Bıldırcın Yumurtası Hangi Hayvanın

1 T. C. EGE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ Türk Dili ve Edebiyatı (Türk Lehçeleri ve Edebiyatları) Anabilim Dalı DOKTORA TEZİ DALA VILAYATINIÑ GAZETİ NİN KAZAK TÜRKLERİNİN MODERNLEŞMESİNDEKİ ROLÜ HAZIRLAYAN: RIDVAN CHITILOV NO: TEZ DANIŞMANI: Prof. Dr. YAVUZ AKPINAR İZMİR-2013

2 2

3 3

4 İ Ç İ N D E K İ L E R İ Ç İ N D E K İ L E R I Ö N S Ö Z I I I K I S A L T M A L A R V I G İ R İ Ş 1 I. B Ö L Ü M 6 D a l a V ı l a y a t ı n ı ñ G a z e t i 6 A ) D a l a V ı l a y a t ı n ı ñ G a z e t i H a k k ı n d a G e n e l B i l g i l e r : 6 1-Gazetenin bölümleri: Dala Vılayatınıñ Gazeti nin yılları arasında çıkan sayıları: B ) D a l a V ı l a y a t ı n ı ñ G a z e t i n i n Y a z ı K a d r o s u n d a Y e r A l a n K i ş i l e r, Y a z ı v e y a H a b e r l e r i İ k t i b a s E d i l e n G a z e t e v e D e r g i l e r : 14 1-Yazarlar hakkında kısa bilgiler: Dala Vılayatınıñ Gazeti nin ilişki içinde olduğu süreli yayınlar: I I. B Ö L Ü M 4 8 D a l a V ı l a y a t ı n ı ñ G a z e t i v e K a z a k M o d e r n l e ş m e s i 4 8 A ) S o s y a l M e s e l e l e r : 49 1-Yerleşik ve ziraî hayata geçiş: Kadın meselesi: B - S i y a s î M e s e l e l e r : 66 1-Kazak idare sistemi: Kazak mahkeme sistemi: Vergi meselesi: Rus göçmenleri meselesi: C ) İ k t i s a d î M e s e l e l e r : 82 1-İktisadî hayat: Hayvancılık meselesi: Panayırlar: Ç ) K ü l t ü r e l M e s e l e l e r : Eğitim Meselesi: a-medreseler: b-usul-i cedit okulları ve usul-i savtî metodu: c-rus-kazak (Tuzem) Okulları: I

5 2-Gazetecilik ve matbuat: Kazak aydın ve entelektüelleri: Tatarların Kazak modernleşmesindeki rolü: Tercüman gazetesinin Kazak modernleşmesindeki rolü: Edebiyat Meseleleri: a-dala Vılayatınıñ Gazeti nin Dili: b-edebî türler (hikâye, uzun hikâye, masal, fabl, atasözler, efsane ve menkıbeler): D ) B i l i m s e l G e l i ş m e l e r : Modern Edebiyat, Folklor, Etnografya, Tarih ve Arkeoloji Araştırmaları: Modern Tıp ve Baytarlık Meselesi: I I I. B Ö L Ü M D A L A V I L A Y A T I N I Ñ G A Z E T İ К И Р Г И З С К А Я С Т Е П Н А Я Г А З Е Т А n ı n K r o n o l o j i k F i h r i s t i T R A N S L İ T E R A S Y O N H A R F L E R İ Kronolojik Fihrist ( ): S O N U Ç K A Y N A K Ç A Ö Z G E Ç M İ Ş Ö Z E T A B S T R A C T E K : H A R İ T A L A R II

