Osmanlı Döner Talas

Turkish Studies Social Sciences Volume 13/26, Fall , p. DOI: /TurkishStudies ISSN: Skopje/MACEDONIA-Ankara/TURKEY Research Article / Araştırma Makalesi Article Info/Makale Bilgisi  Received/Geliş: Ekim Accepted/Kabul: Aralık  Referees/Hakemler: Doç. Dr. Şükrü SÖNMEZER - Doç. Dr. Soner ŞAHİN - Dr. Öğr. Üyesi N.Çiçek AKÇIL HARMANKAYA This article was checked by iThenticate. TALAS’TA OSMANLICA KİTABELİ ÜÇ EV Duygu TURGUT* ÖZET Kayseri, Anadolu’da tarih boyunca önemli bir merkez olmuştur. Talas, Kayseri’nin doğusunda, Erciyes Dağı’nın kuzey doğusunda olup şehir merkezinden yaklaşık 8 kilometre mesafede Ali Dağı’nın eteklerine yerleşmiş bir ilçedir. Talas, Geç Osmanlı Dönemi’nde Türk, Rum ve Ermeni nüfusun bir arada yaşadığı mimarlık tarihi açısından geleneksel tarihî dokusuyla önemli bir yerleşmedir. Bu çalışmada Talas’ta Müslüman nüfusa ait üzerinde Osmanlıca kitabe olan üç ev seçilerek incelenmiştir. Bu evlerde sırasıyla cephelerindeki kitabe üzerinde Osmanlıca yazılarla birlikte , ve tarihlerinde yapılmış olduğu yer almaktadır. Bilinen bu tarihlerle evler, dönemin mimari anlayışı ve üslubu irdelenerek değerlendirilmiştir. Bu üç evden ve tarihli olanlar Kiçiköy, tarihli olan Harman mahallesindedir. Bu mahalleler Talas’ın günümüze gelebilmiş tarihi evlerin yoğun olduğu yerler olup, Talas evleri dokusunu oluşturan en büyük mahallelerdir. Bu çalışmada evlerin plan, cephe ve bezeme özellikleri her bir evde ayrı başlıklar altında çizim ve fotoğraflarla desteklenerek incelenmiştir. Bu başlıkların altında üç evin plan ve cephe elemanları biçim, malzeme, konstrüksiyon ve bezeme açısında değerlendirilerek ortaya konulmuştur. Ayrıca bahçe içerisindeki yapılar diğer Talas evleri göz önüne alınarak yorumlanmıştır. Bu çalışma bize ilgili dönem ve Talas’taki yerel mimariyle ilgili bilgi verirken aynı zamanda Talas’ta yaşayan İstanbul ile ilişkileri olan tüccarların varlığı sebebiyle başkent ve Anadolu arasındaki etkileşimi de ortaya koymaktadır. Anahtar Kelimeler: Talas Evleri, Yerel Mimari, Sivil Mimari, Osmanlıca Kitabeli Evler, Osmanlıca Yazılı Evler, Tarihli Evler * Arş. Gör., İstanbul Teknik Üniversitesi, E-posta: [email protected] Duygu TURGUT THREE HOUSES WITH OTTOMAN INSCRIPTIONS IN TALAS ABSTRACT Kayseri has been an important centre in Anatolia throughout history. Talas is a town at eastern side of Kayseri, northeast of Erciyes Mountain, about 8 kilometres form the city centre. Talas is an important town with regard to history of architecture including traditional vernacular texture of Turkish, Armenian, and Greek population in late Ottoman period. This study examines three houses in Talas belonging to the Muslim population with inscriptions in Ottoman Turkish. On these inscriptions , and building dates can be acquired for the three houses. With these known dates, houses were evaluated by examining the architectural style related to the period. Two of these three houses dated and are in Kiçiköy, the third one dated is in Harman district. These neighbourhoods are the largest districts of Talas, where the historical houses are intense, today. In this study, in every house, the plan, façade and ornament features were analysed using drawings and photographs. The plan and façade elements of three houses were evaluated by survey according to form, material, construction and ornament. In addition, the structures within the garden have been interpreted considering other examples of Talas houses. This study gives information about the relevant period and local architecture in Talas, but also shows the interaction between the capital and Anatolia due to the presence of traders who have relations with Istanbul living in Talas. STRUCTURED ABSTRACT According to the census in , the total male population of Talas was , of which was Greek, was Armenian and was Turkish. It can be inferred that the Muslims and Non-Muslims were not living in separate quarters of Talas, but rather they were living within the same area, even as neighbours at the same street in some cases. This study examines three houses in Talas belonging to the Muslim population with inscriptions in Ottoman Turkish. On these inscriptions , and building dates can be acquired for the three houses. The interaction between the capital and Anatolia can be seen via people, who lived in Talas, working as tradesmen and having relations with Istanbul. In the first house “Maşallah Year (/)” is carved on a rectangular stone over the lintel of the entrance gate in Ottoman Turkish and this house will be called house. Comprising of a basement, ground and first floor the house has the outer sofa plan type. Although the ground floor has square plan scheme, the basement of the house is designed in a long-narrow rectangular plan scheme with larger rock-carved rooms. The general plan setup of the house comprises of a yard in the centre and rooms around this yard. The room that has special stairs, along with elaborative design of certain structural elements in the first floor make us think that this is the main room. Only the lintels of this room’s windows have key stones visible from outside. Only on the façade of this room there is a second set of profiled cornices over the right-angled cornices. Located in the Ali Saip Paşa Street, this house Turkish Studies Volume 13/26, Fall Talas’ta Osmanlıca Kitabeli Üç Ev faces to a dead end on the south. This house is one of the oldest houses of the neighbourhood and it being faced toward a dead end is typical of traditional Turkish urban texture. In the second house “Maşallah Year (/)” is carved on a diagonal rosette stone over the lintel of the entrance gate of harem section in Ottoman Turkish and this house will be called house. Comprising a basement, ground and first floor the house has an outer sofa plan type. The basement is under the harem section, and is composed of one single room. At the north façade, a right-angled projection is located in the selamlık section, while a right-angled cantilever projection is placed in the harem section. At the southern façade of the selamlık, there is a portico. This portico has five arches that a stone figure with S shaped on the key stones of them. These arches are resting on stone columns that have Corinthian capitals with volutes on four, and have rectangular bases. In the garden, half-open vaulted rooms, seen in Talas houses are called Tol. To V. İmamoğlu (), the tol is the fundamental part of vintage vineyards in Kayseri. There is a tol opening with five arches to the garden, in front of the eastern wall of the house’s garden. There is a hearth in this tol, later toilet was added. In the third house the date is carved along with a poem in Ottoman Turkish, on a marble stone over the lintel of the entrance gate of harem section and this house will be called house. It is also known as Ali Saip Paşa House. Comprising basement floors (each with a different entrance and floor on different elevations), ground and first floor the house has an inner sofa plan type. The house comprises of two parts, separated for selamlık and harem sections, just as house. Each has a separate garden, which has the entrance doors on the garden walls. Placed to the west side of a rectangular land, having front yards surrounded by higher walls on the east side, this house is located in an open space. There are three cantilever projections