Bülent Kısa Pdf

Dr. Süer Eker Prof. Dr. Ülkü Çelik Şavk Yayın Koordinatörü/Publishing Coordinator Halil Ulusoy Kapak Fotoğrafı/Cover Photograph © Oleksandr Rybalko ISBN: © Uluslararası Türk Akademisi/International Turkic Academy Barış ve Uyum Sarayı Tauelsizdik Cad. No Astana / Kazakistan Tauelsizdik street 57, , Palace of Peace and Reconciliation Astana city, , Republic of Kazakhstan funduszeue.info • [email protected] Tel: +7 () © Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığı Presidency of the Board of Trustees of the Khoja Akhmet Yassawi International Turkish-Kazakh University  Taşkent Cad. Şehit H. Temel Kuğuoğlu Sokak. No: 30 Bahçelievler/Ankara Taşkent avenue Şehit H. Temel Kuğuoğlu street. No: 30 Bahçelievler/Ankara, Turkey Tel: 06 00 • Faks: 06 09 funduszeue.info • [email protected] Uyarı: Kitapta ifade edilen fikir ve görüşler sadece yazarlarının olup Uluslararası Türk Akademisi ve Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığının görüşlerini yansıtmaz. Disclaimer: The views and opinions expressed in this book are those of the authors and do not necessarily reflect the opinions of the International Turkic Akademy and Presidency of the Board of Trustees of the Khoja Akhmet Yassawi International Turkish-Kazakh University  Dedication / İthaf / Самоотверженность V AZERBAYCAN AZERBAYJAN АЗЕРБАЙДЖАН KIRGIZİSTAN KYRGYZSTAN КИРГИЗИЯ KAZAKİSTAN KAZAKHSTAN КАЗАХСТАН TÜRKMENİSTAN TURKMENISTAN ТУРКМЕНИСТАН ÖZBEKİSTAN UZBEKISTAN УЗБЕКИСТАН TÜRK DEVLETLERİNİN BAĞIMSIZLIKLARININ YILI ONURUNA IN MEMORIAM OF THE 25th ANNIVERSARY OF THE INDEPENDENCE OF THE TURKIC STATES ПАМЯТИ ЛЕТИЯ НЕЗАВИСИМОСТИ ТЮРКОЯЗЫЧНЫХ ГОСУДАРСТВ TEHLİKEDEKİ TÜRK DİLLERİ ENDANGERED TURKIC LANGUAGES ТЮРКСКИЕ ЯЗЫКИ, НАХОДЯЩИЕСЯ ПОД УГРОЗОЙ ИСЧЕЗНОВЕНИЯ VOLUME / CİLT 2 VI MESSAGE FROM THE PRESIDENT/BAŞKANDAN MESAJ/ПРЕЗИДЕНТТЕН ХАБАРЛАМА/ОБРАЩЕНИЕ ПРЕЗИДЕНТА Prof. Dr. Darhan Kıdırali Uluslararası Türk Akademisi Başkanı President Darkhan Kydyrali International Turkic Academy Dil, şüphesiz, insanlığın en değerli hazine- Language is undoubtedly one of the most lerinin başında gelir. İnsanlar, duygu-düşünce- precious treasures of humanity. People apply lerini aktarmak, kendilerini ifade etmek, bilgi language to convey feelings and thoughts, to ve birikimlerini paylaşmak, dünyayı tanımak express themselves, to share accumulation of ve tanıtmak için dile müracaat eder. Dil ye- knowledge, or even to recognize and promote the world. A person who does not know the terliğine sahip olmayan, kelimeleri yerinde language enough, who is not able to use words ve doğru kullanamayan bir insan sağlıklı dü- properly and correctly cannot think straight şünemez, dünyayı kavrayamaz. Aslında dili and comprehend the environment. In fact, ex- incelemek, insan şuurunun sırlarını çözmekle amining the language is equivalent to explore eşdeğerdir. Dolaysıyla, dil sadece bir ileti- mysterious of human consciousness. There- şim aracı değildir, aynı zamanda insanı diğer fore, language is not only means of communi- varlıklardan ayıran, medeniyet inşa eden çok cation; it is also very significant cultural asset önemli kültürel değerdir; bir milletin geçmişi- that separates human beings from other beings ni, bugününü ve geleceğini belirleyen önemli and builds civilization. At the same time, it is unsurdur. Bu bakımdan Türkiye Cumhuriye- important factor that determines past, present ti’nin kurucusu M. K. Atatürk’ün ‘Türk dili, and future of a nation. In this regard, the brief expression of M.K. Atatürk has great mean- dünyada en güzel, en zengin ve en kolay olabi- ing: ‘Turkish language is the most beautiful, lecek bir dildir. Türk dili, Türk milleti için kut- richest and easiest to understand language in sal bir hazinedir. Çünkü, Türk milleti geçirdiği the world. Turkish language is a sacred treas- nihâyetsiz felâketler içinde bugün kendi milli- ure for the Turkish nation. Because today the yetini yapan her şeyin dili sayesinde muhafaza Turkish nation realizes that everything that olunduğunu görüyor. Türk dili, Türk milletinin constitutes its own nationality has been pre- kalbidir, zihnidir.’ vecizesi büyük anlam taşı- served by its language in endless disasters that maktadır. Bu sebeple, sadece geçmişten sü- the Turkish nation faces. Turkish language is zülüp gelen sözümüzü değil, geleceğe bakan the heart and mind of Turkish nation.’ Conse- özümüzü de içerdiği için dilimizi korumamız quently, since the language includes not only our speeches coming from the past, but also ve zamanın gereklerine göre geliştirmemiz ge- our essence looking to the future, it is essential rekmektedir. to protect and develop our precious language in compliance with the necessities of time. Genel kabule göre, günümüz dünyasında 6,, dil vardır. Maalesef, dillerin sayı- According to general acceptance, there are sı giderek azalmaktadır. Az nüfuslu halkların 6,, languages in today’s world. Un- dilleri, dünya dillerinin yarısını teşkil etmek- fortunately, the number of languages has been tedir. Bu dillerin önemli bir kısmı yakın ge- getting smaller and smaller and many of them lecekte kaybolma tehlikesiyle karşı karşıyadır. are in danger of disappearing. These are pri- VOLUME / CİLT 2 MESSAGE FROM THE PRESIDENT/BAŞKANDAN MESAJ/ПРЕЗИДЕНТТЕН ХАБАРЛАМА/ОБРАЩЕНИЕ ПРЕЗИДЕНТА VII UNESCO tehlikedeki dillerin korunması marily the languages of minor communities maksadıyla çalışmalar yapmaktadır. UNESCO that constitute half of the world languages. tarafından paylaşılan bilgilere göre, son For this reason, UNESCO endeavors to yıl zarfında ’den fazla dil kaybolmuştur. protect endangered languages. According to Bugün ise dil kritik, dil ciddi tehlike information given by the international organ- altında ve dil ise savunmasız durumdadır. ization, now languages have disappeared Ne yazık ki, bu listede Türk dilleri/lehçeleri de in the last years, languages are in yer almaktadır. Bu durum, özellikle SSCB’nin critical level, ones are seriously endan- yüzyılda izlediği dil politikalarıyla tahrip gered and languages are vulnerable. Turk- edici vahim olayların sonucunda ortaya çık- ish language and dialects are unfortunately mıştır. ranked in this list. This situation is especially the result of devastating events related to the yüzyıl sonunda bağımsızlıklarına ka- foreign policy of the USSR in the 20th cen- vuşan Türk Cumhuriyetleri, dillerini ve kay- tury. bolmakta olan değerlerini koruma altına alma- After gaining their independencies at the ya başlamıştır. Ancak, müstakil devletleri ol- end of the 20th century, Turkic Republics have mayan bazı Türk topluluklarının bu tehlikeyi begun to protect their languages and lost val- atlattıkları söylenemez. Bu sebeple, Türk di- ues. However, it cannot be claimed that some lini araştırmakla mükellef olan ve “Son Sesler communities-without independent states have Kaybolmadan” öz deyişi ile yola çıkan Ulusla- survived this danger. Therefore, Internation- rarası Türk Akademisi ve Hoca Ahmet Yesevi al Turkic Academy who has been obliged to Uluslararası Üniversitesi; değerli bilim adam- investigate Turkish language takes initiative ları Süer EKER ve Ülkü ÇELİK ŞAVK’ın “Before last voices disappear”. Thus, Hodja yürütmekte olduğu ‘Tehlikedeki Türk Dilleri’ Akhmet Yassawi University and International Turkic Academy support the research project temalı uluslararası araştırma projesine destek called “Endangered Languages: Theoretical vermeyi kendilerine bir borç bilmiştir. Framework” conducted by distinguished sci- entists Süer EKER and Ülkü ÇELİK ŞAVK. Sonuç olarak böyle önemli belgesel çalış- As a result, we are proud of revealing such manın ortaya konulmasından kıvanç duyduk. important documentary work. I cordially con- Çalışmaya katılan bütün bilim adamlarını yü- gratulate all the scientists who participated rekten kutlar, bu çalışmanın güzel dilimizin in the work and I hope this work will make korunması çabalarına katkıda bulunması dile- contribution to the protection of our beautiful ğiyle saygılar sunarım. language. Yours respectfully. VOLUME / CİLT 2 VIII MESSAGE FROM THE PRESIDENT/BAŞKANDAN MESAJ/ПРЕЗИДЕНТТЕН ХАБАРЛАМА/ОБРАЩЕНИЕ ПРЕЗИДЕНТА Prof. Dr. Musa Yıldız Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanı Prof. Dr. Musa Yıldız Hodja Akhmet Yassawi University President of Board of Trustees Dil, ‘eşref-i mahlukât’ olan insanı insan yapan en Language is one of the most important values that önemli değerlerinden biridir. Tarihin en eski dönemle- make a human a human, which is the ‘most valuable of rinden günümüze kadar farklı sebeplerle yüzlerce dil yok the created ones’. Since ancient times of history, hun- dreds of languages have disappeared up to date, due to olmuş, mevcut dillerden yüzlerce yeni dil doğmuştur. various reasons, and hundreds were born from the ex- isting ones. Bu kesintisiz ama tabii süreç, özellikle yüzyıldan itibaren Batıda yükselen milliyetçi dalgaların, azınlıkları This continuous, yet natural process gained a dif- ve azınlık dillerini tehdit olarak algılamaya başlamasıyla ferent quality through perception of minorities and lan- farklı bir mahiyet kazandı. Bu dönemde, dil siyasetleriy- guages of those as a threat by the nationalistic waves, le çoğunluğun dilinden ve resmî dilden farklı olan diller which increased especially in the West, after the 19th büyük ölçüde asimile edildi. century. In this age, languages other than the language of the majority and that of the official language assimilated yüzyılın ortalarına kadar Arap alfabesiyle ya- significantly, through language policies. zılan, söz varlığı ve gramer bakımından birbirinden Until the midth century, the fate of Ottoman çok farklı ve uzak sayılamayacak Osmanlı ve Çağatay and Chagatai Turkish, which could not be considered Türkçelerinin kaderi de farklı olmadı. Gaspıralı İsma- very different from and distant to each other in terms of il’in ‘Tercüman’ gazetesiyle simgelenebilecek Ortak Dil words and grammar and which were written in Arabic çabaları, Çarlık Rusyasının, Müslüman Rusya Türkleri- Alphabet, was not much different. Efforts for a Common nin ortak yazı dili Çağatay Türkçesini işlevsizleştirmesi, Language that could be symbolized with the newspaper ‘Tercüman’ of Gaspıralı İsmail, ended with the Tsarist kamu alanından çıkarması ve zamanın ihtiyaçlarını kar- Russia making the Chagatai Turkish, which was the şılayamayacak hale getirmesiyle neticelendi. common written language of Muslim Russian Turks, nonfunctional and omitting it from public use and mak- Ekim Devrimi’nin ardından kurulan Sovyet- ing it become unable to respond to the needs of the time. ler Birliği de ‘böl ve yönet’ ilkesiyle çok sayıda mahal- li yazı dili ihdas etti. Bu diller labirentinin yol açacağı Soviets Union, which was founded after the October anlaşmazlık ve kaos ortamı; Sovyetler Birliği sınırları Revolution in, also created a big number of local dâhilinde farklı dilleri konuşan, farklı dinlerin müntesibi written languages on the principle of “divide and gov- ern”. This environment of conflict and chaos leaded by halkları Rusça konuşan, ateist ‘Homo Sovyetus’ yaratıl- this labyrinth of languages steered the communities that ması hedefine yönlendirdi. Bu politikalar, sahip olduk- spoke different languages and were followers of differ- ları demografik avantajlara rağmen çok nüfuslu Türk ent religions within the borders of Soviets Union to the halklarının dillerini dahi orta ve uzun vadede bütünüyle target to create a Russian speaking and atheist ‘Home işlevsizleştirme tehlikesiyle karşı karşıya getirdi. Sovietus’. These policies, jeopardized the languages of highly populated