak bir hayli güçleşmiştir. Otlakların azalması, çeşitli hayvan hastalıklarına karşı önlemlerin alınamaması, sert kış şartları bu güçlüklerin en başında gelmektedir. Ḳazaḳdardıñ ḳala salıp tura bastağanı Образованіе киргизскихъ осѣдлыхъ поселеній въ Семирѣченской области (1897 No: 37) adlı yazıda ise Cetisuv (Semireç ye) ve Pişpek uyezd idaresine Kazakların yerleşik hayata geçmek için dilekçeler verdikleri bildirilmiştir. Bir yıl sonra ise Ḳazaḳdıñ şehirli halḳ bolabastağanı Оседлыя поселенія киргизовъ (1898 No: 26) başlıklı yazıda Cetisuv daki (Semireç ye) Kazaklar arasında yerleşik hayata geçişin artıp halkın ziraatla uğraşmaya başladığı haber veriliyor. Şaruva habarları Сельско-хозяйственныя свѣдѣнія başlığı altındaki yazıda (1895 No: 13, 14) ekin ekilecek toprakların nitelikleri haber konusu oluyor. Aynı yılın 17. ve 18. sayılarındaki yazılarda ise Kazakların topraklarını nasıl kullandıklarına dair haberler var. Bu yazılarda Kazakların varlıklı olanları sürüleriyle birlikte yaz (caylav), 123 Tarançi: 18. asrın ikinci yarısının başlarında Doğu Türkistan dan Rusya İmparatorluğuna göç eden Uygur halkları. 53

63 kış (kıstav) ve güz (küzdev) göç dönemlerini yaşayıp bozkırın içlerine kadar göç edebildikleri, mal varlığı olmayan kedeylerin (fakirler) ise toprak kiraladıkları veya başkalarının topraklarında karın tokluğuna çalıştıkları bildiriliyor. Bunlara da cataklar (yani yataklar, fakirler, göç edemeyenler) deniyor. Omsk uyezdinde de o yıllarda yüz elli bin desyatin 124 askeri toprağın toprak sahibi olmayan Kazaklarda kirada olduğu ve iki köy topluluğu arasında çıkan toprak anlaşmazlıklar Bozkır Nizamnamesi nin 124. maddesine göre çözülebildiğini bu haberlerden öğrenilmektedir. Bu yazıların üzerine bir sene sonra 1896 yılının 11. sayısında 124. maddeyi bazı göçebelerin yanlış anladıkları için bu madde tekrar anlatılıp detaylarıyla açıklanmıştır. Nitekim 124. maddeye göre çıkan anlaşmazlıklar düzenlenen kurultayda çözülüyor ve 1896 yılının 46. sayıda böyle bir anlaşmazlığı çözen ekibe, Dala Vilayeti nin valisi Baron Taube nin çeşitli nişanlar, hediyeler, kaftanlar vs. verdiği bildiriliyor. Her ne kadar Kazaklarda toprak çok olsa da kuraklık sebebiyle buralar ziraat ve hayvancılık için elverişli olmamıştır. Örneğin bu durum, Kéreku den (Pavlodar) Korabay Capanoğlu nun bildirdiği ve Kérekuden kélgen hat Кочевыя Стойбища başlığıyla çıkan yazıda (1895 No: 34) bildirilmiştir. Aynı yılın 38, 39 ve 40. sayılarında yer alan Stepan Artemenko nun yazısında ise Kazaklar arasındaki toprak meseleleri, atadan miras kalan topraklar ve bunların kullanımı Kazak topraklarıyla ilgili Bozkır Nizamnamesi ndeki kanunlardan bahsediliyor. Bu nizamnamenin 119. ve 120. maddelerine göre Kazakların göç ettiği topraklar devletin sayılıyor ve halk bu toprakları örf-âdetlerine göre kullanabiliyorlar. Kazakların göçebe hayattan yerleşik hayata geçip ziraatla uğraşmaları gerektiğinden V. Ladıgin in Ḳıtay curtındağı égin şaruvası hem Ḳıtaylardıñ ḳara cumısḳa ḳalay ḳaraytını Земледѣліе въ Китаѣ. Какъ смотрятъ китайцы на трудъ вообще, а на земледѣльческій въ особенности (1897 No: 29, 30, 33, 34) başlıklı yazısında uzun uzun bahsedilerek Çinlilerden örnek veriliyor. Bu yazılarda Çin deki ekincilik, Çinlilerin çalışma tarzları ve özellikle ekincilik işindeki başarıları geniş olarak anlatılarak Kazaklara da ekinciliğe geçiş salık verilmiştir. 124 Rus toprak ölçüm birimi. Bir desytin 1,09 hektara denk geliyor. 54

64 Ömer Seferoğlu nun Tercüman gazetesine Kereku (Pavlodar) uyezdinden gönderdiği mektup Dala Vılayatınıñ Gazeti nde Sémey oblosına ḳarağan Kéreku Киргизъ Павлодарскаго уѣзда... (1897 No: 42) başlığıyla Tercüman gazetesinden iktibas edilerek yayımlanıyor. Mektupta halkın yerleşik hayata geçmek için çalıştıklarından bahsediliyor. Böylece Tercüman gazetesinin Semey taraflarında takip edildiğini öğreniyoruz. Modernleşmeyi sağlayan unsurlardan biri olan gazete okuma bozkırda da yaygınlık kazanarak halkın gelişmesinde önemli katkılar sağlıyor. Özellikle Tercüman gazetesinin bunda rolü büyüktür yılına gelindiğinde Kazakların münferit olarak yerleşik hayata geçmeye devam edip ziraatla uğraştıkları bir Rus araştırmacısı olan V. A. Vladimirskiy in İmperatorluk Coğrafya Cemiyeti nin Batı-Sibirya Şubesi nde sunduğu tebliğinden anlaşılıyor. Osı küngi Ḳazaḳdıñ çaruvası turasınan О современномъ положеніи киргизскаго хозяйства (1898 No: 13) başlıklı haberde bu tebliğden bahsediliyor. Burada Kazakların yerleşik hayata geçmeye başladıkları ve onların çağdaş ziraatının durumu hakkında ayrıntılı bilgiler verilmiştir. Kazakların yerleşik hayata geçişleri veya Kazak topraklarına Rus göçmenlerinin yerleştirilmeleri gibi hususların Rus yönetimini sürekli olarak meşgul ettiği anlaşılıyor. Nitekim R.[usskiy] T.[urkestan] gazetesinden alınan По свѣдѣніямъ газеты «Р. Т.» въ (1899 No: 15) başlığıyla yayımlanan yazıda, mayıs ayında Omsk ta, stepteki il valilerin, İç Kazak Orda ve diğer idare temsilciler ve İç İşleri Bakanı ve Turgay gazetesinin eski redaktörü Kraft ın katılımıyla Kazakların geleceği ile göçebe hayatını konu alacak kurultayın düzenleneceği haber veriliyor. Bu haberden Rus yönetiminin Kazak Türklerinin hayat tarzını tanzim etmeye çalıştıkları anlaşılmaktadır. Ruslar kurdukları şehirlerde Müslümanlara ve Rus olmayan diğer milletlere toprak satışını yasaklamıştı. Ama zaman zaman bu yasak Çar fermanı ile kaldırılabiliyordu. Örneğin Buyrıḳdar cazılatın bölegi, Senatdan Ḳır Vılayatın general gubernatorına şıḳḳan aḳ padşanıñ fermanı Отдѣлъ Оффиціальный, Указъ Его Императорскаго Величества Самодержавца Всероссійскаго изъ Правительствующаго Сената Г. Степному Генералъ-Губернатору (1899 No: 24) 55

65 adlı yazıda, II. Nikola nın bir fermanı yayımlanmıştır. Bu fermana göre yerli Müslüman ve Yahudilere Kızılcar da (Petropavlovsk) toprak alma izni verilmiştir. V. İvanov un Ḳazaḳdıñ ḳala salıp turuv cayı О киргизской осѣдлости (1899 No: 19, 20) adlı yazısında yerleşik ve şehir hayatının önemi, Kazakların göçebe ve yerleşik hayatı ve ekinciliğin faydaları bahsedilerek bir kere daha yerleşik hayatın önemi vurgulanıyor. Dala Vılayatınıñ Gazeti sayfalarında yer alan haberlerde görüldüğü gibi Ruslar şehirleşme ve yerleşik hayata geçişi sistematik ve zamana yayarak Kazaklara anlatmaya çalışmışlardır. Bunu hem Kazak hem Rus yazarların haberleriyle bildirmişlerdir. Ayrıca o dönemde Rusya Müslümanları üzerinde önemli etkisi olan Tercüman gazetesinin sayfalarında konu ile ilgili haberleri de iktibas ederek Kazak okuyucularına hem Rusça hem de Kazakça vermeye çalışmışlardır. Genel olarak göçebe hayatı yaşayan Kazaklar için gazete sayfalarında çıkan bu yazılar zamanla etkisini göstermiştir. Yerleşik hayata geçişle şehirleşme Kazaklar arasında da yayılmıştır. Böylece Kazakların çağdaş hayata geçişi gazete vasıtasıyla sağlanmaya çalışılmıştır. Bu tespite de yukarıdaki haberlerden varabiliriz. Şehirleşmenin yanında ziraat hızla gelişmeye başlayarak ekincilik yaygınlaşmaya başlamıştır. Gazetenin çıkma amaçlarından biri olan ziraatı teşvik ve bu alanla ilgili bilgileri Kazaklara aktarmak için gazetede Şaruva habarı حاباری) - Сельско (شاروхозяйственныя свѣдѣнія [Tarım haberleri] başlıklı bölüm vardır. Bu bölüm altında ziraatla ilgili yeni gelişmeler, ekincilik vb. haberler yayımlanmıştır. Bir de bozkırda ziraat okulları kurularak bu okullarda yerli halkın hem ziraat hem de diğer el sanatlarını öğrenmeleri sağlanmaya çalışılmıştır. Örneğin gazetede A. K-v imzasıyla yayımlanan Şaruva habarı, Çöl biday Сельско-хозяйственныя свѣдѣнія, Чуль-бидай (1894 No: 1) başlıklı yazıda Türkistan ve Cetisuv (Semireç ye) bölgelerinde geliştirilen Çöl-biday adlı buğday türünden bilgi verilmektedir. Ayrıca gazetede yayımlanmış haberler arasında ziraatta kullanılan aletler ve bunların önemini anlatan yazı ve haberler vardır. Örneğin Ḳazaḳ çaruvasıne ḳatdı kerek hem faydalıdur biçen çiynatuğın maşina ilen tırnavıştarını almaḳtıḳ О Важности Заведенія Въ Киргизскихъ Хозяйствахъ Сѣнокосилокъ И Конныхъ Грабель 56

