Etmek, eylemek, olmak, kılmak, yapmak gibi yardımcı fiillerinin isim soylu sözcüklerden sonra kullanılması ile oluşturulmuş fiillerdir.
mecbur olmak, dua etmek, doğum yapmak, namaz kılmak, perişan eylemek vs.
Bu şekilde yapılan birleşik fiillerin isim kısmında bir ünlü düşmesi ya da bir ünsüz türemesi varsa birleşik fiil bitişik yazılır.
Yardımcı fiiller -aşağıdaki örneklerdeki gibi- tek başına bir anlam taşıyorsa ve önündeki isimle kaynaşmamışsa asıl fiildir ve bileşik fiil değildir:
Ben ettim, sen etme.
Köyümüzde şimdi kirazlar olmuştur.
Elindeki gömlek ancak beş milyon lira eder.
Boş zamanlarımda kütüphanede olurum.
Bu kazak bana oldu. (bedeni tam geldi)
Bazı kaynaklarda fiil+fiil yapısındaki kurallı bileşik fiillerde kullanılan yeterlilik, süreklilik, tezlik ve yaklaşma fiilleri (-ver, -yaz, -bil vs.) ile ek-fiiller (idi, imiş, ise, -dir) de yardımcı fiil kabul edilir.[2]
Anlamca kaynaşmış (deyimleşmiş) birleşik fiiller[değiştir kaynağı değiştir]
Sıklıkla bir arada kullanılan bazı sözcüklerin zaman içerisinde kaynaşması, deyim haline gelmesi ile oluşmuş birleşik fiillerdir. Örnekler:
Ayak diremek
Başına gelmek
Dudak bükmek
Kafa kafaya gelmek
Baş ağrıtmak
Aklına yatmak
Kafa şişirmek
Göz döndürmek
İkili birleşik fiiller[değiştir
Birleşik Fiiller: Kurallı Birleşik Fiiller, Yardımcı fiille Kurulanlar, Deyimleşmiş Birleşik Fiiller
Yapılışları/oluşumları itibariyle Türkçede üç türlü birleşik fiil vardır:
1) Yardımcı Fiillerle Yapılan Birleşik Fiiller
2) Kurallı Birleşik Fiiller a) Sürerlik (Süreklilik) Birleşik Fiilleri b)Tezlik Fiili c) Yeterlik (Yeterlilik) Fiili d) Yaklaşma Fiili
3) Anlamca Kaynaşmış (Deyimleşmiş) Birleşik Fiiller
En az iki sözcüğün, birleşerek veya öbekleşerek oluşturduğu eylemlerdir. Birleşik eylemler farklı yöntemlerle oluşturulabilir:
1) Yardımcı Fiillerle Yapılan Birleşik Fiiller
&#;Etmek, olmak; bulmak, yapmak, buyurmak, eylemek ve kılmak&#; yardımcı fiilleri ad soylu bir sözcükle bir eylemi birlikte ifade edecek şekilde öbekleşir, birleşik fiil oluşturur.
Örnekler:
akın etmek,
göç etmek,
kul olmak,
mecbur olmak,
son bulmak,
kabul buyurmak,
dikkat buyurmak,
namaz kılmak,
icra kılmak
doğum yapmak,
hesap yapmak gibi.
Sizin görüşlerinizi kabul etmiyorlar.
Teşekkür ederim, diyerek yanımızdan ayrıldı.
Tanıştığımıza memnun oldum, yine görüşelim.
Bizleri mutlu kıldınız.
Dikkat! Yardımcı eylemlerin kendilerinden önceki adlarla birleşik yazılmaları için ad soylu sözcükte ya ses düşmesi ya da ses türemesi olmalıdır:
Çıktım, seyreyledim Frengistan&#;ı illeri var bizim ile benzemez. (seyir eyledim)
Zannedersem, geçen yıl fark etmiştim yalnız kaldığımı. (zan edersem)
Kadıncağızın hayatı zehrolmuştu oğlunun yüzünden. (zehir olmuştu)
Dikkat! &#;etmek&#; ve &#;olmak&#; sözcükleri tek başlarına bir anlam kazanmışlarsa yardımcı eylem değil eylemdir; bunlardan önceki sözcük farklı bir öğedir veya bir öğenin parçasıdır.
Bu yıl meyveler erken oldu. (&#;oldu&#;, tek başına eylemdir; &#;olgunlaşmak&#; anlamındadır.)
Sizce bizim bu ev kaç para eder? (&#;eder&#;; &#;tutar&#;, &#;satılır&#; gibi anlamlar taşımaktadır.)
Birkaç dakika sonra orada olurum. (&#;olurum&#;; &#;bulunurum&#;, &#;ulaşabilirim&#; gibi anlamlar taşımaktadır.)
Evlendikten yedi yıl sonra çocukları oldu. (&#;oldu&#;; &#;dünyaya gelmek&#;, &#;doğmak&#; gibi anlamlar taşımaktadır.)
