Sovyetler Birliği Kaç Yılında Dağıldı

sovyetler birliği kaç yılında dağıldı

BOLŞEVİK İKTİDARI

Bolşeviklerin iktidarı ele geçirmesiyle birlikte büyük mülk sahipliği yasaklandı. Kilise ile devletin ayrılması, medeni nikâh, kadınlar ile erkekler arasında hak eşitliği, işletmeler üzerinde işçi denetimi, bankaların ulusallaştırılması, ulusal topluluk hakları vb. pek çok hak ve özgürlük getirildi. Fabrikalar işçi konseylerine devredildi. Büyük çoğunluğu Batı Avrupa devletlerince işletilen maden ocakları millileştirildi. Soyluluk unvanları kaldırıldı ve herkes kanun önünde eşit kabul edildi. İşçilerin günlük çalışma süresi 8 saate indirildi. Çocuk işçi çalıştırılması yasaklandı. Çalışan herkese, çocuklara ve çalışamayacak durumda olan yaşlı ve hastalara sosyal güvence sağlandı. Hafta sonları tatil ilan edildi.

Lenin, Ekim Devrimi'nin 1. yıldönümünde Moskova'daki Kızıl Meydan'da halka hitap ediyor. (DepoPhotos)

RUSYA’DA İÇ SAVAŞ

25 Ocak 'de toplanan III. Sovyetler Kongresi'nde Rusya Federatif Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin kurulduğu ilan edildi. Eski Rus Çarlığı toprakları özerk cumhuriyetlere ayrıldı ve her ulusa yerel yönetimlerini örgütleme hakkı tanındı. Bundan sonra ise emperyalist devletlerin de müdahalesiyle Rusya’da bir iç savaş dönemi başladı.

'de Bolşevikler iç savaştan zaferle çıkarak tüm Rusya'da otoriteyi sağladılar. 30 Aralık 'de Rusya Federatif Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin, Beyaz Rusya SSC, Ukrayna SSC, Orta Asya ve Kafkas cumhuriyetleriyle birleşmesiyle Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği resmen kuruldu.

LENİN’İN ÖLÜMÜ

Devrim ve iç savaş sürecinde sağlığı büyük zarar gören Lenin, yılında ilk kez felç geçirdi ve 21 Ocak günü akşam saat 'de, 53 yaşında yaşamını yitirdi.

Vladimir Ilyiç Lenin (DepoPhotos)

İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI

Nazi Almanya’sı, 'da saldırmazlık paktı imzalamasına rağmen 22 Haziran 'de savaş ilanı yapmaksızın Sovyetler Birliği'ne ani bir saldırı başlattı. Rusya'nın iklim koşulları dikkate alınarak yazın başlatılan ve Barbarossa Harekâtı adı verilen bu saldırıya hazırlıksız yakalanan Ruslar önceleri geri çekilmek zorunda kaldı. Sovyetler Birliği’nin ikinci Devlet Başkanı Josef Stalin 7 Kasım 'de Ekim Devrimi'nin yıldönümünde Kızıl Meydan'da büyük bir geçit töreni düzenleyerek cepheye gidecek Kızıl Ordu askerlerine anavatan savunması konusunda mücadele çağrısı yaptı.