66 (1900 No: 5-Kazakça kısım 6. sayıdadır) başlıklı yazıda otbiçer ve tırmıkların Kazak zıraatinde işletmenin öneminden söz edilmektedir. Dala Vılayatınıñ Gazeti nde buna benzer birçok yazı ve haber yayımlanmıştır. Bozkır halkı bu yazı ve haberler vasıtasıyla ziraat ve ziraî aletlerle ilgili yeni bilgiler edinmişdirler. Zaten gazetenin çıkış sebeplerinden biri de halkı ziraat ve hayvancılık alanında bilgilendirmektir. Gazetede bu konuyla ilgili yüzlerce haber, yazı, makaleye rastlanmaktadır. Araştırmanın üçüncü bölümünü oluşturan fihrist kısmında ziraatla ilgili haberleri fişleyerek içerikleri hakkında kısaca bilgi verildiğinden bu konuyu sınırlı sayıdaki örnekle anlatmayı yeterli bulduk. 2-Kadın meselesi: 19. yüzyılda modernleşme hareketlerinin genişlemesiyle birlikte kız çocukların okutulması ve kadınların toplumdaki rolü ve yeri tartışma konusu olmaya başlamıştır. Kızların eğitilmeyip erken yaşta ve kendilerinden çok büyük biriyle evlendirilmeleri temel içtimaî sorunlardan biriydi. Kazaklarda da bu sorunlar görülüyordu. Dala Vılayatınıñ Gazeti nin sayfalarında kadın meselesiyle ve özellikle kızların erken yaşlarda ve kendilerinden çok büyük biriyle evlendirilmeleriyle ilgili birçok Rus ve Kazak yazarın yazısı bulunmaktadır. Örneğin Yusuf Köpeyev, Turmuş cayde bolğan habarlar, Bayan Avılede Мѣстныя извѣстія, Баянъ-Аулъ (1890 No: 7) başlıklı yazısında Kazaklar arasında kız çocuklarının eğitilmemesinin temelindeki nedeni şöyle açıklıyor: Kazaklar, kızlarını nasıl olsa molla olamayacakları için eğitmiyorlar. Yazının devamında bu yanlış görüşe iyi çocukların yetişmesi iyi anneye bağlıdır atasözüyle cevap veriliyor. Ayrıca yazıda Kazakların kızlarını eğitmedikleri gibi evlilik meselesinde kendi bildikleri gibi hareket ettikleri söyleniyor. Hâlbuki kızlarını eğitmeye razı olsalar veya bunun faydalı olacağına inansalardı ileride onların kendi rızalarıyla, gönüllerinin istediği kişi ile evlenmelerine izin verirlerdi ve böyle olmadığı için ailede anlaşmazlıklar sık görülüyor ve bu da çocukların terbiyesine olumsuz yansıdığını söylüyor Köpeyev. Görüldüğü gibi gazete sayfalarında bu mesele artık tartışılıp konuşulmaya başlanmıştır ve buna çareler sunulmaktadır. 57

67 A. Ye. Alektorov, Érte hatun alğan Ранніе браки (1890 No: 28) adlı yazının daha başında N. N. Grodekov un Kirgizi i Kara-Kirgizı [Kazaklar ve Kırgızlar] adlı kitabın 55. sayfasından şu cümle alıntı yapmıştır: Zenginler genellikle erkek çocuklarını yaşlarda, fakirler ise 30 gibi daha geç yaşlarda evlendiriyorlar. Yazının devamında erken yaşlarda evlenmenin insanların bünyesine, kadın doğumlarına ve aileye verdiği zararları anlatarak kadın ve erkeklerin hangi yaşlarda ve iklim açısından evlenmeleri yararlı olacağı belirtiliyor. Görüldüğü gibi bu yazıda erken yaşta evlenmenin sağlık açısından zararları vurgulanıyor ve uygun yaşla ilgili bilgiler veriliyor. Belki de o dönemde sağlık açısından belirtilen zararları Kazaklar gazate vasıtasıyla daha yeni duymaya başlamışlardır. Alektorov un yazısının ardından herhalde Kazaklara örnek olması için Praitel svennıy Vestnik gazetesinden iktibas edilen haber Her Türli Habarlar, Ḳıtayda Hatun Aluv Разныя Известія, Браки въ Китаѣ (1890 No: 32) başlığı altındaki yazıda yayımlanılıyor. Bu haberde Çinlilerin evlilik âdetlerinden bahsediliyor. Astrahanskiy Vestnik gazetesinden iktibas edilen ve Astrahan gubernasınıñ gazetinde cazğan Астрахан. Вѣстн. Сообщаетъ (1890 No: 33) başlığıyla yayımlanan yazıda, Rusların etkisiyle bazı yerlerde (Kanava nın rıhtım kesiminde) bazı Tatar kadınlarının yüzlerini açarak dolaştıkları ve tiyatro, sirk ve eğlence yerlerine gitmeye başladıkları haber veriliyor. Aynı yazının devamında İranlı kadınların yanlarında eskisi gibi yaşlı dadılarını alıp sokaklarda dolaşmamaları Müslüman kadınların arasında büyük bir gelişme olarak gösteriliyor. Yazının sonunda da Müslüman kadınlarının eskiden Ermeni kadınları gibi dört duvar arasında yaşamından ve çirkin elbiselerinden kurtuldukları gibi kurtulacakları ümit edilmektedir. Menim bayḳavım Мои замѣтки (1893 No: 2) yani benim notlarım adlı yazıda Cake S. T., Kazaklardaki evliliklerin çoğunun sevgi bağı üzerine kurulmayıp kızın babasının iradesine ve daha çok başlık parasına bağlı olduğunu açıklamaktadır. Bu başlık paraları yüklü miktarda olunca bazı aileler zor duruma düşerek fakirleşebiliyorlar. Bir meta olarak verilen kızlar ise gittikleri yerde ev sahibinin insafına terk ediliyor. Zaman zaman da aile içinde çıkan anlaşmazlıklar yüzünden 58

68 aileler davalaşıyor ve iş boşanmaya kadar varabiliyor. Bu yazıdan başlık parası ve geçimsizlik yüzünden Kazaklar arasında boşanmalarının arttığını anlaşılmaktadır. Bir diğer önemli husus ise boşanma davalarıdır. Örneğin Kazak halk mahkemelerinin evlilik ve aile işleriyle ilgili davalarda verdikleri kararlardan memnun olmayan Kazaklar, Rus idarecilere şikâyette bulunuyorlar. Bunun üzerine Akmola ilinin valisi bu meseleyle ilgili sayılı (1893 No: 18) genelge yayımlıyor. Bu genelgeye göre şikâyetçilerin ilk önce yerel idarecilere başvurmaları gerektiği hatırlatılıyor. Otunçı Alcanov, Osı vaḳıtdağı Ḳazaḳ urğaçılarunıñ körgen küniniñ ḳayğı ḳafeliḳde ékeniniñ beyanı Печальное положеніе современной киргизской женшины (1894 No: 33, 34, 35) başlıklı yazıda çağdaş Kazak kadınının hazin durumuyla ilgili bir yazı kaleme alıyor. Alcanov yazısında, Kazak halk mahkemelerinden tutun da bozkırdaki diğer resmî idare dairelerine Kazak evlilik meselesiyle ilgili bir sürü başvurunun yapıldığından bahsediyor. Daha sonra da bunun nedenlerini açıklamaya çalışıyor. Ayrıca Kazakların kız çocuklarını, başlık parası yüzünden bir servet olarak görmelerini ve Kazak kızlarının kendi rızaları dışında ve çoğunlukla kendinden büyük yaşlarda birileriyle evlendirilmelerini şiddetle eleştiriyor. Hatta yazının devamında bu eleştirilerini manzum olarak ifade ediyor. Ḳazaḳlardıñ érte nikâh ḳıyğan turası По поводу раннихъ браковъ у киргизъ (1895 No: 20) adlı imzasız yazıda, Kazaklarda erken yaştaki evlilik meselesi ele alınıyor. Erken yaşta evlendirilmenin kızlara verdiği zararlardan bahsedilerek evlilik yaşıyla ilgili bilgi verilmiştir. Erken yaşta evlilik daha birçok yazıda ele alınmıştır ve bunun gibi yazılar Dala Vılayatınıñ Gazeti nde yayımlanmaya devam ederek Kazakların bu konuda bilinçlendirilmesine devam edilmiştir. Örneğin N. M[aksimov] adlı Rus yazarın Ḳazaḳ arasında nikahlanuv О Бракѣ Среди Киргизъ (1896 No: 39) başlıklı yazısında, Kazak kızlarının 12, 13 ve hatta 11 yaşında bile evlendirildikleri bildiriliyor. Kızların yaşamında fizyolojik açıdan bile zararlı olan bu davranışı Kazaklar, başlık parası yüzünden kız çocuklarını bir gelir kapısı olarak görüyorlardı. Hatta kızlar dedeleri yaşında birileriyle bile evlendiriliyorlar ve bu yazının yazarına göre bunun müsebbipleri arasında mollalar gösteriliyor. Çünkü 59

69 mollalar çıkarları yüzünden erken yaşta evlenmeye mâni olmayarak bizzat bu işin içine dâhil olmaktadırlar. Ayrıca her ne kadar Kazaklar arasında kendi adetleri hüküm sürse bile Rus kanunları Kazaklar için de geçerlidir. Bu kanunlara göre erkeklerde evlilik yaşı on sekiz, kızlarda ise on altıdır. Bu kanunu ihlal edenlerin ve seçimle işbaşına gelen mollaların üç hafta ile üç ay arasında tutuklanabileceği ya da iki ile dört ay hapis cezasına çarptırılabileceği açıklanıyor. Yazının sonunda ise mollaların ve kız ailelerinin ceza yoluyla değil de barışçıl ve bilinçli bir şekilde hareket etmeleri gerektiği temenni ediliyor. Erken yaşta evlilikle kadın meselesi dışında Dala Vılayatınıñ Gazeti sayfalarında çok kadınla evlenmenin zararlarıyla ilgili ilginç bir başka yazı vardır. İshak Caksılıkoğlu imzalı Köp hatun almaḳlıḳ kisiniñ küşin kétiredi hem kisini buzadı Вредъ многоженства въ бытовомъ отношеніи (1896 No: 51) başlıklı yazıda, çok evlilik ve bunun verdiği zararlar ele alınmaktadır. Rus yönetimi çıkardığı çeşitli kanunlarla erken yaşlarda evlenmeyi yasaklamışdır. Örneğin Buyruḳdar cazılatın bölegi, Cétisuv oblosınıñ vayannay gubernatorınıñ cariya aytılmış buyruğı Отдѣлъ Оффиціальный, Циркуляръ, Военнаго Губернатора Семирѣченской области (1898 No: 18) başlıklı haberde, Ceti Suv ilinin askeri valisi General-Leytenant İvanov imzalı genelge yayımlanmıştır. Bu genelgeye göre bölgede 12 ile 13 yaşlarında evliliklerin sık görüldüğü ve bunun yanlış olduğu ve böyle yapanlara cezaî işlemlerin yapılacağı ve bu konuda yerel halka bildirmek için gerekli çalışmaların yapıldığı bildirilmiştir. Görüldüğü gibi 1898 yılına gelindiğinde Rus yönetimi yerel halk için kanunlar çıkarmışlardır ve bölge halkından da bu yönetim tarzına göre yaşamaları istenmektedir. Kazak kadının halini belki de en iyi resmeden yazılardan biri yine gazete sayfalarında yayımlanmış olan A. Ye. Alektorov un Èyel ḫali Женская Доля (1898 No: 15) adlı yazısıdır. Bu yazıda bir Kazak şarkısından haber vermilştir. Kadının Hali anlamına gelen bu şarkıda, Kazak kızının gençlik yıllarından itibaren evlenip erkek evine gittiği, sevinç ile üzüntü dolu yılları manzum bir şekilde resmedilmiştir. Kazaklar arasında bu sorunların giderilmesiyle ilgili birtakım çalışmalar yapılmıştır. Bunlardan biri de düzenlenen kurultaylardır. Dala Vılayatınıñ Gazeti sayfalarında ve özellikle Kazak aile durumuyla ilgili sorunların görüşülmesi için 60