on the South façade of the house. In the five rooms at the first floor, facing to the South façade, X-marked skylights are placed as close to the roof as possible in between two windows above. At the east façade of the house, hexagon planned columns with roof are covered over the stair landing that arrives at sofa in harem. The two round-shaped arches are resting on these columns that have willow leaves on four corners of capitals. On the south- eastern side of the house, there is a tol structure with a single arch-span to the garden in front of the garden’s South wall. There is also a hearth along the western wall in the tol. The plans have been analyzed efficiently in terms of their function. The sofa in all of them are connected to either gardens or the street. The hearth area is close not only to the basement, but also to the garden. Additionally, the stairs are placed to the centre of the house with equal distance to each room. While the house has a main room, the other houses have separated selamlık and harem sections. It can be seen that the sections, reserved for guests, change the general layout plan. While the harem section mostly has kitchen, service, store, basement areas, the selamlık section has iwans, sofa, pavillions, etc. connected to the garden or the street. The decoration materials of these areas were procured and applied more studiously, unlike other rooms. All three houses have basements. One of the specific architectural characteristics of Talas houses is that almost every house has a Turkish Studies Volume 13/26, Fall Duygu TURGUT basement. These basements are barrel vaulted or rock-carved. These vaults constitute a stable foundation for houses. In addition to this, the people living in the region could store their foods in these vault or rock- carved basements for a long time. In these structures, there is a hearth within an area (two hearths both inside and outside the and houses), and a toilet near the entrance door, along with the rooms as common characteristics at the ground floor. The rooms at the ground floor must have been used as service areas, since these rooms do not have a cupboard nor a sedir. There is only house which has a cupboard, and house has both a sedir and a cupboard in a room. Both rooms are in the harem sections. The first floor of each house has a sofa, while house has a terrace, house has a hayat, and house has an iwan opening to this sofa. All the houses have a sedir and cupboards in most of the rooms at the first floor. Similarly, each and every room of all the houses, having a cupboard, also has a bathing cubicle. There is only one house, dated to , which has a toilet with entrance at the first floor. The harem and selamlık sections having and houses also have a hearth each at this floor. The hearths at the upper floors of Talas houses are generally used for heating or making coffee. Tol is placed in the gardens of and houses. They must have been used as cooking area since they have a hearth. Receiving light from a single direction, while being directed to the garden and the view, these structures are also used as sheltered resting areas. In the general about architectural plans; while house has a plan of inner related closed yard order, the other two houses, have a magnificent structure like the villas in Istanbul with multiple rooms. The change that started in Istanbul has arrived in Kayseri after a long time, and its effect survived until s. It is quite interesting for these houses in Talas to have small units in their gardens, along with large-scale houses with multiple-rooms, and also pavilions to increase the overall mass. These houses have created their unique structures between keeping pace with the changes and not giving up on the past. The decorations of the structural elements of the interior are mostly seen on cupboards and niches on these three houses, which are mainly placed on the lower surface of entrance door lintel, skylights, projections and hayat. This change took a long time, starting in the capital city of Ottoman Empire, to reach to Anatolia. The evolution in the ornament can be seen as S curves on the lower surface of yard entrance door lintel in the house. In addition, as voluted S curves on the lower surface of harem entrance door lintel of the garden wall of the house. Moreover, as voluted S curves over the key block of the portico within the same house, and as C curves on the entrance door of the house, concerning these three houses from Kayseri. In conclusion, house has less ornaments, while the houses, which were built afterwards, have more. While the houses have had a rational order with rectangular shaped windows, right angled projections and horizontal cornices, the general façade characteristics of the houses have transformed into an eclectical form in relation with the architectural Turkish Studies Volume 13/26, Fall Talas’ta Osmanlıca Kitabeli Üç Ev changes in the capital following baroque, rococo conceptions on the ornaments of and houses. Keywords: Talas Houses, Vernacular Architecture, Civil Architecture, Houses Having Ottoman Turkish Inscription, Houses With Inscription. GİRİŞ Talas, Kayseri şehir merkezinin doğusunda merkeze yaklaşık 8 kilometre mesafede yer alan gelişmiş bir ilçedir. ’te yapılan nüfus sayımına göre kadınlar hariç Talas’ta Rum, Ermeni, Türk toplam erkek nüfus bulunmaktadır (Cömert, ). Ankara vilayet Salnamesi’ne göre Kayseri şehrinde kadınlar hariç toplam erkek nüfus bulunmaktadır. Bu nüfusun ’ünü Müslümanlar, ’ünü Gregoryan Ermeniler, ’ini Ortodoks Rumlar oluşturmaktadır (Pekak, ). Kayseri’deki Gayrimüslim yerleşmelerden Talas 39 mahallesiyle en büyük köy olarak dikkat çekmektedir (Yörük, ). O tarihlerde şehrin genel nüfusundan farklı olarak Talas’ta Müslüman nüfusun yaklaşık beş katı kadar Gayrimüslim nüfus olduğu görülmektedir. Talas’ta farklı dine mensup insanlar aynı mahalleyi, sokağı hatta parseli de paylaşmışlardır. yüzyıl başlarında ’te Ermeniler, daha sonrada Lozan Antlaşmasıyla ’te Rumlar Talas’ı terk etmişlerdir. Talas’taki evlerde görülen Karamanlıca yazılardan dolayı buradaki Rumların Hristiyan olan Karamanlı Türkler olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca Kayseri ve civarındaki Rumlar Türk olduklarını belirterek mübadeleden muaf olmaları gerektiğini mübadele döneminde beyan etmişlerdir (Tosun, ). Talas’ta Müslüman ve Gayrimüslim nüfusun ayrı mahallelerde değil bir arada, hatta bazı durumlarda aynı sokakta komşu olarak yaşadıkları da anlaşılmaktadır. Bu çalışmada Talas’ta Müslüman nüfusa ait üzerinde Osmanlıca kitabe olan üç ev seçilerek incelenmiştir. Bu evlerin sırasıyla , ve tarihlerinde inşa edilmiş olduğu cephelerindeki kitabelerinde yer almaktadır. Bilinen bu tarihlerle evler dönemin mimari anlayışı ve üslubu irdelenerek değerlendirilmiştir. Talas’ta yaşayan insanların çoğunluğunun tüccar olup İstanbul ile ilişkilerinin olması başkent ve Anadolu arasındaki etkileşimi de ortaya koymaktadır. 