Leningrad Naziler tarafından ablukaya alındı. Hitler'in amacı kışa kadar Moskova'yı teslim almaktı. Ancak Moskova'da güçlü bir savunma hattı oluşturan Sovyet birlikleri, Georgi Jukov'un komutasındaki direnişle Nazilerin şehre km'den fazla yaklaşmasına izin vermedi. Kışın da gelmesiyle birlikte avantajlar Sovyetlerin lehine geçti. Bunun üzerine Merkezi Rusya'yı doğudan abluka altına almayı ve Hazar petrollerine ulaşmayı amaçlayan Hitler, Nazi ordularına Stalingrad'a hücum etme emri verdi. Geniş Rus steplerinin ortasında, Volga nehrinin iki yakasında kurulu şehrin yarısı Nazilerin işgali altına girdi. Şehirde partizan savaşları başladı. Cephede üstün tank kuvvetleriyle galip gelen Almanlar, partizan direnişi karşısında ise tam bir hezimete uğradı. Binlerce subayını şehirdeki partizan direnişinde kaybeden Naziler bozguna uğradı ve dağılmaya başladı. Mihver Devletleri'nin Doğu Cephesi'ndeki Nazi subayı Friedrich Paulus kumandasındaki en büyük ordusu olan 6. Ordu tamamen etkisiz hale getirildi ve Paulus teslim oldu. Bu teslimiyet savaşın kaderini değiştirdi ve Naziler geri çekilmeye başladı. Sovyet halkı ağır kayıplar verse de Kızıl Ordu 'te karşı harekâtı başlattı. Leningrad kuşatması yarıldı. Kızıl Ordu Nazileri Sovyet topraklarından kovmayı başardıktan sonra Polonya'dan itibaren tüm Doğu Avrupa'yı Nazi işgalinden kurtardı. Polonya'daki Nazi toplama kampları kapatıldı ve esirler serbest bırakıldı. Stalin, Kızıl Ordu'ya Berlin'e ilerleme emri verdi ve Nisan 'te Kızıl Ordu Berlin'e girdi. Mayıs ayında da Nazi Almanyası teslim olarak barış anlaşması istedi. Böylece II. Dünya Savaşı sona erdi.

30 Nisan 'te Sovyet askerleri Reichstag binasının tepesine kızıl bayrağı çekti (2 Mayıs ).

Savaş sırasında Nazi işgaline direnen partizan birlikleri ve sosyalist partiler, Sovyetler Birliği'nin desteğiyle Çekoslovakya, Bulgaristan, Macaristan, Yugoslavya, Arnavutluk, Doğu Almanya, Polonya ve Romanya'da iktidara gelerek söz konusu ülkelerde sosyalist halk cumhuriyetlerini kurdular.

SOĞUK SAVAŞ

İkinci Dünya Savaşı sonrasındaki dönemde ise, dünyayı uzun dönem etkisi altına alacak Soğuk Savaş dönemi başladı.

Truman Doktrini'nin ilanından () SSCB'nin dağılmasına () kadar devam ettiği kabul edilen Soğuk Savaş döneminde NATO, "Batı İttifakı" olarak da biliniyordu. Batı Bloku NATO üyesi ve üyesi olmayan diğer ABD ile müttefik olan kapitalist ve antikomünist ülkelerden, Doğu Bloku ise Varşova Paktı'na üye olan komünist ve bu pakta üye olmayan diğer komünist ülkelerden oluşuyordu. Bu iki karşıt blokun yanı sıra hiçbir bloku da desteklemeyen Bağlantısızlar Hareketi isimli üçüncü bir blok daha vardı.

SOVYETLERİN DAĞILMASI

’te Sovyetler Birliği Komünist Partisi (SBKP) Genel Sekreteri olan Mihail Gorbaçov Ekim ’de Devlet Başkanlığı görevine getirildi. İktidara geldikten sonra Sovyetler Birliği'nde pek çok değişiklik yapma konusunda adımlar attı ancak bu adımlar SSCB'yi altı yıl içinde parçalanmaya götürecek olaylara zemin hazırladı.

Mihail Gorbaçov (DepoPhotos)

8 Aralık 'de Rusya Federatif Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti devlet başkanı Boris Yeltsin, Ukrayna devlet başkanı Leonid Kravçuk ve Belarus temsilcileri Minsk'te bir araya gelerek Sovyetler Birliği'ni dağıtan anlaşmayı imzaladılar. Ancak 12 Aralık 'de Yüksek Sovyet meclisinde yapılan oylamada anlaşmanın onaylanması reddedildi. Sovyet anayasasına göre birliğin dağıtılması ancak Yüksek Sovyet'in yetkisindeydi. Buna rağmen Yeltsin'in baskısı üzerine Sovyetler Birliği Devlet Başkanı Mihail Gorbaçov 25 Aralık 'de görevinden istifa ettiğini açıkladı. Aynı gün gece yarısı Kremlin'de dalgalanan Kızıl Bayrak indirilerek yerine Rus bayrağı çekildi. Böylece Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği 25 Aralık 'de resmen dağıldı.