6 Ö N S Ö Z Dala Vılayatınıñ Gazeti, Kazak Türklerinin hem matbuatında hem de fikir ve edebiyat hayatında ve dolayısıyla modernleşme hareketlerinde önemli bir yer tutar. Bu gazete yılları arasında günümüzde Rusya Federasyonu nun sınırları içerisinde bulunan ve o dönemdeki Stepnoye General-Gubernatorstvo (Степное Генерал-Губернаторство) [Step Bölgesi veya Dala Vilayeti] veya diğer adıyla Stepnoy Kray (Степной Край) [Bozkır Bölgesi] ın idarî merkezi olan Omsk şehrinde, Dala Vilayeti valiliği tarafından Rusça ve Kazak Türkçesiyle haftalık yayımlanmış resmî bir gazetedir. Bu gazete hakkında Türkiye de kapsamlı bir çalışma bulunmamaktadır. Gazete üzerinde Kazakistan da Ü. Subhanberdina nın yaptığı tematik çalışmalar dışında bir takım makaleler yayımlanmıştır. Bu makalelerde genel olarak gazete koleksiyonu değil, Subhanberdina nın araştırmaları esas alınmıştır. Subhanberdina nın hazırlamış olduğu fihristte 1 ise o dönemdeki Arap harfleriyle yazılı kelimeleri günümüz Kazak Türkçesiyle okuma hataları dikkat çekmektedir. Bu da o dönemin dil, imlâ özelliklerini ve özellikle diğer Türk şivelerinin etkisini göstermesi açısından olanaksız kılmaktadır. Hâlbuki Dala Vılayatınıñ Gazeti nde birçok ve hatta aynı kelimelerin yazılışında bile farklı imlâ kullanıldığı görülmektedir. Bu doktora tezinin asıl konusu ise Dala Vılayatınıñ Gazeti nin (tam koleksiyonunun) Kazak modernleşmesinde nasıl bir rol oynadığını, etkilerini belirlemek ve yıllarının fihristini hazırlamaktır. Gazetenin yıllarını kapsayan sayıları üzerinde yılları arasında tarafımızdan yapılan kronolojik fihrist mahiyetinde bir master tezi vardır. 2 Bu doktora araştırmamızda, gazetenin yılları arasındaki kısmının fihristi 1 U. Subhanberdina. Dala Ualayatınıñ Gazeti: Mazmundalğan Bibliografiyalık Körsetkiş, , Ğılım, 1996, Almatı. 2 Daha fazla bilgi için bakınız: 2008 yılında Prof. Dr. Yavuz Akpınar yönetiminde Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünde Ridvan Chitilov tarafından hazırlanan Dala Vilayetinin Gazeti Üzerine Bir Araştırma (basılmamış yüksek lisans tezi). Bu tezde, Dala Vılayatınıñ Gazeti nde yılları arasındaki çıkan bütün yazı ve haberlerin kronolojik fihristi hazırlanmıştır. III

7 hazırlandı ve böylece gazetenin yıllarının kronolojik fihristi tamamlanmış oldu. Ayrıca Dala Vılayatınıñ Gazeti nde yılları arasında yayımlanan bütün yazılar, Rusça ve Kazakça metinlerden incelenmiş, konularına göre tasnif edilerek elde edilen bilgiler ayrı ayrı başlıklar altında değerlendirilerek Kazak Türklerinin modernleşmedeki etkisi araştırılarak üzerinde durulmuştur. Bu doktora tezi üç ana bölümden ve onların alt bölümlerinden oluşmaktadır. İlk bölümde gazete yazarları ve gazetede yazı ile haberleri iktibas edilen süreli yayınlar hakkında genel bilgiler verilmiş, ikinci bölümde gazetenin Kazak modernleşmesi üzerindeki rolü, gazeteden elde edilen bilgiler ışığında araştırılarak gerekli değerlendirmeler yapılmıştır. Bunun için gazetedeki yazılar, muhtevalarına göre, tasnif edilerek sosyal, siyasî, iktisadî, kültürel, bilimsel vb. başlıklar ve alt başlıklar altında incelenmiş ve elde edilen sonuçlar açıklanmıştır. Tezin üçüncü bölümünü oluşturan kronolojik fihrist bölümü, gayr-ı resmî bölümdeki bütün yazı, haber, ilanların vb. tek tek kronolojik sırayla fihriste geçirilmesinden ibarettir. Ancak gazetenin resmî kısmında yer alan Rus memurların atanma ve ödüllendirilmesi ve bunun gibi bazı haberler Kazaklarla doğrudan doğruya ilgili olmadığı için fihriste alınmamıştır. Sadece Kazakları doğrudan ilgilendiren (Kazak idareci ve halk hâkimlerinin atanma haberleri hariç) yazı ve haberler fişlenmiştir. Gazetenin Rusça ve Kazak Türkçesi kısımlarını birlikte incelenmiştir. Bu iki dildeki metinlerin genelde birbiriyle örtüştüğünü söyleyebiliriz. Zaman zaman kimi Rusça veya Kazakça metinlerinden sadece birinin yayımlanmış olması da dikkati çekmektedir. Böylece Dala Vılayatınıñ Gazeti nin master tezimizde başlamış olduğumuz kronolojik fihrist, doktora tezindeki bu kısımla birlikte tamamlanmıştır. Bu araştırma için Dala Vılayatınıñ Gazeti nin 15 yılını ihtiva eden mikrofilmlerin dijital kopyaları ABD nin University of Michigan Kütüphanesi nden temin edilmiştir. Bu koleksiyonda gazetenin 1889 yılına ait bütün sayılar ve bazı yıllardan birkaç sayı (1895 yılının 41. sayısının 4. sayfası; 1901 yılının 12. sayının 2. ve 3. sayfalar ve 33. IV