Örnek Soru Aşağıdaki cümlelerin hangisinde &#;etmek&#; sözcüğü yardımcı eylem olarak ? (ÖSS &#; ) A) Bu konuda ona ancak sen yardım edebilirsin. B) Evde yoktuk, misafirlerimizi yolcu etmeye gitmiştik. C) Bu ödülü çoktan hak ettiğini o da biliyordu. D) Bu tablo sence on bin lira eder mi? E) Bunu birçok kez kendisinden rica ettim. Cevap: D
Örnek Soru Aşağıdaki cümlelerden hangisinde &#;olmak&#; sözcüğü tek başına yüklem görevi üstlenmiştir? A) Olanları duyunca yüzü bembeyaz olmuştu. B) Yolcu gemisi sonunda gözden kayboldu. C) Oğlunuz bu yıl doktor olacak. D) Kız kardeşiniz geçen yıl mı öğretmen oldu? E) Sonunda hep senin dediklerin oluyor. Cevap: E
Uygulama: Aşağıdaki dizelerde geçen eylemleri ve yardımcı eylemle kurulan birleşik eylemleri bulunuz. Kimi benim gibi erir derdinden Kimi senin gibi mutlu olur. Bahsetti derinden ona hâlim Aşkın bu onulmaz yarasından
2) Kurallı Birleşik Fiiller
Belli bazı fiillerin başka fiillerle, bir ara yardımcı ünlünün de yardımıyla birleşmesi yoluyla oluşurlar, (fiil + ara ses + fiil) En önemli özellikleri bitişik yazılmalarıdır. Belli bazı anlamları ifade ederler.
a) Sürerlik (Süreklilik) Birleşik Fiilleri:
&#;-edurmak, -ekalmak, -egelmek&#; eylemleri getirilerek yapılır. Eylemin gerçekleşmesindeki sürekliliği ifade ederler.
Siz şu yazıyı inceleyedurun biraz sonra ben de size katılırım.
O giderken arabanın ardından bakakaldık. (Olumsuz kullanımları yoktur.) Bakakaldık.
b) Tezlik Fiili:
&#;-ivermek&#; fiiliyle yapılır. Eylemin çabucak, kısa zamanda; bazen de umulmadık zamanda aniden gerçekleşiverdiğini ifade eder.
Bardak elimden düşüverdi.
Adamcağız bayılıvermesin mi?
Not: Olumsuz kullanımlarında önem vermeme, oralı olmama gibi anlamlar ortaya çıkar:
Bugün de dışarıya çıkmayayıver.
Onlar sizden hoşlanmıyorsa, siz de onlara gitmeyiverin canım!
c) Yeterlik (Yeterlilik) Fiili:
&#;-ebilmek&#; fiiliyle yapılır. Fiile &#;gücü yetme, başarma&#; anlamı katar. İzin isteme, izin verme, olasılık gibi anlamlar da katabilir.
Arabayı tek başıma itebilirim. (Gücü yetme)
Gidebilir miyiz? (İzin isteme)
Gidebilirsiniz, (izin verme)
Bugün yağmur yağabilir. (Olasılık)
Bu birleşik eylemin olumsuzluğu değişik biçimlerde yapılabilir:
Bu kullanımlarda bazen isteğe bağlı, bazen istek dışı olasılık anlamı görülebilir:
Yarın, bir işim çıkarsa gelemeyebilirim. (İstek dışı olasılık)
Bu konuya değinmeyebilirim. (İsteğe bağlı olasılık)
d) Yaklaşma Fiili:
&#;-eyazmak&#; fiiliyle yapılır. Eylemin gerçekleşmediğini; ancak gerçekleşmeye yaklaştığını ifade eder:
Adam korkudan bayılayazdı.
Bardağı düşüreyazdım.