70 kurultayların düzenlendiğine dair haber ve yazılar vardır. Bu kurultaylar Kazak günlük hayatı açısından büyük bir öneme sahiptir. Çünkü bu kurultaylar Kazak halk hâkimleri olan biy lerin katılımıyla düzenlenerek birçok sosyal sorun burada çözülmeye çalışılıp açıklığa kavuşturulmuştur. İşte düzenlenen kurultaylardan birine ve özellikle aile hayatıyla ilgili olanlarına bizzat katılıp gazeteye bilgi veren kişilerden biri gazete yazarlarından O. Alcanov dur. Bu durum bile modernleşmenin en büyük örneklerinden olup bu tür haberlerin gazete sayfalarında yayımlanıp halkın bunları öğrenmesi sağlanmaya çalışılmıştır. Düzenlenen bu kurultaylarla ilgili çıkan haberler şunlardır: O. Alcanov, Biylerdiñ bitimleri «Эреже» одного чрезвычайнаго съѣзда народныхъ судей (1896 No: 48, 49, 50) başlıklı yazısında, 1896 yılının yaz aylarında Öskemen ile Zaysan Kazakları arasında çıkan sorunları görüşmek üzere Kurban Kayık bölgesinde Kazak biy lerinin katılımıyla bir kurultay düzenlendiği bildirilmektedir. Habere göre bu kurultayda daha çok aile, kadın hakları ve evlilikle ilgili meseleler görüşülüp bu konularla ilgili kararlar alınıyor. Bu tür meselelerde Ruslar daha çok kenarda kalmayı tercih ederek Kazakların düzenledikleri kurultaylara müdahale etmiyorlar. Ancak meseleyle ilgili haberlerde düşüncelerini belirtip görüşlerini ortaya koyuyorlar yılında buna benzer bir başka kurultayın düzenlendiği yine O. Alcanov un Érece nçi cılı 17 nçi ağusda Sémeyminen Öskemen uyazında syez bolğan éken Эреже (Постановленіе) Чрезвычайнаго съѣзда народныхъ судей Устькаменогорскаго и Семипалатинскаго уѣздовъ. Дѣла брачныя и семейныя (1898 No: 34, 35, 36, 37) başlıklı yazısında belirtiliyor. Yazıya göre kurultay 1896 yılının ağustos ayında Öskemen ile Semey ilçelerinin biy leri tarafından düzenleniyor. Kurultayda yine kadın meselesi, aile ve evlilikle ilgili sorunlar görüşülüp bu meselelerle ilgili çeşitli kararlar alınıyor. Tavuk kuş değil, kadın da insan değil şeklindeki aptalca bir Rus atasözü ile başlayan 1899 yılının 1. sayısındaki Èyel Женщина adlı yazıda, bir zamanlar Rusların da kadını insan yerine koymayıp erkeklerden alçak bir varlık olarak gördükleri anlaşılıyor. V. M[aksimov] imzalı bu yazıda kadının aslında çok şerefli ve üstün bir varlık olduğu söyleniyor. Ayrıca yazıda Kazak erkeklerin çadırı kurmak gibi ağır işleri kadınlara havale ettiklerini ve kadınlara gereken saygıyı göstermedikleri iddia ediliyor. 61

71 Yazının devamında da Batı Avrupa da kadınların kendi cemiyetlerini kurup, kadın gazete ve dergileri çıkartarak içtimaî hayatta, erkeklerin hâkim oldukları yerlerde görev almaya çabaladıklarına dair bilgilendirmeler veriliyor. Gazete sayfalarında Avrupa daki kadının hayatından örnek verilmesi modernleşmenin ve kadın haklarının bildirilmesi o dönemde Kazak toplumu için büyük bir gelişmedir. V. Maksimov un bu yazısına cevap gecikmiyor. Kazak aydını ve üniversite öğrencisi R. Marsekov gazeteye konuyla ilgili mektup göndermiştir. Èyel dégen istatya turasınan По поводу статьи женщина (Письмо въ редакцію) (1899 No: 6) başlığı altında yayımlanan mektupta Marsekov, Maksimov un bazı fikirlerine katılarak Kazak kadınıyla ilgili kimi görüşlere ise katılmayıp itirazlarını belirtmekten geri durmuyor. Özellikle başlık parası verilen Kazak kadını kocasının yanında kişisizleştiği, evdeki iş yükünün tamamı üzerine kaldığı ve erkeklerin daha hafif işleri yaptıkları gibi Kazak kadını ve erkeğiyle ilgili iddialara açıklama ve düzeltmeler yaparak Maksimov un Kazak kadın ve erkeğiyle ilgili bu görüşlerinde ölçüyü kaçırdığını ileri sürüyor. R. Marsekov un mektubuna cevap gecikmiyor ve aynı sayıda V. M [aksim]ov Marsekof mırzağa cavap Отвѣтъ Г. Марсекову başlıklı yazıda (1899 No: 6) V. Maksimov, Marsekov un her cevabını teker teker değerlendirerek görüşlerine açıklık getiriyor. Görüldüğü gibi gazete o dönemde artık Kazak aydınları arasında bir yaygınlık kazanmıştır. Hatta kimi yazılara itirazlar yazacak seviyede Kazak aydını vardır. Petersburg Üniversitesi Hukuk Fakültesinde okuyan R. Marsekov o dönemde henüz genç yaşlardadır ve ileriki dönemde Alaş Orda Hükûmeti destekçilerinden olacaktır. Dala Vılayatınıñ Gazeti nde Kadın meselesiyle ilgili Turgayskiye Oblastnıye Vedomosti [Turgay İlinin Haberleri] gazetesinden alınan ve Kabulov imzasıyla Ḳazaḳ èyeldarunıñ haldarunan О судьбѣ киргизской женщины (1899 No: 43) başlıklı bir yazı yayımlanıyor. Yazıda Kazak kızlarının yaşlarda, başlık parası, beşik kertmesi, kocasının ölmesinden sonra kocasının kardeşi veya akrabası ile evlendirilmeleri gibi Kazak kadının maruz kaldığı kötü durum ve acıklı kaderinden ve Rusların gelmesiyle bu durumun kadınların lehine gelişme gösterdiğinden bahsediliyor. 62

72 O dönemde 1868 yılında Rusların çıkarttığı Bozkır Vilayeti Nizamnamesi nde evlilik meseleleriyle ilgili düzenlemeler yapılıyor. O yıllarda Rus idare birimlerine Kazak kadınlarının maruz kaldıkları kötü muamele, boşanma ve şikâyetler, bu kötü durumun hâlâ devam ettiğini gösteriyor. Bir yandan da kurulan kız okulları vasıtasıyla Ruslar kadınların durumunu düzeltme konusunda belli ölçüde etkili olmuşlardır. Kereku (Pavlodar) dan Bilal Baysımakoğlu nun gönderdiği mektup gazetede Kéreku uyazınay hat Корреспонденція (Изъ Павлодарскаго уѣзда) başlığı altında (1899 No: 45) yayımlanmıştır. Bu yazıda Kazak kızların daha beşikteyken başlık parası yüzünden kendisinden büyük bir ihtiyarla veya kocasının ölümünden sonra evin başka erkeğiyle evlendirilmesi âdetlerinden dolayı maruz kaldıkları üzücü durumdan söz edilmektedir. Bu sorunlardan dolayı yerel idareye birçok şikâyet dilekçesi veriliyor ya da kızlar kocasından kaçarak daha büyük sorunların çıkmasına sebep oluyorlar. Bunların çözümü için de kurultayların düzenlenmesi uzun süre beklemek zorunda kalınıyor. Yazının sonunda Bilal Baysımakoğlu, eğer kanun ve şeriata uygun hareket edilirse bu sorunların olmayacağı görüşünü bildiriyor. Görüldüğü gibi kadın meselesi o dönemde kanayan bir yaradır ve bunun çareleri gazete sayfalarında sunulmaktadır. Özellikle de gazetede şeriata uygun hareket edilmesi gerektiği görüşünün yayımlanması dikkatimizi çekmektedir. Nayman imzasıyla çıkan Ḳazaḳ ḳızdarı Киргизскія Дѣвушки (1900 No: 7, 8) adlı yazıda, Kazaklar arasında ne şeriata ve ne de medenî kanunlara uygun olan kızları küçük yaşta evlendirme âdetinden söz edilmektedir. Yazının sonunda da yazar misafir olduğu bir ailedeki gözlemlerini aktarıyor. Birisiyle evlenmek istemeyen bir kız, bu isteğini annesine ileterek başlık parasına rağmen istemediği kimseyle evlendirilmekten kurtuluyor ve devamında yazar, az da olsa böyle güzel örnekler olduğu için memnuniyetini bildirmekten çekinmiyor. Turgayskaya Gazeta gazetesinden alınan ve Dala Vılayatınıñ Gazeti nde Семилѣтній мужъ двадцатитрехлѣтней жены (1901 No: 17) başlığıyla çıkan yazıda, İrgiz kazasının Kulandinsk nahiyesinde yirmi üç yaşında dul kalan Kazak bayanın başlık parasının tamamının ödenmiş olmasından dolayı Kazak âdetlerine göre kocasının yedi yaşındaki kardeşiyle evlendirilmesinden bahsediyor. Yazının sonunda da bu tür hazin olayların sadece Kulandinsk te rastlanmadığı yorumu yapılıyor. 63