8 sayının 1-4. sayfaları) eksiktir. Dolayısıyla bu eksik sayılar, tezimizde kullanılamamıştır. Gazetenin yayımlandığı yıllar Kazak Türkçesinin yazı dili olarak yeni yeni oluşmaya başladığı döneme rastlamaktadır. Bu yüzden Arap harfleriyle Kazak Türkçesinin yazılmasında bazı tereddütlerin ve problemlerin olduğu görülmektedir. Bu tereddütler ve problemler gazetenin ileriki yıllarında nispeten düzelmesine rağmen genel olarak son sayılarına kadar devam etmiştir. Bu yüzden gazeteden yaptığımız alıntılarda bir kelimenin farklı şekillerde yazılması okuyucuları şaşırtmamalıdır. Araştırmamızda, kelimeleri metindeki imlalarıyla yazmayı tercih ettik. Başka bir deyişle kronolojik fihristi hazırlarken gazetedeki orijinal yazılımına sadık kaldık. Rusça metinlerde tabiî olarak bu dilin 1880 li yıllardaki imlası söz konusudur. Rusçanın yazılışında bu tarihlerden sonra bazı revizyonlar yapılmış, bazı harfler ve işaretler Rusçadan çıkartılmıştır. Bu sebeple biz Rusça kelimelerin yazılışında bugünkü imlayı değil gazetedeki yazılış şeklini esas aldık. Gazetedeki imlayı bugünkü Rus imlasına yaklaştırmadık. Bu tezin konusunu tavsiye eden ve araştırmamız sırasında ortaya çıkan problemleri çözmemizde yardımcı olan ve bizi her zaman destekleyen müşfik hocamız Prof. Dr. Yavuz AKPINAR a müteşekkirim. Gerçekleştirdiğim bu çalışmanın, Kazak Türkleri ve genel olarak Türk dünyası için yararlı olmasını ümit ediyorum. Ridvan Chitilov İZMİR V

9 bak.: bakınız hk.: hakkında s. : sayfa numarası c. : cilt vb.: ve benzerleri vd.: ve diğerleri vs.: vesaire K I S A L T M A L A R VI