Turkic people, despite the demograph- Sovyetler Birliğinin dağılmasıyla Türk Cumhu- ic advantages they had, to become non-functional in me- riyetleri bu tür bir akıbetten kurtuldu. Rusya sınırları dium and long terms. dâhilinde kalan Türk dillerinin ise, kısa ve orta vadede Turkic Republics evaded this end, with the dissolu- Rusçaya bir alternatif oluşturma imkânları bulunmadığı tion of Soviets Union. Turkic Languages that remain in gibi, Rusça karşısında folklorik ve sembolik birer öğe the Russian borders do not have a possibility to become olmaktan öte şansları yoktur. Rusya örneğindeki bu tes- an alternative to Russian in short and medium terms, nor pitin, Türk dillerinin yerli azınlık dili olarak konuşuldu- a chance to become something more than a folkloric and ğu diğer ülkeler için de geçerli olduğu ifade edilebilir. symbolic element against Russian. This finding in the example of Russia, can be deemed as valid in the other Günümüz şartlarında ise farklı dillerin kültürel zengin- countries, where Turkic languages are spoken as a lan- guage of local minorities. lik unsuru ve insanlığın binlerce yıl boyunca sahip olduğu birikimleri taşıyan bir araç olarak değerlendirilmeye başla- Under the circumstances of today, upon the fact that masıyla bu kez ‘tehlikedeki diller’ ve bu dilleri ‘belgeleme different languages have started to be considered as an veya yeniden canlandırma’ girişimleri gündeme geldi. element of richness and a tool bearing the accumulation VOLUME / CİLT 2 MESSAGE FROM THE PRESIDENT/BAŞKANDAN MESAJ/ПРЕЗИДЕНТТЕН ХАБАРЛАМА/ОБРАЩЕНИЕ ПРЕЗИДЕНТА IX Sosyal, siyasal, bilimsel farklı pek çok görünümle- of thousands of years of humanity, attempts to define the ri bulunan ‘tehlikedeki diller’ olgusu, ’lı yıllardan ‘endangered languages’ and ‘certify and revive’ these itibaren uluslararası kamuoyunun gündeminde önemli languages have come to fore. bir yer tutmaya başladı. Dilleri ve tabiatıyla kültürleri The fact of ‘Endangered languages’ that has many yok olma, gelecek nesillere aktarılamama tehdidi ile kar- different aspects as social, political and scientific, has şı karşıya kalan genellikle az nüfuslu halklar, özellikle become a very important subject in the agenda of inter- Batı ülkelerinde sivil toplum kuruluşları ve misyoner national public since the s. Generally underpopu- teşkilatlarından üniversitelere kadar pek çok kurum ve lated communities, which face with extinction in term of kuruluşun ilgili odağı oldu. languages and thus, of culture and with the threat of not being able to transfer it to new generations, became the Çoğu örnekte geri dönüşü mümkün olmayan bu focus of attention of many institutions and organizations süreçte, yok olma riskiyle karşı karşıya bulunan dilleri, from the non-governmental organizations and missioner institutions to universities, in particular in the Western diğer bir ifadeyle ‘tehlikedeki diller’i belirli ölçüde kayıt World. altına alma, belgeleme ve bu dillerin yok olma süreçle- rini, en azından, yavaşlatma konusunda UNESCO’nun In this process, which is irremediable in most cases, ‘Tehlikedeki Diller Atlası’ ve Google tarafından destek- various works have started at a certain level to record, lenen ‘Endangered Languages’ vb. dünya genelinde çe- certify and at least to slow down the extinction process şitli çalışmalar yürütülmeye başladı. Anılan bu çalışma- of these languages that face with the threat to extinct, in other words ‘endangered languages’.‘Atlas of the lar, dünyadaki bütün ‘tehlikedeki diller’i kapsar nitelikte World’s Languages in Danger’ of UNESCO and ‘En- olmasına rağmen, özelde, risk altındaki Türk dillerinin dangered Languages’ page supported by Google are two durumu, Türkoloji araştırmaları içerisinde ayrıca ele of those. Although these mentioned studies cover all the alınması gereken bir konu haline geldi. ‘endangered languages’ in the world, specifically, the situation of the threatened Turkic languages has become Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üni- a subject that needs special consideration under the Tur- versitesi Mütevelli Heyet Başkanlığı ve Uluslararası cology researches. Türk Akademisi tarafından desteklenen ‘Tehlikedeki ‘Endangered Turkic Languages Project’ supported Türk Dilleri Projesi’, yukarıda dile getirilen fiili durum- by Hodja Akhmet Yassawi International Turkish-Ka- lardan hareketle, konuya Türkiye merkezli ancak Türk zakh University Presidency of Board of Trustees and dili konuşan halklara yönelik bir bakış ve yorum ortaya International Turkish Academy, delivers a vision and koymaktadır. interpretation to the subject, centered in Turkey, yet de- voted to the Turkic language spoken communities based ‘Tehlikedeki Türk Dilleri Projesi’, UNESCO’nun on the actual situation mentioned above. the scientific studies on the issue, and prepare a basic reference guide eventually. Türk Cumhuriyetlerinin bağımsızlıklarının yirmi beşinci yılına ve UNESCO Hoca Ahmet Yesevi The book set, at the quality of a four volume ency- clopedia, which is the product of “Endangered Turkic Yılına ithaf edilen ‘Tehlikedeki Türk Dilleri Projesi’nin Languages Project” and dedicated to the twenty fifth ürünü dört ciltlik ansiklopedi niteliğindeki kitap seti, anniversary of independence of Turkic Republics and başta Türkiye olmak üzere, ABD, Almanya, Azerbay- UNESCO Hodja Akhmet Yassawi Year consists of can, Çin, Kazakistan, Macaristan, Romanya, İsveç, Rus- copyright and translation articles on Turkic Languages ya, Ukrayna, Yunanistan vd. Bu düşüncelerle projenin hayata geçmesini sağlayan değerli bilim insanlarına çok değerli katkıları münase- I would like to thank to the esteemed scientists, who betiyle teşekkür ederim. Bu çalışmaya imzalarını atan ensured the realization of this project, for their substan- farklı ülkelerden bilim insanlarının ve araştırmacıların tial contributions. I would like to express that the publi- cation of this common platform created under hard cir- zor şartlar altında ve dört yılı aşan bir sürede oluşturdu- cumstances and in a period of time of over four years by ğu bu ortak platformun proje ile bir kitapta toplanarak scientists and researchers, who are the signatories of this yayımlanmasının, oldukça önemli olduğunu ifade etmek study, from different countries, through the compilation isterim. in a book through the project is very important. VOLUME / CİLT 2 X PREFACE/ÖN SÖZ/ПРЕДИСЛОВИЕ Süer Eker Ülkü Çelik Şavk TEHLİKEDEKİ TÜRK DİLLERİ PROJESİ: ENDANGERED TURKIC LANGUAGES GENEL BİR BAKIŞ PROJECT: AN OVERVIEW (ÖN SÖZ) (PREFACE) Yapılan bilimsel çalışmalardan elde edilen veri- Research findings suggest that language diversi- ler yeryüzündeki dil çeşitliliğinin giderek azaldığını ty in the world has decreased and the UNESCO data ve UNESCO’nun saptamalarına göre yaklaşık 7, indicate that the majority of nearly 7, languages dilin büyük bir bölümünün konuşurlarının tümünü will lose their speakers soon. yitireceğini ortaya koymaktadır. Endangered languages are those which are not or Yok olma tehlikesi ile karşı karşıya bulunan dil- are less transferred to next generations, making their ler, kuşaklar arasında yeterince veya hiç aktarılma- speakers less and putting these language under the rick yan, dolayısıyla konuşur sayısı giderek azalan ve of total extinction. There are revitalization attempts in öngörülebilir süreçte konuşuru kalmayacak derecede regard to these languages. However, given that the sig- risk altında bulunan dillerdir. Bu süreçte kültürel de- nificance of cultural values are not given importance in ğerler tam anlaşılamadan yaşatılmaya çalışılmakta, this process, such languages become part of the dom- birkaç kuşak sonra da baskın kültürün bir parçası hâ- inant culture after two or three generations. For a lan- line gelmektedir. Dillerin yok olması, aynı zamanda guage to disappear also means the extinction of its cul- kültürlerin de yok olması, bu da dillerin ve kültürle- ture and of its knowledge and experience background rin insanlık tarihi boyunca taşıdıkları ve yaşattıkları which are the products of that language and its culture. bilgi ve birikimin yok olması anlamına gelmektedir. Today there are many institutions and individual Bugün pek çok ülkede özellikle kısa vadede yok initiatives such as universities, missionary organiza- olma tehlikesine maruz dillerin ve kültürlerin ‘son tions, non-governmental organizations, etc. in differ- sesleri duyulmadan’ yarına aktarılmasına katkı sağla- ent countries which have a common goal of contrib- mayı amaçladığını ifade eden farklı ajandalara sahip uting to the transfer of those languages under the risk of endangerment in short-term and their cultures to üniversiteler, misyoner örgütleri, sivil toplum örgüt- next generations before ‘their last voices are heard’. leri vb. pek çok kurum, kuruluş ve bireysel inisiyatif- ler bulunmaktadır. Endangered Turkic Languages Project Tehlikedeki Türk Dilleri Projesi Turkic languages are significant part of ‘endan- gered languages’. Turkic languages are currently Uluslararası yazında ‘tehlikedeki diller’ olarak spoken dominantly in the Turkic republics. The other adlandırılan diller arasında Türk dilleri de önemli bir Turkic languages are also spoken in different coun- yer tutmaktadır. Günümüzde bağımsız Türk cumhuri- tries, such as Tatar language in Russian Federation, yetleri dışında özellikle Rusya Federasyonu’nda Ta- Azerbaijani Turkish in Iran, Uigur language in China tarca, İran’da Azerbaycan Türkçesi, Çin’de Uygurca, and Uzbek language in Afghanistan. Although these Afganistan’da Özbekçe vb. Türk dilleri, konuşurları- languages are not under the risk of endangerment in nın sahip oldukları demografik avantajlar nedeniyle short-term due to the advantageous demographical kısa vadede tehlikede olmamalarına karşın diğer az status of their speakers, there also other Turkic lan- konuşurlu Türkçe yazılı ve sözlü değişkelerin tama- guages with less speakers. The latter group is under mı farklı düzeylerde yok olma tehlikesiyle karşı kar- the the risk of endangerment in terms of their written şıyadır. and spoken varieties. VOLUME / CİLT 2 PREFACE/ÖN SÖZ/ПРЕДИСЛОВИЕ XI Öte yandan ‘tehlikedeki dil’ kavramının sınırla- On the other hand, there have been continuing rını ve içeriğini belirlemek bir hayli tartışmalı ko- debates over the limitations and scope of the con- nudur. Tehlikenin sınırları araştırmacıya, araştırma cept of ‘endangered languages’. Limitations about kurumuna göre değişebilmekte, bir tarafın tehlike endangerment have been varied from one researcher sınırlarına aldığı bir dil, diğer tarafça ‘güvende’ gö- to the others. A language can be categorized as an en- rülebilmektedir. Bu çalışmada yer alan ‘tehlikedeki dangered language by a certain group of researchers, Türk dilleri’ni belirlemede temel ölçüt olarak UNES- but the others may describe the same language as not CO’nun Tehlikedeki Dünya Dilleri Atlası (UNESCO under such endangerment threat. In the present study Atlas of the World’s Languages in Danger) esas alın- the basic criterion employed in identifying endan- mıştır. Atlas’ta Rusya Federasyonu’nda konuşulan gered Turkic languages is the UNESCO Atlas of the Türk dillerinin, Tatarca dışında, Başkurtça, Çuvaşça World’s Languages in Danger. In the Atlas all Tur- ve Yakutça dahil, tamamı farklı düzeylerde tehlikede kic languages spoken in Russian Federation, includ- gösterilmiştir. Atlas’ta yer almayan Çin Kazakçası, ing Tatar language, Bashkir, Chuvash and Yakut are Çin Kırgızcası, Avrupa’daki yerli ve göçmen Tatar ve classified as endangered languages at different levels. Başkurt vb. Türk dilleri de aynı şekilde proje kapsa- Those Turkic languages which are not classified as mına dahil edilmiştir. endangered languages in the Atlas are Kazakh and Kyrgyz languages spoken in China, and Tatar lan- Tehlikedeki Türk dilleri kitapları guage, Bashkir spoken in Europe. The current project ‘Tehlikedeki Türk Dilleri’ projesi; dünya günde- contains the latter group as well. The project also attempts maları, yeniden canlandırma vb. diğer faaliyetler için to improve people’s awareness and sensitiveness müşterek bir akademik zemin ve platform oluşturma- about endagered Turkic languages and to develop an yı amaçlamaktadır. 