Sovyetler Birliği'nin çöküşünün 5 nedeni

Olga Ivshina
BBC Rusça Servisi

Image of the Soviet flag on parched, dry earth with cracks

25 Aralık günü Mihail Gorbaçov, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) liderliğinden istifa etti.

Bir gün sonra ülkenin parlamentosu, 15 devletin bağımsızlığını tanıdı ve Sovyetler Birliği resmen çöktü.

Kremlin'de, tarihte bir dönemin en güçlü ülkelerinden biri olan olan SSCB'nin orak ve çekiç sembollü kırmızı bayrağı indirildi.

'de yalnızca 54 yaşındayken iktidara gelen Gorbaçov, ekonomide durgunluk yaşayan ülkeye nefes aldırma amaçlı bir dizi reforma imza atmıştı.

Perestroyka adı verilen yeniden inşa ve yapılandırma amaçlı reformlar, kimine göre ülkenin sonunu getirdi. Kimileriyse Sovyetler Birliği'nin zaten kurtarılamayacak durumda olduğunu savunuyordu.

Sadece Rusya'da değil dünyanın geri kalanında da derin izler bırakan Sovyetler Birliği'nin çöküşünün arkasındaki nedenleri hatırlayalım.

1. Ekonomi

Sovyetler Birliği'nin en büyük sorunu, çöken ekonomiydi.

Diğer ülkelerdeki piyasa ekonomilerine karşılık Sovyetler Birliği'nde devlet güdümlü ekonomi politikaları yürütülüyordu.

Arabalardan ayakkabılara ve ekmeğe kadar, üretilecek her şeyin miktarını devlet belirliyordu.

Her bir vatandaşın bu ürünlere ne kadar ihtiyacı olduğunu, ürünlerin fiyatını ve insanların ne kadar ödemesi gerektiğine de yine devlet karar veriyordu.

Teoride etkin ve adil bir sistem amaçlanıyordu ancak pratikte sıkıntılar vardı. Arz talebe yetişemiyordu ve paranın varlığı anlamsızlaşıyordu.

Aslında insanların çoğu yoksul değildi; sadece temel ihtiyaç maddeleri yeterince olmadığı için, onlara erişmeleri de zordu. Örneğin bir araba almak için dahi yıllar süren bekleme listesine giriyordunuz. Bir mont ya da kışlık bot almak için saatlerce kuyrukta bekliyor, sonra size uygun numaranın kalmadığını öğrenip eli boş dönüyordunuz.

Sovyetler Birliği'nde insanlar bir şeyi satın almaktan (kupit) değil, bir şeyi ele geçirmekten (dostat) bahsediyorlardı.

Uzayda keşif için harcanan paralar ve 'li yılların sonundan itibaren birliğin ABD ile yaşadığı silah rekabeti de durumu kötüleştirdi.

Uzaya insan yollayan ilk ülke olan SSCB, aynı zamanda nükleer silahlara ve güçlü balistik füzelere sahipti. Ancak tüm bunlar oldukça maliyetliydi.

Sovyetler Birliği petrol ve doğalgaz gibi doğal kaynaklarla ayakta kalıyordu ancak 'li yılların başında petrol fiyatları çöktü ve zaten zayıf olan ekonomiye darbe vurdu.

Gorbaçov'un Perestroyka (Yeniden Yapılanma) politikası ekonomiye piyasanın bazı temellerini soktu ancak ekonomi, hızlı bir reformu kaldıramayacak kadar hantaldı.

Enflasyon hızla artıyordu. Tüketim mallarında da kıtlık yaşanıyordu.

'larda yetkililer milyonlarca insanın zaten kısıtlı olan varlıklarını ortadan kaldıracak bir parasal reform getirince, hükümete karşı tepkiler büyüdü.

Neden bugün önemli?

Tüketim mallarında yaşanan kıtlık Sovyetler Birliği sonrası toplum üzerinde kalıcı izler bıraktı.

Bir kuşak sonra dahi hâlâ temel ihtiyaçlara erişimin kısıtlanacağı korkusu hakim.

Seçim zamanları geldiğinde de bu güçlü duyguları manipüle etmek kolay oluyor.

2. İdeoloji

Gorbaçov'un Glasnost (Açıklık) politikası, baskıcı rejimin altında, on yıllar boyu soru sormadan ve şikayet etmeden, ses çıkarmaya korkarak yaşayan insanların ifade özgürlüğünü genişletmeyi amaçlıyordu.