10 G İ R İ Ş XIX. yüzyılda Orta Asya da hayat kendi akışı içerisinde ve dünyanın çok gerisinde sürüp gidiyordu. Timur döneminin o ihtişamlı yıllarını hatırlatan sadece birçoğu harap hâldeki mimarî abideler kalmıştı yıllarındaki Kırım Harbi nde Avrupa devletleri Osmanlılar yanında yer alarak Osmanlı Devleti ni Ruslara karşı korumuş oldu. Savaş daha son bulmadan I. Nikola ölmüş ve yerine II. Aleksandr geçmişti yılında imzalanan Paris Antlaşması ile Rusların Balkanlara ve Anadolu ya yayılması durdurulmuştu. Ruslar bu sefer doğuya yönelerek Türkistan a doğru yayılmaya başladılar. 17. yüzyılda Türkistan da, Hokand Hanlığı, Hiva Hanlığı ve Buhara Emirliği vardı (Kurat 1999: ). Bu hanlıkların eski güçlü dönemlerinden geriye hiç eser kalmamıştı ve bunlar, birbirleriyle sürekli çekiştikleri için epeyce zayıf düşmüşlerdi ve bu sebeple de Rus istilası daha kolay olmuştu. Daha 17. yüzyılın sonlarında Türkistan ve çevresi Rusların Deli Petro zamanında bölgeye gönderdiği araştırma heyetleri tarafından incelenmiş ve istilâ için hazırlıklar yapılmıştı ve bu amaçla Sibirya da Rus yayılması devam ediyordu. Hem yayılma hem de savunma amacıyla tahkimli bir hat oluşturularak bölgede çeşitli karakollar, dayanak noktaları ve kaleler inşa edildi ve böylece Orta Asya ya yayılmak için ilk önemli adım atılmış oldu. Bu amaçla 1717 yılında birçok kale yanında Omsk kalesi de inşa edilmişti (Latkin 1885: 253; Kurat 1999: 347). Rus kaynaklarında Kazak Türkleri hakkındaki ilk bilgilere 1537 yılında rastlıyoruz. I. Petro, Kazakların konumunu dikkate alarak Kazak Hanlığını Asya daki ülke ve toprakların anahtarı olarak adlandırmıştı. Kendi aralarında birçok boya bölünen Kazak Türkleri Ulu, Orta ve Kiçi Cüz olmak üzere üç büyük gruba bölünmüşlerdi. Onların içinde de daha küçük oymaklar vardı. Bu bölünme siyasî ve coğrafi sebeplere bağlı idi. Ulu Cüz ya da Büyük Orda Sibirya ile Çin sınırı arasında, Küçük Cüz Ural dağları ile Aral Gölü arasında ve Orta Cüz de bunların arasındaki bölgede göçebe hayatı sürüyorlardı (Narodı Rossiyi 1877: 324). Çarlık Rusya 1734 yılında Küçük Cüzü, yılları arasında Orta Cüzü ilhak etti ve 1867 yılında Yedi 1

11 Su da Rus idarî teşkilatı kurularak Yedi Su (Semireç ye) eyaleti adını aldı. Böylece Büyük Cüz de Rus idaresi altına tamamen girdi ve Rus ilerlemesi Türkistan içlerine kadar başlamaış oldu (Kurat 1999: ). İlk başlarda Kazak Türkleri idarî yönden her ne kadar Ruslara tabi olsalar da onları Cengiz soyundan gelen ve Rus yönetiminin atadığı kendi sultanlar ı idare ediyordu yıllarına gelindiğinde Ruslar çeşitli idare merkezleri kurarak Kazak Topraklarını askeri yönetime bağladılar. Böylece 19. yüzyıl sonlarına doğru Orta Asya daki Rus yayılması, Türkistan Hanlıklarının alınmasıyla tamamlanmış oldu. Hive Hanlığı ile Buhara Emirliği Rusya ya tabi birer vassal devlet halini aldı; Hokand Hanlığı ise ortadan kaldırılarak yerine Fergana eyaleti kuruldu. 19. yüzyılda Rusya nın Türkistan daki ilerlemesi karşısında Türkistan Hanlıkları nüfus açısından üstün olmalarına rağmen, askerî tenkit ve teçhizat yönünden geri kaldıklarından Ruslara karşı duramadılar. Rus yönetimi Avrupa nın beşte biri büyüklüğünde olan geniş ve çok zengin bir sahayı işgal ederken, Rus kayıpları ölü ve yaralıyı geçmedi. (Kurat 1999: 352). Bunun sebebini de A. N. Kurat, Rusya Tarihi Başlangıçtan 1917 ye Kadar adlı eserinde şöyle açıklamaktadır: Türkistan daki Rus başarılarının yegâne sebebi: Ruslara karşı mukavemet edebilecek kuvvetli bir Türk devletinin bulunmayışıdır. Türkistan ın Türk ahalisi Kazak, Kırgız, Özbek, Karakalpak, Türkmen kavimleri (veya uruğları) birbirleriyle mücadele ederek zaafa düşmüşlerdi; Türkistan Türklerinin mühim bir kısmı (Kazaklar ve Kırgızlar) göçebe olmakla, modern Rus teşkilâtına karşı duracak durumda değildi. Türkistan ın yerleşik Türk ahalisi ise, dinî taassub, ortaçağlar teşkilâtı ve zalim hanları ve emirleri idaresinde uzun zaman kalmakla adeta yaşama kudretini kaybetmiş gibiydiler. Timur devrinde dünyanın en cesur ve en mükemmel ordularını kurmağa muktedir olan Türkistan, XIX. yüzyılda en gevşek ve korkak bir ahali kitlesinin barındığı bir ülke derecesine inmiş bulunuyordu. (Kurat 1999: 352). Çarlık Rusya nın Türkistan ın tamamını eline geçirmesi bu bölgenin geri kalmışlığını çarpıcı bir şekilde ortaya çıkarmıştı. Böylece Ruslar 19. yüzyılın sonlarında Afganistan sınırlarına dayanarak İngilizlere komşu oldular. 2

