Fiil Çatıları Konu Anlatımı
8. Sınıf Fiilde Çatı Konu Anlatımı, Fiilin Çatısı, PDF İndir
Fiil Çatısı, bir cümlede işi yapan (özne) ve yapılan işten etkilenen (nesne) ögelerin durumu hakkında bilgi verir. Bu sayede cümleyi ögelerine ayırıp uzun uzadıya incelemeye gerek kalmaz. İşte, 8. sınıf Fiilde Çatı konu anlatımı:
Fiilde Çatılar, özne ve nesnesine göre ikiye ayrılır:
Öznesine Göre Çatılar: Etken ve Edilgen Çatılı Fiiller
Nesnesine Göre Çatılar: Geçişli ve Geçişsiz Çatılı Fiiller
A) Öznesine Göre Fiilde Çatılar:
1) Etken Çatılı Fiiller:
İşi yapanın belli olduğu cümlelerde görülür. Öznesi gerçektir. (Açık ya da gizli.)Bu tür fiiller "birileri tarafından" sözüyle okunabilir.
Örnekler:
Görevliler bahçeyi temizliyordu. ("Birileri tarafından temizliyordu." cümlesi anlamsız olduğu için etken fiildir.)
Kalemimi dışarı attı. ("Birileri tarafından attı." anlamsız olduğu için etkendir.)
Sahadaki oyuncuyu çağırdı.
2) Edilgen Çatılı Fiiller:
İşi yapanın belli olmadığı cümlelerde görülür. Bu tür fiiller -l ya da -n çatı eklerinden birini alır ve "birileri tarafından" sözüyle okunmaya uygundur. Ayrıca özne gerçek değil, sözdedir.
Örnekler:
Aşağıdaki örneklerde edilgen çatılar gösterilmiştir.
Bahçe temizlendi.
Kalemim dışarı atıldı.
Sahadaki oyuncu çağrıldı.
Not: Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi sözde özneler işi yapan değil, yapılan işten etkilenen durumdadır.
Not: Öyle fiiller vardır ki bazı cümlede etken, bazılarında ise edilgen çatı özelliği kazanır. Hata yapmamak için cümleyi önce baştan sona kadar okumak, sonra fiili "birileri tarafından" sözüyle tekrar okumak, ona göre değerlendirmek gerekir.
Örnekler:
Kadına yol vermek için kenara çekildi.
Arızalı araba yolun sağına çekildi.
Aynanın karşısında süslendi.
Okul, etkinlik için süslendi.
B) Nesnesine Göre Fiilde Çatılar:
1) Geçişli Çatılı Fiiller:
Nesneyi kabul eden fiillerdir. Bu tür filler "onu" sözcüğüyle okunabilir.
Örnekler:
Onun için bir hediye aldım.("Onu aldım" cümlesi anlamlı olduğu için geçişlidir.)
Sana yaşadıklarımı anlatacağım.("Onu anlatacağım." geçişlidir.)
Not: Bazı cümleler nesne olmamasına rağmen fiil "onu" sözcüğüyle okunduğu için geçişli sayılır.
Örnek: Şehrin tüm kitapçılarında gün boyu hiç üşenmeden aramıştım.(Cümlede nesne yoktur ancak "Onu aramıştım" anlamlı olduğu için geçişli sayılır.)
2) Geçişsiz Çatılı Fiiller:
Nesneyi kabul etmeyen fiillerdir, "onu" sözcüğüyle okunamaz.
Örnekler:
Odasına geçip biraz uyudu.("Onu uyudu" anlamsız olduğu için geçişsizdir.)
Kalemi bana verip gitti. ("Onu gitti" anlamsız, geçişsizdir.)
Uyarı: Bazı fiiller cümlede kazandığı anlama göre geçişli veya geçişsiz olabiliyor. Hata yapmamak için cümleyi baştan sona kadar okuyalım, sonra fiili "onu" sözcüğüyle okuyup anlamda bozulma olmuş mu diye kontrol edelim.
Örnekler:
Dolmuş az önce buradan geçti.
Yarışmada arkadaşını geçti.
Önemli Bilgiler
* Fiil yüklemli cümlelerin çatısı varken isim yüklemli cümlelerde çatı özelliği aranmaz.