26 ülkeden bilim insanının academic platform for future studies , namely theo- telif ve tercüme toplam özgün yazıyla yer aldığı retical studies, documentation studies and revitaliza- 4 ciltlik kitap seti; süreli yayın, web sitesi vb. ‘Teh- tion studies about this topic. The project has several likedeki Türk Dilleri’ adlı geniş kapsamlı projenin components, including a four-volume book which bir parçasıdır. Kitap seti 3 ana bölümden ve 4 ciltten contains a total of articles (both original studies oluşmaktadır: and translations) by scholars from 26 countries; 1. Tehlikedeki Türk Dilleri: Genel ve Kuram- a periodical, a web site. The book is made up of three sal Yaklaşımlar I ∙ Cilt 1 (17 makale) sections and four volumes given as follows: Bu bölümde tehlikedeki dil kavramıyla ve tehlike- 1. Endangered Turkic Languages: Theoretical deki Türk dilleri ile ilgili kuramsal ve ortak konular ele approaches I ∙ Volume 1 (17 articles) alınmıştır. This section involves theoretical studies concern- 2. Tehlikedeki Türk Dilleri: Örnek Çalışmalar ing the concept of endangered languages and endan- IIA ∙ Cilt 2 (28 makale) gered Turkic languages. Tehlikedeki Türk Dilleri: Örnek Çalışma- 2. Endangered Turkic Languages: Case Stud- lar-IIB ∙ Cilt 3 (33 makale) ies II A ∙ Volume 2 (28 articles) ‘Tehlikedeki Türk Dilleri: Örnek Çalışmalar’ Endangered Turkic Languages: Case Studies I adlı bölümde standart bir plan çerçevesinde yazılan IB ∙ Volume 3 (33 articles) makaleler bir araya getirilmiştir. ‘Örnek Çalışmalar’; setin hacimce en yoğun bölümü olması dolayısıyla, 2 This section is made up of articles written fol- ayrı cilde ayrılmıştır. lowing a standard plan. Given that the section, ‘Case 3. Tehlikedeki Türk Dilleri: Disiplinlerarası Studies’, includes the highest number of articles, it is Yaklaşımlar ∙ Cilt 4 (52 makale) divided into two sub-volumes. Tehlikedeki Türk Dilleri I-IV, ulusal ve ulusla- 3. Endangered Turkic Languages: Multidisci- rarası alanda yapılan ve sonuçlanan Türk dillerine plinary Approaches ∙ Volume 4 (52 articles). VOLUME / CİLT 2 XII PREFACE/ÖN SÖZ/ПРЕДИСЛОВИЕ yönelik geniş  katılımlı ve geniş hacimli ortak bir Endangered Turkic Languages I-IV is the prod- çalışmanın ürünüdür. ’de fikri temelleri atılan uct of a national and international comprehensive and projenin, ’te Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası bulky study completed recently. The idea of conduct- Türk-Kazak Üniversitesinin, ardından Uluslarara- ing such project appeared in In both In- sı Türk Akademisinin ‘yayım desteği’ taahhüdüyle ternational Khoja Akhmet Yassawi Turkish-Kazakh ‘Tehlikedeki Türk Dilleri I-IV’ kitap yayımı ayağı- University and then, International Turkish Academy nın eyleme geçirilme sürecine geçilmiştir. Bu süreçte granted a publication support for the book ‘Endan- çalışmanın tanıtılması maksadıyla farklı bilimsel et- gered Turkic Languages I-IV’. In the process distinct kinliklere katılım, Gagauzca örneğinde olduğu gibi methods were employed and several complementary alanda durumu bizzat izleme, basın-yayın ve medya activities were realized such as participation in differ- aracılığıyla daha geniş kitlelere ulaşma vb. birçok yol ent scientific activities to introduce the project, field ve yöntemden yararlanılmıştır. trips such as one conducted for Gagauz language and media-based actvities to make the project more fa- Öz deyişi (motto) Son Sesler Kaybolmadan miliar. olan projede Çin’in kuzeydoğusundaki Fu-yü Kırgız- casından, Avrupa’nın en batısında Litvanya Karayca- The project of which motto is Before the Last sına; Taymır yarımadasında konuşulan Dolgancadan, Voices are Gone deals with many varied Turkic lan- Basra körfezinin doğu kıyılarına yakın İran coğraf- guages, including Fu-yü Kyrgyz language spoken yasındaki Kaşgaycaya değin az nüfuslu, az konu- in Northeastern China, Karaim language spoken in şurlu Türk dilleri ele alınmaktadır. Yazıların tamamı Lithuanian; Dolgan language spoken in the Taymyr bilimsel çalışma yaşamının önemli bir bölümünü bu Peninsula, Qashqai language spoken in Iran, which projede ele aldığı Türk diline adayan yazarların kale- have all less native speakers. The articles covered in minden çıkmıştır. Yazarların önemli bir bölümü aynı the book are written by scholars who have dealt with zamanda ele aldığı dilin konuşurudur. the Turkic languages included in the project. In addi- tion, the majority of the authors are native speakers Kimi teknik hususlar of these languages. Proje makalelerinin dilleri, sayı bakımından İn- Some technical principles gilizce başta olmak üzere Türkçe, Rusça, Kazakça, Özbekçe vd. Türk dilleridir. The articles covered in the book were written in ‘Türk dilleri’ kavramındaki ‘dil’ ifadesi, dil- different languages, including English, Turkish, Rus- bilimsel ve toplumdilbilimsel bakımdan lehçeleri, sian, Kazakh, Uzbek. alt-lehçeleri, toplumsal lehçeleri, hatta birey dillerini ve kesitlerini (İng. register) bir arada ifade eden ‘dil The word ‘language’ used in the concept of ‘Tur- değişkesi’ (İng. language variety) veya daha basit bi- kic languages’ refers to dialects, sub-dialects, social çimde ‘değişke’ olarak anlaşılmalıdır. dialects and ‘language variety’ (meaning both idiolects and registers) in linguistic and sociolinguistic terms. Projede yer alan makalelere teknik hataların dı- şında -aralarında görüş, düşünce ve içerik hatta sayı- Although there are differences in the articles in sal veriler bakımından farklılıklar bulunsa da- yazar terms of assumptions, scope and even, numerical tercihine saygı çerçevesinde içeriğe müdahale edil- data, these differences were not reviewed in order memiş, makaleler arasında uyum sağlama çabasına to pay respect to the preferences of the authors and girilmemiştir. Ancak farklı ülke akademisyenlerinin there is no concern to provide a full consistency in the makalelerdeki atıf, kaynak gösterimi vb. farklı teknik articiles. However, the different citation styles used uygulamalarda mümkün olduğunca standartlaştırma in the articles occurred due to the distinct academic yoluna gidilmiştir. Makaleler etnik adlara göre alfa- writing styles of the authors were made standard as betik olarak sıralanmıştır. much as possible. The articles were listed in alpha- betical order, by ethnic names. Makalelerde konu aldığı Türk halkının yaşadığı coğrafyayı ve kültürünü yansıtması, bu hususlarda All articles have used original visuals in order to en azından bir fikir vermesi amacıyla büyük bir kısmı reflect the geography and culture of the native speakers makalenin yazarından temin edilen çok sayıda orijinal and to make readers more informed about these points. görsel kullanılmıştır. These visuals were mostly provided by the authors. Teşekkür Acknowledgment Bu çalışmanın hayata geçirilmesinde yayımcıların This study could not be realized without the ve yazarların dışında hakem, düzeltmen, tanıtım contributions of publishers and authors as well as VOLUME / CİLT 2 PREFACE/ÖN SÖZ/ПРЕДИСЛОВИЕ XIII görevlisi ve benzeri pozisyonlarda akademisyen academics and graduate students who functioned as ve lisansüstü öğrencilerinin katkısı bulunmaktadır. reviewers, editors, or in other related roles. Of them, Bunlar arasında projenin iletişim koordinatörlüğü we must particularly mention İsa Sarı who assumed görevini kusursuz biçimde yerine getiren İsa Sarı’nın the role of communications coordinator of the pro- adı özellikle belirtilmelidir. Ayrıca İngilizce ve Rusça ject, who achieved this role perfectly. In addition, metinlerin kontrol ve redaksiyonunda da uzmanların language experts contributed to the English and Rus- katkıları vardır. İngilizce ve Rusça makalelerin yayım sian reviews of the articles. Specifically, we should sürecinde önemli editoryal katkıları bulunan Aiiana express our gratidute to Aiiana Ozonova, Azad Ozonova, Azad Mammadov, Aziyana Bayır-ool, Mammadov, Aziyana Bayır-ool, Daniel Chatham, Daniel Chatham, Defne Ersin Tutan, Gordon Defne Ersin Tutan, Gordon John Ross Marshall, John Ross Marshall, Nilgün İsmail ve Valeriya Nilghiun İsmail and Valeriya Lemskaya for their Lemskaya’nın adlarını özellikle anmak isteriz. significant contributions to the process. Son düzelti sürecinde katkıları bulunan Bilge We thank to Bilge Gökter, Fatma Ay, Melike Gökter’e, Fatma Ay’a, Melike Üzüm’e, Özge Üzüm, Özge Aksoy Serdaroğlu, Reyhan Ay, Aksoy Serdaroğlu’ya, Reyhan Ay’a, Rysbek Rysbek Alimov, Selcen Koca Sarı and and Tülay Alimov’a, Selcen Koca Sarı’ya Tülay Kuzu’ya; Kuzu for their contributions to the final review yayım sürecindeki anlayışları ve çabaları için process; to TÜRKSOY Secretary General Prof. Necdet Çeliktaş’a, Enver Aydın’a; TÜRKSOY Dr. Düsen KASEİNOV and TÜRKSOY Deputy Genel Sekreteri  Prof. Dr. Düsen KASEİNOV’a Secretary General Prof. Dr. Fırat Purtaş; to Güler ve TÜRKSOY Genel Sekreter Yardımcısı Prof. Dr. Fedai who is the KKTC representative at TÜRKSOY Fırat Purtaş’a, TÜRKSOY nezdinde KKTC ülke and who is a photographer, to Halil Ulusoy who is temsilcisi ve fotoğraf sanatçısı Güler Fedai’ye, Türk- a member of Turkish-Kazakh University’s Board Kazak Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığından of Trustees, to Marcel Erdal who scientifically Halil Ulusoy’a ve projenin başlangıcından itibaren contributed to the project from its start and who made bilimsel desteğini esirgemeyen, ayrıca kitapta yer it possible for us to reach some of the authors and alan kimi makalelerin yazarları ile bizzat bağlantı to Irina Nevskaya for cooodinating work on many sağlayan Marcel Erdal’a ve projenin hayata endangered Siberian Turkic varieties (Shor, Chalkan, geçirilmesi sürecinde, Şor, Çalkan, Teleüt, Telengit, Teleut, Telengit, Dolgan, Tofa etc.). Dolgan, Tofa vb. tehlikedeki Sibirya Türk dilleri We would also like to thank Prof. Dr. Musa ile ilgili yazıların koordinasyonunda çok önemli Yıldız and Prof. Dr. Osman Horata who are the katkıları bulunan Irina Nevskaya’ya teşekkür ederiz. successor & predecessor heads of Turkish-Kazakh Son olarak projeye yayım desteği vererek kita- University’s Board of Trustees for their support for bın hayata geçmesini sağlayan Hoca Ahmet Tesevi the publication of the book and to Prof. Dr. Darkhan Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi ‘halef-selef’ Kydyrali who is the head of the International Tur- Mütevelli Heyet Başkanları Prof. Dr. Musa Yıldız’a kic Academy as well as to the senior administrators ve Prof. Dr. Osman Horata’ya; Uluslararası Türk of both Başkent University and Hacettepe Akademisi Başkanı Prof. Dr. Darkhan Kydyrali’ye University where we are working at. ve mensubu olduğumuz Başkent Üniversitesi- We hope that this project will be a platform about nin ve Hacettepe Üniversitesinin değerli yöneti- the Turkic languages, cultures and lifestyles, which cilerine şükranlarımızı sunuyoruz. are facing with the risk of endangerment, for acade- Bu projenin bundan sonraki süreçlerde başta aka- micians, future academics and those who are