12 Ruslar bölgede kendileri açısından kurnazca izledikleri siyasetle yeni istila ettikleri bölgelerde halka yönetimlerini kolayca kabul ettirdiler. Bununla ilgili bazı bilgiler Dala Vılayatınıñ Gazeti sayfalarında bile görülmektedir. Gazete idarecileri Rus siyasetinin aleyhindeki yazıları gazetelerinde yayımlamaktan genel olarak kaçındıkları hâlde bazen bunun istisnaları görülmektedir. Örneğin, Uralets gazetesinden iktibas edilerek Dala Vılayatınıñ Gazeti nde Ögüziñ térisi Воловья Шкура [Öküzün Derisi] başlığıyla yayımlanan yazıda (1900 No: 14, 15) bir Kazak efsanesi anlatılıyor. Bu efsaneye göre Rusların Oral (Ural sk) civarındaki Kazak topraklarını sinsice ele geçirip Kazakları oralardan nasıl çıkardıklarına dair bilgi verilmiştir. Rusların tatbik ettikleri bu hilekâr siyaseti Zeki Velidi Togan Türkili (Türkistan) Tarihi kitabında, şöyle açıklanmıştır: 1847 yılı Sır Derya seferi sırasında Rus ordusunda bulunan bir Başkurt zabitinin ağzından ve General Mokşeyev in Türkistan Seyahatnamesi nde kaydedilen cümleleri hatırlatmak uygun olur. Bu zabit, Rusların, Başkurdistan da olduğu gibi, Kazakistan ve Hive de de tatbik edecekleri siyaset hakkında: Ne için Çar Hiveyi işgal edip hanı yakalamıyor? İsterse bunu yapabilir. Nedir bu han? Bu hiçtir. Çar onu yakalayıp Napolyon Bonapart ın oturduğu adaya göndermek iktidarına maliktir. Hive meselesini şöyle çabucak halletse olmaz mıydı? Hayır, olmaz; çünkü Rus hilekâr ve mekkârdır. O, bizim Başkurt ve Kazak gibi değildir. O, her işini gizli ve yavaş yapar. Kazaklar da bozkırda kendi başlarına geziniyorlardı. Hiç kimseyi hükümdar tanımıyorlardı. Rus ona kırmızı kaftan verdi. Kazak da buna çok memnun oldu. Kaftan verdikten sonra, Rus, onu kendi isteğine göre sevk etmeğe başladı. Rus onu, şimdi yalnız arabanın yanından yedek getiriyor. Fakat biraz sonra arabanın kendisine koşacaktır. Sonra da kamçılamağa başlayacaktır. Biz Başkurtlara da böyle yaptı. Şimdi tamam esir olduk. Hive yi de öyle yapmak istiyor demiştir. (Togan : 253) yılında Rus yönetimi Orenburg idare bölgesinde yeni tahkim hattı kurmaya başladı yılında da Küçük Cüz ün merkezinde Orenburg istihkâmı (şimdiki Turgay şehri) ve Ural sk istihkâmı (şimdiki İrgiz şehri) ve sonrasında da Karabutan kalesini kurdu yılında da Rus idaresine kesin olarak giren Büyük Cüz ün güvencesi için Yedi Su daki Ala Tav dağının eteklerinde Kopal şehri, Sırderya nehrinin 3