1. / Tarihli Ev Evin giriş kapısı lentosunun yukarısında dikdörtgen bir taşın üzerinde yuvarlak bir formun içerisinde taş oyma yöntemiyle Osmanlıca “Maşallah Sene (/)” yazısı okunmaktadır (Şekil 1). Ev, Kiçiköy Mahallesi, Ali Saip Paşa Caddesi ile çıkmaz sokağın birleştiği köşede 67 ada, 2- 14 numaralı parsellerde 13 kapı numaralı olarak yer almaktadır. Şekil 1: tarihli evdeki kitabe. Turkish Studies Volume 13/26, Fall Duygu TURGUT Plan Özellikleri Yapı bodrum, zemin ve 1. kattan oluşmakta olup dış sofalı plan tipine sahiptir. Evin genel plan kurgusu ortada bir avlu ve bu avlu etrafına yerleşmiş mekânlardan oluşmaktadır (Şekil 2). Batı yönde komşu yapısı olan evin doğu, kuzey ve güney cepheleri bulunmaktadır. Ali Saip Paşa Caddesi üzerinde yer alan ev, güney yönden çıkmaz sokağa da cephedir. Eğimli bir araziye yerleşmiş olan evin bodrum katı zemin kat planını aşarak doğuda Ali Saip Paşa Caddesi’nin altına ilerlemiş kaya oyma mekânlara sahiptir. Eve çıkmaz sokaktan yüksek avlu duvarındaki kapıyla girilmektedir. Şekil 2: Bodrum, zemin ve 1. kat planı. Turkish Studies Volume 13/26, Fall Talas’ta Osmanlıca Kitabeli Üç Ev Bodrum evin zemin kat kare plan formundan farklı olarak kaya oyma mekanlarıyla dar uzun dikdörtgen bir plan biçimindedir. Z07 no'lu mekânın kuzeyindeki kapıyla bodrum kat merdivenlerine ulaşılmaktadır. Bodrum katta ilk olarak B01 no'lu rampalı bir geçide varılmaktadır (Şekil 3). Bu geçidin batısında B02 no'lu kemerli bir beşik tonoz olan odaya ulaşılmaktadır. Bu odanın kuzeyde ve güneyde üçer adet nişi vardır. B03 no'lu mekânın batıdaki dört kemerinden sonrası kaya oyma mekânlardan oluşmaktadır. Bu mekânda kuzeyde beş adet, doğuda iki adet, güneyde iki adet niş vardır. Söz konusu mekânda güneyde yüksek kotta bir bölüm (B04) bulunmaktadır. Bodrum katta bütün mekânların zemini toprak, tavanı taş veya kayadır. Şekil 3: B01 no’lu bodrum mekanı. Z01 no'lu avluda güneydeki Z02 no'lu helanın önünde dört basamak vardır. Bu helada güneyde bir pencere bulunmaktadır. Z03 no'lu odada güneyde bir ocak, doğuda bir pencere yer almaktadır. Z04 no'lu odada güneyde bir pencere vardır. Z05 no'lu odanın güney doğusunda köşede zeminde bodrum havalandırma boşluğunun demir ızgarası yer almaktadır. Z06 no'lu geçitte kuzeyde bir ocak, doğuda ve batıda birer oda vardır. Z07 no'lu odada güneyde bir pencere, kuzeyde bodruma geçilen kapı bulunmaktadır. Z08 no'lu odada doğuda, Z09 no'lu odada batıda ve güneyde birer adet pencere yer almaktadır. Z08 ile Z09 no'lu odaların arasında sadece no'lu odaya ulaşılan düz bir merdiven vardır. Zemin katta bütün mekânların zemini sal taşı tavanı ahşaptır. Turkish Studies Volume 13/26, Fall Duygu TURGUT Şekil 4: no’lu baş oda. Avlunun kuzey batısındaki Z05 ile Z07 odaların arasında yer alan düz merdivenle 1. kat sofaya ulaşılmaktadır. no'lu sofanın güneyde iki pencere, bu pencerelerinin önünde I planlı bir sedir, kuzeyde bir pencere, doğuda bir oda, batıda bir teras bulunmaktadır. no'lu terasın kuzey yönü sokağa, güney ve doğu yönü avluya, batı yönü komşu yapının duvarına bakmaktadır no'lu odanın doğuda iki, kuzeyde bir pencere, bu pencerelerin önünde bir I planlı sedir vardır. Bu odada kuzeyde duvar içerisinde bir yüklük bulunmaktadır. Söz konusu odada güneyde no'lu odanın önündeki sahanlığa açılan bir kapı yer almaktadır. Bu kapının önünde kot farkını yakalamak için bir gemici merdiveni vardır. Avludan no'lu odaya Z09 no'lu odanın kuzeyindeki düz merdivenle ulaşılmaktadır. Bu merdivenin sahanlığında doğu yönünde duvar içerisinde kemerli bir niş vardır. no'lu odada güneyde ve doğuda ikişer adet pencere bu pencerelerin önünde L planlı bir sedir bulunmakta olup batıda bir adet küçük bir pencere de avluyu görmektedir (Şekil 4). Bu odada kuzeyde merdivenin üzerine gelen yerde duvar içerisine gömülü bir yüklük, doğuda kapının arkasında içi raflı gömme bir dolap vardır. Özel merdiveninin olması ve bazı yapı elemanlarının özenli tasarımı bu odanın baş oda olduğunu düşündürmektedir. 1. katta bu no'lu oda hariç diğer mekânların zemini sal taşı tavanı olanların tavanı ahşaptır. no'lu odanın zemini ahşaptır. Evin no'lu odası hariç diğer mekânların üzeri düz damdır. no'lu odanın üzeri sundurma çatıyla kapatılmıştır. Cephe Özellikleri Evin bitişiğinde komşu yapının yer aldığı batı cephesi sağırdır. Evin kuzey, güney, doğu cepheleri ve avlu cepheleri bulunmaktadır. Çıkmaz sokağın sonundan yüksek avlu duvarında bulunan çift kanatlı kapı ile ilk olarak evin avlusuna girilmektedir. Evin bu giriş kapısının da bulunduğu güney cephede (çıkmaz sokak üzerinde) no'lu odanın saçaktaki dik açılı silmenin hemen üzerinde profilli silme odanın güney ve doğu cephesi boyunca dolaşmaktadır (Şekil 5). Sadece bu odanın pencere lentolarının üzerinde kilit taşı motifi vardır. Turkish Studies Volume 13/26, Fall Talas’ta Osmanlıca Kitabeli Üç Ev Şekil 5: Soldaki: evin güney (çıkmaz sokak), sağdaki: doğu cephesi. Evin doğu (cadde) cephesinde profilli silme sadece no'lu oda ve yanındaki merdiven boyunca devam etmektedir. Bu cephede kat arasında (sadece Z08 no'lu oda ile no'lu oda arasında) ve saçakta dik açılı silme bulunmaktadır. Söz konusu cephede no'lu odanın pencere lentolarının üzerinde ahşap kiriş oda boyunca devam etmektedir. Evin kuzey cephesinde no'lu odanın penceresinin alt batı köşesindeki çatlağın üzerinde demir kenetler yaklaşık 30 cm. aralıklar ile zemine kadar tekrarlanmıştır. Bu cephede birinci kattaki pencere lentolarının üzerindeki ahşap kiriş cephe boyunca devam etmektedir. Avlunun kuzey cephesinde sofanın ve zemin katın pencere boşluğunun üzerinde ahşap kiriş bu cephe boyunca devam etmektedir. Bu kuzey cephede kat arasında bir adet demir gergi kılıç vardır. Avlunun doğu cephesinde saçaktaki dik açılı silmenin üzerinde ortada bir adet demir gergi kılıç vardır. Evin avlu cephesinde saçaktaki dik açılı silme bütün avlu boyunca dolaşmaktadır. Restorasyon sonrası taş çörtenlerin yerini beton çörtenler almıştır. Bezeme Özellikleri Odalarda bezeme olarak no'lu odanın ahşap kapısının üzerinde ortada ahşap oyma büyük bir kartuş motifi, yukarısında ve aşağısında yatay birer küçük kartuş motifleri vardır. Niş olarak birinci evde merdiven sahanlığında duvar örgüsünden dışarı taşan dikdörtgen bir kabartmanın içerisinde yuvarlak kemerli ( no’lu odada) veya profilli çerçevelidir ( no’lu odada). ’tekinin kemeri dikdörtgen sütun ve kaidelere oturmaktadır, nişin oval formda dışarı taşan tabanı profilli ve kademeli olarak duvar yüzeyinde sonlanmaktadır. Giriş kapısında bezeme olarak evin avlu giriş kapısında lento alt yüzünde iki köşede S kıvrımlı profilli, ortada sekizgenin içinde baklava dilimi şeklinde bir kabara bulunmaktadır. Evlerin duvarlarında profilli silmeler görülmektedir. 