73 R.[usskiy] T.[urkestan] gazetesinden iktibas edilerek Ḳazaḳ èdetderi Orıs sotınıñ içinde Киргизскій адатъ въ русскомъ судѣ (1901 No: 45) başlığıyla yayımlanan yazıda 1893 yılında Kazak Aybek Ormanoğlu yla evlenen Tatar asıllı Şahingireyeva 1899 yılında dul kaldığını öğreniyoruz. Bu durumda da Kazak âdetine göre kocasının kardeşi kendisiyle evlenmek istiyor. Tatar kadının kocasının kardeşiyle evlenmek istememesi üzerine verilen başlık parasını geri isteyen kocasının kardeşi, mahkemeye başvurduğu ve mahkemenin kadının lehine karar verdiği açıklanmaktadır. Dala Vılayatınıñ Gazeti nde Kazak aile yapısı, nişan ve evlilik törenleri, aileye karşı işlenen suçlara verilen cezalar, boşanma ve buna benzer konularla ilgili İvan Kozlov un çıkan yazıları dikkat çekicidir. Kozlov, Ḳazaḳ rèsim cönderi. Ḳızdarğe hıyanet ḳılğan turasına Обычное право киргизовъ. Преступленія противъ брака (1900 No: 52) adlı ilk yazısında evlenmeden önce erkeğin uyması gereken kurallardan bahsederek evlilik öncesi ilişkiye verilen ceza hakkında bilgi veriyor. Ḳazaḳ rèsimleri. Hatun aluv turadarınan ḳuda tüsüv Обычное право киргизовъ. Семейное право киргизов. О бракѣ а, сватовство (1901 No: 27) adlı ikinci yazısında, Kazak teamüllerinde evlilik ve kız isteme âdeti hakkında geniş bilgi veriyor. Ayrımınan hatunnıñ birbirine ḳalay ḳarasatuvğın cönderi Обычное право киргизовъ. Семейное право. О бракѣ б.) Взаимное отношеніе супруговъ, в.] Прекращеніе брака, 1.) Разводъ супруговъ, 2.) Расторженіе брака (1901 No: 29) adlı üçüncü yazıda, aile hukuku, evlilik, eşlerin karşılıklı ilişkileri ve boşanma meselesinden bahsediyor. Ayrılan hatunnıñ biri ölse Обычное право киргизовъ. Семейное право. О бракѣ з.) Смерть одного изъ супруговъ (1901 No: 30) başlıklı dördüncü yazıda da aile hukuku, evlilik, eşlerden birisinin ölümü, mal varlığının taksimi ve miras meselesiyle ilgili bilgiler vermektedir. Görüldüğü gibi bu konularda bozkır halkı gazete vasıtasıyla en ince ayrıntısına kadar bilgilendirilmiştir. Böylece Kazaklar arasında evlilik gibi önemli ailevî konuda daha 1900 lu yıllarda hem de kendi dillerinde çıkan gazete vasıtasıyla bilgi edinmişlerdir. Perevodçik [Tercüman] gazetesinden alınan ve sadece Rusça kısmı olan Обученіе дѣвочекъ (1901 No: 31) başlıklı yazıda, kız çocuklarının eğitim meselesi ve eğitilmelerinin öneminden bahsediliyor. Bu yazı bütün yazıların özeti mahiyetinde kabul edilebilir. 64

74 Müslüman èyelderi Мусульманская женшина (1901 No: 37) adlı imzasız yazıda, Müslüman kadınların toplumdaki kötü durumu, İslamiyet e göre hakları ve eğitimsizliği gibi meselelerle ilgili geniş malûmat veriliyor. Ural sk Oblastinin Ajandası ndan alınmış ve Ḳazaḳ ḳızdarınıñ turmıstarı О жизни киргизской дѣвушки (1902 No: 9) başlığıyla yayımlanan yazıda Kazak kızının evlenmeden önceki ve sonraki hayatından bahsediliyor. Görüldüğü gibi zamanla Kazak kadının düştüğü kötü durum ve bunun çözümleriyle ilgili gazetede geniş bilgilere rastlanmaktadır. Bu bölümde sadece kadınların sorunları ve bunların çözüm önerileriyle ilgili haber ve yazıları inceleyerek değerlendirmeye çalışılmıştır. Bu haberler dışında gazetede buna benzer veya dünyadaki kadınlarla ilgili yüze yakın habere rastlanmaktadır. Bütün bu yazılardan Rus işgalinden sonra ikili bir anlayışın ortaya çıktığı görülüyor. Bir yandan evlilik konusunda eski Kazak örf-âdetleri devam ederken diğer yandan da bozkırda gittikçe Rus kanunlarının etkili olmaya başladığı anlaşılmaktadır. Diğer yandan Ruslarla temas eden veya eğitim gören Kazak aydınları arasında kadın meselesine bakışın olumlu bir şekilde değiştiği anlaşılmaktadır. Dala Vılayatınıñ Gazeti nde yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi gazete yöneticileri Tercüman ve diğer gazetelerden bu konuda alıntılar yaparak Kazak toplumunun kadın hakkındaki geleneksel kanaatlerini değiştirmeye çalışmışlardır. Dala Vılayatınıñ Gazeti nden örnek verdiğimiz metinlerde görüldüğü gibi gazetenin kadın konusundaki ısrarlı yazıları sonuçsuz kalmamıştır. Gazetedeki bazı haberlerden veya bu gazetede kadın problemleri hakkında yazı yazan Kazak yazarlarının ve yazılardaki tekliflerine bakılırsa kadın problemlerinin Kazak toplumunun önünde duran ve mutlaka halledilmesi gereken bir sorun olduğu toplumda genel kabul görmüştür. Bu yüzden de Dala Vılayatınıñ Gazeti nde bazı Rus ve Kazak yazarları problemin çözümü için kendi görüş ve tekliflerini öne sürmüşlerdir. Böylece Kazak modernleşme sürecinde kadın meselesi ön planda yer almıştır. 65

75 B - S i y a s î M e s e l e l e r : 1-Kazak idare sistemi: 18. yüzyılda Kazak topraklarının bir kısmının Rus hâkimiyetine geçmesiyle Kazaklar o dönemde kendileri için birçok alanda yeni uygulama ve yeniliklerle tanışmaya başladılar. Her ne kadar ticarî ilişkiler vasıtasıyla bir nebze olsun Rusları tanıyan Kazaklar, Rusların topraklarında kurmaya başladıkları kale şehirlerle yerleşik idare sistemini tanımaya başladılar. 19. yy. sonlarına gelindiğinde ise Çarlık Rusya sı yayılma alanlarını bir hayli genişletmişti yılında Bozkır Vilayeti nin kurulmasıyla Kazak toprakları Rus kolonizasyon idare sistemiyle yönetilmeye başlanmış oldu. Bozkır Vilayeti idari merkezlere taksim olunarak şehirleşme hızlandı. İlk yıllarda Ruslar, Kazakların idaresini onların içlerinden Cengiz Han soyundan ileri gelen ve ak süyek olarak adlandırılan aristokrat soylu sultanlara bıraktılarsa da zamanla bölgede iyice yerleştikten sonra kendi idare sistemlerini tatbik ettiler. Akmola ve Semipalatinsk [Yedi Tam] ve Semireç ye [Yedi Su] illerinden oluşan Stepnoye General-Gubernatorstvo [Bozkır Vilayeti] nun merkezî şehri Omsk idi. Oblastler [eyalet, il] de kendi aralarında uyezdlere [kaza, ilçe], uyezdler volostlara [nahiye] ve volostlar da avıllara [köy] taksim olunarak idare ediliyordu. Vilayetin, oblastin ve uyezdin idarecisi Ruslardan oluyordu. Volost idarecileri ise üç yılda bir Kazaklar arasından seçilerek Rus idaresi tarafından atanıyorlardı. Şehirleşmeyle birlikte Kazak geleneksel idare ve mahkeme sistemlerinde de bir takım değişiklikler meydana geldi. Rus idaresinin gelmesiyle Kazak idarecileri seçimle işbaşına gelmeye başladılar. İdarecilerin dışında halk mahkeme hâkimleri olan biy ler, hatta mescit imamları bile seçimle iş başına gelip Rus askeri valiler tarafından atanır oldular. Dala Vılayatınıñ Gazeti nin resmî kısmında seçilen Kazak idareci, molla ve halk hâkimi olan biy ler atama genelgelerine sık sık rastlanmaktadır. Bunlar düzenli olarak her üç yılda bir yapılıyordu. Hatta yedek adaylar bile seçiliyordu. Gerektiği takdirde ölen veya görevden alınanın yerine bunlar atanıyordu. Örneğin (Afisialnıy) yağni uluḳlarnıñ buyurıḳları yazılatuğın nèrseler, Carlıḳ, Stépnoy général-gubérnatorınıñ, 23 nçi Noyabrde 1888 nçi cılında nomer 4299 nçi. Oblastardıñ bastuḳdarına, 66

76 Oblasdardağı köçpeli halḳdardan alım aluvnıñ adeti turasından Часть Оффиціальная, Циркуляръ, Степнаго Генералъ-Губернатора, 23-го ноября 1888 г., 4299, Гг. Начальникам областей, О порядкѣ взиманія-денежныхъ сборовъ съ кочевого населенія степныхъ областей (1888 No: 49) adlı yazıda, Kazaklar arasında üç yıl içerisinde yapılacak seçimlerden ve Kazaklardan toplanan vergiler ve toplanma usul ve miktarını belirleyen Dala Vilayeti askerî valisinin bir genelgesi yayımlanmıştır. Gazetenin çıkış sebeplerinden biri de resmî kısımda atama haberlerinin yayımlanıp halkın bilgilendirilmesi idi (1888 No: 1). O zamana dek böyle bir sisteme pek alışık olmayan Kazaklar için bu durum biraz yeni ve çağdaşlaşmalarında en önemli bir araç idi. Ayrıca gazetede Rus yönetimine sadık bir şekilde hizmet edenlerin çeşitli mükâfat ve nişanlarla ödüllendirildiklerine dair çıkan haberler dikkati çekmektedir. Örneğin 1888 yılının 2. sayısındaki yazıda Issık Göl uyezd idaresinin tercümanı İbrahim Habibullahoğlu gayretlerinden ötürü gümüş madalyayla ödüllendirildiği açıklanmıştır. Araştırmamızın yılları arasında bunun gibi ve buna benzer içerikli elliye yakın haber tespit edilmiştir. Bu haberlerin hepsinde Kazak idareci ve görevlilerin yaptıkları hizmetlerinden dolayı çeşitli madalya, nişan ve dereceli şeref kaftanlarla 125 ödüllendirildiği haber veriliyor. Bunların yanında tarihi ve arkeolojik malzeme bağışında bulunan bazı Kazaklara da mükâfatlar verildiği görülmektedir. İdareci ve görevliler dışında Kazak halkından köylülere de yaptıkları hizmetlerinden dolayı ödüller verilmiştir. Bu durum Rusların Kazakları bu taltifleriyle kazanmaya çalışıp yönetimi altında daha itaatkâr bir şekilde tutmaya çalıştıklarının en belirgin delillerindendir. Nitekim Kazaklar arasında bu tarz yeni idare sisteminin tatbiki, modernleşmenin ve Kazakların yeni idare sistemiyle tanışması gazete vasıtasıyla daha da yaygınlaştırılmaya çalışılmıştır. Kazak halk hâkimleri ve idarecileri gibi Kazaklar arasında mollalar yani imamlar da halk tarafından seçilerek atanıyorlardı. Bu atamalarla ilgili gazete sayfalarında birçok habere rastlanmaktadır. Bunlarla ilgili ve resmî olan bölümden sadece 125 Почётный халат: Rusça bir kelime. Poçyötnıy halat-dereceli şeref hilâtı. Hıl at sözcüğü Rusçaya Arapçadan geçmiştir. 67