13 ağzında da Raim tahkim merkezini kurdu. Daha sonra Raim tahkim merkezi oldukça kullanışsız olan Kazalı nehrinin bir koluna taşınarak şimdiki Kazalinsk olarak bilinen merkez kurulmuş oldu (Latkin 1885: 188). Ruslar bozkırın dışındaki başka birçok bölgede kale inşa ederek bölgedeki varlıklarını sağlamlaştırmaya devam ettiler. Bundan sonra Kazak topraklarında şehirleşme hız kazandı yılında Bozkır Vilayeti nin kurulmasıyla Kazakların yaşadıkları topraklar Rus idarî sistemine göre taksim edilerek bozkırda yeni istihkâm mevki, kale ve şehirler kuruldu. Bunların etrafında yerleşen Kazaklar, onlar için yeni hayat tarzı olan Rus yaşayış ve idarî sistemiyle tanışmış oldular yılında Taşkent şehrinin Rusların eline geçmesinden sonra 1867 yılında Туркестанский Военный Округ (Turkistanskiy Voyennıy Okrug) [Türkistan Askeri Bölgesi] kuruldu (Tölenova 2006: 579). Türkistan Askeri Bölgesi kurulduktan sonra 1870 yılında Rus idaresi tarafından Türkistanskiye Vedomosti [Türkistan Haberleri] adlı gazete yayımlanmıştır. Bu gazete 1917 yılına kadar çıkmıştır. Ayrıca aynı yıldan itibaren resmî Rus gazetesi olan Türkistanskiye Vedomosti gazetesine ek olarak yerel dillerde (Kazakça ve Sartça) ( ) Türkistan Vilayetiniñ Gazeti yayımlanmıştır. Bu gazetenin çıkış sebebi, Rus idaresindeki bölge halkına kendi kanun, emir ve genelgelerini; Rusya ve bölgedeki olayları vb. haberleri yerel halka duyurmaktır (Atabayev 2006: 587). Bu gazetenin Kazakça kısmının redaktörlüğünü Ş. İbragimov yapmıştır. Türkistan Vilayetiniñ Gazeti siyasî, edebî, resmî bir gazetedir. Gazetede, Şokan Valihanov un bazı makaleleri de yayımlanmıştır (Subhanberdina 2003: 6). Kazakistan kaynaklarına göre Kazak matbuatının ilk gazetesi, yılları arasında Türkistanskiye Vedomosti gazetesinin eki olarak çıkartılan Türkistan Vilayetiniñ Gazeti dir. Bu ilavenin Kazak Gazetesi olarak değerlendirilmesinin sebebi Türkistan Vilayetiniñ Gazeti nin ilk yıllarında Sartça ve Kırgızca [Kazak Türkçesi] dillerinde verilen eklerdir. Kazakça ekler, bazı Kazak araştırmacılar tarafından ilk Kazak gazetesi olarak değerlendirilmektedir. Hâlbuki bu gazete resmî ve Rus yönetimi tarafından çıkartılan Rusça bir gazetedir ve burada Kazak Türkçesi dışında Özbek Türkçesiyle de yazılar yayımlanmıştır yılında askeri bakan P. S. Vannovskiy in girişimiyle Западно-Сибирское Генерал-Губернаторство (Zapadno-Sibirskoye General-Gubernatorstvo) [Batı Sibirya 4