2. / Tarihli Ev Ev harem ve selamlık olarak iki bölümden oluşmaktadır. Günümüzde ise iki ayrı konut olarak kullanılmaktadır. Evin harem bölümünün bahçe duvarındaki giriş kapısı lentosunun yukarısında diyagonal forma sahip bir rozet içerisinde Osmanlıca olarak taş oyma yöntemiyle “Maşallah Sene (/)” yazısı okunmaktadır (Şekil 6). Ev Harman Mahallesi, Erhan Caddesi’nde 27 pafta, 49 ada, 3 ve 4 numaralı parsellerde 86 ve 88 kapı numaralı olarak yer almaktadır. Turkish Studies Volume 13/26, Fall Duygu TURGUT Şekil 6: tarihli evdeki kitabe. Plan Özellikleri Yapı bodrum, zemin ve 1. kattan oluşmakta olup dış sofalıdır (Şekil 7). Bodrum kat harem bölümünün altında olup tek odadan oluşmaktadır. Z06 no'lu odanın güneyinden düz merdivenle B01 no'lu odaya ulaşılmaktadır. B01 no'lu odanın kuzeyinde küplük yerleri bulunmaktadır. B01 no'lu odanın zemini toprak, tavanı taş kemerli beşik tonozdur. Üzerinde tarih yazılı olan yüksek bahçe duvarındaki kapıyla evin harem bölümünün bahçesine girilmektedir. Z01 no'lu holde batıda bir pencere bulunmaktadır. Giriş kapısının hemen sağında önünde bir basamak olan Z02 no'lu hela vardır. Bu helada batıda bir pencere yer almaktadır. Z03 no'lu odada batıda ve güneyde birer adet pencere vardır. Bu odanın kuzeyinde Z04 no'lu odaya açılan bir kapı bulunmaktadır. Holden de girişi olan Z04 no'lu odada güneyde iki pencere, kuzeyde bir yüklük yer almaktadır. Z05 no'lu odada kuzeyde iki, batıda bir pencere bulunmaktadır. Bu odada batıda bir sedir, karşısında doğuda bir yüklük vardır. Z06 no'lu odada kuzeyde iki pencere, güneyde bodruma giden düz merdiven bulunmaktadır. Harem bölümünde zemin katta bütün mekânların tavanı ahşap, zemini Z04 ve Z05 no'lu odalar hariç bütün mekânlarınki sal taşıdır. Z04 ve Z05 no'lu mekânların zemini ahşaptır. Turkish Studies Volume 13/26, Fall Talas’ta Osmanlıca Kitabeli Üç Ev Şekil 7: Bodrum, zemin, 1. kat planı. Turkish Studies Volume 13/26, Fall Duygu TURGUT Z01 no'lu holden no'lu sofaya ulaşılmaktadır (Şekil 8). Bu sofanın batısında iki pencere bu pencerelerin önünde I planlı bir sedir bulunmaktadır. no'lu odada kuzeyde ve batıda ikişer pencere, doğuda bir yüklük, batıda I planlı bir sedir vardır. no'lu odada güneyde ve batıda ikişer pencere, batı duvarında no'lu odaya açılan bir kapı vardır. Sofadan da ulaşılan no'lu odada güneyde iki pencere, kuzeyde, doğuda ve batıda birer yüklük yer almaktadır. no'lu odada kuzeyde iki, batıda bir pencere bulunmaktadır. no'lu sofada doğuda no'lu selamlık bölümünün hayatına açılan birer kapı ve pencere vardır. Harem bölümünde 1. katta bütün mekânların tavanı ahşap, zemini ve no'lu odalar hariç sal taşıdır ve no'lu odaların zemini ahşaptır. Şekil 8: no’lu sofa. Meydandan yüksek bahçe duvarındaki kapıyla evin selamlık bölümüne girilmektedir. Bu bölümde ilk olarak Z07 no'lu eyvan görülmektedir (Şekil 9). Bu eyvanda kuzeyde üç, doğuda iki pencere vardır. Söz konusu eyvanda kuzeyde I planlı bir sedir, ortada çiçek formunda bir havuz bulunmaktadır. Z08 no'lu odada kuzeyde bir pencere, batıda Z09 no'lu odaya açılan bir kapı yer almaktadır. Z09 no'lu odada kuzeyde bir pencere, güneyde Z10 no'lu odaya açılan bir kapı vardır. Z10 no'lu odaya merdivenin yanından da bir kapıyla girilebilmektedir. Selamlık bölümünde zemin katta bütün mekânların zemini sal taşı, tavanı ahşaptır. Şekil 9: Z07 no’lu eyvan. Turkish Studies Volume 13/26, Fall Talas’ta Osmanlıca Kitabeli Üç Ev Evin güneyindeki revaktan no'lu hayata varılmaktadır. Bu hayatta batıda bir ocak, kuzeyde duvar boyunca günümüzde kapalı olan ortada sütunuyla açıklığı bulunmaktadır. no'lu odada kuzeyde iki pencere bu pencerelerin önünde sedir, doğuda duvar boyunca dolap vardır. no'lu odada güneyde bir, doğuda iki pencere, bu pencerelerin arasında no'lu balkona açılan bir kapı yer almaktadır. Selamlık bölümünde 1. katta bütün mekânların tavanı ahşap, zemini no'lu hayat hariç ahşaptır. Hayatın zemini sal taşıdır. Evin doğusunda bahçe içerisinde önü beş kemerle tanımlanan tol yapıları bulunmaktadır. Ortada iki tanesi Z11 no'lu mekân yarı açık bir eyvandır. Z12 no'lu mekânda kuzey doğuda Z13 no'lu bir hela vardır. Z14 no'lu tol yapısında doğuda bir ocak, batıda bir pencere, güneyde Z15 no'lu odaya açılan bir kapı yer almaktadır. Z15 no'lu mekânda güneyde ve batıda birer pencere bulunmaktadır. Günümüzde tol yapılarının zemini sal taşı, tavanı ahşaptır. Evin ve bu tol yapılarının üstü düz damdır. Cephe Özellikleri Evin kuzey cephesinde bahçe duvarında selamlık bölümünde basık kemerli, harem bölümünde dikdörtgen birer adet kapı vardır (Şekil 10). Bu cephede selamlık bölümünde dik açılı payandalı, harem bölümünde dik açılı konsol kirişli çıkma bulunmaktadır. Selamlık bölümünün eyvanında yukarda üç adet tepe penceresi yer almaktadır. Söz konusu cephede kat arasında ve saçakta dik açılı silme vardır. Bu cephede harem bölümünde saçaktaki dik açılı silmenin üzerinde ikinci bir içe doğru pahlı silme yer almaktadır. Bu cephede dört adet beton çörten bulunmaktadır. Şekil Evin kuzey cephesi. Evin batı cephesi harem bölümünün batı cephesi olmaktadır. Bu cephede zemin katta köşede Z02 no'lu helanın yanında zemininde yüksek bir taş sedir olan yarı açık mekân bulunmaktadır. Bu mekânda yuvarlak kemerler dört köşesinde birer volütü andıran küçük yarım küre olan yuvarlak yüzeyli sütun başlıklarına ve pilastrlara, yuvarlak sütun ve kaidelere oturmaktadır. Evin bu cephesinde sofanın iki penceresinin arasında yukarda çiçek formunda özgün bir adet yıldız penceresi vardır. Söz konusu cephede kat arasında ve saçakta dik açılı silme olup saçaktaki dik açılı silmenin üzerinde ikinci bir içe doğru pahlı silme yer almaktadır. Bu cephede üç adet beton çörten bulunmaktadır. Evin güney cephesinde selamlık bölümünde revak beş kemer açıklıklı revak yer almaktadır (Şekil 11). Bu revakta yuvarlak kemerler dört köşesi volütlü korent sütun başlıklarına ve pilastrlara, yivli yuvarlak sütun ve kaidelere oturmaktadır. Kemerlerin kilit taşı üzerinde S kıvrımlı iki tarafı volütlü taş bezeme vardır. Pilastr sütun başlıklarının altında yivli perde püskülü şeklinde taş bezemeler vardır. Bu cephede harem bölümünde kat arasında ve saçakta dik açılı silme vardır. Revakta saçaktaki dik açılı silmenin yukarısında ikinci bir içe doğru pahlı silme yer almaktadır. Turkish Studies Volume 13/26, Fall Duygu TURGUT Şekil Evin güney cephesi revak bölümü. Evin doğu cephesinde eyvanda kat arasında dik açılı silme vardır. Bu cephede revak üzerinde kemer birleşim yerlerinde ve köşelerde gergi kılıçlar bulunmaktadır. Bezeme Özellikleri Yüklüklerde bezeme olarak birinci kat no’lu odada duvardaki yüklüğün içerisinde üstü kemerli tabanı oval formda dışarı çıkan niş ve bu nişin yanlarında S kıvrımlı tepelikli üçer adet kedi gözleriyle İstanbul’daki Sadullah Paşa Yalısı’na benzerdir (Şekil 12). Bu oval formlar barok etkisi yaratmaktadır. D. Kuban’a göre () yy.’da Türk Evlerinde Avrupa motifi ve kompozisyonundan etkilenilmiştir. Talas evlerinde de geleneksel uygulamalara ek olarak oval formlar, korent sütun başlıkları, yuvarlak planlı sütunlar, stilize çiçek motifleri görülmektedir. ’te Talas Temettuat-ı Esnaf Tadilat defterine göre, şehir dışında çalışan tüccarların büyük kısmı İstanbulda çalışmıştır (Cömert, ). Bu da İstanbul ile bir iletişim halinde olunduğunu göstermektedir. Ayrıca R. Arık () Kayseri ve ilçelerindeki (Gesi, Kayabağ ve Bürüngüz) konaklarda yer alan duvar resimlerinin doğrudan doğruya Batı etkili resimler olup İstanbul’u izleyen bir modanın söz konusu olduğunu vurgulamaktadır. Şekil Soldaki: tarihli evde no’lu odadaki, sağdaki: Sadullah Paşa Yalısı’ndaki (Mazlum,) yüklükler. Selamlık bölümündeki dolaplarda bezeme olarak 'dekinin kapaklarının üzerinde dikdörtgen çerçeve içerisinde kartuş motifleri olup, dolabın üstünde ince profilli bir tepelik vardır. Harem Turkish Studies Volume 13/26, Fall Talas’ta Osmanlıca Kitabeli Üç Ev bölümünde cephelerde bezeme olarak bahçe duvarındaki giriş kapısında lento alt yüzünde köşelerde S kıvrımlı kemerli iki tarafı volütlü, lento ortasında sırayla üst üste kare, daire, küre taş kabara vardır. Selamlık bölümünde bahçe duvarındaki giriş kapısında alt yüzünde kenarları profilli basık kemer dikdörtgen planlı pilastr sütun başlıklarına oturmaktadır. Bu evde harem bölümünde Z01 no’lu holün giriş kapısında lento altında iki köşede S kıvrımlı profilli taş bezeme, ortada kare taş kabara vardır. Söz konusu evde hayata çıkan merdivenin yer aldığı revakta yuvarlak kemerler dört köşesi volütlü korent sütun