77 Kazaklarla ilgili genelge ve atanan imamlarla ilgili haberler araştırmamızın fihrist kısmında incelenip fişlendi. Volost upraviteli [nahiye idarecisi] ve biy olarak seçilen ve atanan Kazaklarla ilgili haberler ise araştırmamıza dâhil edilmedi. Rus yönetiminin bozkırda yerleşmesi geleneksel hayatı değiştirmiştir. Kazak idarecileri seçimleri sırasında zaman zaman Kazaklar arasında birçok sorun çıktığını da görüyoruz. Bu sorunların çoğu da Kazak seçimleri sırasındaki değişik gruplar arasındaki karışıklıklar ve rekabetten kaynaklanıyor. Bu sorunların giderilmesi için de gazetede hem Rus hem de Kazak yazarların yazılarına rastlanmaktadır. Böylece Kazaklar bu konularla ilgili bilgilenmiş olmuşlardır. Bu da gazete vasıtasıyla olmuştur. Örneğin Bıltırğı cılı may ayında Въ Маѣ прошлаго года... (1894 No: 2) başlıklı yazıda Tokbak (Tokmak) uyezdinin Sayak (Sankovsk) volostunda seçim sırasında Kazak gruplar arasındaki karışıklıklar anlatılıyor. Aynı yılın 3. sayısında ise Kéreku (Pavlodar) uyezdinde Kazakların yaşadığı volostlarda 1893 yılında yapılan seçimlerde yaşanan gruplar arasındaki karışıklıklardan söz ediliyor yılının 7. sayısında ise Akmola (Akmolinsk) uyezdinin Nura (Nurinsk) volostunda yapılan seçimle ilgili gelen şikâyetler var. Seçim sırasında adaylar halktan haraç topluyorlardı. Bunun üzerine Bozkır Vilayeti Askeri Valisi 4 İyül 1894 yılı 7541 sayılı genelgeyle bunu yasaklamıştır (1894 No: 31). Yine 1894 yılının 32. sayısında ise seçimler sırasında yasadışı haraç toplayanlara Bozkır Tüzüğü nde öngörülen cezalardan bahsediliyor. Bir başka yazıda da yılları arasında yapılan idareci seçimlerinin usulsüzlüklerden dolayı iptal edilip tekrar yapılacağından bahsediliyor (1894, No: 36). Ayrıca Kazaklar arasında volostnoy upravitel, halk hâkimleri seçimleri genellikle üç yılda bir yapıldığına dair gazetede yayımlanan İlgérgi bolatuğın saylaudar Предстоящіе Выборы (1895 No: 5) başlıklı haberden anlaşılmaktadır. Saylavılardı ḳalayça saylavıdıñ beyanı Какъ должны производиться выборы (1895 No: 8) adlı yazıda seçimlerin nasıl yapılması gerektiğinden bahsediliyor. Seçimler sırasında ne yazık ki partililer arasında ayıplanacak yöntemler kullanılmıştır ve bu yöntemler gazeteye Pavlodar dan gönderilen ve gazetede Alısuvğa tapḳan aylanıñ caḳsı émes ékenligi Неблаговидные пріемы партійной борьбы. (1897 No: 20) başlığıyla yayımlanan yazıda teşhir edilmiştir. Korabay Capanoğlu nun Pavlodar dan gönderdiği ve Kérekudan hat Корреспонденція изъ 68

78 Павлодара (1899 No: 17) başlığıyla yayımlanan mektupta seçim sırasında çıkan karışıklıklar Kazaklar arasında kurultay düzenlenerek giderilmeye çalışıldığı açıklanmaktadır. R. Marsekov, Saylav hem onıñ ahırğı zalalı Сайлау и его вредныя послѣдствія (1899No: 44, 45, 46) başlıklı yazısında seçimlerin Kazak medeni hayatına, ziraatına ve adlî işlerine verdiği zararları örnekleriyle açıklayarak bu konuda okuyuculara bilgi vermiştir. Sın Stepey müstear isimli Alihan Bökeyhan ın Saylauğa çığarğan bir öleniñ Сатира на производство выборовъ (1900 No: 23) başlıklı haberinde ise seçim çalışmalarını anlatan ve Kazakçası manzum, Rusçası ise mensur olan bir hiciv yayımlanmıştır. Bu seçimler öncesinde Kazaklar arasında geçimsizlik ve bölünme meydana geliyor (1901 No: 17). İvan Selitskiy ise Ḳazaḳ ötürükteri ilen ösegi turasınan Киргизскія кляузы (1901 No: 48, 49, 50, 51, 1902 No: 1, 2, 3, 6) başlıklı yazısında Kazaklar arasındaki tezvir, yalan, iftira ve seçim sırasındaki kavgalar ve bunun kötü neticeleri anlatıyor. Söz konusu bu haberler Kazaklar için bir yenilik teşkil ediyorlardı ve Kazak modernleşmesinde en büyük etkiye neden olmakta idi. Yukarıdaki haberlerden de anlaşıldığı gibi Rusların gelişiyle şehirleşme hızla yayılmaya başladı. Şehirleşmeyle birlikte Kazaklar yeni idare sistemi ile tanışmaya başladılar. Tanışmakla kalmayıp bu sistem kendileri de uygulamaya koydular veya uygulatıldı. Böylece Kazaklar eski konar-göçer hayattan yerleşik hayata geçtiler. Kendi aralarındaki idareciler bu yeni sisteme göre seçilip atanır oldu. Hatta Kazak gruplar arasındaki anlaşmazlıklar ve sorunlar gazete sayfalarına yansıyarak bunlara çözüm olabilecek haberler yayımlanmıştır. 2-Kazak mahkeme sistemi: Kazakların mahkeme işlerine bakan halk hâkimleri de volost idarecileri gibi seçilerek atanıyordu. Bilindiği gibi Kazaklar arasında mahkeme işlerine halk hâkimleri olan biy ler bakıyordu. Bunlar genelde halkın ileri gelen aksakal ları arasından seçiliyordu. Dala Vılayatınıñ Gazeti nin resmî kısmında biy lerin atanma haberlerine sık sık rastlanmaktadır. 69

79 Gazetenin daha ilk yılının 8. sayıdaki (Afisiyalnıy) yağni afisiyalnıy dégen söz ilen barşa uluḳlarnıñ buyrıḳları yazılatuğın nèrseler, Sirkular yağni cariye-i buyuruḳnama, Dala Vılayatını biylep turğuvçi général-gubernator hazeratlarnıñ her bir Ḳazaḳlarnıñ davalarına davérnay bolgan Oruslarğa Ḳazaḳ halḳnıñ öz aralarunda bolmış davalarına kırisuvge ruhsat coḳtur Часть Оффиціальная, Циркуляръ, Господина Степнаго Генералъ-Губернатора, O воспрещеніи повѣреннымъ изъ русскихъ участвовать за киргизовъ въ дѣлахъ киргизскаго народнаго суда (1888 No: 8) adlı yazıda, Dala Vilayeti askeri valisinin Rusların Kazak halk mahkemelerinde mahkeme işlerine karışmaları ve Kazakların yerine vekil olarak işlere bakmalarını yasaklayan genelgesi yayımlanmıştır. Bu da gösteriyor ki Rus idaresi ilk başlarda Kazak mahkeme işlerine özellikle Rusların karışmalarını yasaklamaıştır. Böylece Kazaklara kendi işlerinizde siz serbestsiniz ve bu serbestlik de yine bizim himayemiz vasıtasıyla mümkün olduğu mesajını vermek istemiş olabilirler. Aşağıdaki haberlerden de görüleceği üzere Ruslar kendi adlî sistemini yavaş yavaş ve örneklerle anlatarak Kazaklar arasında yaygınlaştırmaya çalıştılar. Böylece Kazak adlî sistemi itibarsızlaştırılarak çağdaş mahkeme sistemlerine geçiş hızlandırılmış oldu. Bunu da gazete sayfalarında yayımladıkları haberlerle yaptılar. Zamanla Rus mahkemeleri yaygınlaştırılarak Kazak halk mahkemeleri tamamen ortadan kaldırılmıştır. Rusların daha 1734 yılında İmparatoriçe Anna İoannovna tarafından Küçük Cüz Kazaklarına örf-adetlerini ve özellikle de Kazak halk biy mahkeme işleyişini iyice öğrenmek için ober-sekretar 126 statskiy-sovetnik 127 İvan Kirilov un gönderildiğini, A. Krahalev in, Èñgüme, Ḳazaḳdar burunğı zamandağı biylerdiñ biylik ḳıluvı Фельетонъ, Киргизы. Древній судъ біевъ (1888 No: 48) adlı yazısından anlaşılıyor. Görüldüğü gibi Ruslar ilk önce Kazak yargı sistemiyle ilgili bilgi edinmeye çalışmışlardır. Dala Vılayatınıñ Gazeti nde bu yazıyı tamamlayan ve konuya açıklık getiren bir yazıya rastlanmaktadır. Gazetenin tercümanlarından Sultan Gazin in Èñgüme, 126 Обер-секретарь: Rusya da 1917 yılına kadar Kıdemli sekreter, Kilise Meclis Başkâtibi veya Senato Başkanı rutbesi. 127 Статский-советник: 1917 yılına kadar Rusya da çeşitli sınıflarda verilen sivil rutbe. 4. ve 5. snıf statskiy-sovetnik rutbesinde olan birisi vali ve vali yardımcısı görevlerinde bulunabilir. 70