Gorbaçov, yılları arasında Joseph Stalin yönetimi altında yaşanan baskının boyutunu gözler önüne seren tarihi arşivlerin açılmasını emrederek işe başladı.

Sovyetler Birliği'nin geleceği ve güç yapılarıyla ilgili, aynı zamanda ülkeyi ileriye götürecek reformlara dair tartışmaları da cesaretlendirdi. Komünist Parti'nin karşısına çıkarak çoklu parti sistemi fikrini de ortaya atan oydu.

Tüm bunlar toplumda birçok insanın, hükümet yetkililerinin tartışmasız seçim sonuçları ile ve atanarak yönetime geldiği Komünist parti iktidarının etkisiz, baskıcı ve yolsuzluğa açık olduğu fikrinin yayılmasına neden oldu.

Gorbaçov hükümeti seçim sisteminde özgürlük ve adalet getirmek için bazı adımlar da attı ama artık çok geçti.

Neden bugün önemli?

Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, güçlü bir milliyetçi ideolojinin özellikle tamamen şeffaf ve demokratik olmayan bir ülkede ne kadar önemli olduğunu erken öğrendi.

Rusya ve Sovyet tarihindeki çeşitli dönemlerde kullanılan bazı kavramları devlet başkanlığı için bir ulusal ideal olarak kutsadı.

Rusya İmparatorluğu'nun görkemi, Stalin yönetiminde İkinci Dünya Savaşı'nda gösterilen kahramanlık ve fedakarlık, bunun yanı sıra 'li yıllardaki istikrar gibi unsurları, vatansever duyguları pekiştirmek için bir arada kullandı. Bu şekilde Rusya'da günümüzde yaşanan sorunları da göz ardı edebilmeyi amaçladı.

3. Milliyetçilik

Rusya İmparatorluğu'nun devamı olarak Sovyetler Birliği çok uluslu bir devletti.

Teoride eşit hakları olan ve kardeş 15 cumhuriyetten oluşuyordu.

Gerçekte ise Rusya çok daha büyük ve güçlüydü. Rus dili ve kültürü de çoğu bölgede daha baskındı.

Glasnot, diğer cumhuriyetlerdeki birçok insanın, Ukrayna'da 'larda yaşanan kıtlık, aynı zamanda Sovyet-Nazi ortaklığı altında batı Ukrayna ile Baltık devletlerinin ele geçirilmesi, İkinci Dünya Savaşı'nda çeşitli etnik grupların zorla tehcir edilmesi gibi olaylarla ilgili gözünü açmasına neden oldu.

Milliyetçilik ve özerklik talepleri de güçlendi.

Mutlu bir uluslar ailesi olarak Sovyetler Birliği fikri de silikleşti. Cumhuriyetlere daha fazla özerklik verecek reformlar getirme yönündeki çabalara rağmen, artık her şey için geçti.

Neden bugün önemli?

Eski Sovyet ülkelerinin önemli bir bölümü ile Rusya arasında, özellikle Rusya'nın rolü ve etkinlik alanı ile ilgili gerginlik devam ediyor.

Öte yandan Moskova ve Baltık ülkeleri arasındaki sorunlu ilişkiler, Avrupa ve ötesindeki jeopolitik ilişkileri şekillendirmeye devam ediyor.

4. Kalpleri ve zihinleri kaybetmek

Yıllar boyunca Sovyet halkına Batı'nın "çürüdüğü" ve oradaki insanların kapitalist yönetimler altında acılar çektiği söylendi.

Ancak 'li yılların sonunda seyahat olanakları ve sıradan insanlar arasındaki doğrudan iletişim arttıkça, bu iddia sorgulanmaya başladı.

Sovyet Birliği vatandaşları diğer ülkelerdeki yaşam standartlarını, kişisel özgürlükleri ve sosyal refah devletinin gelebileceği noktayı kendi ülkeleri ile karşılaştırdılar.

Kendi hükümet yetkililerinin yıllar boyunca uluslararası seyahatleri yasaklayarak, BBC Dünya Servisi gibi yabancı radyo kanallarının yayınını bozarak, aynı zamanda yabancı edebiyat eserleri ve filmleri sansürleyerek onlardan neleri saklamaya çalıştıklarını da gördüler.