Örnek: Aldığımız elmaların içinde kurt vardı. (İsim yüklemli olduğu için cümlede çatı özelliği aranmaz.)
Uyarı: İsimden türeyip fiil olan sözcüklerde çatı özelliği aranabilir.
Örnek: Gömleği zamanla pembeleşmiş.("pembe" sözcüğü isim olsa da "-leş" yapım ekini alarak fiile dönüşmüştür. Çatı özelliği aranır. Hatta öznesine göre etken, nesnesine göre geçişsiz olduğunu söyleyebiliriz.)
* Çatı ekleri (-l, -n) fiilden fiil yapan eklerdir, buna dikkat edelim.
Örnek: Fidanları suladı. ("suladı" fiilinde "-l" çatı eki yoktur çünkü “su” isimdir. Buradaki “-la” isimden fiil yapan yapım ekidir.)
* Bazı etken çatılı fiiller -l ya da -n eklerinden birini alsa bile öznesi gerçektir, yani işi yapan bellidir. Bunlara "dönüşlü" çatı da denir. Bu tür fiillerin olduğu cümlelerde özne hem işi yapan hem de yaptığı işten etkilenen bir ögedir. Başka bir ifadeyle yapılan iş özneye geri dönmektedir.
Örnekler:
Çocuk, işi yapmak için hevesle öne atıldı. ("-l" çatı ekini almasına rağmen çocuk öne atılma işini kendisi yaptığı için gerçek özne durumundadır. Bu yönüyle etken çatı sayılır ayrıca buna "dönüşlü çatı" da denir.)
Pikniğe gideceğini duyunca çok sevindi. ("-n" çatı ekini almıştır ama sevinen kişi bellidir. Öznesi gerçek olup "sevindi" fiili etken çatılıdır. Aynı zamanda "dönüşlü" olarak da kabul edilebilir.)
* Etken çatılı bazı fiiller "-ş" ekini alarak bir işin karşılıklı ya da birlikte yapıldığı anlamını taşıyabilir. Bu tür fiillere "işteş" çatı da denir.
Örnekler:
Gençler konuyu aralarında tartıştı. (Karşılıklı)
Bir süre sessizce bakıştılar. (Karşılıklı)
Anlaşmazlık çıkınca dövüştüler. (Karşılıklı)
Kuşlar bir anda uçuştu. (Birlikte)
Sesi duyan çocuklar sağa sola kaçıştılar. (Birlikte)
Bu konu ile ilgili test çözerken pratik olmanızı sağlayacak iki tablo hazırladım:
Öznesine Göre Fiilde Çatı
Nesnesine Göre Fiilde Çatı
8. Sınıf Fiilde Çatı konu anlatımını indirmek için tıklayınız.
Fiillerin özne ve nesneye bağlı olarak kazandığı anlama ve girdiği biçime çatı denir. Fiil çatısı, en genel ifadeyle yüklemin özne ve nesne ile olan ilişkisidir.
BAŞLAMADAN ÖNCE
Fiilde çatı konusunun 8. sınıftaki kapsamı farklıdır. Bu yüzden 8.sınıf öğrencileri, 8. sınıf fiil çatısı konu anlatımımızı inceleyebilir:
8. SINIF FİİLDE ÇATI KONU ANLATIMI
“Fiil çatısı” sözü ilk duyulduğunda “Neden çatı denmiş ki?” gibi bir soru gelebilir akıllara. Bir evin çatısını düşünelim (Genelde üçgen şeklinde çizilir) çatının alt kısmına yüklemi koyarsak üstteki iki kenara da özne ve nesneyi koyduğumuzda fiil çatısını oluşturmuş oluruz.
Fiillerde çatı veya fiil çatısı dendiğinde aklımıza yüklem-özne-nesne ilişkisi gelmelidir.
UYARI
Konumuzun isminden de anlaşılacağı üzere çatı, sadece fiil cümlelerinde aranan bir özelliktir. İsim cümlelerinde çatı aranmaz!
Fiil çatısı, öznelerine ve nesnelerine göre olmak üzere iki yönden incelenir:
1. Öznelerine Göre Fiil Çatıları (Özne-Yüklem İlişkisi)
Özne-yüklem ilişkisinde, öznenin, eylemin bildirdiği işi nasıl yaptığı önemlidir. Buna göre de fiiller dört grupta incelenir:
1.1. Etken Fiil
İşi yapan gerçek bir öznenin bulunduğu fiillere etken fiil denir.