80 Burunğı zamandağı Ḳazaḳlardıñ biylik ḳıluvı Фельетонъ, О древнемъ судопроизводствѣ Киргизовъ (1888 No: 51) başlıklı yazısında, Kazak halk hâkimleri olan biy lerle Kazak halk mahkemelerin düzeni ve mahkemelerde olan yeniliklerden bahsedilmektedir. A. Ye. Alektorov un Hanskaya Stavka dan yazdığı ve gazetede Ḳazaḳḳa biylerdiñ hükminiñ ḳanday ékeni Нуженъ ли для Киргиза судъ біевъ? (1890 No: 2) başlığıyla çıkan yazıda ise Kazak halk biy mahkemesinin gerekli olup olmadığı sorgulanıyor ve yazının sonunda Kazakların kendi örf-âdetlerine çok bağlı olduklarından dolayı sorunlarında şeriat kurallarına değil biylere başvuruyorlar. Şeriat kurallarına ve mollalara ise sadece miras ve nikâh işlerinde başvurdukları ve bu durum Rusları sevindirdiği bildiriliyor. Yusuf Köpeyev, Kéçe izdiñ küni Поговорка (1890 No: 11) başlıklı yazısında eski zamanlarda Büyük Cüz de Uysün Tüle ile Süyündük kabileleri arasında onlarca yıl devam eden kan davasının Edige adlı biyin çözmesinden bahsediyor. Görüldüğü gibi o dönemde eski zamanlardaki iyi idareye karşı duyulan bir özlem vardır. Haberler arasında Sergiopol uyezdinin Ayagöz volostunun idarecisi Kazak Bekbos Kabatayoğlu nun bir Kazağa karşı şiddet kullanıp ve işkence yapmasından dolayı Rus mahkemesi tarafından cezaya çarptırıldığı 12 nçi İyünde nomer 100 inçi 12-го іюня, 100 (1890 No: 27) başlıklı haberde bildiriliyor. Bu habere göre Kazak halkı arasındaki anlaşmazlıklar Kazak halk mahkemelerinde görülüyor. Kazak idareciler ise her ne kadar Kazak olmasına rağmen idareci olduklarından dolayı Rus idarî sisteminde ve Rus kanunlarına göre yargılanıp cezalandırılıyorlardı. Görüldüğü gibi Ruslar artık Kazak halk mahkemesiyle Rus mahkemesini ayırarak görevlerini belirlemeye çalışıyorlar. Kendi idare sistemini uygulamaya başlayan Ruslar bozkırdaki yerel idareler için tüzük hazırladılar. Bu yerel idare tüzüğünde Kazak hayatını düzenleyen maddeler vardır. Daha doğrusu maddelerin çoğu Kazakları ilgilendiriyor. Bu maddelerin bir kısmı Dala Vılayatınıñ Gazeti nin sayfalarında yayımlanmıştır. O zamana kadar kendi halk mahkeme hukuku ile idare olunan Kazaklar artık Rus hukuku karşısında da sorumlu tutulmuşlardır. Böylece çağdaşlaşmanın ve çağdaş kanunlarla tanışmak yine 71

81 gazete vasıtasıyla olduğunu görmekteyiz. Gazetede yayımlanan Ḳazaḳ curtınıñ tirgev hükmi haḳḳında (Ḳır oblasdarın biylev turadağı polocéniyadan alındı) Народный судъ у Киргизовъ (Извлечено из Положенія объ управленіи степными областями) (1891, No: 4, 5, 7, 14) başlıklı imzasız yazıda, Bozkır İl Yönetim Tüzüğü nden daha çok Kazak halk hâkimleri olan biy lerin seçimlerini, kimlerden seçilebileceğini, sayı ve görevlerini, bakabileceği davaları belirleyen maddeler alınarak hem Kazakça hem Rusça yayımlanmıştır. Bu yazıya bakılırsa biy lerin Rus gubernatorlar [vali] tarafından atandıkları ve onlara bronz rozetin bile verildiğini öğreniyoruz. Bu bile o zamana dek Kazak toplumunda görülmemiş bir olay olabilirdi. Yazının devamında ise -her ne kadar Ruslar Kazakları adlî olarak kendi içlerinde serbest bıraksalar da- davanın sonucundan memnun olmayanın başka bir mahkemeye başvurarak davasının orada görülebileceğinden bahsediliyor. Böylece bu yazılardan Rus yönetimi Kazak halk mahkemesine olan güveni sarsarak zamanla bu mahkemelerin ortadan kaldırılmasına zemin hazırlanmış olduğu anlaşılmaktadır. Kısaca bu yazı o dönemdeki Rus sömürge sistemini ayrıntılı olarak öğrenmek isteyenler için önemli bilgiler içermektedir. Zaman zaman Kazak toplumunda çıkan çeşitli ihtilaflar biy ler tarafından düzenlenen kurultaylarda giderilmeye çalışılıyordu. Askerî vali Sannikov un 1892 yılında yayımlanan genelgesinde biy lerin kurultay düzenleme kuralları belirtiliyor (1892 No: 52) yılından itibaren ise davaların daha çok Rus mahkemelerinde görüldüğü gazete yayımlanan yazılardan anlaşılmaktadır. Gazetede Kazak halk mahkemeleriyle صوطتاغی ( cumuslar ilgili haberler yok denecek kadar azalmıştır ve Sottağı tirkelgen Судебныя (طيركالكان дѣла başlığı altında Rus mahkemesinde görülen جوموسالر davalarla ilgili haberler yayımlanmıştır (1894 No: 9). Örneğin 17 Dekabr günü Akmola (Akmolinsk) oblastinin mahkemesinde Omsklu Yahudi meşan [küçük tüccar] Matus Don yargılanıyor (1894 No: 1). Bu mahkemelerde Kazakların ve Kazaklarla ilgili davalar bile görülmüştür (1894 No: 11, 15, 24, 28, 31, 41, 1895 No: 19, 1896 No: 9, 10, 1897 No: 6, 1899 No: 9) ve Kazakların dil bilmemelerinden dolayı başlarına gelenler ve bu konuyla ilgili tavsiyelere yer verilmiştir (1894 No: 14). Bu yıllarda Kazak halk mahkemeleriyle ilgili yazılara da rastlanmaktadır yılının 16, 17, 21, 72

82 22. sayılarındaki G. F. Kovalevskiy in bir kaç yazısı bunun en iyi örneğini teşkil ediyor ve bu yazıda halk mahkemeleriyle ilgili geniş bilgi verilmektedir. Kazak Ahmet Aldabekov, Pabladar uyazınañ cazılıp ciberilgen habar Корреспонденція Изъ Павлодара (1894 No: 20) adlı yazıda, Kazak yerleşim yerlerindeki olaylara yerel halk mahkemelerin ve Rus yerleşim yerlerdeki olaylara da Rus mahkemesinin bakması gerektiğini hatırlatıyor. Ayrıca zaman zaman ve çeşitli nedenlerden dolayı Kazak halk mahkemelerinde görülen davalar, o mahkemenin elinden alınıyor. Bağzı bir sotḳar buzaḳı cumıslardıñ biylerdiñ ḳol astında téksériluvge tiyişli bolmaytuğınınıñ beyanı Объ изъятіи дѣлъ по нѣкоторымъ преступленіямъ изъ вѣдѣнія народнаго суда (1894 No: 42) başlıklı imzasız yazıda, Kazak halk mahkemesinde yürütülen birkaç dava biylerden alınmıştır ve devamında da bunun hangi şartlarda olacağı açıklanmıştır. Ayrıca Kazak halk mahkemeleriyle ilgili bilgi veren Rus yazarların yanında Kazak yazarların yazıları Dala Vılayatınıñ Gazeti nde görülmektedir. Örneğin Köşpeli Kazakbayoğlu nun Ḳazaḳ biyleriniñ cumıslardı tékseretuğanı turasınan О Киргизскомъ Народномъ Судѣ (1894 No: 46) başlıklı yazısında halk mahkemelerinin yönetmenlik eksikliğinden dolayı görevi kötüye kullanılabileceğinden bahsediliyor. Esenbay Daviletoğlu ise Sothorlar hem halḳdıñ biyligi Ростовщиство и народный судъ (1895 No: 35) adlı yazıda tefecilikle ilgili bilgi verdikten sonra bunun önüne geçen ve halk tarafından bilinmeyen halk mahkemesi kanunundan bahsediyor. Kazakların Rus kanunlarını yeterince bilmemeleri bir takım problemlere sebep olmakta idi. Bu yüzden Dala Vılayatınıñ Gazeti nde Rus kanunlarını açıklayan yazılar yayımlanmıştır. Örneğin N. Maksimov un Dala Vılayatındağı obloslardıñ tirgevi turasınan О судопроизводствѣ въ степныхъ областяхъ (1895 No: 47, 49, 1896 No: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 12, 13, 18, 21, 24, 33, 34, 35) adlı yazı dizisinde Dala Vilayetindeki mahkemelerin yargılama usulü ve yargı işlemleriyle ilgili geniş bilgi verilmiştir. Bu yazı başlı başına hem çok açıklayıcı hem de o dönemdeki mahkemeyle ilgili belki de birçok sayıda yayımlanmış en uzun yazı dizisinden oluşmaktadır. Ayrıca bu yazılarda bozkırdaki mahkeme meselesi ve usulüyle ilgili geniş bilgiler verilmektedir. Böylece Kazaklar gazetede yayımlanan yazıları Rusça kısmının yanında 73

83 Kazakçasını da takip etmişlerdir ve bu mahkemelerle ilgili geniş bilgi öğrenme imkânına sahip olmuşlardır yılı gazeteye gelen Kazak davaları ilgili geniş bilgi verilmesi talebi üzerine yine N. Maksimov Ḳazaḳ isin tékséruge kimge tiyüsti bolatını Подсудность киргизскихъ дѣлъ (1896, No: 47, 48) başlıklı yazısında Rus mahkemelerinde görülen cezaî ve hukuk Kazak davaları ve bunların davaya göre hangi mahkemede görülmesi gerektiğiyle ilgili bilgi verilmektedir. Buna göre 1896 yılına gelindiğinde Kazak mahkemelerine başvuranlar git gide azalmıştır ve bir yandan bu mahkemelerin işlevselliği tartışılmaktadır. Aynı yıl içerisinde ise Otunçı Alcanov, Biylerdiñ bitimleri «Эреже» одного чрезвычайнаго съѣзда народныхъ судей (1896 No: 48, 49, 50) adlı yazılarıyla Kazak halk mahkemelerine bakan biylerin 1896 yılının yaz aylarında yaptıkları kongre ve çeşitli konularda aldıkları kararları yayımlamıştır. Bunun nedeni, Kazak mahkemelerinin yukarıdaki durumdan bir çıkış yolu arıyor olmalarından olmalıdır. Çünkü bu mahkemeler artık işlevselliğini git gide kaybettiği anlaşılmaktadır. Zaten XX. yüzyılın daha ilk yıllarında Kazak halk mahkemeleri Ruslar tarafından kapatılmıştır. Aman Kulcabayoğlu, Sémeyden kélgen hat Корреспонденція изъ Семипалатинскаго уѣзда (1897 No: 10) başlıklı yazısında N. Maksimov un 1896 yılının 52. sayısında çıkan tefecilerle ilgili kanun haberine yorumda bulunuyor. Ayrıca yazıda başından geçen bir olayda halk mahkemesi tarafından yanlış karar verildiği anlatılıyor. Bu yazı üzerine gazete idaresi, konuyla ilgili başvurabileceği başka makamları bildiriyor. Böylece Kazak halk mahkemeleri yıpratılarak halk nazarında itibarı sarsılmaya çalışılmaktadır yılında yine N. Maksimov imzalı Ḳazaḳ arasındağı biyler tirgevge tiyişli cumısdar turasınan Подсудность дѣлъ, подлежащихъ рѣшенію киргизскаго народнаго суда (1897 No: 15) başlıklı yazıda, biy lerin davaları cezaî ve adlî hukuka göre ayırmamaları ve buna göre yapılan yeni düzenlemelerden söz ediliyor yılının 21. sayısında N. Maksimov, Kazak halk mahkemelerini ilgilendiren ve unutulan bir kanun maddesinden bahsediyor. 74