Gorbaçov, Batı ile ilişkileri ilerleterek Soğuk Savaşı sonlandırdığı gerekçesiyle destek gördü ancak bunların istemsiz başka bir sonucu vardı. Sovyet halkının dış dünya ile teması güçlendikçe, başka ülkelere göre yaşam standartlarının daha düşük olduğunu gördüler. Gorbaçov ülke dışında giderek popülerleşirken, ülkesinde eleştirilerin hedefindeydi.

Neden bugün önemli?

Rusya hükümeti kendi çıkarı için medyanın verdiği mesajları manipüle etme konusunda adeta uzmanlaşmış durumda.

Dünyanın geri kalanı ile karşılaştırılmaktan kaçınmak adına, sıklıkla kendini tarihsel ve kültürel olarak eşi benzeri olmayan, etrafı düşmanlarla çevrilmiş bir yalnız kurt olarak konumlandırdı.

Rusya halkının dikkatini günlük hayatın sorunlarından başka bir yere çekmek için de, ülkedeki bilimsel buluşlar, İkinci Dünya Savaşı'ndaki başarı ve kültürel miras gibi unsurlar, medyanın başlıca anlatılarından biri oldu.

5. Liderlik

Gorbaçov, Sovyet ekonomisinin daha da fazla aşınmasını engellemek için radikal değişiklikler ve genel ahlaka ihtiyaç olduğunun farkındaydı. Ancak hedefine ulaşma yolundaki vizyonunun ne olduğu aslında belirsizdi.

Soğuk Savaşı bitirerek bir kahramana dönüştü belki ama ülkesinde hem insiyatifini yeterince kullanmadığını düşünen reform yanlıları hem de fazla ileri gittiğini düşünen muhafazakarlar tarafından eleştiriliyordu.

Bunun sonucu olarak Gorbaçov, iki tarafın arasını açtı.

Muhafazakarlar da Ağustos 'de Gorbaçov'u iktidardan indirmek için başarısız bir darbe girişiminde bulundu.

Bu darbe girişimi Sovyetler Birliği'ni kurtaramadığı gibi, sonunu da getirmiş oldu.

Bundan yaklaşık 3 gün sonra, darbe girişiminin liderleri ülkeden kaçmaya çalıştı ve Gorbaçov kısa süreliğine de olsa yeniden başa geldi.

Rusya'da Boris Yeltsin ve Sovyetler Birliği'nin kalanındaki diğer liderler de öne çıktı.

Bunu takip eden aylarda cumhuriyetler kendi bağımsızlık referandumlarını düzenlediler ve Aralık ayına gelmeden, Sovyet ülkelerinin kaderi de belirlenmiş oldu.

Neden bugün önemli?

Vladimir Putin, Rusya'nın en uzun süre iktidarda kalan liderlerinden biri.

Putin'in bu kadar uzun süre ayakta kalmasının bir sırrı da, Rusya'yı ilk sıraya koyması, en azından bunu yapıyor gibi görünmesi.

Gorbaçov uzun mücadelelerle elde edilmiş kazanımları, örneğin Sovyet askerlerini alelacele Doğu Almanya'dan geri çekmek gibi adımlarla feda etmekle suçlanırken, Vladimir Putin, Rusya'nın çıkarı için dişiyle tırnağıyla mücadele ettiği izlenimini veriyor.

Putin, Berlin Duvarı yıkıldığında Doğu Almanya'da Sovyet istihbarat servisi KGB için çalışıyordu ve Sovyet askerlerinin çekilmesi ile yaşanan kaosun doğrudan tanığıydı.

Bundan 30 yıl sonra halen NATO'nun Rusya sınırlarına yaklaşmasına sertçe karşı çıkıyor ve son olarak Ukrayna sınırında yaptığı askeri sığınaktan anlaşıldığı gibi, gücünü göstermeye de hazır.

Sovyetler Birliği neden ve nasıl çöktü?

Rus medyası, Mihail Gorbaçov'un Moskova'da bir hastanede 91 yaşında öldüğünü aktardı. Gorbaçov'un yakınları ölümünü doğruladı.