interest- demisyenler olmak üzere akademisyen adaylarının ed in these subjects. ve konuya ilgi duyanların tamamına hitap etmesi, yok olma tehlikesiyle karşı karşıya bulunan Türk halklarının dillerine, kültürlerine ve yaşam biçimleri- ne yönelik bir platform olmasını diliyoruz. VOLUME / CİLT 2 XIV PREFACE/ÖN SÖZ/ПРЕДИСЛОВИЕ ПРОЕКТ «ТЮРКСКИЕ ЯЗЫКИ, гие могут определять его как «благополучный». НАХОДЯЩИЕСЯ ПОД УГРОЗОЙ В настоящем исследовании при определении ИСЧЕЗНОВЕНИЯ: ОБЩИЕ СВЕДЕНИЯ» исчезающих тюркских языков мы руководство- вались подготовленным ЮНЕСКО «Атласом (ПРЕДИСЛОВИЕ) языков мира, находящихся под угрозой исчезно- вения» (UNESCO Atlas of the World›s Languages Суер Экер in Danger). В «Атласе» отражена различная Улку Челик Шавк степень жизнеспособности тюркских языков, на которых говорят народы Российской Феде- Согласно данным, полученным в результа- рации, в частности, башкирского, чувашского, те научных исследований, мировое языковое якутского. Тюркские языки, которых нет в «Ат- разнообразие постепенно сужается и, согласно ласе», например, казахский и киргизский в Ки- прогнозам ЮНЕСКО, большая часть из почти тае, языки татар и башкир, живущих в европей- 7, языков мира полностью утратит своих ских странах, включены в данный проект. носителей. Серия изданий «Тюркские языки, нахо- К находящимся на грани исчезновения отно- дящиеся под угрозой исчезновения: общие сятся языки, которые практически не передают- сведения» ся последующим поколениям и которым не учат детей, в связи с чем количество их носителей Проект «Исчезающие тюркские языки» уменьшается и имеется риск их полного исчез- создан как общая научная платформа для ис- новения в недалеком будущем. В этом случае следовательской и другой деятельности в дан- происходит постепенное угасание культурных ной сфере. Он предусматривает изучение и по- пуляризацию языков малочисленных тюркских традиций, которые через несколько поколений народов, публикацию материалов и исследо- становятся частью доминирующей культуры. ваний, которые направлены на признание и Гибель языков означает и гибель культуры, понимание угрозы гибели тюркских языков и утрату духовного и культурного опыта, который культур, а также на развитие теоретических развивался и накапливался в языке на протяже- исследований, документацию языков и их воз- нии всей истории человечества. рождение и т.п. Сегодня во многих странах различные ор- Проект «Исчезающие тюркские языки» ганизации и институты, включая университеты является комплексным, он включает четырех- и общественные объединения, выступают с томное издание, в котором опубликовано инициативами, имеющими целью содействие следования ученых из ти стран, а также в передаче последующим поколениям языков одноименный журнал и сайт. Материал четы- и культур, оказавшихся в последнее время под рех книг организован по трем разделам: угрозой исчезновения. 1. Исчезающие тюркские языки: общие и Проект «Тюркские языки, находящиеся теоретические подходы I ∙ Том 1 (17 статей) под угрозой исчезновения: Общие сведения» В данном разделе рассматриваются теоре- Тюркские языки занимают важное место в тические вопросы и общие проблемы как ис- категории, обозначенной в международных до- чезающих языков в целом, так и тюркских язы- кументах как «языки, находящиеся под угрозой ков, находящихся под угрозой исчезновения, в исчезновения». Благодаря демографическим частности. преимуществам в близкой перспективе не по- падают под угрозу исчезновения языки незави- 2. Исчезающие тюркские языки: иссле- симых тюркских государств, а также татарский дования и материалы IIA ∙ Том 2 (28 статей) в России, азербайджанский в Иране, уйгурский Исчезающие тюркские языки: исследо- в Китае, узбекский в Афганистане и т.п., од- вания и материалы IIB ∙ Том 3 (33 статей) нако различные языки и диалекты тюркских языков, на которых говорит малое количество Исчезающие тюркские языки: исследова- носителей, стоят на грани гибели. ния и материалы - это самый объемный раздел, включающий научные статьи по отдельным С другой стороны, дефиниции понятия тюркским языкам. Он состоит из двух томов.» «исчезающий язык» также могут обсуждаться. Разные ученые и исследовательские институты 3. Исчезающие тюркские языки: меж- по-разному определяют границы угрозы; одни дисциплинарные исследования ∙ Том 4 (52 считают тот или иной язык «исчезающим», дру- статей). VOLUME / CİLT 2 PREFACE/ÖN SÖZ/ПРЕДИСЛОВИЕ XV Издание «Исчезающие тюркские языки Благодарности I-IV» - солидный итог совместной работы В подготовке настоящего издания, помимо многих ученых по исследованию тюркских авторов и издателя, большая заслуга рецензен- языков, проведенной на национальном и меж- тов, редакторов и других участников проекта, дународном уровнях. Проект, зародившийся научных сотрудников и магистрантов. Среди в году, в году получил поддержку них особо следует отметить координатора про- Международного казахско-турецкого универ- екта Ису Сары, который безупречно выполнил ситета имени Ахмеда Ясеви и, вслед за этим, свою работу. Международной Тюркской Академии, которые Отдельно нужно отметить специалистов, ко- оказали содействие в издании данного четы- торые осуществили проверку и редактирование рехтомного труда. С целью ознакомления бо- текстов статей на английском и русском языках. лее широкой аудитории с проводимой работой Это Айана Озонова, Астрид Менз, Азад Мам- было предпринято участие в различных науч- мадов, Азияна Байыр-оол, Дэниэл Чэтхэм, ных форумах, полевые экспедиции, как в слу- Дефне Эрсин Тутан, Гордон Рос Маршал, чае с гагаузским языком, а также организованы Нильгюн Исмаил и Валерия Лемская. презентации и пресс-конференции. Особая признательность Бильге Гёк- В проекте, осуществленном под девизом тер, Мелике Узюм, Озге Aксoй Сердароглу, «Пока ещё звучат эти языки», нашли отра- Рейхан Ай, Рысбек Алимов, Сельджен Код- жение тюркские языки, число носителей ко- жа Сары, тюлай кузу и Фатма Ай, сделав- торых невелико, - язык фуюйских кыргызов, шим последние правки. Выражаем благодар- проживающих на севере Китая, язык караимов ность Генеральному секретарю ТЮРКСОЙ Литвы, язык долган полуострова Таймыр, язык профессору Дюсену Касеинову и заместите- кашкайцев, кочующих на юге Ирана. Большин- лю Генерального секретаря профессору Фы- ство авторов, принявших участие в настоящем рату Пурташу, а также фотохудожнику, пред- проекте, являются носителями тюркских язы- ставителю Турецкой Республики Северного ков, изучению которых они посвятили боль- Кипра в ТЮРКСОЙ Гюлеру Федаи и членам шую часть своей жизни. попечительского совета Международного ка- захско-турецкого университета имени Ходжи Редакционная политика Ахмеда Ясеви господам Халиль Улусой. Статьи для данного проекта написаны на С самого начала работы над проектом не- английском (большинство материалов), турец- оценимую научную поддержку оказывал Мар- ком, русском, казахском, узбекском, а также сель Эрдал, который также взял на себя труд других тюркских языках. осуществления коммуникации со многими ав- торами статей. Мы благодарны Ирине Невской, В понятии «тюркские языки» под словом которая координировала работы по многим ис- «язык» в лингвистическом и социолингви- чезающим сибирским тюркским языкам (шор- стическом аспекте, понимаются идиолекты, скому, чалканскому, телеутскому, теленгитско- говоры, диалекты, наречия, социолекты и т.п., му, долганскому, тофаларскому и др.). то есть то, что мы вкладываем в понятие «раз- новидности языка» (англ. language variety), или Благодарим председателей попечительско- «разновидности». го совета Международного казахско-турецко- го университета имени Ходжи Ахмеда Ясеви В статьях сборника отражены различные профессора Мусу Йылдыза и профессора мнения, взгляды и положения их авторов; Османа Хората, президента Международной встречаются противоречия в цифровых дан- Тюркской Академии профессора Дархана Кы- ных, однако это не стало поводом для редакци- дырали, а также руководство Университе- онного вмешательства. При подготовке сбор- та Башкент и Университета Хаджеттепе ника к печати была лишь стандартизирована за содействие в подготовке и издании книги. система примечаний и ссылок на источники. Мы хотим пожелать, чтобы данный проект, Статьи сборника отражают географическое который обращен как к научному сообществу, и культурное многообразие тюркского мира; так и ко всем, кто интересуется данной темой, для их иллюстрирования использован обшир- в дальнейшем стал платформой для изучения ный фотоматериал, предоставленный авторами. и сохранения находящихся под угрозой ис- Статьи расположены в алфавитном порядке эт- чезновения языков и культур, образа жизни нонимов. тюркских народов. VOLUME / CİLT 2 XVI INTRODUCTION/GİRİŞ/ВВЕДЕНИЕ Irina Nevskaya Marcel Erdal Çev. Gökçe Yükselen GİRİŞ INTRODUCTION Geçen yıl, Avustralyalı meşhur dilbilimci Peter Last year, the famous Australian linguist Peter Austin, makalelerinden birinde, yılında, dille- Austin wrote in one of his articles that the year of rin belgelenmesinin bağımsız bir bilim dalı olarak saw the 20th anniversary of the existence of yirminci yılını tecrübe ettiğini yazmıştı. 1 Bu bilim language documentation as a separate discipline.1 Its dalının ortaya çıkması, küreselleşen dünyamızda, bu- emergence was connected with the overall awareness gün yeryüzünde konuşulan dillerin çoğunun ortadan that in our global world the majority of languages kalkmaya mahkûm olduğunun bilincinde olunması spoken on the Earth are doomed to become extinct. ile ilişkili idi. Günümüzde bilinen 6, civarındaki Of about 6, languages known nowadays, more dilin % 70’inden fazlası yirmi birinci yüzyılın sonun- than 70% will not exist by the end of the twenty first da olmayacak. century. Çok sayıdaki dilin varlığını ve sağlıklı gelişimini There are numerous reasons that endanger the tehdit eden birçok sebep mevcuttur: küreselleşmenin health and free development of so many idioms: yanında kitle iletişim araçları ve popüler kültürün globalization and the spreading of mass media and yaygınlaşması; çeşitli dilleri konuşan insanların bü- popular culture; assimilation processes due to massive yük çaptaki göçleri neticesinde meydana gelen asi- migrations of people speaking various varieties, and the need for linguae francae in heterogeneous milasyon süreçleri ve heterojen toplumlardaki ortak societies among other factors. See, for instance, the iletişim dili ihtiyacı vs. Mesela Sovyetler Birliği ör- example of the Soviet Union: The practically total neğine bakılabilir. to the brink of dying out. Her etnik grup için, dilinin tehlike altında ol- The reasons why a language becomes endangered masının kendine mahsus sebepleri vardır. Tehlike are unique for each ethnic group. Linguists dealing altındaki dillerin karşı karşıya oldukları tehditlerin with measuring the degree of language endangerment derecesini ölçmekle ve bu işlemler sonucunda orta- and defining criteria for such assessments state that ya çıkan değerlendirmeler için ölçütler belirlemek- one should, among these, consider the number le uğraşan dilbilimciler, bir dil için; konuşurlarının 1 The article was published Austin, Peter K. 1 Austin, Peter K. (). ‘Language documentation Language documentation 20 years on. In: Luna 20 years on’, Luna Filipović and Martin Pütz (Ed.) Filipović and Martin Pütz (Eds) Endangered Languages Endangered Languages and Languages in Danger. and Languages in Danger. Issues of documentation, Issues of documentation, policy, and language rights. policy, and language rights. John Benjamins Publishing John Benjamins Publishing Company, Company, pp. VOLUME / CİLT 2 INTRODUCTION/GİRİŞ/ВВЕДЕНИЕ XVII sayısının, konumunun (ulusal, bölgesel, yerel, vs.), of