Fiilimsi Ek Fiil

kaynağı değiştir]

Türkçede isim-fiil (mastar), sıfat-fiil (ortaç) ve zarf-fiil (ulaç) olmak üzere üç fiilimsi türü vardır. Bunların ortak özellikleri şöyle sıralanabilir:

• Fiil, anlamını tamamıyla yitirmez.
• Fiile gelen, olumsuzluk eki hariç, zaman ve şahıs ekleri gibi fiile özel ekleri almaz, yani fiil çekimine girmezler.
• Fiil cümlelerinde yüklem olamazlar. Ancak isim cümlelerinde ek-fiil eki alarak yüklem olabilirler.
• Fiilimsi olan kelimeler veya fiilimsi ile oluşan kelime grupları cümlede yan cümlecik oluşturabilirler.
• Fiilimsiler bulundukları cümleyi birleşik yapılı hâle getirebilirler.
• Fiilimsi ekleri yapım eki olarak da tanımlanabilir.
• Fiilimsileri niteleyen kelimeler zarf görevinde olurlar.

Fiilimsi çeşitleri[değiştir kaynağı değiştir]

Ana madde: Sıfat-fiil

Fiillerin cümlede sıfat görevinde kullanılan hâlleridir. Fiillerin sonuna sıfat-fiil ekleri getirilerek oluşturulurlar.^[2] Fiillere -an, -ası, -mez, -ar, -di(k), -ecek, -miş ve -di(ği) eklerinin getirilmesiyle türemişlerdir.

• Gelecek yıl işe başlayacak.

• Polisler olası kazaları önlemek için kar zinciri kontrolü yapıyorlardı.

• Salonda hep tanıdık yüzler vardı.

• Haşladıktan sonra, suyu iyice süzülmüş sebzeleri kâseye boşaltıyoruz.
• Okuldan sonra koşar adım yanıma geldi.

Sıfat-fiiller, ardından bir isim gelmiyorsa adlaşır:^[3]

• Sinirli olduğu her halinden anlaşılıyor.^[3]
• Toplantıya gelmeyeceğini biliyordum.
• Yoldan geçenleri gözlüyordu.
• Eve gelirken bir tanıdığa rastladım.

Zarf-fiil[değiştir kaynağı değiştir]

Ana madde: Zarf-fiil

Fiil kök ve gövdelerine getirilen eklerle geçici zarf oluşturan yapılara zarf fiil denir.^[4] Çekim eki almazlar.^[2] Fiillere -esiye, -ip, -meden, -ince, -ken, -eli, -dikçe, -erek, -r -mez, -diğinde, -e -e, -meksizin, -cesine eklerinin getirilmesiyle türemişlerdir.

• Önce eve uğrayıp, daha sonra bize gelecekmiş.
• Ancak çok çalışarak başarılı olabilirsin.
• Yemeğimi bitirir bitirmez gelirim.
• Gidiyordum, gurbeti gönlümde duya duya

Ulukışla yolundan Orta Anadolu'ya - Faruk Nafiz Çamlıbel

Kaynakça[değiştir kaynağı değiştir]

-di, -dir ve -miş ek-fiilleri isim, sıfat, zarf gibi isim soylu sözcüklere eklenerek, cümlede ana yüklem olarak kullanılmalarını sağlar:

• Kapıyı açan annemdi. (annem i-di)
• Elma lezzetli bir meyvedir.
• Bu bina ne kadar da yüksekmiş. (yüksek i-miş)

Yüklemler kullanıldıkları cümlelerde iş, oluş, hareket ya da durum anlatan kelimelerdir. Adlar kendi başlarına iş, oluş, durum ya da hareket anlatamazlar ve yüklem olamazlar. Adların yüklem olabilmesi, durum, zaman ya da dilek alabilmesi için ek-fiil alması gerekir. Bununla birlikte "-dir" ek-fiili bazen pratik nedenlerle, anlatım bütünlüğünü sağlamak için ya da yazı türüne bağlı olarak kullanılmayabilir. Bu şekildeki -dir ekine "gizli ek-fiil" denir ve yazı dilinde belirtilmek istendiğinde parantez içinde gösterilir.

Örnek:

• Hayat çok güzel(dir).
• Ben bir öğrenciyim(dir).

"Ben bir öğrenciyim." örneğindeki -im şahıs eki sıklıkla iyelik ekleri ile karıştırılır. İyelik ekleri, bir varlığın kime ait olduğunu belirtir. Ek-fiil ise fiilin zamanı ile ilgili bilgi verir:

• Defne benim öğrencim(dir). iyelik eki + (ek-fiil)
• Ben öğrenci-y-im(dir). 1. tekil şahıs eki + (ek-fiil) (y ise kaynaştırma harfidir)

"Okumak", yazmak, çizmek, göçmek" gibi bazı fiillerin geniş zaman kipi; aynı fiillerden yapım ekleri ile türetilmiş isimlerle aynı yazıma sahiptir (okur, yazar, çizer, göçer, gibi). Bu sözcüklerin ek-fiil almış hâlleri; geniş zaman kipleri ile karıştırılabilir. Ayırabilmek için bazen sözün gelişine, neyi îmâ ettiğine veya öznesine bakmak gerekir lâkin bazen de çözülemez. Meselâ "Siz o zamanlar yazar mıydınız?" sorusuna cevaben "Ben o zamanlar hem okur hem yazardım." cümlesinde okumak-yazmak fiillerinden mi yoksa okur ve yazar kişiliklerinden mi bahsedildiği meçhuldür.

Örnekler:

• Eve gidince defterine yazarsın. (geniş zaman kipinin 2. tekil şahıs çekimi. Yazmak sözcüğü fiildir)
• Sen çok iyi yazarsın(dır). (ek-fiilin 2. tekil şahıs çekimi. "Yazar" sözcüğü, "yazmak" fiilinden türetilmiş bir isimdir)
• Sen çok iyi yazarsın(dır). (ek-fiilin geniş zaman 2. tekil şahıs çekimi. Yazmak kelimesi fiildir)

• Sen çok iyi yazardın. (ek-fiilin geçmiş zamanın hikâyesi kipinde 2. tekil şahıs çekimi. "Yazar" kelimesi, "yazmak" fiilinden türetilmiş bir isimdir) (yazar i-di-n)
• Sen çok iyi yazardın. (ek-fiilin geniş zamanın hikâyesi kipinde 2. tekil şahıs çekimi) (yazar i-di-n)

Fiilimsiler cümlede isim soylu sözcükler gibi davrandığından, ek-fiiller fiilimsilerin de yüklem olarak kullanılabilmesini sağlar:

• Huzursuzluk çıkaranlar, partiye davetsiz gelenlerdi. (adlaşmış sıfat-fiil)
• En son istediğim şey buraları bırakıp gitmek(tir). (isim-fiil)

Ek-fiilin şartı (-se)[değiştir

nest...

177457 177458 177459 177460 177461