başlıklarına ve pilastra, yivli yuvarlak sütun ve kaidelere oturmaktadır. Kemerlerin kilit taşı üzerinde S kıvrımlı iki tarafı volütlü taş bezeme vardır. Yıldız penceresi evin batı cephesinde yukarda dikdörtgen bir çerçeve içerisinde sekiz kanatlı dairesel bir çiçek şeklindedir. Çıkma olarak evin kuzeydeki cadde cephesinde profilli taş konsol kirişler dört sıra halinde kaydırılarak çıkmanın altında dört yerdedir. Çıkmada ahşap kirişin üzerindeki kaplamanın uçları dantel motifli ahşap oymadır. Evin kuzeyinde hayat açıklığında restorasyon öncesi S kıvrımlı kemerli ve V şeklinde üzeri alçılı ahşap çıtalardan ortada bir sütun başlığı kenarlarda pilastr olan ve ortada bu sütun başlığının altında kare planlı bir ahşap sütun vardı (Şekil 13). Günümüzde ise restorasyon sonrası daha yalın bir uygulama yapılmıştır (Şekil 10). Şekil Restorasyon öncesi hayatın cephe açıklığı. Tol Yapısı Tol, Talas evlerinde de görülen yarı açık veya kapalı mekânlardır. V. İmamoğlu’na göre () Kayseri’de eski tip bağ evlerinin çekirdeğini tollar oluşturur. Tollar genellikle moloz taştan örülmüş kemerli beşik tonoz olup yarı silindirik hacimlerdir. Bu evin bahçesinde de tol bulunmaktadır (Şekil 14). Bahçenin doğu duvarı önünde bahçeye beş kemer açıklığı olan tol yer almaktadır. Bunlardan kuzeydeki açıklık (Z12) ile güneydeki iki açıklık (Z14, Z15) dışında ortadaki sonradan kapatılmıştır. İki yıl önce açık olan Z11 no’lu mekân yakın zamanda kapatılmıştır. Z12 no’lu bölümde kuzeyde bir hela, Z14 no’lu mekânda kuzeyde bir ocak bulunmaktadır. Genelde bu yapıların üst örtüsü tonoz üzerine taş ve toprakla doldurulmuş teras olarak kullanılmakla birlikte burada örtü büyük olasılıkla yıkılmış ve günümüzde ahşap kiriş üzeri düz damdır. Yapının güney ucunda günümüzde betonarmeye dönüştürülmüş olan merdivenle çatısına çıkılmaktadır. Turkish Studies Volume 13/26, Fall Duygu TURGUT Şekil Evin bahçesindeki tol yapısı. 3. Tarihli Ev (Ali Saip Paşa Konağı) Ev harem ve selamlık olarak iki ayrı bölüme sahiptir. Bu bölümlerin ayrı olarak birer adet bahçesi ve bu bahçelerinin duvarlarında giriş kapıları bulunmaktadır. Dikdörtgen bir arsanın batısına yerleşmiş, doğusunda yüksek duvarlarla çevrili ön bahçelere sahip olan ev meydanda yer almaktadır. Evin bu meydan üzerinden selamlık bölümünün bahçe duvarındaki çift kanatlı giriş kapısının üzerinde yer alan mermer kitabede Osmanlıca olarak şunlar yazılıdır: “, Bu haneyi yapan usta, Güzel yapmış yapusın, Dilerim Bar-i Hüdadan, Kapanmasun kapusı” (Şekil 15). İkinci olarak evin no’lu sofasına çıkılan merdiven sahanlığının örtüsünde doğu cephesinde aynalı hat yöntemiyle bir mermer üzerine Osmanlıca olarak iki adet “Bismillah” yazısı okunmaktadır. Bu çift ve karşılıklı yazılmış aynalı yazılara müsennâ denilmektedir (İslam ansiklopedisi, ). Üçüncü olarak birinci katta no’lu sofanın giriş kapısının üzerindeki kemerli pencerenin yukarısında dikdörtgen bir mermer üzerinde Osmanlıca olarak “La ilahe illallah ül aziz la ilahe” yazısı okunmaktadır. Kiçiköy Mahallesi, Gölbaşı Meydanı’nda 55 ada, 84 numaralı parselde, 1 kapı numarasıyla yer alan yapı Ali Saip Paşa Konağı olarak da bilinmektedir. Şekil tarihli evdeki kitabe. Turkish Studies Volume 13/26, Fall Talas’ta Osmanlıca Kitabeli Üç Ev Plan Özellikleri Bodrum katlar (her birinin ayrı girişi ve farklı kotlarda zemin döşemesi vardır), zemin kat, 1. kat ve cihannümalardan oluşan yapı iç sofalıdır (Şekil 16). Evin üç bölümlü, her birinin ayrı bir girişi olan bodrum katları vardır. Turkish Studies Volume 13/26, Fall Duygu TURGUT Şekil Bodrum, zemin ve 1. kat planı (Çağ restorasyon arşivindeki çizimler üzerinden işlenilmiştir). Birincisi: evin bahçesinden birinci kata ulaşılan merdivenin altından dört basamak inilerek ulaşılan B01 ve B02 no'lu mekânlardır. Her iki odanın güneye bakan küçük dikdörtgen planlı pencereleri vardır. İkincisine: evin bahçesinden Z01 no'lu giriş holünün kuzeyinden altı basamakla inilerek dikdörtgen formlu kapı boşluğundan girilmektedir. Buradan da bir altı basamak daha inilerek B03, B04, B05, B06 no'lu mekânlara ulaşılmaktadır. Üçüncüsüne: evin kuzeyindeki ikinci bahçeden Z03 no'lu odanın kuzeyinden üç basamak ve rampayla büyük bir dikdörtgen kapı boşluğundan B07, B08, B09, B10 no'lu mekânlara ulaşılmaktadır. Bodrum katta bütün mekânların zemini topraktır. B01, B02, B03'ün tavanları ahşap kiriştir, diğer mekânların bazı yerleri taş kemerli beşik tonoz bazı yerleri kaya oymadır. B01, B02, B03, B04, B05, B07 taş örgü, B06, B08, B09, B10 kaya oyma duvarlara sahiptir. Şekil Evin Z01 no’lu holü (Çağ restorasyon arşivi). Turkish Studies Volume 13/26, Fall Talas’ta Osmanlıca Kitabeli Üç Ev Zemin kata evin doğusundaki Z01 no'lu giriş holüne bahçe kotundan üç basamak çıkılarak çift kanatlı kapıyla girilmektedir (Şekil 17). Girişin hemen solunda üst kat medivenin altına denk gelen yerde günümüzde bir hela bulunmaktadır. Z01'de üç odanın kapılarının açıldığı yerle giriş bölümü, iki yan duvardan zemine kadar dikdörtgen pilastr sütunlara oturan büyük bir kemerle ayrılmıştır. Z01 no'lu holün güneyinde ve kuzeyinde ikişer oda yer almaktadır. Z01'den dört basamak çıkılarak Z04 no'lu mekâna ulaşılmaktadır. Z04 no'lu mekânın güneye (caddeye) bakan iki penceresi, kapının hemen yanında kuzeyinde bir yüklüğü vardır. Bu odadan batı duvarındaki bir kapıyla Z05 no'lu odaya geçilmektedir. Bu odanın da güneyde iki penceresi, kuzeyde bir, batıda iki yüklüğü vardır. Giriş holünün kuzeyindeki Z02 no'lu odanın kuzey doğu köşesinde bir ocak, kuzeyinde bir pencere yer almaktadır. Bu odanın batısındaki kapıyla dikdörtgen planlı Z09 no'lu odaya inen taş döner merdivenlere ulaşılmaktadır. Kuzey duvarında bir penceresi olan Z09 no'lu oda zemin kat kodundan daha aşağıda olup kiler gibi kullanılmış olmalıdır. Z03 no'lu odanın doğuda iki penceresi vardır. Z06 ve Z07 no'lu odalara cadde üzerinden ulaşılmaktadır. Z07 ve Z08'in batısındaki mekânlar yıkılmıştır. Günümüzde onarımları devam etmektedir. Z07'nin kuzey duvarındaki kapı boşluğundan Z08 no'lu mekâna, Z08'in batı duvarındaki kapı boşluğundan Z10 no'lu mekâna geçilebilmektedir. Z08'in kuzeyinde, Z10'un doğusunda birer pencereleri vardır. Zemin katta zeminler taş (Z01, Z02, Z03), ahşap kaplama (Z04, Z05) veya topraktır (Z08, Z09, Z10). Z06 no'lu oda hariç bütün mekânların tavanı ahşap kiriştir. Z06 no'lu odanın tavanı sıvalıdır. Evin doğusundan bahçeden çift kollu merdivenle harem, kuzeyinden düz merdivenlerle selamlık girişine ulaşılmaktadır. Harem bölümünde ilk olarak kuzeyinde ve güneyinde ikişer odanın bulunduğu no'lu sofaya varılmaktadır. Sofanın kuzeyindeki no'lu odanın kuzeyinde bir pencere bulunmaktadır. Söz konusu oda no'lu geçitle hela ve banyo oluşturmak için sonradan bölünmüştür. no'lu odada doğuda bahçeye bakan iki pencere vardır. Çıkmalı no'lu odada doğuya ve güneye bakan ikişer pencere, batıya bakan dar bir pencere bulunmaktadır. Bu odada güneyde I planlı sedir ve kuzeyde yüklük bulunmaktadır. no'lu odada güneyde iki pencere, kuzeyde bir yüklük, batıda sonradan eklenmiş bir dolap vardır. Şekil Evin no’lu iç sofası (Çağ restorasyon arşivi). Evin kuzeyinden arka bahçeden düz merdivenle no'lu selamlık giriş holüne ulaşılmaktadır. Holün batısında tek kanatlı kapıyla no'lu köşesinde büyük bir ocak ve ocağın yanında bir penceresi bulunan mekâna geçilmektedir. Bu holün doğu duvarındaki merdivenle iki adet ahşap cihannümaya çıkılmaktadır. Günümüzde merdiven yerinde