Sovyetler Birliği'nin sekizinci ve son lideri olan Mihail Gorbaçov, devleti reforme etmeye çalıştı. Ancak Sovyetler Birliği, Gorbaçov'un reform yapma çabaları sonrası başlayan siyasi, ekonomik ve etnik parçalanmanın sonucu olarak dağıldı.

'Durgunluk çağı'nı sona erdirmek isteyen Gorbaçov, Komünist Partisi içinde ekonomiyi canlandırmak amacıyla tasarlanan siyasi reform hareketi 'perestroyka'yı başlattı.

İlk başlarda programın 'te SSCB'yi canlandırdığı görüldü ancak 'süper güç' bir silahlanma yarışı ve yıllarca süren kötü yönetimin pençesindeydi.

Komünist rejimin gücünü ve birliğini oluşturan 15 Sovyet Cumhuriyeti hızla dağılıyordu.

Önce Kafkasya bölgesinin Moskova'ya isyan etmesiyle, daha sonra Baltık ülkelerinin katılmasıyla dağılma süreci hızlandı.

'de Estonya, egemenliğini ilan eden ilk Sovyet cumhuriyetiydi ancak Ocak 'de Moskova, ayaklanmayı bastırmak için müdahalede bulundu. Burada göstericilerin üzerine ateş açıldı.

Bu girişimin başarısız olmasından sonra ayaklanan bir diğer ülke Litvanya, 11 Mart tarihli yasa ile bağımsızlığını ilan etti ve SSCB'den resmen ayrılan ilk ülke oldu.

Sovyetler Birliği'nin sekizinci ve son lideri olan Mihail Gorbaçov'un sağlık sorunları yaşadığı ve bu yüzden birliği yönetemeyeceğinin anlaşılması, 19 Ağustos 'de SSCB'ye 'ölümcül darbeyi' vurdu.

Gorbaçov'un açıklamasının ardından tanklar Moskova'ya girdi, halka açık toplantılar yasaklandı ve reform yanlısı gazeteler kapatıldı.

Ülkeyi "kaos ve anarşiye" sürüklenmekten kurtarmak umuduyla OHAL Komitesi kuruldu ancak onun yönetimi de iki gün içinde çöktü.

SSCB bünyesindeki Rusya Federasyonu Başkanı Boris Yeltsin bu 'kaostan' galip çıkarken, Gorbaçov artık her zamankinden daha zayıf bir liderdi.

Moskova hükümeti nüfuzunu korumakta zorlanıyordu. İlerleyen gün ve aylarda Ukrayna ile Baltık devletleri gibi birçok cumhuriyet bağımsızlıklarını ilan etti.

8 Aralık tarihinde, birbirlerinin bağımsızlığını tanıma hareketiyle, üç Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti (Rusya Federasyonu, Belarus Cumhuriyeti ve Ukrayna) Başkanları tarafından Bağımsız Devletler Topluluğu imzalandı. Bu adım Sovyetler Birliği'nin artık var olmadığını deklare ediyordu.

Bunları hızla 11 cumhuriyet daha izledi ve Gorbaçov, önce Komünist Parti lideri olarak emekli olmak zorunda kaldı. Ardından başkanlık görevinden istifa etti.

Başkan Gorbaçov'un istifa etmesinden ve Sovyet bayrağının yerine Rus bayrağının çekilmesinden bir gün sonra 26 Aralık 'de SSCB resmen feshedildi.

Sonraki aylarda eski SSCB'ye bağlı olan 15 cumhuriyetin tamamı bağımsızlık elde etti.

Gürcistan'ın 'de işgal edilmesi, Kırım'ın 'te ilhak edilmesi ve Ukrayna sınırında günümüzde yaşanan gerilimler nedeniyle, aradan geçen otuz yıldan sonra bile, birçok eski SSCB cumhuriyeti Rusya ile temkinli bir tavır içinde.

Aynı şekilde Afrika'nın en büyük iki eski sömürge gücü olan Fransa ve İngiltere, nasıl ayrıldıktan sonra kıta üzerinde bir kontrol mücadelesi verdiyse, Rusya da bugün bu genç devletlerin neredeyse tamamı üzerinde ekonomik, siyasi veya askeri olsun, az ya da çok bir etki yaratma mücadelesi içinde.

nest...

73065 73066 73067 73068 73069