ÖRNEKLER
Babam her gün kitap okuyor.
Bu cümlede “okuma” eylemini yapan bir özne (babam) vardır. İşi yapan öznenin kendisi olduğu için bu cümlenin yüklemi etkendir.
Bu kitabı dün aldım.
Yukarıdaki cümlede “alma” eylemini gerçekleştiren bir özne vardır. Ama bu özne, cümlede bir sözcük olarak verilmemiştir. Özne bir sözcük olarak verilmese de cümlenin öznesi gizli olsa da cümlede işi yapan belli olduğu için bu cümlenin yüklemi çatısına göre etkendir.
Bahar gelince ağaçlar güzelleşti.
cümlesinde olduğu gibi sadece canlı varlıklar değil, insan dışındaki varlıklar da özne görevini üstlenebilir. Yukarıdaki cümlede “güzelleşen” ağaçlardır. Cümlede işi yapan bir özne olduğuna göre, bu cümlenin eylemi çatısına göre etkendir.
ÖRNEK SORU
Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi etken çatılıdır? (1993 – OKS)
A) Semtimize bu yıl yeni parklar yaptırılıyor.
B) Otomobilimiz on gündür boyanıyor.
C) Hırsızlar, her gün birer ikişer yakalanıyor.
D) Çocuklar oyun sahasının yokluğundan yakınıyor.
ÇÖZÜM
A, B ve C’deki fiiller etken çatılı değildir. Çünkü bu fiillerde bildirilen eylemleri yapan gerçek bir özne yoktur. İş, başkası tarafından yapılmaktadır. D’de ise “çocuklar” gerçek öznedir. Cümlede bildirilen “yakınma” işini gerçekleştiren, oyun sahasının yokluğundan şikâyetçi olanlar “çocuklar”dır. Eylemi gerçekleştiren gerçek özne (çocuklar) olduğuna göre cümlenin yüklemi çatısına göre etkendir.
Cevap D
NOT
Etken fiiller, nesne – yüklem ilişkisine göre geçişli veya geçişsiz olabilir.
ÖRNEK
Benim sözlerimi herkes anladı.
Bu cümlede “anlama” işini gerçekleştiren gerçek özne “herkes” sözüdür. Yükleme sorulan “neyi” sorusuna cevap veren “sözlerimi” ise nesnedir. Öyleyse bu cümlenin yüklemi öznesine göre etken, nesnesine göre geçişlidir.
1.2. Edilgen Fiil
İşi yapan gerçek bir öznesi olmayan fiillere edilgen fiil denir. Edilgen çatılı fiillerde özne işi yapan değil, yapılan işten etkilenen durumundadır. Edilgen fiiller, fiil kök veya gövdelerine “-l” veya “-n” eklerinin getirilmesiyle oluşturulur.
ÖRNEKLER
✦ Futbolcu kırmızı kartla oyundan atdı.
cümlesinde “atma” işini gerçekleştiren yoktur. Onun yerine “atılma” eyleminden etkilenen “futbolcu” vardır. “Futbolcu” işi yapan değil de yapılan işten etkilenen durumunda olduğundan cümlede “sözde özne” görevindedir. O hâlde “atıldı” eylemi çatısına göre edilgendir.
✦ Bütün sokaklar temizlendi.
✦ Kitapların hepsi okundu.
✦ Kapı hızlı hızlı vuruldu.
Yukarıdaki cümlelerde yüklem durumundaki fiiller “-l- ve -n-” eklerini almıştır. Ayrıca “temizlenme, okunma ve vurulma” eylemlerini yapan gerçek bir özne de bu cümlelerde verilmemiştir. Onların yerine işten etkilenen “bütün sokaklar, kitapların hepsi, kapı” sözcükleri özne görevini üstlenmiştir.
✦ Bakkaldan bir ekmekalındı.
sözde özne yüklem
Bu cümlede “alma” eylemini yapan, gerçekleştiren gerçek bir özne yoktur. Biz zihnimizden “tarafından” sözüyle cümleye bir özne getirebiliriz. Bu durumda cümle şöyle olur: “(Çocuk tarafından) bakkaldan bir ekmek alındı.”