speakers of a language, its status (national, bir etnik idari bölgenin varlığının, yazılı şeklinin ve regional, vernacular, etc.), the existence of an eğitim – öğretimde kullanılmasının, genç nesillere ethnic administrative territory, a written form of the aktarılmasının, konuşurlarının dil davranışlarının ve language and school education based on it, language dil tercihlerinin dikkate alınması gerekenler arasın- transmission to younger generations, language da olduğunu belirtmektedirler. Ayrıca belirtilmelidir attitudes and preferences of its speakers. And always ki, her zaman, bir dilin bir sonraki yüzyılı görmesi it is a combination of many and different factors that ile varlığının konuşurlarının hayatlarına koşut olarak make a difference and decide whether a language will birkaç on yıl ile sınırlı olmasının arasındaki farkı or- survive into the next century or will be spoken just taya çıkaran ve belirleyen, birçok birbirinden farklı a few decades as long as its last speakers are alive. amilin karışımıdır. Kendi tecrübelerimiz, sadece aile From our own experience, we know how important it içerisinde konuşulsa bile, konuşurlarının bir dilin is for speakers of a language to be aware of its value kendi etnik grupları için değerinin farkında olmaları- for the ethnic group itself, even if it is spoken only nın önemini ortaya koymuştur. Devlet sınırları içeri- in the family. As long as mothers speak their native sinde konuşulan bir dili desteklemek için çok bir şey tongue to their children, the language will be given yapmasa dahi, anneler dili çocukları ile konuşurken on to younger generations, even if the state where the kullandıkları sürece, dil genç nesillere aktarılmakta- language is spoken does not do much, if anything at dır. Aksi takdirde, dil, varlığını tehdit eden tehlikeli all, to support it. Otherwise the language can get to the bir durumla karşı karşıya kalmaktadır. Birkaç aksi critical situation when its survival is threatened. At örnek olmakla birlikte, belli bir noktadan sonra dili some point, it is very difficult, or next to impossible, diriltmek çok zor, hatta imkânsızdır. to revive it, even if we know a few counter examples. Dilleri tehdit eden evrensel amillerin yanı sıra, Along with more or less universal factors bazen, öngörülmesi çok zor olan karmaşık durumlara contributing to language endangerment, we sometimes da şahit olunmaktadır. Bu yüzyılın başlarında, Frank- witness paradoxical situations that are very difficult furt Türkoloji Bölümü, Rusya Federasyonu’na bağlı to foresee. In the beginning of the present century, Altay Cumhuriyeti’nin kuzeyinde konuşulan ve yazı Frankfurt Turcology had a cooperation project with diline sahip olmayan tehdit altındaki bir dil olan Çal- the Institute of Philology of the Russian Academy of kancanın belgelenmesi konusunda, Rusya Bilimler Sciences devoted to the documentation of Chalkan, Akademisi’nin Filoloji Enstitüsü ile ortak bir proje an endangered unwritten Turkic language spoken in yürütmüştü. Güney Altay ağızlarını temel alan resmî the North of the Altai Republic within the Russian Ölçünlü Altayca, Çalkancadan oldukça farklıdır (Bu Federation; the official Standard Altai language kitapta Çalkanca ile ilgili bölüme bakınız). O zaman, based on southern Altai idioms is rather remote from Çalkanca iki köyde birkaç yüz kişi tarafından konu- Chalkan (see the chapter devoted to Chalkan, this şulmakta olmasına rağmen, dilin durumu istikrarlı volume). Although already then there were only a few gibi görünmekte idi. Mevzubahis köylerde, çocuklar hundred persons speaking Chalkan in two villages, dâhil herkes, hatta köyde yaşayan çoğunlukla karışık its situation seemed to be stable. In those villages, evlilik yapmış bazı Ruslar bile komşularıyla Çalkanca the whole Chalkan population including children konuşmakta idiler. Projenin sonucu olarak, Çalkanca spoke Chalkan; even some Russians who lived için bir yazı sistemi oluşturduk, çocuklar için birta- there, mostly as partners in mixed marriages, spoke kım Çalkanca kitaplar bastırdık ve Çalkanca, edebî Chalkan to their neighbors. As a result of the project, Altaycaya ayrılan derslerde an azından dikkate alın- we developed a Chalkan orthography, printed several maya başlandı. Ancak, içerisinde bulunduğumuz on Chalkan books for children, and Chalkan was at yıl içerisinde, durum çarpıcı bir şekilde değişti. Bir- least taken into consideration during lessons devoted çok Çalkan ailesi, ebeveynlerini kaybetmiş çocukları to Literary Altai education at school. However, the evlat edindi. Rusya Federasyonu’nda, hiçbir çocuğun situation has changed dramatically within this decade. yetimhanede ailesiz büyümemesi gerektiği yönünde Many Chalkan families adopted children who had devlet kampanyası başlatıldı. Yetimleri evlat edinen lost their parents. There was a government campaign ailelere devlet kayda değer miktarda aylıklar bağladı. in the Russian Federation that no child should grow Bazıları neredeyse yetişkin olan, mevzubahis Çalkan up in an orphanage without a family. Families that köyleri dışından birçok çocuk, yerli Çalkan toplu- adopted orphans were supported by the state with luklarının üyesi hâline geldi. Ancak Çalkanca bilme- considerable monthly payments. Many children from mekteydiler. Böylelikle çocuklara yardımcı olabil- outside those Chalkan villages, some already almost mek ve anlamadıkları bir dil konuşulan bir çevrede grown-ups, became members of native Chalkan yabancılık çekmemelerini sağlamak için köylerde communities. But they could not speak Chalkan; Rusça konuşulmaya başlandı. Sonuç olarak, sadece thus, the whole Chalkan villages switched to Russian iki yıl neticesinde, neredeyse bütün Çalkan çocukları in order to be nice to those children and help them VOLUME / CİLT 2 XVIII INTRODUCTION/GİRİŞ/ВВЕДЕНИЕ da Rusça konuşmaya başladılar. O zaman zaten tehli- not to feel lost in a foreign language surrounding. ke altında olan Çalkanca, artık ölmek üzeredir. Gayet As a result, after only 2 years had passed, practically insancıl bir durum ve yüce bir niyet neticesinde, dil all Chalkan children also switched to Russian. The durumunda, tahmin edilemez ve çarpıcı sonuçların Chalkan language was already endangered by that ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Bu örnek, bir dilin time, but now it has become moribund. Thus, even geleceğinin ne kadar hassas ve kırılgan olabileceğini very humane circumstances and honorable intentions ortaya koymaktadır. have caused unpredictable and really dramatic consequences in the language situation. This example Her dil, hem onu konuşan etnik grubun, hem shows how fragile, how breakable, the future of a de bütün insanlığın en değerli manevi ortak mirası language can be. arasındadır. Bir halkın kültürünü içerir ve hepimizin ortak manevi mirasının emsalsiz bir parçasını temsil Each language belongs to the most cherished eder. Eğer bir dilin kurtulması veya dirilmesi için eli- spiritual heritage both for the ethnos speaking it mizden bir şey gelmiyorsa, en azından onu belgele- and for the whole of mankind. It incorporates the yebiliriz. Bu gerçeği anlamak, yirmi yıl önce, dillerin culture of a people and presents a unique piece of belgelenmesinin ayrı bir bilim dalı olarak ortaya çık- the spiritual heritage of us all. If we cannot save a masına sebep olmuştur. O zamandan itibaren, yirmi language, or help it to get revived, the least we can do yıl boyunca, tehlikedeki diller beşeri bilimlerin oda- is to document it. Understanding this fact fostered the ğında olmuştur. Dillerin belgelenmesi; dilbilimini, emergence of language documentation as a separate edebiyatı, antropolojiyi, psikolojiyi, bilgisayar bili- scientific discipline two decades ago. Since that time, mini asil bir görev uğruna, bir halkın manevi kültürü- for two decades, endangered languages have been nü bilim için, insanlık için ve o etnik grubun gelecek standing in the focus of human sciences: Language nesilleri için korumak uğruna birleştirmektedir. documentation unites linguistics, literature studies, anthropology, psychology, computer science and Bütün bunlar Türk dilleri için de geçerlidir. Türk other disciplines in pursuing one noble task ‒ the dilleri, devasa Avrasya kıtasının her tarafında konu- preservation of the spiritual culture of a people for şulmaktadır. Bağımsız ülkelerde veya büyük fede- science, for mankind and for the descendants of this ral ülkelerin federal veya özerk cumhuriyetlerinde ethnos themselves. konuşulan ‘güvenli’ ve ‘abat’ diller olan Türkçe, Azerice, Kazakça, Kırgızca, Özbekçe, Türkmence, All this refers also to Turkic languages. Turkic Tatarca, Başkurtça veya Tuvaca gibi dillerin yanın- languages are spoken all over the huge territory of da, konuşurlarının ne kendi idari bölgeleri ne de ana Eurasia. Beside “safe” and “prosperous” languages dillerinde kitle iletişim araçları veya eğitim öğreti- like Turkish, Azeri, Kazakh, Kirghiz, Uzbek, mi olan onlarca daha küçük Türk dil değişkeleri de Turkmen, Tatar, Bashkir or Tuvan, spoken in vardır. Etnik idari bölgelerin olamaması, diller için independent countries or federal or autonomous genellikle, devlet desteğinin olamaması, düşük sos- republics of bigger countries having federal structure, yal mevki, çok sınırlı bir kullanım alanı, ölçünlü bir there are dozens of smaller Turkic linguistic varieties yazımın olmaması ve çağdaş gerçeklikleri ifade eden whose speakers have neither their own administrative yeni terimlerin üretilmemesi manasına gelmektedir. territory, nor mass media or school education in their Bütün bunlar ise, gönüllü asimilasyon ve genç neslin native tongues. The absence of ethnic administrative dili kullanmayı reddetmesi sonucunu doğurmaktadır. territories often means lack of governmental support, Gayet açıktır ki böyle dillerin tamamı farklı derece- low societal standing of such idioms, a very narrow lerde tehlike altındaki dillerdir. sphere of usage, the absence of codified spelling and no coining of new terms denoting modern realities; Sadece etnik bölgelere sahip olmayan küçük all this results in a readiness for assimilation and the halkların dilleri tehlike altında olmayabilir. Ülkele- refusal of the young generation use the language. rinde millî veya resmî statüye sahip, okulda öğretilen It goes without saying that all such idioms are ve kitle iletişiminde temsil edilen diller bile tehlike endangered to different degrees. altında olabilir. Mesela Rusya Federasyonu’na bağlı Hakasya Cumhuriyeti’nde Hakasça, tehlike altında Not only languages of smaller groups without olarak sınıflandırılmalıdır. Hakaslar, kendi cumhu- any titular territory can be endangered. Even idioms riyetlerinde nüfusun % 2’sinden daha azına tekabül that have the status of national or official language in eden bir nüfusa sahiptirler, bundan da açıkça anlaşı- their republics, taught at school and represented in lacağı üzere, iletişimin çoğu Rusça ile yapılmakta- mass media, can be in danger. Thus, Khakas in the dır. Yine, Hakasçayı tehdit eden amillerin karmaşık Republic of Khakassia of the Russian Federation has olduğu, ilk bakışta görülmektedir. Hakasçanın öl- to be classified as endangered. The Khakas count less çünlü şekli, cumhuriyetin Trans-Sibirya Demiryolu than 2% of the population of their republic; obviously VOLUME / CİLT 2 INTRODUCTION/GİRİŞ/ВВЕДЕНИЕ XIX hattına yakın bölgelerde konuşulan Kaça diyalektini most of the communication is in Russian. Here again temel almaktadır. O bölgeler Hakas olmayan nüfu- we find that, at first sight, the factors that contribute sun yoğun göçüne maruz kalan