84 Gazetenin bir sayısında çıkan mahkeme reformuyla ilgili haber üzerine Babay Berkut müstear isimli Kazak yazarın Zaysan dan gönderdiği mektupta, bozkırda halkın yeni açılacak olan cana sud [yeni mahkeme] un biy mahkemelerini etkileyip iyileştireceğinden bahsediliyor. Bu yazı üzerine N. Maksimov imzalı Caña sud Новый судъ (1898 No: 8) adlı yazıda yeni mahkemelerle ilgili gelen mektuba cevap veriyor ve açılacak olan yeni mahkemelerin biy mahkemeleriyle ilgisinin olmadığı ve bu mahkemelerin özellikleriyle açılma sebeplerinden haber veriyor. Ve N. Maksimov un Caña sud Новые суды (1898 No: 11) adlı yazısında bu yeni mahkemelerin açılış tarihi ve açılacak olan bölgelerden söz ediliyor. Görüldüğü gazetenin yayın hayatına girmesinden on yıl sonra Kazak halk mahkemelerine alternatif olarak yeni mahkemeler ve bu mahkemeleryle ilgili çeşitli bilgiler gazete sayfalarında yayımlanmıştır. Bu da modernleşmenin ve özellikle adlî işlerdeki gelişmeler ve yeniliklerin gazete vasıtasıyla yapılmaya çalışıldığının en iyi örneklerindendir. Zaman zaman halk mahkemelerinde biyler tarafından davalarda çeşitli tavizler verilmiştir. Gazetede yayımlanan Aḳ padşa-yi ağzam hazretleriniñ buyruğı Высочайшее повелѣніе (1898 No: 30) başlıklı yazıda Çar, mahkemelerde tavizlerin verilmesini yayımladığı bir fermanla yasaklamıştır. Kazak mahkeme ve mahkeme işlerine Ruslar tarafından ilgi her geçen gün artıyordu ve çeşitli araştırmalar yapılıyordu yılında S. A. rümuzlu yazar, göçebe halkın hakem (treteyskiy) mahkemelerinin yetkileriyle ilgili bir yazı yayımlamıştır (1898 No: 48, 49) yılında ise yine S. A. rümuzlu yazarın bir başka yazısında ise Kazak mahkemelerinin verdiği hüküm ve hükmün öneminden bahsedilerek bu alanda önemli bilgiler verilmiştir (1899 No: 7, 8). Bazı dönemlerde ise mahkemelerde davacılardan yüksek para isteyip kendi ceplerini düşünen halk hâkimleri atasözlerde kargalara benzetiliyorlar. Bu anlaşmazlıkları gidermek için kurultaylar düzenleniyor ve bu sorunlar giderilmeye çalışılıyor (1899 No: 17). Bir başka ve sadece Rusçası olan Военнымъ министромъ разработанъ... (1899 No: 30) adlı haberde Türkistan bölgesinde halk mahkemesinin kurulması için Askeri Bakanlık tarafından hazırlanan ve Adalet Bakanlığı na gönderilen proje 75

85 gündeme getiriliyor. Gazetenin muhabiri Dökey Baycumırov un Köp Köl syezi Съѣздъ На Озерѣ Кубъ-Куль (1899 No: 41, 42) adlı haberinde ise Kazaklar arasında at hırsızlığı, başlık parası, mahkeme ve hukukî işlemlerle ilgili Bayan Avıl civarındaki sekiz volost Köp Köl gölü civarında olağanüstü kurultay düzenleyip bu problemlerle ilgili kararlar alındığını öğreniyoruz. Rus idaresi zaman zaman kendi mahkemelerini tanıtmak amacıyla halkın önünde bölge mahkemelerinde davaları görüyorlar. Örneğin gazetenin Kökçetav muhabirinin gönderdiği ve Kökçetavda bolğan okrucnoy sud Окружный Судъ (1899 No: 47) başlığıyla yayımlanan haberde, Omsk Bölge Mahkemesi nin halk üzerinde bıraktığı olumlu etkiden bahsediliyor (1899 No: 47). Rus yazarların Kazak halk mahkemeleriyle ilgili yazdıkları yazılara cevap olarak Kazak aydınlar da yazı yazmışlardır. Örneğin 1900 yılında üniversite öğrencisi R. Marsekov Kazak biy halk mahkemesiyle ilgili Ḳazaḳ biyderiniñ tékşeruvderi Отдѣлъ Киргизскій Народный Судъ (1900 No: 1, 2) adlı yazı yazmıştır. K. Capanov un Kızılcar dan (Pavlodar) verdiği haberde ise Kazaklar birkaç sene önce Ruslardan kaçınıp onları kâfir olarak görüyorlardı ve zamanla da Ruslara ve Rus mahkemelerine güvenlerinin arttığı ve artık Rus mahkemelerinde Kazakların davalarının görüldüğünden bahsedilmektedir (1900 No: 6). Bu haber bile başlı başına modernleşmenin iyi bir örneğidir. Kırkı (Kopçik) imzasıyla Karkaralı dan gönderilen mektup gazetede Biylik hikayeti Матеріалъ характеристикъ Бійскихъ рѣшеній (1900 No: 17) başlığıyla yayımlanmıştır. Yazıda Kazak biy mahkemesinde görülen bir davada verilen yanlış karardan bahsediliyor ve yazar bunun gibi haberlerin emsal teşkil etmesi için gazete sayfalarında yayımlanmasını istiyor. Yine Kazak aydınlarında D. Turanov un Ḳazaḳ rèsimderi Обычное право киргизовъ (1900 No: 39, 40) başlıklı yazısında Kazak halk mahkemesiyle ilgili detaylı bilgiler verilmiştir. Turanov un yazısının yanında Orta Cüz müstear isimli Kazak yazarın, Édigeniñ töresi Судъ Эдыге (1900 No: 47, 48) başlığıyla ve eski dönemlerde yaşayan Edıge nin müşkül sorunlara bulduğu çözümleri anlatan masal yayımlanmıştır. 76

86 Ve Ruslardan beklenen adım fazla gecikmiyor. Kuryer gazetesinden alınan ve Dala Vılayatınıñ Gazeti nde Ministir yustitsade При Министерствѣ Юстиціи... (1901 No: 13) başlığıyla yayımlanan haberde, Adalet Bakanlığı nda Kazak ve Kalmukların halk mahkemelerinin kaldırılıp yerine sulh mahkemelerini kurma çalışmasının tamamlandığı bilgisi veriliyor. İdareci seçimleri yanında Kazak halk mahkeme sistemiyle bunların işleyişiyle ilgili birçok haber yayımlanıp bunlardan okuyucular haberdar edilmeye çalışıldı. Hem bu haberlerden bu mahkemelerin zamanla nasıl itibarsızlaştırılıp yerlerine Rus mahkemelerinin kurulduğuna da gazete sayfalarında şahit olmaktayız. Böylece gazete Kazakların modernleşmesinde her ne kadar geniş kitleye ulaşamamışsa da önemli rol oynamıştır diyebiliriz. 3-Vergi meselesi: Kazak toprakların idarî merkezlere taksim edilmesiyle Kazaklar arasında yerleşik hayata geçiş ve şehirleşme hız kazandı. Böylece Rus yönetimi vergileri daha iyi ve eksiksiz toplayabilmiştir. Rus yönetimi, Kazaklardan çadır başı, hayvan başı, evrak harcı ve damga vergisi, vs. olmak üzere çeşitli vergiler alıyordu. Bu tür vergilerle ilgili Dala Vılayatınıñ Gazeti sayfalarında birçok haber yayımlanmıştır. Örneğin 1888 yılının 3. sayısındaki resmî bölümdeki bir haberde her kibitka [çadır] başına belirli bir miktar vergi alınması öngörülüyor ve vergilerin düzenli ve vaktinde alınmasında yardımcı olan idareciler ödüllendiriliyordu. Yukarıda Kazak idarecilerine yardımlarından dolayı çeşitli takdirname, nişan ve kaftan verildiğinden bahsetmiştik. İşte verilen bu ödüllerin bir kısmı da vergilerin zamanında ve eksiksiz toplanmasından dolayı verilmiştir yılının 18. sayısındaki yazıda Dala Vilayeti askeri valisinin idarecilere gönderdiği genelgede toprakların doğru orantıda bölünüp çadır vergilerinin ayarlanması ve toprakların hangi şart ve durumlarda kiraya verilebileceğinden bahsedilmektedir. Zaman zaman halk çeşitli nedenlerden dolayı vergilerden belirli bir süreliğine muaf tutulabiliyordu. İşte 1888 yılının 21. sayısındaki bir haberde, Almatılılar depremden dolayı beş yıllığına Çar tarafından vergiden muaf tutulmuşlardır. Yine aynı yılın 43. sayısındaki bir haberde vergilerin usulsüz ve düzensiz toplandığına dair gelen 77