NOT
Edilgen fiillerde nesne bulunmaz. Bu yüzden nesne-yüklem ilişkisine göre daima geçişsizdir.
Örnek(ler)
cümlesinde “alma” işini yapan özne (kardeşim) vardır. Cümle gerçek öznesi olduğu için etkendir. Alma işinden etkilenen bir öge, yani nesne cümlede vardır: güzel bir kalem. Öyleyse bu cümle öznesine göre etken, nesnesine göre geçişlidir.
» Kırtasiyeden güzel bir kalem alındı.
cümlesi ise öznesine göre etken değil, edilgendir. Çünkü cümlede “alma” işini yapan gerçek bir özne yoktur. Bu cümlede eylem başkası tarafından yapılmıştır. Başkası tarafından yapıldığı için de öznesine göre edilgendir. Edilgen fiiller nesnesine göre daima geçişsiz olduğuna göre, bu “alınma” eylemi geçişsizdir. Demek ki cümle öznesine göre edilgen, nesnesine göre geçişsizdir.
1.3. Dönüşlü Fiil
İşi yapan ve yapılan işten etkilenen gerçek bir öznenin bulunduğu fiillere dönüşlü fiil denir. Bu tür fiillerde eylemleri yapan özne olduğu gibi, eylemden etkilenen de öznedir. Dönüşlü fiiller, etken fiillere “-l” ve “-n” ekleri getirilerek yapılır.
Örnek(ler)
cümlesinde, işi yapan “Sergen” olduğu gibi, etkilenen de “Sergen”dir. (Sevinmiştir.) Dolayısıyla bu cümlenin yüklemi dönüşlü eylemdir.
» Sınavı kazandığımı duyunca çok sevindim.
» Sarsıntıyı duyunca hemen telefona sarıldı.
» Dedesi her zaman madalyasıyla övünürdü.
Yukarıdaki cümlelerde yüklem durumundaki fiiller “-l ve -n” eklerini almıştır. Cümlelerin yüklemlerini incelediğimizde, öznelerin, yüklemde bildirilen işi “kendi kendilerine yaptıklarını ve yaptıkları işten yine kendilerinin etkilendiklerini” görüyoruz. Dolayısıyla bu eylemler dönüşlüdür.
UYARI Edilgen eylem ve dönüşlü eylem; aynı eklerle oluşturulduğundan karıştırılabilir. Edilgen eylem ile dönüşlü eylem arasındaki fark ise şudur: Dönüşlü fiillerin gerçek öznesi vardır, edilgen fiillerin ise sözde öznesi vardır.
Örnek(ler)
cümlesindeki “alındı” fiilinin gerçek bir öznesi vardır: “O”. Dolayısıyla bu cümlenin yüklemindeki eylem dönüşlüdür.
» Marketten deterjan da alındı. (edilgen)
cümlesindeki “alındı” fiilini gerçekleştiren bir özne yok, sadece yapılan işten etkilenen “deterjan” sözde öznesi var. Öyleyse bu cümlenin yüklemindeki eylem edilgen çatılıdır.
» Bu elbise geçen yıl dikildi. (edilgen)
cümlesinde elbise geçen yıl dikilmiş; ama elbiseyi diken belli değil. “Bu elbise” sözcüğü sözde öznedir.
» Ali, durakta tam iki saat dikildi. (dönüşlü)
cümlesinde ise “dikilmek” eylemini yapan ve etkilenen gerçek bir özne (Ali) vardır.
» Bulaşıklar yıkandı. (edilgen)
» Rıfkı akşam yıkandı. (dönüşlü)
Örnek Soru
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde eylem, özneye geri dönmektedir? (2004 – ÖO)
A) Anahtarı bulabilmek için akşama kadar arandı.
B) Arkadaşım bugün telefonla sürekli arandı.
C) Hasta için yakınları tarafından kan arandı.
D) Son baskısı da tükenen o kitap çok arandı.
Çözüm
Cevap A
1.4. İşteş Fiil
Fiilde anlatılan işin birden fazla özne tarafından birlikte veya karşılıklı yapıldığını gösteren fiillere işteş fiil denir. İşteş fiil, her şeyden önce, birden fazla öznesi olan fiil değil, olabilmesi, meydana gelebilmesi için birden fazla özneyi gerektiren fiildir ve bu fiiller (eylemler), özneler tarafından birlikte veya karşılıklı yapılır. İşteş fiiller, fiil kök veya gövdelerine “-ş” ekinin getirilmesiyle oluşturulur.