ilk bölgeler olması to the endangerment of the Khakas language are sebebiyle, Kaça ağzını konuşanlar ilk asimile olan- paradoxical: The standard Khakas variety is based on lar olmuştur. Günümüzde anadilini bilen Hakasların the Kacha dialect, spoken in the regions of the republic çoğu, diğer büyük bir diyalekt olan Sagayca konu- close to the Trans-Siberian railway. Since those areas şurlar. Hakas dili öğretmeni olarak eğitilen öğrenciler were the first to receive massive migrations of non- Sagay’dır, televizyon ve radyo sunucuları Sagay’dır. Khakas population, Kacha speakers were the first to Okullarda ise, Sagayca konuşan öğrencilere, kendi get assimilated. Nowadays, most Khakas who have doğal değişkelerinden oldukça farklı olan Ölçünlü command of their native tongue speak another bigger Hakasçayı konuşmaya çalışılan Sagay öğretmenler dialect, Sagay. Students who are educated as Khakas tarafından Kaça değişkesi öğretilmektedir. Ancak language teachers are also Sagay. TV and radio son yıllarda kalıplaşmış edebî normlar değişmiş ve moderators are Sagay. However, at school, the Kacha Sagayca biçimleri de içerir hâle gelmiştir. variety is being taught to children, most of which also speak Sagay, by Sagay teachers who try to speak Sibirya’dan bahsediliyor olması bir rastlantı so- Standard Khakas, quite far from their native variety. nucu değildir. ‘Giriş’in her iki yazarı da, geçmişte Only in the last years have the rigid literary norms tehlike altındaki birtakım Sibirya Türk dil değişke- been changed so that they now include Sagay forms. sinin belgelenmesi, alfabelerinin oluşturulması, ko- runması veya diriltilmesi üzerinde çalışmıştır. Bu uğ- We have been speaking about Siberia, and this raşlar, bize, Türk dünyasının bu köşesindeki durum is not accidental. Both authors of the preface have hakkında, tabiri caizse en yetkili ağızdan, bilgi verme dealt with the documentation, alphabet development, imkânını sağlamaktadır. Ancak dil kaybının gerçek- preservation or revival of a number of Siberian Turkic leştiği tek alan Sibirya değildir. Devlet dilleri bile endangered varieties. This engagement allows us to tehlike altında olabilmektedir. Sovyetler Birliği’nin report, so to say, from the horse’s mouth, about the dağılmasından hemen sonra, Frankfurt Türkoloji situation in this part of the Turkic world. But not only Bölümü, gözden geçirilmiş bir Kazak alfabesi oluş- Siberia is the place where language loss is on the go. turmak için Kazak Bilimler Akademisi ile ortak bir Even state languages can be endangered. Soon after proje yürütmüştür. Projenin Kazak katılımcıları Latin the decline of the Soviet Union, Frankfurt Turcology alfabesi temelli yeni bir Kazak alfabesi oluşturmak had a cooperative project with the Kazakh Academy istiyorlardı. Alfabelerin çok fazla birbirlerine benze- of Sciences, aimed at developing a revised Kazakh meleri sebebiyle, genç nesil Kazakça konuşurlarının alphabet. The Kazakh participants wanted to create Kazakça kelimeleri telaffuzlarına Rus fonetiğinin a new Kazakh alphabet based on the Latin one; they karışmasını, bu isteklerine neden olarak göstermek- were explaining its necessity by the interference of te idiler. Bağımsız Kazakistan Cumhuriyeti kurul- Russian phonetics into the pronunciation of Kazakh duğu zaman, Kazak nüfus kendi ülkesinde azınlık words by young generations of Kazakh speakers, durumunda idi ve Kazakça devlet dili olarak Rusça facilitated by the high similarity of the alphabets. ile yoğun bir rekabet içerisinde idi. Günümüzde ise, When the independent Republic of Kazakhstan was Kazakçanın, Kazak olmayan nüfus dâhil, Kazakistan created, the Kazakh population was a minority in its nüfusunun çoğunluğunun konuşma dili hâline geldiği own country, and the Kazakh language as the state söylenebilir. language was in hard competition with Russian. At present, we can say that Kazakh has established itself Bir diğer sorun, büyük Türk dillerininkiler de ol- as the language spoken by most of the Kazakhstan mak üzere, diyalektlerin ölümüdür. Rusya’nın Altay population and not only by ethnic Kazakhs. Cumhuriyeti’nde sadece onlarca Tubaca konuşuru kalmıştır. Çalkancanın durumuna daha önce temas Quite a different problem is the death of dialects, edilmişti. Altay Cumhuriyeti’nde, bütün Teleütler even of bigger Turkic languages. In the Republic Ruslar tarafından asimile edildiği için, Teleütçe de of Altai we find only a few dozen Tuba speakers, neredeyse ortadan kalkmıştır. Yalnızca komşu Ke- we have already referred to the situation with merovo bölgesinde birkaç yüz Teleüt yaşamaktadır. Chalkan, and Teleut has practically disappeared Hatta Türkçenin bile bazı diyalektleri tehlike altın- in the Republic as all Teleuts were assimilated by dadır. Volkswagen Vakfı’nın finansmanı ile Berlin the Russians; only a few hundred Teleut live in ve Frankfurt Türkoloji Bölümleri tarafından iki Ka- the neighboring Kemerovo region. However, even zakistan üniversitesi (Millî Avrasya Üniversitesi ve some Turkish dialects are in danger. In the project Taraz Devlet Üniversitesi) ile ortaklaşa yürütülen “Interaction of Turkic languages and cultures in ‘Sovyet Dönemi Sonrasında Kazakistan’da Türk post-Soviet Kazakhstan”, implemented by the Dillerinin ve Kültürlerinin Etkileşimi’ adlı proje kap- Berlin and Frankfurt Turcologies in cooperation VOLUME / CİLT 2 XX INTRODUCTION/GİRİŞ/ВВЕДЕНИЕ samında, Kazakistan’daki çeşitli Türk kökenli etnik with two Kazakhstan universities (Eurasian National gruplar ele alındı. Bunlar arasında, yılında Gür- University and Taraz State University) and funded cistan’dan sürülmüş, Mesket Türkleri olarak da bili- by the Volkswagen Foundation, we deal with various nen , civarında Ahıska, Hemşin ve Laz Türkü Turkic ethnic groups in Kazakhstan. Among these de yer almakta idi. there are almost , so-called Ahıska, Hemshinli and Laz Turks, also known as Meskhetian Turks, Türkçenin bu gruplar tarafından konuşulan değiş- deported to Kazakhstan from Georgia in The keleri, Ölçünlü Türkçeden ve Türkiye Cumhuriyeti Turkish varieties spoken by these groups differ from sınırları içerisinde konuşulan diyalektlerden farklıdır. Standard Turkish and from dialects found on the Yüz yıldan fazla bir süredir Türk nüfusu ile bağlan- territory of the Republic of Turkey. They were cut tıları yoktur. Gürcüce, Ermenice ve diğer Kafkas dil- off from the rest of the Turkish population more than leri ile olan yakın irtibatları, Türk olmayan grupları one hundred years ago. Due to their close contacts asimile etmiş olmaları, kendilerinin dışında kalmış with Georgian, Armenian and other languages of the oldukları Türkiye’deki dil devrimleri ve altmış yıldan Caucasus, the assimilation of non-Turkish groups, the fazla bir süredir Kazakça ile olan etkileşimleri neti- language reforms which took place in Turkey but not cesinde, konuştukları değişkeler Ölçünlü Türkçeden among them and more than sixty years of interaction daha da farklılaşmıştır. Aslında gençler dâhil hepsi with Kazakh, their varieties developed even further Türkçe konuşabilmektedir. Ancak gençler, Ölçünlü away from Standard Turkish. In fact, they all speak Türkçe konuşmaktadırlar. Kazakistan’ın bağımsız- Turkish, also the younger generations. But again, we lığı sonrasında, Ölçünlü Türkçenin bu değişkeler have a paradox here! What the younger generations üzerindeki etkisi çok fazla artmıştır. Kazakistan’da- speak is Standard Turkish. The influence of Standard ki bilgi alanının Türkiye kaynaklı kitle iletişimine Turkish on these varieties has grown immensely açık olması, Türkiye’ye sık yapılan seyahatler, Türk during Kazakh independence: The openness of the üniversitelerinde tahsil ve diğer sebepler yerel Türk informational space in Kazakhstan to mass media değişkelerinin terk edilmesine sebep olmuştur. Gü- from Turkey, frequent trips to Turkey, studying at nümüzde yalnızca yaşlılar tarafından konuşulmak- Turkish universities and other factors have led to tadırlar. Kazakistan’da yüz binlerce konuşurlarının the abandoning of native Turkish varieties; only olmasına rağmen, ciddi bir şekilde bu değişkeler de elderly people now speak them. They are also acutely tehlike altındadırlar. endangered in spite of the fact that there are hundreds of thousands of such speakers in Kazakhstan. Sonsuza kadar örneklendirmeye devam edilebi- lir, ancak tehlikedeki Türk dillerinin bir ansiklopedisi We can go on with illustrations forever, but we olarak tanımlanmayı hak eden bu baskıya değinmek would prefer to refer to the present edition which gerekir. Türkoloji araştırmalarında ilk kez, tehlikede- can be rightfully defined as an encyclopedia of ki diller, dil siyaseti ve dil sınıflandırması hakkında Turkic endangered languages. It is a unique edition teorik meseleleri içeren bölümleri, Türk dünyasının uniting, for the first time in Turcology studies, faklı bölgelerindeki dil durumlarını sunan ve tehlike chapters devoted to theoretical issues of language altında olan her Türk dilinin başlı başına emsalsiz bir endangerment, language politics, and language bütünlük içinde tarif eden bölümlerle birleştiren ben- classification with chapters that present the linguistic zersiz bir yayındır. Bu yayını, tehlikedeki Türk dille- situation in different parts of the Turkic world rinin bazı materyallerini temel alan dilbilimi araştır- and describe each Turkic endangered language malarını arz eden bölümler tamamlamaktadır. Ayrıca, individually with unprecedented completeness. bugüne kadar neler yapıldığı ve dil araştırmalarının Chapters presenting some examples of linguistic kaydedilen dillere ve bu dillerin konuşurlarına hâlâ research based on material of Turkic endangered neler borçlu olduğu ortaya koyulmaktadır. languages conclude this edition. It also shows, what has already been done, and what linguistic studies Elinizde bulunan bu ciltlerdeki yazarların çoğu, still owe to the languages that are listed here and to gelip geçen popüler bilim akımlarına bakmaksızın, their speakers. on yıllarca Türk dil değişkelerinin belgelenmesi, korunması veya diriltilmesi için uğraşmıştır. Gü- In this series of volumes which the reader is nümüzde çok popüler olan veri güdümlü yaklaşım, holding in his or her hands, most of the authors zamanındaki bütün imkânları kullanarak titiz bir şe- have, for many decades, been dealing with language kilde dilleri belgeleyen Türk lehçebiliminin kurucusu documentation, preservation, or revival of Turkic Orta Çağ Türk dilcisi Kaşgarlı Mahmut ile başlamak varieties irrespective of popular scientific trends that üzere, Türkoloji araştırmalarında her zaman zorunlu come and go. The data driven approach, so popular bir gereklilik olmuştur. Rus Türkolojisinin kurucusu now, has always been imperative for Turkic studies, olan Wilhelm Radloff, eşi ile birlikte gerçekleştirdi- beginning with the medieval Turkic linguist Maḥmûd VOLUME / CİLT 2 INTRODUCTION/GİRİŞ/ВВЕДЕНИЕ XXI ği alan araştırması seyahatleri esnasında, Sibirya ve al-Kâshġarî, the founder of Turkic dialect studies Orta Asya’daki Türk dil değişkelerini belgelemeye based on thorough language documentation with the başlamıştır. Sonrasında, Sibirya ve Cungar bozkırla- means available in his times. Wilhelm Radloff, the rında konuşulan Türk dil değişkelerinin sekiz ciltlik father of Russian Turcology, started documenting sözlüğü yanında, ciltlerce metin ortaya çıkmıştır. Ta- Siberian and Central Asian Turkic varieties during kipçileri Malov (St. Petersburg), Ubrjatova, Nadelja- numerous field research trips together with his wife ev (Novosibirsk) ve Dulzon (Tomsk), Sibirya Türk and then