Not: &#;-esi&#;, &#;-eceği&#;, &#;-miş&#;, &#;-r, -mez&#; eklerini alan eylemlerle &#;gel-mek&#;, &#;ol-mak&#;, &#;bulun-mak&#;, &#;tut-mak&#; eylemleri öbekleşerek (Bunlar ayrı yazılan birleşik eylemlerdir.) &#;başlama&#;, &#;bitirme&#;, &#;isleklenme&#;. &#;beklenmezlik&#; anlamı kazandırabilir:
Oy, göresim geldi sevdiğim seni. (isteklenme)
Hayret, çocuğun ders çalışacağı tuttu. (beklenmezlik)
Buraya kadar gelmiş bulunduk, içeriye girelim bari. (bitirme)
Gider olduk bu yerlerden, kalanlara selam olsun. (başlama)
Dizlerim tutmaz oldu, biraz dinlenelim. (başlama)
Örnek Soru Türkçede birleşik eylemler, ad soylu bir sözcükle yardımcı eylemlerden oluşan öğelerdir. Bu tanımın dışında kalan birleşik eylem, aşağıdakilerden hangisinde vardır? A) Bunun böyle olacağını hissetmiştim. B) Aceleye gerek yok, biraz sabret. C) Nasıl oldu bilmem, birden ortadan kayboldu. D) Kaç gündür bu daracık yere hapsolduk. E) Artık bastonsuz yürüyebiliyormuş. Cevap: E
Örnek Soru Aşağıdaki altı çizili birleşik eylemlerden hangisinin kuruluşu (yapılışı) ? A) Müdür Bey, sizinle bir daha görüşmeyebilir. B) Sizler gidedurun benim birazcık işim var. C) Yazarımızla benim için bir görüşüversen! D) Ayağım kayınca, merdivenden düşeyazdım. E) Onunla çalışmaktan vazgeçti sanırım. Cevap: E
Uygulama:
&#; Böyleyken ilkbahar da bir taraftan kapıya dayanmıştı. Onları, kır çiçeklerinin kokusunu rüzgârın taşıdığı, şehrin sapa yerlerine, ansızın görülüveren sapa ve havasız mahallelere; daracık dönemeçlere çağırıyordu. Bu bir cesaretti. Bahar en zapt edilmez zannedilen yerlere de girmiş hatta&#;&#; Bu parçayla ilgili aşağıdaki soruları cevaplayınız. 1. Birleşik eylemleri bulunuz, bunların türlerini yazınız. 2. Birleşik sözcükleri yazınız. 3. İsim tamlamalarını bulunuz ve türlerini yazınız. 4. Sıfat tamlamalarını bulunuz.
3) Anlamca Kaynaşmış (Deyimleşmiş) Birleşik Fiiller
Genellikle ad soylu bir sözcükle bir fiilin kalıplaşıp anlamca kaynaşmasıyla oluşur. Çoğu mecazlıdır. Bu özellikleriyle deyim sayılırlar:
hasta düşmek, yorgun düşmek, çaptan düşmek, gözden düşmek&#;
hakkından gelmek, göz boyamak, yola gelmek&#;
Bazı durumlarda ikiden fazla sözcüğün öbekleşmesi de görülür:
süt dökmüş kediye dönmek,
etekleri zil çalmak&#;
Bunlar, genellikle anlamla ilgili sorularda karşımıza çıkmaktadır.
Örnek Soru Aşağıdaki altı çizili yüklemlerden hangisi &#;deyim&#; özelliği taşımaktadır? A) Birkaç gün sonra bu güzelim şehri . B) Korku-saygı karışımı bir duyguyla ona . C) Kendine dikkat etmezsen . D) En sonunda kararından onu. E) Karşımıza geçmiş hiç utanmadan. Cevap: B
Örnek Soru Aşağıdakilerin hangisinde birden çok birleşik fiil vardır? (ÖYS &#; ) A) Kimi benim gibi erir derinden Kimi senin gibi çok mutlu olur B) Bahsetti derinden ona halim Aşkın bu onulmaz yarasından C) Soldu günden üne sessiz soldu Dediler hep: &#;Kıza bir hâl oldu!&#; D) Bir öğreniversin aşkı Ağacı o vakit seyredin E) Dalıveriyoruz arada bir Belli bir şey var aramızda Cevap: D
Uygulama:
Aşağıdaki cümlelerde geçen anlamca kaynaşmış birleşik fiilleri bulup nasıl oluştuklarının açıklamasını yazınız.
Buraya gelebilirsen gözünü dört aç ki olayları takip edebilesin.
Maaşı alınca elimiz genişledi, rahatladık.
Bana söylediklerini dert etmiyorum.
Ayrıca bakınız ⇒ Türkçede Birleşik Fiiller ve Anlam Kaymaları
Sürerlik Fiili Ne Demek? Sürerlik Fiili Kelimesinin TDK Sözlük Anlamı Nedir?
Sürerlik Fiili Ne Demek? Sürerlik Fiili Kelimesinin Güncel TDK Sözlük Anlamı Ne Demektir?
Cevap: Bir Fiile -E Zarf-Fiil Ekiyle Durmak, Kalmak, Görmek Fiilleri Getirilerek Oluşturulan Ve Süreklilik Kavram&#x; Veren Birleşik Fiil: Gidedurmak. Bakakalmak. Yapagörmek Gibi
Sürerlik Fiili Kelimesi Nasıl Yazılır? Sürerlik Fiili Kelimesinin Doğru Yazımı Nedir?
Cevap: Sürerlik Fiili
Sürerlik Fiili kelimesi ile Google aramalarda en çok sorulan sorular şunlardır: Sürerlik Fiili ne demek? Sürerlik Fiili kelimesi nasıl yazılır? Sürerlik Fiili kökeni nedir? Sürerlik Fiili kelimesinin cümle içerisinde kullanımı