Örnek(ler)
» Herkes bu konuyu anladı.
Yukarıdaki cümlelerde özne birden fazladır, ancak bu fiiller işteş değildir.Çünkü anlatılan eylem bir özne tarafından yapılabilir, ayrıca “-ş-” eki de almamışlardır.
» Babam öğretmenimle görüşmüş.
cümlesinde özne “babam” sözcüğüdür. Ancak görüşme eylemi bir kişi tarafından gerçekleştirilemez. Bu nedenle “görüşme” fiili işteştir.
» Yeni gelen öğrenci ile tanıştın mı?
» Kuşlar ne de güzel ötüşüyor.”
> İşteşlik değişik şekillerde ve farklı anlamlarda karşımıza çıkar:
1.4.1 Karşılıklı Yapma (Karşılıklı İşteş Fiil)
Fiili, birden fazla özne karşılıklı bir şekilde yapar. Bu durumda özneler karşı karşıyadır.
Örnek(ler)
» İki çocuk dövüştü.
» Konuyu uzun uzun tartıştılar.
» Araçlar köprü üzerinde çarpışmış.
» Komşusuyla sabah selamlaştı.
» İki ülke sonunda anlaştı.
Dikkat ederseniz “dövüşme, tartışma” gibi eylemler bir özne ile gerçekleşemez. Bu eylemlerin olması için en az iki kişinin, “çarpışma” eyleminin olması için en az iki aracın olması gerekir.
1.4.2. Birlikte Yapma (Birlikte İşteş Fiil)
“-ş” ekini almış olan fiilin, birden fazla özne tarafından birlikte yapılmasıdır. Bu durumda özneler karşı karşıya değil; birlikte, yan yana hareket ederler.
Örnek(ler)
» Bütün çocuklar bağrışıyordu.
» Gel yolcu, vatanın derdine ağlaşalım.
» Ne güzel, bütün kuzular meleşiyor.
» Güvercinler gökyüzünde ne güzel uçuşuyordu.
Bir çocuk bağırabilir, bir kuzu meleyebilir; birden fazla çocuk “bağrışır”, birden fazla koyun da “meleşir.” Yani bu eylemler, “bağrışma, meleşme” bir özne tarafından gerçekleştirilemez. Zaten gerçekleştirilen eylemler de işteş olamaz.
UYARI Türkçede kimi eylemler işteş çatılı eylem gibi görünür; ama bunlardan kimilerinde eylemin birlikte ya da karşılıklı yapılması söz konusu değildir. Bunlarda bir durumdan başka bir duruma geçiş söz konusudur. Bazı kaynaklarda böyle fiillere “nitelikçe işteş” fiiller denir.
Örnek(ler)
» Bakım yapılan parklar güzelleşti.
cümlesinde “güzelleşmek” eylemi birlikte ya da karşılıklı yapılmayı değil, bir değişimi bildirir. Bu nedenle bu eylem işteş değildir.
Örnek Soru
Aşağıdakilerin hangisinde eylemin karşılıklı olarak yapılması söz konusudur? (1999 – OKS)
A) Çocuklar palyaçoyu görünce gülüştüler.
B) Sinemaya gitmek için sözleştiler.
C) Çukurova’da başaklar erken olgunlaşır.
D) Gürültüyü duyan keklikler uçuştular.
Çözüm
gülüştüler -> birlikte yapma
sözleştiler-> karşılıklı yapma
olgunlaşır -> işteşlik yok
uçuştular -> birlikte yapma
B’deki “sözleşmek” eylemi birden çok özne tarafından “karşılıklı” yapılmıştır.
Cevap B
2. Nesnelerine Göre Fiil Çatıları (Nesne-Yüklem İlişkisi)
Bu fiillerin bir kısmı kullanılırken nesneye ihtiyaç gösterir, bir kısmı ise herhangi bir nesne olmadan da kullanılabilir. Bu fiiller dört grupta incelenir:
2.1. Geçişli Fiil
Nesnesi olan ya da nesne alabilen eylemlere geçişli eylem denir. Geçişli fiiller, yükleme sorduğumuz “neyi, kimi, ne?” sorularına cevap verirler.