14 Askerî Valiliği] ilga edilerek Akmola ve Semipalatinsk [Yedi Tam] oblastlerinin [illerinin] ve o zamana kadar Туркестанское Генерал-Губернаторство (Türkistanskoye General-Gubernatorstvo) [Türkistan Askeri Valiliği] ya tabi Semireç ye [Yedi Su] oblastlerinin birleştirilmesiyle Stepnoye General-Gubernatorstvo [Step Bölgesi veya Dala Vilayeti] kurulmuş oldu. Bu idarî yapıya Степной Край (Stepnoy Kray) [Bozkır Bölgesi] da deniliyordu. Dala Vilayeti nin merkezi Omsk şehri idi. Ancak 1899 yılında Yedi Su eyaleti tekrar Türkistan Vilayeti ne bağlandı. (İsabay 2001: ). Bozkır Vilayeti kurulduktan altı sene sonra 1888 yılında askerî valinin emriyle Dala Vılayatınıň Gazeti çıkarılmıştır. Böylece Rus yönetimi tarafından Kazak Türkleri için müstakil bir gazete yayın hayatına başlamıştır. Her ne kadar o dönemde Kazakların çıkardığı gazete olmasa da ve Dala Vılayatınıň Gazeti nin resmî Rus gazetesi olsa da Kazak Türkleri üzerinde etkisi ve modernleşmelerinde katkısı yadsınamaz. Çünkü gazetede yayımlanan yazıların çoğu bir ilk niteliğindeydi ve bu yazıların bir kısmı ilmî araştırmalardı. Bu yazıların bir başka özelliği de Kazak Türklerine örnek niteliğini taşımış ve Kazak Türkleri arasında da böyle çalışmaların yapılmasına sebep olmuştur. 5

15 I. B Ö L Ü M D a l a V ı l a y a t ı n ı ñ G a z e t i A ) D a l a Vı l a y a t ı n ı ñ G a z e t i H a k k ı n d a G e n e l B i l g i l e r : Gazete hakkında bilgi vermeden önce gazetenin ismi konusunda bilgi vermek داال واليتى ننك ( isminin istiyoruz. Yapılan araştırmalarda gazetenin Arap harfli Kazakça okunuşunda birtakım farklılıklar göze çarpmaktadır. Örneğin bir çalışmada (كازيتى gazetenin Kazakça ismi Дала уалаятының газеті 3 (Dala ualayatınıñ gazeti), diğer bir çalışmada da Dala Walayatïnïng Gazetí 4 şeklinde gösterilmiştir. Her iki adlandırmada daha çok ses değerleri günümüz Kazak Türkçesine yaklaştırılarak verilmeye çalışılmıştır. Hâlbuki o dönemde Kazak Türkçesi üzerinde yapılan bir çalışmada ua/uè seslerinin Arap harfli karşılığı şöyle gösterilmiştir: ۋ (Melioranskiy 1894: 10). Araştırmamızda da bu harfe birkaç yer dışında rastlamadık ve rastladığımız yerde de Latin harfli karşılığını ua/uè olarak gösterdik. Bir de gazete kolleksiyonunu incelerken gazetenin tercüman yardımcılarından olan Din Muhammed Sultan Ğazin, Ḳazaḳ tilinçe cazuv turadan О транскрипціи киргизскаго языка adlı yazısında (1896 No: 31, 32) genel olarak Kazak dilinin Arap harfleriyle yazılışından bahsetmiştir. Ayrıca yazar, yazısının ikinci dipnotunda gazete idaresinden gazetenin Kazakça başlığı olan Дала вилаятынынъ газеты (Dala vilayatınıñ gazetı) nın Rusça kısmının başlığı olan Киргизская Степная Газета (Kirgizskaya Stepnaya Gazeta) [Bozkırın Kazak Gazetesi] ya uygun olarak Кырдынъ казакъ قزاق كازيتي газеты قردنك (Ḳırdıñ Ḳazaḳ Gazetı) olarak değiştirilmesini teklif etmiştir (1896 No: 32) ama onun bu teklifi gazetenin son sayısına kadar dikkate alınmamıştır. 3 U. Subhanberdina. Dala Ualayatınıñ Gazeti: Mazmundalğan Bibliografiyalık Körsetkiş, , Ğılım, 1996, Almatı. 4 Uyama Tomohiko. A Strategıc Allıance Between Kazakh Intellectuals And Russıan Admınıstrators: Imagined Communities in Dala Walayatïnïng Gazetí ( ). 6