87 şikâyetler üzerine askerî vali bunun önüne geçmek istemiş ve Kazakların durumuna göre vergi alınmasını düzenleyen bir genelge yayımlamıştır. Tabi vergileri fazla toplayanlar da cezasız kalmamıştır yılının 47. sayısında Tokmak uyezdinin İsankul volostunun [nahiye] volostnoy upraviteli [nahiye idarecisi] ve adayı fazla vergi topladıklarından dolayı görevlerinden alınarak yerlerine başkaları atanmıştır yılına gelindiğinde bölgede vergi müfettişi daireleri açılmıştır. Söz konusu haber Afisiyalnıy (Yağni buyruḳdar cazılatın bölegi) Отдѣлъ Оффиціальный (1894 No: 5) ve Zamat alım aḳçalardıñ ustınan ḳarap turatuğın mahkemesi Податная Инспекція (1894 N0: 6) başlıklı yazılarda müfettişlerin kimlerden olabileceği ve görevleri hakkında yazılar yayımlanmıştır yılının 9. sayısındaki Buyruḳdar cazılatın bölegi, Cetisuv oblosınıñ vayannay gubernatorınıñ orının biylep turğuvçiniñ cariye aytılgan buyruğı Отдѣлъ Оффиціальный, Циркуляръ И д. Военнаго Губернатора Семирѣченской области başlıklı yazıda halkın okuma yazma bilmediğinden dolayı onları kandırarak fazladan vergi toplayan idarecilerin bu yolsuzluğu bir genelgeyle yasaklamıştır. Ayrıca dönem dönem hangi mal varlığından vergi alınıp alınmayacağı Buyruḳdar cazılatın bölegi, Ḳır Vılayatınıñ general gubernatorınıñ buyruḳları Отдѣлъ Оффиціальный, Приказы По Степному Генералъ-Губернаторству (1897 No: 9) ve Rusya da ikamet yerine göre hazine yararına alınan vergilerin bir kısmının kaldırıldığı Buyruḳdar cazılatın bölegi, Padşahı ağzam hazretleriniñ fermanı Отдѣлъ Оффиціальный, Высочайшее повелѣніе, Объ отмѣнѣ сборовъ взимаемыхъ въ пользу казны съ видовъ на жительство (1897 No: 22) başlıklı haberlerden anlaşılmaktadır. Dönem dönem de vergilerle ilgili Maliye Bakanlığı tarafından yeni düzenlemeler yapılmıştır (1890 No: 6, 7). Herhalde Kazaklar arasında yerleşik hayata geçiş artmış olmalı ki artık vergilerle ilgili askerî valinin düzenlemeleri gecikmiyor. Gazetenin 1899 yılının 9. sayısının resmî kısmında General Leytenant İvanov un yayımlanan genelgesinde, Cetisuv (Semireç ye) oblastinin uyezdlerinde [kaza, ilçe] yerleşik ve göçebelerden alınan vergilerin ölçüsü tayın edilmiştir. O dönemde göçebelerden vergi alınması meselesi devlet kurumlarında görüşülüp konuşulan konuların başındadır. Bunu Высочайще утвержденнымъ 10 мая... (1899 No: 23) başlıklı yazıdan anlaşılmaktadır. Bu yazıda vergi meselesinin Devlet 78

88 Kurulunda görüşülüp onaylanması ve yürürlüğe girdiğinden bahsedilmiştir. Земскій сборъ въ Степи (1899 No: 30) başlıklı yazıda ise Devlet Kurulu tarafından Dala Vilayeti göçmenlerinden alınacak vergi miktarının onaylandığı yazılıyor. Halkın vergileri yüksek bulması ve özellikle ticaret vergisinin yüksek olmasından dolayı bu durumun ele alınacağı bir kongrenin düzenleneceği haberi de verilmiştir (1901 No: 21). Araştırmamızda vergiyle ilgili yüze yakın habere rastlayıp onları fihriste dâhil ettik ama konumuzla doğrudan doğruya ilişkili olmadığından burada daha fazla söz etmeye gerek duymuyoruz. 4-Rus göçmenleri meselesi: Tarih boyunca genellikle hayvancılıkla uğraşan Kazakların bir kısmı uçsuz bucaksız bozkırda konar-göçer hayatı sürmekte idiler. Yerleşik olanlar daha çok güney bölgelerde yaşıyorlardı. Bu yüzden Kazaklar bozkırda şehirler kurmayıp yerleşik hayata pek geçmemişlerdi. Rus yönetiminin bozkırdaki yayılması sırasında kurdukları kale şehirlere Rusya içlerinden göçmenler getirip yerleştirdiler. Zamanla bu şehirlerin etrafında Kazaklar da yerleşmeye başlamıştır. Öyle ki günümüzde bile Kazaklar şehirleri kala olarak adlandırıyorlar. Getirilen göçmenlere verilen topraklar Kazakların ellerinden alınan verimli topraklar idi. Gazete sayfalarında göçmenler ile ilgili az da olsa birkaç haber yayımlanmıştır. Kazakların şehirleşip yerleşik hayata geçmesinden bahsederken bunların nedenlerinden biri de Rus göçmenlerin Kazak topraklarına yerleşmeleri veya yerleştirilmelerini sayabiliriz. Şüphesiz Rus göçmenleri meselesi tarih boyunca en büyük sorunların başında gelmiştir. Ruslar tarih boyunca ele geçirdikleri yerlere kendi köylülerini getirip yerleştirmekle meşhurlar. Kazaklar da buna karşı çıkıyorlardı. İşte gazete sayfalarında bu meseleyle ilgili bir takım yazılar yayımlanmıştır. Rusların yazılarında göçmenlerin yerleştirilmesiyle bunun bölge için örnek olması açısından gerekli olduğu sonucuna varabiliriz. Kazaklar ise buna karşı çıkmışlardır. Çünkü ellerindeki en iyi otlaklar yani topraklar alınarak bu göçmenlere verilmiş ve Kazakların hayvancılık yapabileceği verimli topraklar azalmaya başlamıştır. Bunun sonucunda da Kazaklar arasında ister istemez fakirleşme baş göstermiştir. Bu sorunların giderilmesi 79

89 için gazatede Kazakların yerleşik hayata geçip hayvancılıktan çok ekincilikle uğraşmaları gerektiğini salık veren haberlere sıkça rastlanmaktadır. Rusların verimli topraklara el koyup bölgelere yerli halkın yerleşmesini yasakladığı 4 nçi İyülde 1891 inçi cılda nçi nomer ilen, barça uyeznay hem uçaskavay naçalniklerge 4-го іюля 1891 г., 12453, Гг. уѣзднымъ и участковымъ начальникамъ (1891 No: 27) başlıklı yazıda açıkça görülmektedir. Bu yazıda, Rus idaresi Sırderya oblastindeki boş topraklara Rus göçmenleri yerleştirmeyi planlamaktadır. Bunun üzerine Cetisuv oblastinin askeri valisi bu bölgeye Cetisuv oblastindeki Kazakların yerleşmesini men eden bir genelge yayımlamıştır. Stepan Artemenko nun Rusya işinen mucıkdardıñ ḳır vılayatına kelgen turasınan По поводу переселенія крестьянъ изъ внутреннихъ губерній Имперіи въ Степныя области (1896 No: 30) başlıklı yazısında ise Kazak topraklarına Rusya nın iç bölgelerindeki Rus köylülerin yerleştirilmesi meselesinden bahsedilip göçmenlerin daha yeni zamanda gelmeye başladığı ve göçmen yerleşmecilerin tarihçesi hakkında kısa bir bilgi verilmiştir. Gazetede yayımlanan Ḳazaḳ halḳınıñ arasında égın égıp tèrbiye étbekdiñ mèslihatı О необходимости развитія земледѣлія среди киргизскаго населенія (1894 No: 10) başlıklı yazıda, göçmenlerin gelişini azaltmak için Kazakların Tatar, Sart ve Döngenler gibi yerleşik hayata geçmeleri ve ziraatla uğraşmaları gerektiği anlatılmıştır. Göçmenler yerleştikleri yerlerde Ruslar bir takım araştırmalarda bulunmuşlardır. Örneğin S. T. G. gazetesinden iktibas edilen Torğay oblosınan avğan mucıkdarğa ḳala Вмѣстѣ съ образованіемъ... (1898 No: 15) başlıklı yazıda, Torğay oblastinde göçmenler için kurulan bölgelerde iktisadî ve istatistikî araştırmalar yapılacağı haber verilmiştir. Sib.[irskiy] Lis.[tok] gazetesinden alınan ve Égin hem badşalıḳ mülkdi Къ переселенченскому вопросу (1899 No: 3) başlığıyla yayımlanan yazıda, Bayındırlık ve Tapu Bakanlığı Sibirya daki göçmenlere boş arazileri ağaçlandırmayı öğretecek ekip göndereceğinden haber verilmiştir. Bu da gösteriyor ki göçmenlerin uyum sağlamaları için her türlü yardım yapılmış ve sorunları yakından takip edilerek onlara destek verilmiştir. Yine aynı gazetenin aynı sayısından alınarak Переселенческіе поѣзда başlığıyla çıkan yazıda da Ulaştırma Bakanlığı her göçmen 80

90 treni için bir sağlık vagonunun ekleyeceğini öğreniyoruz. Böylece göçmenler yerleştirildikten sonra dönem dönem durumları takip edilerek gereken eksiklikler giderilmeye çalışıldığı bu haberlerden anlaşılmaktadır. Biyılğı cılı Sibiriye cayune Крайне безотрадное положеніе... (1901 No: 15) başlıklı yazıda Sibirya daki göçmenlerin kötü durumda oldukları ve bunlar için bir fonun kurulacağından bahsedilmiştir. Son olarak da göçmenlerin oldukları yerlerde göçmen sayısını artırmak için bölgede eksiklikleri gidermek amacıyla bölgeye araştırma heyetleri gönderilmiştir. Örneğin Gazét aytuvdarınça gosudaristifinoy imuşistf ilen По сообщенію газетъ, въ... (1901 No: 20) başlıklı yazıda, Devlet Tarım ve Varlık Bakanlığı Türkistan Bölgesi nin göçebe halkının yaşayış tarzını, doğa, tarihi ve ekonomik-istatistiksel yönden araştırmak ve Rus göçmenlerin sayısını artırmak amacıyla bölgeye araştırma heyeti gönderileceğinden bilgi verilmiştir. S. A. imzalı Ḳazaḳdıñ cer davı hem onıñ bitimi Поземельные Споры Киргизовъ (1898 No: 50, 51) başlıklı yazıda Kazakların ekin ve hayvancılık için ayrılan toprak ve muhacir Rus köylülerine verilen toprak meselesiyle ilgili anlaşmazlıklar ve bununla ilgili Rusların çıkardıkları kanunlarla ilgili bilgi veriliyor. Cetisuv gubernator hazeratlarınıñ özi 2 nçi Mayda Тотъ же Губернаторъ, приказомъ (1901 No: 20) başlıklı yazıda, Cetisuv (Semireç ye) askerî valisinin Rus köylülerinin gerekli izni olmadan Kazakların topraklarına yerleşmeyi yasaklayan ferman çıkardığı yazılıyor. Demek ki Rus yerleşimi planlı ve kontrollü bir şekilde yapılmıştır. Rus göçmenleriyle ilgili haberlerin gazete sayfalarında yayımlanıp tartışılması bile o dönemde Kazaklar için bir ilkti diyebiliriz. Çünkü verimli Kazak topraklarının ellerinden alınarak Rus göçmenlerine veriliyordu. Gazete sayfalarında az da olsa bu tür haberler yukarıda tespit edilerek araştırmanın fihrist kısmına da dâhil edilmiştir. Gazete sayfalarında göçmenlerle ilgili haberlerin yayımlanıp bu meselenin haber konusu edilmesi bile modernleşmenin en önemli unsurlarındandır. Çünkü o zamana kadar bu tür haberler Rus yönetiminin aleyhine olduğu için göz ardı edilerek fazla haber konusu olmamıştır. Buna rağmen gazetede az da olsa bu tür haberler yayımlanmıştır. Hem de Rus ve az sayıda Kazak yazarların imzasıyla yayımlanmıştır. 81

91