published his 8 volume dictionary of Turkic dil değişkeleri üzerinde araştırmaları devam ettirmiş- varieties of Siberia and the Dzungar steppe alongside tir. Onların yetiştirdikleri, bu yayındaki birçok maka- numerous volumes of text materials. His followers lenin yazarıdır. who carried out research on Turkic varieties in Siberia were Malov (Saint Petersburg), Ubrjatova, Bağımsız bir bilim dalı olarak dillerin belgelen- Nadeljaev (Novosibirsk) and Dulzon (Tomsk). Their mesinin yirminci yıldönümüne dönecek olursak, yok apprentices are authors of many of the articles in this olmanın eşiğinde olan Türk dillerinin pek azının, gü- edition. nümüzde kullanılması zorunlu telakki edilen teknolo- jik imkânlar kullanılarak belgelendiğini itiraf etmek Returning to the 20th anniversary of language gerekir. Belgelenen dillerin çok daha az bir kısmı, documentation as a separate discipline, we need to elektronik çok kipli (İng. multimodal) bir külliyata confess that only a small part of the moribund Turkic sahiptir. languages has been documented using the technical means nowadays considered to be obligatory; an even Biz diğer Türkologlarla birlikte, bilhassa tehlike smaller portion of our language documentations can altındaki dillerin konuşurları olan dilcilerin daha çok boast of an electronic multimodal corpus. There is yapacak işimiz var. still much to do here, especially for linguists who are speakers of the endangered languages themselves, Bu proje, yakın bir gelecekte büsbütün kaybolma but also for us other Turcologists. Let this project be tehlikesi altında olan diller üzerine yapılacak araştır- a motivation and inspiration for further research on malar için bir isteklendirme ve ilham kaynağı olsun. the languages that might be forever lost tomorrow. VOLUME / CİLT 2 XXII INTRODUCTION/GİRİŞ/ВВЕДЕНИЕ ВВЕДЕНИЕ приходят к выводу, что среди таких критериев нужно учитывать количество говорящих, со- Ирина Невская циальный статус языка (является ли этот язык Марсель Эрдал национальным, региональным, или языком без официального статуса, т. е. используемым В прошлом году знаменитый австралий- только в узком семейном кругу), существова- ский лингвист Петер Остен написал, что ние административной этнической территории  год ознаменовался двадцатой годовщиной (республики, автономного района или округа и существования документации языков как от- т. п. ), существование письменности и школь- дельной научной дисциплины.1 Её становление ного образования на данном языке, его переда- он связал со всеобщим осознанием того факта, ча молодым поколениям, отношение к языку и что в нашем глобализованном мире большин- предпочтения в выборе языка общения его но- ство языков мира обречены на вымирание. По сителями в разных ситуациях и т. д. И всегда всей вероятности, более чем 70 % из 6, язы- это комбинация многих разнообразных факто- ков, известных нам сегодня, уже не будут су- ров, которые в конечном итоге дают ответ на ществовать к концу двадцать первого века. вопрос, будут ли говорить на данном языке и в следующем столетии, или только в течение не- Имеются многочисленные причины, кото- скольких десятилетий, пока живы его послед- рые угрожают существованию и свободному ние носители. Из нашего собственного опыта развитию большинства идиом: глобализация мы можем сказать, как это важно для носите- и распространение массовых средств инфор- лей языка быть уверенными в его ценности для мации и массовой культуры, ассимиляцион- всего этноса, пусть даже на нём говорят только ные процессы, идущие вследствие миграций в узком семейном кругу. Пока матери говорят с огромных масс населения, говорящих на раз- детьми на своём родном языке, язык будет пе- ных языках и нуждающихся в общем языке редаваться следующим поколениям, даже если коммуникации (lingua franca) в неоднородном государство, в котором живет этот этнос, не в языковом отношении обществе, среди мно- оказывает его языку достаточной поддержки, жества других, более уникальных, причин. Да- если вообще что-то делает для его сохранения. вайте посмотрим на пример Советского Союза. Иначе язык может оказаться в критической си- Практически тотальное двуязычие нерусского туации, когда уже очень сложно, или даже не- населения (на родном и на русском языках), го- возможно, его сохранить или возродить (хотя сударственная политика, направленная на объ- мы и знаем несколько удачных попыток). единение всего населения в единый «советский народ», который, разумеется, должен говорить Наряду с более или менее универсальными на русском языке, низкий престиж родных факторами, вызывающими умирание языков, яхыков, особенно у малочисленных народов, мы иногда сталкиваемся с парадоксальными а также целый пучок других причин привели ситуациями, которые сложно предусмотреть. В к ситуации, когда за семьдесят лет существо- начале этого столетия франкфуртская тюрколо- вания Советского Союза десятки языков его гия проводила проект международного сотруд- коренных народов были утеряны или доведены ничества с Институтом филологии СО РАН, до грани исчезновения. посвященный документации исчезающего чал- канского языка, бесписьменного тюркского на- Причины, почему тот или иной язык исче- речия, на котором говорит население двух де- зает, уникальны для каждого из них. Лингви- ревень на севере Республики Алтай, субъекта сты, занимающиеся изучением этих причин, Российской Федерации. Государственный язык а также стремящиеся выработать методику Республики Алтай базируется на южно-алтай- оценки степени угрозы исчезновения языка и ском диалекте алтай-кижи, который весьма найти объективные критерии для такой оценки, далёк от чалканского (см. главу, посвященную чалканскому языку в данном издании). Хотя 1 Статья, о которой идёт речь, вышла в году: Austin, Peter K. Language documentation 20 уже в то время было всего несколько сотен years on. In: Luna Filipović and Martin Pütz (Eds) носителей чалканского языка, его ситуация ка- Endangered Languages and Languages in Danger. Issues of documentation, policy, and language rights. залась достаточно стабильной: в тех деревнях John Benjamins Publishing Company, pp. всё чалканское население, в том числе и дети, VOLUME / CİLT 2 INTRODUCTION/GİRİŞ/ВВЕДЕНИЕ XXIII говорили на родном языке, даже те русские, наук. Документация языков объединяет линг- которые жили там, в основном в составе сме- вистов, литераторов, антропологов, фолькло- шанных чалканско-русских браков, говорили ристов, психологов, программистов и ученых на чалканском языке с соседями. В результа- ряда других дисциплин в их работе по дости- те проекта была создана чалканская письмен- жению благородной цели – сохранения духов- ность, опубликовано несколько книг для детей ной культуры народа–носителя исчезающего на чалканском языке, и чалканский язык стал языка, для науки, для человечества и для его учитываться во время школьных уроков ал- потомков. тайского языка. Однако, ситуация изменилась самым драматичным образом в данном десяти- Всё вышесказанное относится также и к летии. Многие чалканские семьи взяли на вос- 2 тюркским языкам. На тюркских языках гово- питание сирот из других районов Республики. рят практически на всей огромной территории В России в то время проводилась компания по Евразии. Наряду с «благополучными» и «про- усыновлению детей, чтобы ни один ребёнок цветающими» языкам, такими как турецкий, не рос в приюте, без семьи. Семьи, взявшие азербайджанский, казахский, киргизский, уз- бекский, туркменский, башкирский или ту- на воспитание детей, получали неплохую госу- винский, которые являются государственными дарственную поддержку. Так в этих деревенях в независимых тюркских государствах или в появилось много детей, которые не говорили республиках и автономных областях – субъек- на чалканском. Чтобы они не чувствовали себя тах других государств, имеющих федеральную плохо в иноязычном окружении, все жители структуру, существуют десятки малочислен- этих деревень перешли на русский язык, кото- ных тюркских языков и наречий, чьи носите- рым так и так владело всё чалканское населе- ли не имеют собственной административной ние. Прошло всего несколько лет, и исследо- территории, средств массовой информации вателям пришлось констатировать, что теперь на родном языке, школьного обучения или уже никто более не говорит на чалканском, даже собственной письменности. Отсутствие чалканские дети также перешли на русский. собственной административной территории Если ранее чалканский язык был под угрозой обычно означает отсутствие государственной исчезновения, то теперь он оказался на грани поддержки, низкий уровень престижа родного вымирания. Так, даже очень благородные на- языка как у самих носителей, так и у их сосе- мерения и гуманные поступки вызвали непред- дей, узкий круг использования языка, отсут- сказуемые и действительно драматичные по- ствие письменных норм, отсутствие слов для следствия для выживания чалканского языка. обозначения объектов и явлений современной Этот пример показывает, в какой нестабильной реальности, отсутствие планомерной терми- ситуации может находиться исчезающий язык, нологической работы по созданию школьной насколько хрупким может быть его будущее. и научной терминологии и т. д. и т. п. Всё это А ведь каждый язык принадлежит к наи- приводит к тому, что молодые поколения отка- зываются от языка и переходят на другой, бо- более ценному духовному наследию и самого лее престижный или распространенный, язык, этноса – его носителя, и всего человечества. в конечном итоге они полностью ассимилиру- Он воплощает собой и культуру этого народа ются. Очевидно, что все такие языки находятся и уникальную часть нашей общей культуры. под угрозой исчезновения. Если мы не можем спасти язык от вымирания, или не можем его возродить, то самое малое, Однако не только языки малочисленных на- что мы как лингвисты можем сделать – это его родов без собственной титульной территории задокументировать. Именно понимание этого могут быть под угрозой исчезновения. Даже факта и обусловило возникновение докумен- языки, которые имеют статус национальных тации языков как отдельной дисциплины двад- или официальных языков в «своих»националь- цать лет тому назад. С того времени в течение ных республиках, которые преподаются в шко- двух десятилетий исчезающие языки стояли лах и имеют средства массовой информации, преимущественно в фокусе гуманитарных могут стать исчезающими. В частности, хакас- 2 Сведения предоставлены А. Н. Озоновой в устной ский язык – национальный язык в Республике беседе. Хакассия Российской Федерации, можно тоже VOLUME / CİLT 2 XXIV INTRODUCTION/GİRİŞ/ВВЕДЕНИЕ назвать языком под угрозой исчезновения. Ха- новый алфавит на основе латиницы. Они объ- касское население насчитывает только около ясняли это тем, что казахский алфавит на ос- 2% многонационального населения Республи- нове кириллицы способствует интерференции ки, очевидно, что большая часть общения про- русской фонетики в произношение казахских исходит на русском языке. И в данном случае слов молодыми поколениями казахов, так как мы видим, что факторы, которые усугубляют он близок русскому алфавиту. Нужно учесть ситуацию хакасского языка, являются далеко то, что когда Казахстан стал независимым го- не тривиальными. Хакасский литературный сударством, казахи составляли меньшинство в язык базируется на качинском диалекте, на своей собственной стране; большая часть его котором говорит население северных районов многонационального населения была русско- Республики, примыкающих к Транссибирской язычной. Часть казахов, особенно в крупных магистрали. Поскольку эти районы были в чис- городах, утратила родной язык. Казахский ле первых, которых достигли волны массовых