Örnek(ler)
cümlesinde “getirmek” eyleminden etkilenen varlık “su”dur. Bunu yükleme sorduğumuz “ne” sorusu ile bulabiliriz. Buna göre “getirmek” fiili nesne aldığı için geçişlidir.
» Hakem kaleciyi maçtan attı.
cümlesinde “atmak” eyleminden etkilenen, “kaleci” sözüdür. Bu söz, cümlede nesne olarak kullanılmıştır. Dolayısıyla “atmak” fiili geçişlidir.
UYARI Bazı cümlelerde, fiiller geçişli olduğu hâlde nesne bulunmayabilir. Çünkü geçişli fiiller nesne alan ya da nesne gerektiren fiillerdir.
Örnek(ler)
» Yolcular durakta bekliyor.
cümlesinde “beklemek” eylemi geçişlidir. Ama cümlede “nesne” bir sözcük olarak verilmemiştir. Cümle “neyi?” sorusuna cevap verdiği için geçişlidir. Çünkü sonuçta beklenen dolmuş ya da otobüs vardır.
2.2. Geçişsiz Fiil
Nesne almayan, yani “ne, neyi ve kimi?” sorularına cevap vermeyen fiillere geçişsiz fiil denir. Geçişsiz fiillere nesneyi bulmak için “ne, neyi, kimi?” sorularını sorduğumuzda cevap alamayız.
Örnek(ler)
cümlesinde “gitmek” eylemi nesne almamıştır. Yükleme sorduğumuz “ne, neyi, kimi” sorularından herhangi birine cevap vermiyor.
» Ali’nin sözlerine çok güldük.
cümlesinde de “gülmek” eylemi geçişsizdir. Çünkü “ne, neyi, kimi” sorularına cevap vermiyor.
2.3. Oldurgan Fiil
Geçişsiz fiillerin “-r-, -ar-, -er-, -t-, -tır-” ekleriyle geçişli hale getirilmesiyle oluşturulan fiillere oldurgan fiil denir. Fiilin ilk hali “ne, neyi, kimi?” sorularına cevap vermezken, ikinci hali, yani “-r-, -t-, -tır-” eklerini almış hali, bu sorulara cevap vermektedir.
| Geçişsiz Fiil | Oldurganlık Eki | Oldurgan Fiil | ||
|---|---|---|---|---|
uyumak | + | -t- | → | uyutmak |
pişmek | + | -r- | → | pişirmek |
basmak | + | -tır- | → | bastırmak |
gülmek | + | -dür- | → | güldürmek |
Örnek(ler)
cümlesinde “düşmek” sözcüğü geçişsizdir. Bu fiil “-ür” eki ile geçişli hâle getirilmiştir. Fiil geçişsizken geçişli hale geldiği için oldurgan fiildir.
» Çocuk hepimizi güldürdü.
cümlesindeki “gülmek” eylemi geçişsizdir. Bu eylem “-dür” eki ile geçişli hâle getirilmiştir. Sonuçta bu fiil oldurgan fiildir.
2.4. Ettirgen Fiil
Geçişli fiillerin “-r-, -ar-, -er-, -t-, -tır-” ekleriyle geçişlilik derecesinin artırılmasıyla oluşturulan fiillere ettirgen fiil denir. Bu fiillerin bazılarında özne işi başkasına yaptırır.
| Geçişli Fiil | Ettirgenlik Eki | Ettirgen Fiil | ||
|---|---|---|---|---|
anlamak | + | -t- | → | anlatmak |
duymak | + | -r- | → | duyurmak |
sevmek | + | -dir- | → | sevdirmek |
kırmak | + | -dır- | → | kırdırmak |
Örnek(ler)
cümlesinde “okumak” geçişli, bu eylemden türetilen “okutmak” da geçişlidir.
» Zorluklar sizi yıldırmamalı. (oldurgan fiil)
» Bakkaldan iki ekmek aldırdı. (ettirgen fiil)
FİİLLERDE ÇATI ONLİNE TESTİ
Fiil çatısı, en genel ifadeyle yüklemin özne ve nesne ile olan ilişkisidir.