olmadığı için ulaşılamayan cihannümaların cepheden batıdakinin daha küçük olduğu görülmektedir. Bu holün güney duvarında çift kanatlı kapı boşluğuyla (kapı yerinde yok) sofaya ulaşılmaktadır. Bu duvarın sofa tarafında bezemeli bir niş bulunmaktadır. no’lu sofada güneyde ve kuzeyde üçer adet mekân, batıda hela bulunmaktadır (Şekil 18). Bu sofada güney doğuda sofadan yuvarlak kemerle ayrılan no'lu çokgen planlı çıkmalı bir eyvan Turkish Studies Volume 13/26, Fall Duygu TURGUT bulunmaktadır (Şekil 19). Bu eyvanda güneyde üç pencere bu pencerelerin önünde çıkmayla uyumlu çokgen planlı sedir, doğu ve batı duvarlarında birer adet kemerli niş vardır. Şekil Evin no’lu eyvanı (Çağ restorasyon arşivi). Sofanın batısındaki no'lu odada güneyde iki pencere ve kuzeyde yüklük vardır. no'lu oda caddeye dik açılı çıkma yapmaktadır. Bu odada güney ve batıda ikişer, doğuda dar bir pencere vardır. Bu odada güneyde sedir ve kuzeyde yüklük yer almaktadır. Sofanın kuzeyinde no'lu odada batıda bir pencere bulunmaktadır. Sofanın batısında no'lu hela bölümüne yuvarlak kemerli tek açıklıktan girilerek ulaşılmaktadır. 1. katta zeminler sal taşı, ahşap, seramik kaplama olup diğerleri beton şaptır. Bu katta bütün mekânların tavanı ahşap kiriştir. Evin dışında bahçede yer alan zemini toprak tavanı betonarme olan Z12 no'lu odanın batısında bir ocak yer almaktadır. Evin çatısı doğu yönünden batıdaki küçük cihannümaya kadar sacla kaplı kırma çatı, diğer yerleri düz damdır. Cephe Özellikleri Evin dört cephesi de açıktır. Fakat kuzey cephesinin eğimden dolayı, batı cephesinin bitişiğindeki yapıdan dolayı sadece 1. katları görülmektedir. Evin diğer cephelerine göre güney (cadde) ve doğu (bahçe) cepheleri hareketlidir. Evin güney cephesinde konsol kirişli üç çıkma bulunmaktadır (Şekil 20). Bu çıkmalardan ortadaki eyvanın çıkması çokgen planlıdır. Dış bükey profillere sahip taş konsol kirişler üç sıra halinde kaydırılarak çıkmaların altında ortadaki eyvandakinde iki yerde doğu ve batıdaki çıkmalarda dört yerde hizalanmıştır. Güney cephede 1. kattaki beş odada dikdörtgen iki pencerenin tam ortasında çatıya yakın yerde çarpı işareti şeklinde yıldız pencereler yer almaktadır. Söz konusu cepheden beşik çatılı ahşap cihannümalardan büyük olanı görülmektedir. Bu cihannümanın doğu cephesinde yanlarında dikdörtgen iki pencere olan dikdörtgen bir kapı giriş direkliğinin terasına açılmaktadır. Turkish Studies Volume 13/26, Fall Talas’ta Osmanlıca Kitabeli Üç Ev Şekil Evin güney cephesi. Evin doğu cephesinde birinci kata ulaşan merdivenin sahanlığındaki giriş direkliğinde iki yuvarlak kemer üç sütun ile duvarlardaki pilastra oturmaktadır (Şekil 21). Evin doğu cephesinde 1. katta üç adet yıldız penceresi yer almaktadır. Evin batı cephesinde 1. katta bir adet ters vazo şeklinde yıldız penceresi vardır. Kat arasında ve saçaktaki dik açılı silmeler bütün cepheleri dolaşmaktadır. Çatı onarımından sonra yapıya beton çörtenler eklenmiştir. Şekil Evin güney doğu cephesi. Bezeme Özellikleri Odalarda bezeme olarak Z04'ün doğu duvarı kapı boşluğu hizasından ve pencerelerin altından zemine kadar çerçeve kabartmalı ahşap panolar ( zar ), bu odanın girişinde yüklükten odanın batı duvarına 45 derecelik açıyla yerleşmiş üstü açık ahşap bir kapı bulunmaktadır. M. İncesakal’a göre () Kayseri’de zar denilmekte olan bu ahşap panolar köknar veya çamdan yapılmaktadır. Z01'in ortasında odaların kapısına varmadan dikdörtgen planlı pilastr ayaklara ve profilli sütun başlıklarına oturan bir kemer bulunmaktadır. 1. katta eyvanın sofayı gören cephesinde dikdörtgen planlı profilli sütun başlıklarına oturan bir kemer ve sofadan hela antresine girişte aynı kemerli açıklık vardır. Bahçede içerisinde ocak olan Z12 no'lu tol yapısının girişinde profilli pilastr sütun başlıklarına oturan kemerin kilit taşı üzerinde stilize yaprak motifi vardır. Eyvandaki nişlerde profilli ve altı bir sıra dişli friz olan yuvarlak niş kemeri dikdörtgen planlı profilli sütun başlığı, yivli sütun ve profilli kaideden oluşan pilastra oturmaktadır. Bu niş tabanının altında duvar yüzeyinde sonlanan yivli ters üçgen piramit şeklinde taş bir bezeme vardır. no’lu sofadaki nişte ters bir lalenin tepesinde büyük bir istiridye Turkish Studies Volume 13/26, Fall Duygu TURGUT kabuğu içinde bir palmet yaprağı motifi vardır (Şekil 22). Bu nişin kenarlarında pilastr sütun başlıkları ve kaideleri bulunmakta olup uçları ters lale motifiyle sonlanmaktadır. Söz konusu nişin oval formda dışarı taşan tabanının altı yivli ters üçgen prizma şeklinde duvar yüzeyinde sonlanmaktadır. Şekil Soldaki: evin eyvanındaki nişler, sağdaki: sofadaki niş (Çağ restorasyon arşivi). Z04, , , 'te yüklüklerde köşeler pahlı olup bu köşelerde üstü S kıvrımlı tepelikli kedi gözleri bulunmaktadır. Harem bölümündeki bahçe duvarı üzerindeki giriş kapısı büyük bir dikdörtgen çerçeve içerisinde yuvarlak kemerlidir. Selamlık bölümündeki behçe duvarındaki ve Z01 no’lu holün giriş kapıları lento alt yüzeyinde ve iki köşede S kıvrımlı (selamlıktaki volütlü) olup lento alt yüzeyinde ortada sekizgen (Z01) ve dairesel (selamlık) taş kabaralar vardır. Harem bölümünde no’lu sofanın giriş kapısında ise lento alt yüzeyinde köşede ve ortada C kıvrımlı motifler, lento üzerinde yanyana kabartma Y motifi, dikey sövelerin yanında uçları yuvarlatılmış dikdörtgen kabartmalar bulunmaktadır (Şekil 23). Kapının üzerinde içinde pencere bulunan kilit taşı 3 cm. kadar dışarı taşmış yivli yuvarlak bir kemer vardır. Bu pencere ışınsal ahşap doğramalara ve yarım daire formla uyumlu demir parmaklıklara sahiptir. Selamlık bölümünde ise no’lu holün giriş kapısında lento alt yüzeyinde iki köşede profilli taş süsleme yer almaktadır. Şekil no’lu sofanın giriş kapısı lentosu üzerindeki bezemeler (Çağ restorasyon arşivi). no’lu sofaya çıkan merdivenin sahanlığının üzerindeki giriş direkliğinde yuvarlak kemerlerin oturduğu yuvarlak yüzeyli kaidelere sahip altıgen planlı sütunların dört köşesinde söğüt yaprağı yer alan yuvarlak yüzeyli sütun başlıkları vardır. Bu evde yıldız pencereleri güneyde çarpı işareti şeklinde, doğuda sekiz köşeli yıldız, dört yapraklı yonca, batıda aşağısı dikdörtgen yukarısı ters vazo Turkish Studies Volume 13/26, Fall Talas’ta Osmanlıca Kitabeli Üç Ev şeklindedir. Bu evde çıkmada bezeme olarak dış bükey profillere sahip taş konsol kirişler üç sıra halinde kaydırılarak sıralanmıştır. Evin güney batı köşesinde pahlı köşeler iri mukarnas ile üst katın dik açılı planına gelmektedir. Tol yapısı Evin güney doğu köşesinde bahçenin güney duvarı önünde bahçeye tek kemer açıklığı olan bir tol yapısı bulunmaktadır (Şekil 24). Z12 no’lu mekânda batıda duvar boyunca bir ocak bulunmaktadır. Bu tol yapısında güneyde caddeye açılan tek kanatlı demir kapı sonradan açılmıştır. Genelde bu yapıların üst örtüsü tonoz üzerine taş ve toprakla doldurulmuş teras olarak kullanılmakla birlikte burada örtü büyük olasılıkla yıkılmış ve günümüzde betonarme üzeri düz damdır. Yapının kuzeyindeki birinci kata çıkan merdivenin sahanlığından çatısına çıkılmaktadır (). Günümüzde bu çatı terası demir korkulukla çevrilmiştir. Bu tol yapısının bahçeden girilen kapı boşluğundaki yuvarlak kemer dikdörtgen planlı profilli pilastr sütun başlıklarına oturmaktadır. Bu kemerin kilit taşının üzerinde stilize yaprak motifi bulunmaktadır. Şekil Evin bahçesindeki Z12 no’lu tol yapısı (Çağ restorasyon arşivi). Değerlendirme ve Sonuç Bu çalışmada