язык только должен был ещё этаблироваться миграций из-за пределов Республики, качинцы в Казахстане в качестве языка государственно- оказались в числе первых хакассов, значитель- го в ситуации жесткого состязания с русским ная часть которых была ассимилирована. В языком. В настоящее время мы можем сказать, наши дни большинство хакассов, которые го- что это удалось, казахский язык стал языком, ворят на хакасском языке, являются носителя- на котором говорит большая часть населения ми другого крупного хакасского диалекта - са- Казахстана, а не только этнические казахи. гайского. Студенты, которые обучаются на учи- телей хакасского языка, являются в основном Совсем другой вопрос – это вымирание ди- сагайцами, ведущие радио и телевизионных алектов, этот процесс затрагивает даже круп- программ тоже сагайцы. Однако, в школе пре- ные тюркские языки. В Республике Алтай подаётся качинский вариант хакасского языка осталось только несколько десятков тубинцев- детям, которые в основном являются сагайца- носителей своего языка, при ситуацию с чал- ми, учителями-сагайцами, которые стараются канцами мы уже упоминали, а носителей те- говорить на литературном качинском варианте, леутского языка в Республике уже нет, они все далеком от их родного языка! «Ошибки» в род- были ассимилированы русскими, только не- ном языке и отчаяние и учителей и учащихся сколько десятков носителей этого наречия жи- предпрограммированы. Только в последние вут в соседней Кемеровской области. Однако, годы жёсткие литературные нормы стали при- даже диалекты турецкого языка находятся под знавать и сагайские формы. угрозой исчезновения. В ходе работ по проекту «Взаимодействие тюркских языков и культур Мы привели ряд примеров социолингви- в пост-советском Казахстане», проходящем в стической ситуации тюркских языков в Си- Свободном университете города Берлин, во бири. Это не случайно. Авторы предисловия Франкфуртском университете (Германия), в занимались документацией целого ряда исче- Евразийском национальном университете и зающих сибирских тюркских языков, созда- Таразском государственном университете (Ка- нием их письменностей, их сохранением или захстан), финансируемом Фондом Фольксваге- возрождением. Это позволяет нам писать об на, были обнаружены различные, ранее не опи- этих языках и их ситуации, используя инфор- санные, варианты турецкого языка, на котором мацию, так сказать, из первых рук. Разумеет- говорят так называемые турки-месхетинцы ся, не только Сибирь является тем местом, где (около человек), депортированные в происходит исчезновение тюркских языков. Казахстан из Грузии в году и с тех пор там Ведь даже государственные языки крупных ре- проживающие. спублик с миллионами носителей могут подой- ти к той черте, где они уже оказываются под Среди них выделяются различные этниче- угрозой исчезновения. Вскоре после распада ские группы, говорящие на различных вари- Советского Союза франкфуртская тюркология антах турецкого языка, отличающихся как от проводила проект международного сотрудни- литературного турецкого языка, так и от из- чества по разработке нового казахского алфа- вестных нам турецких диалектов на террито- вита совместно с Казахской Академией наук. рии турецкого государства: ахыска, хемшинли, Казахские участники предпочитали создать лазы и другие. Они были отрезаны от основ- VOLUME / CİLT 2 INTRODUCTION/GİRİŞ/ВВЕДЕНИЕ XXV ного массива турецкого населения более ста Большинство авторов серии книг, которые лет тому назад. Благодаря их тесным контак- читатель держит в руках, занимались доку- там с грузинским и армянским языком, а так- ментацией, сохранением, возрождением и ис- же с другими языками Кавказа, ассимиляции следованием исчезающих тюркских языков в и туркизации нетурецких этнических групп, течение многих десятилетий, независимо от проходившей во время их проживания в Гру- «модных» научных течений и направлений, зии, реформе турецкого литературного языка, которые приходят и уходят. Исследования, ба- которая их не затронула, тесным контактам с зирующиеся на корпусах языковых маериалов, казахским языком на протяжении более 60 по- столь популярные сейчас, всегда были обяза- следних лет, те турецкие диалекты, на которых тельными для тюркологов, начиная с великого они говорят, далеко отошли от стандартного тюркского лингвиста Средневековья Махмуда турецкого языка и от других турецких диалек- Кашгарского, основателя тюркской диалекто- тов. Они все говорят на турецком языке, в том логии, опирающейся на тщательнейшую язы- числе и молодые поколения. Но и тут мы име- ковую документацию и корпус данных с ис- ем парадоксальную ситуацию! Тот турецкий, пользованием тех «технических» средств, ко- на котором говорит молодое поколение – это торые были в его распоряжении. В. В. Радлов, стандартный турецкий язык. Влияние турец- отец русской тюркологии, начал свою научную кого языка Республики выросло чрезмерно за карьеру, собирая материал по тюркским язы- годы независимости Казахстана: открытость кам Сибири и Средней Азии во время много- информационного пространства Казахстана численных поездок в экспедиции совместно со для всех турецких средств массовой инфор- своей женой, а затем опубликовал восьмитом- мации, их популярность вреди казахстанского ный сравнительный словарь тюркских наречий населения, частые поездки в Турцию, учеба Сибири и Джунгарской степи наряду с мно- в турецких университетах и другие факторы гочисленными томами текстовых материалов. привели к тому, что турки Казахстана отказы- Его последователями, проводившими полевые ваются от своего варианта турецкого и пере- исследования коренных языков Сибири, стали ходят на литературный турецкий язык. Только С. Е. Малов (Санкт-Петербург), Е. И. Убрятова пожилые люди говорят сейчас на своих искон- и Д. М. Наделяев (Новосибирск), А. П. Дульзон ных вариантах турецкого языка. В результате, (Томск). Их ученики и последователи являются эти варианты тоже находятся на грани исчезно- авторами многих статей данного издания. вения, несмотря на то, что сотни тысяч турок Казахстана говорят на турецком! Возвращаясь к ой годовщине языко- вой документации как отдельной дисципли- Мы могли бы продолжать приводить даль- ны, мы должны признать, что только очень нейшие примеры, иллюстрирующие ситуацию незначительная часть исчезающих тюркских с исчезающими тюркскими языками, но мы языков была задокументирована с использо- предпочитаем сослаться на данное издание, ко- ванием технических средств, которые сегодня торое по праву можно назвать энциклопедией считаются обязательными для этой цели, еще исчезающих тюркских языков. Это уникальная меньшая часть этих языков может похвастать- серия книг, объединяющих, впервые в истории ся наличием электронных мультимодальных тюркологических исследований, главы, посвя- корпусов. щенные теоретическим вопросам исчезающих языков, языковой политике, классификации Ещё очень многое нужно сделать в этом языков, с анализом лингвистической ситуации направлении, особенно лингвистам, которые в разных частях тюркского мира и описаниями сами являются носителями исчезающих язы- каждого тюркского языка, находящегося под ков и диалектов, но и всем нам, тюркологам. угрозой исчезновения, поотдельности с бес- прецендентной полнотой. Главы, представля- Пусть этот проект станет мотивацией и ющие собой примеры лингвистических иссле- вдохновлением для дальнейших исследований дований на материале исчезающих тюркских языков, которые могут быть утрачены навсегда языков, завершают эту серию. Это издание по- уже завтра. казывает, что уже сделано в этой области, и что лингвисты ещё должны сделать для языков, ко- торые перечислены здесь, и для их носителей. VOLUME / CİLT 2 XXVI CONTENTS/İÇİNDEKİLER/СОДЕРЖАНИЕ Prof. Dr. Darkhan Kydyrali MESSAGE FROM THE PRESIDENT/BAŞKANDAN MESAJ ПРЕЗИДЕНТТЕН ХАБАРЛАМА/ОБРАЩЕНИЕ ПРЕЗИДЕНТА VI Prof. Dr. Musa Yıldız MESSAGE FROM THE PRESIDENT/BAŞKANDAN MESAJ ПРЕЗИДЕНТТЕН ХАБАРЛАМА/ОБРАЩЕНИЕ ПРЕЗИДЕНТА VIII Süer Eker, Ülkü Çelik Şavk PREFACE/ÖNSÖZ/ПРЕДИСЛОВИЕ X Irina Nevskaya, Marcel Erdal INTRODUCTION/GİRİŞ/ВВЕДЕНИЕ XVI Serpil Ersöz AHISKA TÜRKLERİ VE DİLLERİ MESKHETIAN TURKS AND THEIR LANGUAGE ТУРКИ-МЕСХЕТИНЦЫ И ИХ ЯЗЫК 1 Aiiana Ozonova THE ALTAIANS AND THE ALTAI LANGUAGE ALTAYLILAR VE DİLLERİ АЛТАЙЦЫ И АЛТАЙСКИЙ ЯЗЫК 21 Habibe Yazıcı Ersoy BAŞKURT TÜRKLERİ VE DİLLERİ BASHKIR TURKS AND THEIR LANGUAGE БАШКИРЫ И ИХ ЯЗЫК 47 Irina Nevskaya, Marcel Erdal, Aiiana Ozonova, Monika Rind Pawlowski, Hans Nugteren THE CHALKANS AND THEIR LANGUAGE ÇALKANLAR VE DİLLERİ ЧЕЛКАНЦЫ И ИХ ЯЗЫК 79 Valeriya Lemskaya CHULYM TURKIC PEOPLE AND THEIR DIALECT ÇULIM TÜRKLERİ VE DİYALEKTLERİ ЧУЛЫМСКИЕ ТЮРКИ И ИХ ДИАЛЕКТЫ 93 VOLUME / CİLT 2 CONTENTS/İÇİNDEKİLER/СОДЕРЖАНИЕ XXVII Oğuzhan Durmuş ÇUVAŞLAR VE DİLLERİ THE CHUVASH PEOPLE AND THEIR LANGUAGE ЧУВАШИ И ИХ ЯЗЫК Ingeborg Baldauf THE DAYI PEOPLE AND THEIR LANGUAGE DAYI HALKI VE DİLLERİ НАРОДНОСТЬ ДАЙЫ И ИХ ЯЗЫК Natalja Shirobokova THE DOLGANS AND THE DOLGAN LANGUAGE DOLGANLAR VE DİLLERİ ДОЛГАНЦЫ И ДОЛГАНСКИЙ ЯЗЫК Elisabetta Ragagnin DUKHAN DUHA (TSAATANLAR) ДУХА (ЦААТАНЫ) Hülya Kasapoğlu Çengel FU-YÜ KIRGIZLARI VE DİLLERİ THE FU-YÜ KYRGYZ AND THEIR LANGUAGE ФУЮЙСКИЕ КИРГИЗЫ И ИХ ЯЗЫК Astrid Menz THE GAGAUZ: PEOPLE AND LANGUAGE GAGAUZLAR VE DİLLERİ ГАГАУЗЫ И ИХ ЯЗЫК Hristo Kyuchukov GAGAUZ AND TATAR ENDANGARED LANGUAGES OF BULGARIA: SOCIOLINGUISTIS ASPECT GAGAUZCA VE TATARCA: BULGARİSTAN’IN TEHLİKEDEKİ DİLLERİ: TOPLUMDİLBİLİMSEL KONULAR ГАГАУЗСКИЙ И ТАТАРСКИЙ КАК ИСЧЕЗАЮЩИЕ ЯЗЫКИ БОЛГАРИИ: СОЦИОЛИНГВИСТИЧЕСКИЙ АСПЕКТ Bülent Hünerli, Tudora Arnaut THE GAGAUZ IN UKRAINE UKRAYNA GAGAUZLARI ГАГАУЗЫ УКРАИНЫ VOLUME / CİLT 2 XXVIII CONTENTS/İÇİNDEKİLER/СОДЕРЖАНИЕ Stepan Stepanoviç Bulgar - Çev. Bülent Hünerli BESARABYA VE YUNANİSTAN GAGAUZLARI: TARİHİ-KÜLTÜREL KARŞILAŞTIRMALI BİR ANALİZ THE GAGAUZ OF BESSARABIA AND GREECE: A COMPARATIVE HISTORICAL-CULTURAL ANALYSIS ГАГАУЗЫ БЕССАРАБИИ И ГРЕЦИИ: СОПОСТАВИТЕЛЬНЫЙ ИСТОРИКО-КУЛЬТУРНЫЙ АНАЛИЗ Maria D. Chertykova (Мария D. Чертыкова) ХАКАС (KHAKAS) HAKASÇA ХАКАССКИЙ ЯЗЫК Sonel Bosnalı THE KHALAJ PEOPLE AND THEIR LANGUAGE HALAÇLAR VE DİLLERİ ХАЛАДЖИ И ИХ ЯЗЫК Sultan Tulu HORASAN TÜRKLERİ VE HORASAN TÜRKÇESİ KHORASAN TURKS AND KHORASAN TURKIC ТЮРКИ ХОРАСАНА И ХОРАСАНО-ТЮРКСКИЙ ЯЗЫК Ufuk Tavkul KARAÇAY-MALKARLAR VE DİLLERİ THE KARACHAY-BALKAR PEOPLE AND THEIR LANGUAGE КАРАЧАЙ-БАЛКАРЦЫ И ИХ ЯЗЫК Ceyhun Vedat Uygur KARAKALPAKLAR VE KARAKALPAKÇA THE QARAQALPAQ PEOPLE AND THEIR LANGUAGE КАРАКАЛПАКИ И КАРАКАЛПАКСКИЙ ЯЗЫК Adem Öger KARAMANLI ORTODOKSLAR VE KARAMANLI TÜRKÇESİ THE KARAMANLI ORTHODOXES AND KARAMANLI TURKISH ПРАВОСЛАВНЫЕ КАРАМАНЛИЙЦЫ И О КАРАМАНЛИЙСКОМ ЯЗЫКЕ VOLUME / CİLT 2 CONTENTS/İÇİNDEKİLER/СОДЕРЖАНИЕ XXIX Natalya Kropotova THE CRIMEAN DIALECT OF THE KARAIM LANGUAGE KARAYCANIN KIRIM DİYALEKTİ КРЫМСКИЙ ДИАЛЕКТ КАРАИМСКОГО ЯЗЫКА Éva Ágnes Csató LITHUANIAN KARAIM LİTVANYA KARAYCASI ЛИТОВСКИЕ КАРАИМЫ Öztürk Emiroğlu POLONYA KARAYLARI VE KÜLTÜRLERİ KARAIMS IN POLAND AND THEIR CULTURE ПОЛЬСКИЕ КАРАИМЫ И ИХ КУЛЬТУРА Sohrab Dolatkhah THE QASHQAY AND THEIR LANGUAGE KAŞGAYLAR VE DİLLERİ КАШКАЙЦЫ И ИХ ЯЗЫК Думан Жакып ұлы (Duman Jakıp Ulı) ҚЫТАЙ ҚАЗАҚТАРЫ ТУРАЛЫ ON THE KAZAKHS IN CHINA ÇİN KAZAKLARI ÜZERİNE О КАЗАХАХ КИТАЯ Кайрат Токомбай Уулу (Kayrat Tokombay Uulu) ИСТОРИЯ КИТАЙСКИХ КЫРГЫЗОВ И ИХ СОВРЕМЕННОЕ ПОЛОЖЕНИЕ HISTORY OF THE KYRGYZ IN CHINA AND THEIR CURRENT SITUATION ÇİN KAZAKLARININ TARİHİ VE BUGÜNKÜ DURUMLARI Ülkü Çelik Şavk PAMİR KIRGIZLARI VE DİLLERİ PAMIR KYRGYZ PEOPLE AND THEIR LANGUAGE ПАМИРСКИЕ КЫРГЫЗЫ И ИХ ЯЗЫК Iala Ianbay THE KRIMCHAK LANGUAGE KIRIMÇAK DİLİ КРЫМЧАКСКИЙ ЯЗЫК VOLUME / CİLT 2 SON SESLER KAYBOLMADAN BEFORE THE LAST VOICES ARE GONE ПОКА ЕЩЁ ЗВУЧАТ ЭТИ ЯЗЫКИ