“Fiil çatısı” sözü ilk duyulduğunda “Neden çatı denmiş ki?” gibi bir soru gelebilir akıllara. Bir evin çatısını düşünelim (Genelde üçgen şeklinde çizilir) çatının alt kısmına yüklemi koyarsak üstteki iki kenara da özne ve nesneyi koyduğumuzda fiil çatısını oluşturmuş oluruz.
Fiillerde çatı veya fiil çatısı dendiğinde aklımıza yüklem-özne-nesne ilişkisi gelmelidir.
UYARI
Konumuzun isminden de anlaşılacağı üzere çatı, sadece fiil cümlelerinde aranan bir özelliktir. İsim cümlelerinde çatı aranmaz!
Fiil çatısı, öznelerine ve nesnelerine göre olmak üzere iki yönden incelenir.
1. Öznelerine Göre Fiil Çatıları (Özne-Yüklem İlişkisi)
Özne – yüklem ilişkisinde, öznenin, eylemin bildirdiği işi nasıl yaptığı önemlidir.
Özne-yüklem ilişkisine göre fiiller dörde ayrılır:
- Etken Fiil
- Edilgen Fiil
- Dönüşlü Fiil
- İşteş Fiil
Ancak 8. sınıf öğrencilerinin öznesine göre fiillerden sadece “Etken Fiil” ve “Edilgen Fiil” konularını bilmeleri yeterlidir.
1.1. Etken Fiil
İşi yapan gerçek bir öznenin bulunduğu fiillere etken fiil denir.
Örnek(ler)
cümlesinde “okuma” eylemini yapan bir özne (babam) vardır. İşi yapan gerçek bir özne olduğu için bu cümlenin yüklemi etkendir.
» Bu kitabı dün aldım.
cümlesinde “alma” eylemini gerçekleştiren bir özne vardır. Ama bu cümlede bir sözcük olarak verilmemiştir. Özne bir sözcük olarak verilmese de, cümlenin öznesi gizli olsa da cümlede işi yapan belli olduğu için bu cümlenin yüklemi çatısına göre etkendir.
» Bahar gelince ağaçlar güzelleşti.
cümlesinde olduğu gibi sadece canlı varlıklar değil, insan dışındaki varlıklar da özne görevini üstlenebilir. Yukarıdaki cümlede “güzelleşen” ağaçlardır. Cümlede özne olduğuna göre, bu cümlenin eylemi çatısına göre etkendir.
Örnek Soru
A) Semtimize bu yıl yeni parklar yaptırılıyor.
B) Otomobilimiz on gündür boyanıyor.
C) Hırsızlar, her gün birer ikişer yakalanıyor.
D) Çocuklar oyun sahasının yokluğundan yakınıyor.
Çözüm
Cevap D
UYARI Etken fiiller, nesne – yüklem ilişkisine göre geçişli veya geçişsiz olabilir.
Örnek(ler)
» Benim sözlerimi herkes anladı.
cümlesinde “anlama” işini gerçekleştiren gerçek özne “herkes” sözüdür. Yükleme sorulan “neyi” sorusuna cevap veren “sözlerimi” ise nesnedir. Öyleyse bu cümlenin yüklemi öznesine göre etken, nesnesine göre geçişlidir.
1.2. Edilgen Fiil
İşi yapan gerçek bir öznesi olmayan fiillere edilgen fiil denir. Edilgen çatılı fiillerde özne işi yapan değil, yapılan işten etkilenen durumundadır. Edilgen fiiller, fiil kök veya gövdelerine “-l” veya “-n” eklerinin getirilmesiyle oluşturulur.
Örnek(ler)
cümlesinde “atma” işini gerçekleştiren yoktur. Onun yerine “atılma” eyleminden etkilenen “futbolcu” vardır. “Futbolcu” işi yapan değil de yapılan işten etkilenen durumunda olduğundan cümlede “sözde özne” görevindedir. O hâlde “atıldı” eylemi çatısına göre edilgendir.
» Bütün sokaklar temizlendi.
» Kitapların hepsi okundu.
» Kapı hızlı hızlı vuruldu.
Yukarıdaki cümlelerde yüklem durumundaki fiiller “-l- ve -n-” eklerini almıştır. Ayrıca “temizlenme, okunma ve vurulma” eylemlerini yapan gerçek bir özne de bu cümlelerde verilmemiştir. Onların yerine işten etkilenen “bütün sokaklar, kitapların hepsi, kapı” sözcükleri özne görevini üstlenmiştir.