incelenen Osmanlıca kitabeleri olan evlerin plan şemalarını incelersek S.H. Eldem’in () Türk Evi Plan Tipleri kitabına göre bu örneklerden ikisi dış sofalı, biri iç sofalıdır. Bu evlerde planlar işlevsel olarak iyi çözümlenmiştir. Sofaları bahçeyle veya caddeyle ilişkilidir. Ocağın olduğu mekân ise hem bodruma hem bahçeye yakındır. Ayrıca merdivenler evin merkezine yerleştirilmiş olup her odaya eşit mesafededir. Evlerde kullanılmayan bir alan tasarlanmamıştır. tarihli evde baş oda diğer geç tarihli ( ve ) evlerde ise harem ve selamlık bölümleri vardır. Misafire ayrılan bölümlerin genel plan düzenini değiştirdiği görülmektedir. S. Faroqhi () İç Anadolu bölgesinde misafir ağırlamanın önemli olduğunu bu özelliğin evlerin genel plan karakterine yansıdığını söylemektedir. Bu harem ve selamlık olarak ayrılan evler ile baş odaya sahip olan evde iki ayrı giriş kapısı bulunmaktadır. Harem bölümünde daha çok yemek hazırlama, servis, depo, bodrum mekânları varken selamlık bölümünde bahçe veya caddeyle ilişkili eyvan, sofa, hayat, köşk gibi mekânlar bulunmaktadır. Bu özel mekânların dekorasyon malzemesi de diğer odalardan farklı olarak özenle seçilmiş ve uygulanmıştır. Örneğin sofalarda tavanda ahşap göbekler, zeminde daha küçük ebatta farklı renklerde sal taşı uygulaması görülmektedir. Üç evde de bodrum kat bulunmaktadır. Talas evlerinin mimari özelliklerinden biri çoğunlukla bir bodrum kata sahip olmalarıdır. Bu bodrum katlar kaya oyma veya taş kemerli beşik tonozlu Turkish Studies Volume 13/26, Fall Duygu TURGUT yapılardır. Bu tonozlu yapılar evler için sağlam bir temel oluşturmaktadır. Aynı zamanda halk bu tonozlu veya kaya oyma bodrumlarda yiyeceklerini uzun süre muhafaza edebilmişlerdir. Bu yapılarda zemin katta ortak özellik olarak odaların yanı sıra bir mekân içerisinde ocak ( ve tarihli evlerde evin içinde ve dışında olarak iki ocak), giriş kapısına yakın yerde hela bulunmaktadır. Zemin kattaki odalar hizmet mekânları olmalı, çünkü bu odalarda yüklük ve sedir bulunmamaktadır. Sadece tarihli evde zemin katta bir odada yüklük ve tarihli evde bir odada sedir ve yüklük vardır. Her iki odada harem bölümündedir. Birinci katta bütün evlerde sofa, tarihli evde bir teras, tarihli evde bir hayat, tarihli evde sofaya açılan bir eyvan bulunmaktadır. Bütün evlerde birinci katta çoğu odada sedir ve yüklük yer almaktadır. Bütün evlerde yüklüğe sahip her odada yüklük içerisinde gusülhane vardır. Sadece tarihli evde birinci katta antresi olan bir hela bulunmaktadır. ve tarihli harem ve selamlık bölümleri olan evlerde bu katta ayrıca birer ocak yer almaktadır. Cephesinde çıkma olan evler ve tarihli evlerdir. Bunlardan tarihli olan evde payandalı ve konsol kirişli çıkma varken, tarihli evde sadece konsol kirişli çıkma vardır. Şekil Taşıyıcı sistem. Talas Evleri yığma sistemiyle inşa edilmiştir (Şekil 25). En çok kullanılan malzeme taştır. Duvarlarda ve temellerde kara taş kullanılmaktadır (Çakıroğlu,). Duvar kalınlığı 25 santimetre ile santimetre arasında değişmektedir. Döşemelerde ise ahşap kirişler yan yana veya belirli aralıklarla hatılların üzerine konur, onun üzerine ahşap (5x20cm.) veya taş kaplama, dolgu toprak ve en son bütün bunların üzeri sal taşı (5x80cm.) veya ahşap malzemeyle kaplanmaktadır. Çatılar düz toprak damdır. Çatı döşemesi olarak ahşap kirişlerin üzerine ahşap veya taş kaplama onun üzerine içi harçlı, sıkıştırılmış toprak konulmaktadır. Eğim verilen çatıda suyu göndermek için belirli yerlere taş çörtenler konulmuştur. Bu evlerin içerisinden çatıya ulaşmak için bir geçit veya bir kapı bulunmaktadır. Bu kapılar genellikle dolap kapağı görünümünde küçük kapılardır. İç mekân elemanlarında bezemeler bu üç evde çoğunlukla odalarda, yüklüklerde ve nişlerde görülmektedir. Cephelerde ise bezemeler ağırlıklı olarak giriş kapısı lento alt yüzeyinde, yıldız pencerelerde, çıkmalarda ve hayatta ( tarihli evde) görülmektedir. tarihli evde sadece no’lu odada kapı kanadının üzerinde kartuş motifleri bulunmaktadır. tarihli evde odalarda bezeme yoktur. tarihli evde Z04 no’lu odada ahşap pano ve Z12 no’lu odanın girişindeki kemer kilit taşı üzerinde bezemeler vardır. ve tarihli evlerin merdivenlerinde bezeme olmamakla birlikte, tarihli evde birinci kata çıkan merdivenin sahanlığının üzerindeki giriş direkliğindeki kemerin kilit taşının üzerinde ve sütun başlıklarında Turkish Studies Volume 13/26, Fall Talas’ta Osmanlıca Kitabeli Üç Ev bezemeler bulunmaktadır. Fonksiyonel ve görsel yapı elemanlarından biri nişlerdir. Evlerden ve tarihli evlerde nişler olup, tarihli evde niş yoktur. Üç evde de yüklükler bulunmakta olup ile tarihli evlerdeki yüklükler bezemelidir. ve tarihli bu evlerdeki yüklüklerin hepsi S kıvrımlı tepelikli kedi gözlerine sahiptir. Üç evin sedirinde bezeme olmamakla birlikte, tarihli evdeki no’lu odanın sediri diğer sedirlerden farklı olarak içinde bulunduğu çıkmanın çokgen planını tekrarlamaktadır. Üç evde de ilk giriş kapıları avlu duvarı (1. ev) veya bahçe duvarında (2. ve 3. ev) yer almakta olup lento alt yüzeyinde iki köşede ve ortada taş bezemeler vardır. Ş. Tali’ye göre () Talas evlerinde girişlerdeki bezemenin çok azı birbirinin tekrarı şeklindedir. Ayrıca Ş. Tali Talas Evleri’nden örneklerinde olduğu Kayseri Evleri araştırmasında () kapılar için Müslüman evlerinde eyvan tarzında, Selçuklu taş işçiliğinde ele alınırken Gayrimüslim evlerinde daha yüzeysel ve antik etkilidir demiştir. M. İncesakal () ise Kayseri evlerinin oluşumunda kullanım(ihtiyaç), iklim ve mahremiyet unsurlarının önemli olduğundan bahsetmiştir. G. Büyükmıhçı ise () Kayseri evlerinde İslami inançlar gereği zemin katta sokağa tümüyle kapanan ancak üst kat çıkmalarıyla sokağa açılabilen Müslüman evlerinde sokak cephesi tali cephe olup biçim ve süsleme açısından oldukça zengin bir cephe olan avlu cephesinin esas cephe olarak düzenlenmiş olduğunu belirtmiştir. Bu üç ev özelinde ise avlu cephesine ek olarak bahçe cepheleri de eklenebilir. Özellikle tarihli (2. ev) ve tarihli (3. ev) evlerdeki cadde cepheleri ağır ve kapalı bir etkiye sahipken, 2. evde bahçe cephesindeki iki kat yüksekliğindeki revakla ve 3. evde bahçe cephesindeki 1. kat sofaya çıkan merdivenin kemerli üst örtüsüyle cadde cephelerine göre bahçe cepheleri daha şeffaf ve bezemelidir. Ayrıca G. Büyükmıhçı () Kayseri Müslüman evlerinde planın odak noktasını oluşturan avlu, Azınlık evlerinde bu özelliğini kaybetmiş ve yaz aylarında kullanılan tali bir mekân olarak oranlarının küçüldüğüne değinmiştir. Talas’ta en erken tarihli evin avluya sahip olması, diğer iki evin ise bahçe duvarlarıyla tanımlı bir bahçeye sahip olması buna ek olarak en geç tarihli evin diğer dış sofalı evlerden farklı olarak bir iç sofaya sahip olmasından dolayı plan düzeni Müslüman ve Gayrimüslim bakılmaksızın bir değişime uğramış olmalıdır. tarihli evde bir adet, tarihli evde dokuz adet yıldız penceresi bulunmaktadır. tarihli evde yıldız penceresi bulunmamaktadır. tarihli evde çıkma olmamakla birlikte, ve tarihli evlerin çıkmasında profilli taş konsol kirişler vardır. tarihli evin payandalı çıkmasının üzerinde dantel motifli ahşap oyma kaplama çıkma boyunca dolaşmaktadır. Evlerin cephe duvarlarında bezeme olarak profilli silmeler ve tarihli evlerde görülmektedir. tarihli evde 20 adet demir gergi kılıç olup diğer iki evde bir kaç tane demir gergi kılıçlara rastlanılmıştır. Günümüzde üç evde de taş çörtenlerin yerini beton çörtenler almıştır. ve tarihli evlerin bahçesinde tol bulunmaktadır. Bahçedeki bu yarı açık mekânların içerisinde ocak olması nedeniyle yemek pişirme mekânı olarak da kullanılmış olmalıdır. Tek yönden ışık alan önü bahçeye, manzaraya yönelmiş olan bu yapılar korunaklı dinlenme mekânı olarak da kullanılmaktadır. Ayrıca tolların üstündeki düz dam teras olarak kullanılmaktadır. V. İmamoğlu’na göre () bu bölgede bu yapılar temel yapı birimleri arasındadır. Taşla üretildikleri için tol yapılarının kütleleri ağırdır. Bu nedenle de ses geçirgenlikleri çok az, ısı iletimleri ise çok yavaştır; içleri yazın serin, kışın ılık olmaktadır. tarihli ev çıkmaz sokakta yer almaktadır. D. Kuban () ‘‘Kent dokusu tanımlanabilir bir süreç sonunda, işlevsel nedenlerle meydana gelmiştir.’’ diyerek çıkmaz sokağın Türk kentlerinin bir özelliği olduğunu vurgulamıştır. En erken tarihli olan bu evin bir çıkmaz sokağa açılması Talas’ta geleneksel Türk kenti dokusunun özelliğini sergilemektedir. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Avrupa Mimarlığından etkilenen Osmanlı mimarlığı bir dönüşüm yaşamaya başlamıştır. Hem mimari açıdan hem de bezeme açısından bu dönüşüm bütün yapılarda görülmektedir. Osmanlı sarayı, Avrupa’daki saraylar gibi belli bir etki ve ihtişam yaratacak büyük kütlesel yapılanmanın tersine büyük bir bahçe içerisine yerleşmiş köşk, eyvan gibi küçük ebatta Turkish Studies Volume 13/26, Fall Duygu TURGUT eklere sahip yapılardan oluşmaktaydı. yüzyılın ikinci yarısı ve daha sonraki dönemlerde yapılan yalı ve köşkler görkemli, büyük ebatlarıyla Avrupa saray mimarisine benzemeye başlamıştır. Özellikle plan düzeninde orta sofa, simetri, aksiyel kurgu anlayışı bilinen bir plan anlayışı olsa bile bu dönemde İstanbul köşklerinde çoğunlukla görülmektedir. yılını kapsayan Talas Temettuat-ı Esnaf Tadilat Defteri’ne göre (Cömert, ) Talas’tan başka yerlere çalışmaya gidenlere ve bulundukları şehirlere bakıldığında yaklaşık olarak kayıtlı erkek nüfustan kişi İstanbul’da bulunmaktadır. İstanbul’a gidip gelen Talaslıların olmasından dolayı bu değişim Talas’ta yaşayan insanların evlerine de yansımış olmalıdır. Nitekim Y. Özbek () tarihi Kayseri Evlerindeki duvar resimleri için yaşam biçimleri ve zevkleriyle başkent seçkinlerine öykünmelerinin bir göstergesi olarak kabul etmenin yanı sıra, yüzyıl küreselleşmesi veya iletişiminin yansımaları olarak algılamak mümkündür demiştir. Sonuç olarak genel mimari plan düzeninde tarihli ev avlu düzen ile içe yönelik bir plana sahipken, geç tarihli diğer iki ev çok odalı, İstanbul’daki köşkler gibi görkemli birer yapıdan oluşmaktadır. İstanbul’da başlayan değişim Kayseri’ye daha geç sürede gelmiş ve ’lara kadar etkisini sürdürmüş olmalıdır. Talas’taki bu evlerde ise hem bahçelerde küçük birimlerin olması, hem çok odalı büyük ebatta evlerin üstelik kütlesini arttıracak cihannümalarının ( tarihli ev) olması ilginçtir. Bu evler bir değişime ayak uydurmak ve geçmişi de bırakmamanın arasında kendi özgün yapılarını oluşturmuşlardır. D. Kuban’a göre () yeni üslubun evriminde Fransız Rokokosu’nun karakteristik etkisine en iyi tanık, S ve C kıvrımların ortaya çıkışı ve düz hatlarla birlikte kompozisyona katılmasıdır. Osmanlı başkentinde başlayan bu değişimin, Anadolu’ya gelmesi belki biraz zaman almış olabilir ama bezemedeki bu evrim Kayseri’de bu üç evde tarihli evde avlu giriş kapısı lento alt yüzeyinde S kıvrımlar, tarihli evde, bahçe duvarındaki harem giriş kapısı lento alt yüzeyinde volütlü S kıvrımlar, yine bu evde revağın kemer kilit taşı üzerinde volütlü S kıvrımlar ve tarihli evin birinci kat sofa giriş kapısının üzerindeki C kıvrımlar olarak görülmektedir. Geniş iç bükey silmelerle, ikili ve üçlü silme takımlarındaki yeniliklerle kendini belli eden Barok nitelikli silme düzeni (Kuban, ) ve tarihli evlerde saçaktaki dik açılı silmenin yukarısına tekrar ikinci bir profilli silmenin gelmesiyle bu akıma uyum sağlamış olmalıdır. Bu değişim anlayışının başka bir belirtisine kemer biçimlerinde rastlanılmaktadır. Sivri kemerlerin yerini, yarım daire kemerler, özel biçimli dekoratif kemerler almıştır. tarihli evde revağın kemerleri, tarihli evde merdiven sahanlığındaki kemerler bu anlayışa uyum sağlamıştır. Dönemin bir başka özelliği çıkmada S biçiminde konsol kirişlere rastlanılmasıdır. Bu anlayış geç tarihli iki evde (, tarihli evlerde) cadde cephesinde dik açılı ve çokgen planlı konsol kirişli çıkmalarda görülmektedir. Bu anlayışın diğer bir belirtisi olarak D. Kuban () duvar yüzeyinin bölünmesiyle oluşan dikdörtgen panolar (zar şeklindeki) çerçeveleri oluşturur, zamanla yüzeyin bezemesiyle bütünleşen daha az katı bir çerçeve düzeni görülür demiştir. Bu özellik tarihli evde no’lu odada ve tarihli evde Z04 no’lu odada dikdörtgen ahşap panolar olarak görülmektedir. tarihli evin oval formda dışarı taşan niş tabanı ve bu nişin altındaki oval formla uyumlu dolabı da barok etki yaratmaktadır. Sonuç olarak tarihli ev daha az bezemeye sahipken, daha geç döneme ait evlerde bezemeler yoğunlaşmıştır. Evlerin genel cephe karakteri dikdörtgen pencereler, dik açılı çıkmalar ve silmelerle rasyonel bir düzen içerisinde olmasına rağmen geç dönemdeki iki evdeki bezemelerde barok, rokoko gibi anlayışların görülmesiyle başkentteki mimari değişime bağlı olarak eklektik bir biçime dönüşmüştür. KAYNAKÇA Arık, R. (). Batılılaşma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. Büyükmıhçı, G. (). Osmanlı Mimarlığının 7 yüzyılı: Uluslararası Bir Miras, İstanbul: Yem Yayınları. s Turkish Studies Volume 13/26, Fall Talas’ta Osmanlıca Kitabeli Üç Ev Büyükmıhçı, G. (). Kayseri’de Yaşam ve Konut Kültürü. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları. Yayın No Cömert, H. (). Yüzyılda Talas. Ankara: Mazaka Yayıncılık. Çakıroğlu, N. (). Kayseri Evleri. İstanbul: İ.T.Ü. Doçentlik çalışmasıdır. Eldem, S.H. (). Türk Evi Plan Tipleri. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi. Pulhan Matbaası. Faroqhi, S. (). Orta Halli Osmanlılar. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. İmamoğlu, V. (). Kayseri Bağ Evleri. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. İmamoğlu, V. (). Gesi Evleri. Ankara: Aydoğdu Yayıncılık. İncesakal, M. () “Kayseri Evleri”, Türk Halk Mimarisi Sempozyumu, (Konya, ). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. s. Kuban, D. (). Türk Barok Mimarisi Hakkında Bir Deneme. İstanbul: İ.T.Ü. Mimarlık Fakültesi. Kuban, D. (). Türk ve İslam Sanatı Üzerine Denemeler. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları. Mazlum, D. (). Sadullah Paşa ve Yalısı. İstanbul: Yem Yayın. Özbek, Y. (). Kapadokya’da Osmanlı Dönemi Duvar Resimlerinde Kent Tasvirleri. Antalya: Akdeniz İnsani Bilimler Dergisi (Vol 4/1). Pekak, M.S. (). Kappadokia Bölgesindeki (Özellikle Kayseri ve Çevresindeki) Osmanlı Dönemi Hıristiyan Dini Mimarisi. Ankara: Turkish Studies Dergisi (Vol 9/10). Tali, Ş. (). Geleneksel Kayseri Evlerinde Süsleme. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. Tali, Ş. (). Kayserı̇ / Tarı̇ hı̇ Talas Evlerı̇ Gı̇ rı̇ ş Cephe Tasarımları. Ankara: Turkish Studies Dergisi (Vol 11/21). Tosun, R. (). Türk – Rum Nüfus Mübadelesi ve Kayseri’deki Rumlar. Niğde: Tolunay Yayıncılık. Türk Diyanet Vakfı. (). İslam Ansiklopedisi. Cilt 32, sayfa: Yörük, D. (). H/ M Tarı̇ hlı̇ Cı̇ zye Defterlerı̇ ne Göre Kayserı̇ ’de Rum ve Ermenı̇ ler. Ankara: Turkish Studies Dergisi (Vol 8/11). Turkish Studies Volume 13/26, Fall