» Bakkaldan bir ekmekalındı.
sözde özne yüklem cümlesinde “alma” eylemini yapan, gerçekleştiren gerçek bir özne yoktur. Biz zihnimizden “tarafından” sözüyle cümleye bir özne getirebiliriz. Bu durumda cümle şöyle olur: “(Çocuk tarafından) bakkaldan bir ekmek alındı.”
UYARI Edilgen fiiller, nesne – yüklem ilişkisine göre daima geçişsizdir. Çünkü; edilgen fiillerde nesne gibi görünen öge, daima sözde öznedir.
Örnek(ler)
cümlesinde “alma” işini yapan özne (kardeşim) vardır. Cümle gerçek öznesi olduğu için etkendir. Alma işinden etkilenen bir öge, yani nesne cümlede vardır: güzel bir kalem. Öyleyse bu cümle öznesine göre etken, nesnesine göre geçişlidir.
» Kırtasiyeden güzel bir kalem alındı.
cümlesi ise öznesine göre etken değil, edilgendir. Çünkü cümlede “alma” işini yapan gerçek bir özne yoktur. Bu cümlede eylem başkası tarafından yapılmıştır. Başkası tarafından yapıldığı için de öznesine göre edilgendir. Edilgen fiiller nesnesine göre daima geçişsiz olduğuna göre, bu “alınma” eylemi geçişsizdir. Demek ki cümle öznesine göre edilgen, nesnesine göre geçişsizdir.
2. Nesnelerine Göre Fiil Çatıları (Nesne-Yüklem İlişkisi)
Bu fiillerin bir kısmı kullanılırken nesneye ihtiyaç gösterir, bir kısmı ise herhangi bir nesne olmadan da kullanılabilir.
Nesne-yüklem ilişkisine göre fiiller dörde ayrılır:
- Geçişli Fiil
- Geçişsiz Fiil
- Oldurgan Fiil
- Ettirgen Fiil
Ancak 8. sınıf öğrencilerinin nesnesine göre fiillerden sadece “Geçişli Fiil” ve “Geçişsiz Fiil” konularını bilmeleri yeterlidir.
2.1. Geçişli Fiil
Nesnesi olan ya da nesne alabilen eylemlere geçişli eylem denir. Geçişli fiiller, yükleme sorduğumuz “neyi, kimi, ne?” sorularına cevap verirler.
Örnek(ler)
cümlesinde “getirmek” eyleminden etkilenen varlık “su”dur. Bunu yükleme sorduğumuz “ne” sorusu ile bulabiliriz. Buna göre “getirmek” fiili nesne aldığı için geçişlidir.
» Hakem kaleciyi maçtan attı.
cümlesinde “atmak” eyleminden etkilenen, “kaleci” sözüdür. Bu söz, cümlede nesne olarak kullanılmıştır. Dolayısıyla “atmak” fiili geçişlidir.
UYARI Bazı cümlelerde, fiiller geçişli olduğu hâlde nesne bulunmayabilir. Çünkü geçişli fiiller nesne alan ya da nesne gerektiren fiillerdir.
Örnek(ler)
» Yolcular durakta bekliyor.
cümlesinde “beklemek” eylemi geçişlidir. Ama cümlede “nesne” bir sözcük olarak verilmemiştir. Cümle “neyi?” sorusuna cevap verdiği için geçişlidir. Çünkü sonuçta beklenen dolmuş ya da otobüs vardır.
2.2. Geçişsiz Fiil
Nesne almayan, yani “ne, neyi ve kimi?” sorularına cevap vermeyen fiillere geçişsiz fiil denir. Geçişsiz fiillere nesneyi bulmak için “ne, neyi, kimi?” sorularını sorduğumuzda cevap alamayız.
Örnek(ler)
cümlesinde “gitmek” eylemi nesne almamıştır. Yükleme sorduğumuz “ne, neyi, kimi” sorularından herhangi birine cevap vermiyor.
» Ali’nin sözlerine çok güldük.
cümlesinde de “gülmek” eylemi geçişsizdir. Çünkü “ne, neyi, kimi” sorularına cevap vermiyor.