16 Bu dipnotta dikkatimizi çeken bir başka husus ise gazetenin Kazakça başlığının imlasıdır. Yukarıda görüldüğü gibi Sultan Ğazin gazete başlığını Дала вилаятынынъ газеты (Dala vilayatınıñ gazetı) şeklinde yazmıştır. Kendi dilini çok iyi bilen bu Kazak aydınının gazetenin adını bu şekilde yazmasını da bilimsel araştırmalarda nazarı dikkate almanın uygun olacağı kanaatindeyiz. Bu araştırmamızda ise tez önerisinde kullandığımız şekle sadık kalarak Dala Vılayatınıñ Gazeti imlasını tercih ediyoruz. 5 Dala Vılayatınıñ Gazeti, 1882 yılında kurulan Dala Vilayeti nin merkezî şehri olan Omsk ta 1871 yılından itibaren yayımlanan Акмолинскиѣ Областныѣ Вѣдомости 6 [Akmola İli Haberleri] isimli resmî Rus gazetesine askerî valinin emriyle haftada bir yayımlanan ekidir. Dala Vılayatınıñ Gazeti, 1 Yanvar [Ocak] Aprel [Nisan] 1902 yılları arasında çıkmıştır (1888 No: 1). Gazetenin, yılları arasında Rusça ismi Особое Прибавленіе къ Акмолинскимъ Областнымъ Вѣдомостямъ [Akmola İli Haberleri nin Özel Eki ] şeklindedir. Kazakçası ise Dala Vılayatınıñ Gazeti dir. Gazete resmî ve gayr-ı resmî olmak üzere iki ana bölümden oluşuyordu yılının ilk sayısında gazetenin çıkış sebebi anlatılmaktadır: Gazete Dala Vilayetinin emriyle Kazak bozkırı ve Kirgiz 7 topluluğu idaresini ilgilendiren Rus yerel ve üst idarenin emir ve faaliyetleriyle tuzem [yerel] Kazak halkını bilgilendirmek amacıyla yayınlandı. Ayrıca Kazaklar arasında ülkenin tabiatı ile vatandaşlarının tarım (hayvancılık, ekincilik, değiş tokuş, ticaret vs.) ve manevi (âdet, efsane, masal, menkıbe, okur-yazarlığın geliştirilmesi vs.) yaşam tarzı ile ilgili faydalı haberleri 5 Doktora tezi teklif edilirken bu münakaşa ve bilgilerden habersiz olduğumuz için tezimizin adı Dala Vılayatınıñ Gazeti şeklinde yazılmış ve ilgili tez yönetmenliğine göre zaman geçtiğinden tezin adı artık değiştirilememiştir yılları arasında Akmola Eyalet İdaresi matbaasında Omsk şehrinde çıkan resmî Rus gazetesidir. 7 Ruslar, Kazakları Kirgiz olarak yanlış adlandırıyorlardı. Biz Kirgiz yerine Kazak demeyi uygun görüyoruz. Bundan sonraki yazılarda da böyle yazmayı tercih edeceğiz. 7

17 yaygınlaştırmayı amaçlamaktadır. Özel ek haftada bir kez cuma günleri çıkmaktadır. Mecburi aboneler için abonelik fiyatı yıllık iki ruble, mecburi olmayanlar için ise üç rubledir. Abonelik işlemleri Omsk şehrinde Akmola Oblast İdaresi nin matbaasında yapılmaktadır. 8 (1888 No: 1). Bu yazı gazetenin 1894 yılının ilk sayısına kadar her sayının ilk sayfasında çıkmaya devam etmiştir. Gazetenin çıkış sebebini açıklayan bu yazı, 1888 yılının her sayısında valinin emriyle çıkıyordu diye yazarken 1894 yılına kadarki yıllardaki sayılarda ise emriyle yerine izniyle çıkıyordu, diye yazmaya devam etmiştir yılları arasında gazete yukarıdaki örnekte de görüldüğü gibi iki sütün şeklinde Kazakça kısmı Arap harfleriyle ve Rusça olarak yan yana çıkmıştır yılından itibaren kapanacağı 1902 yılına kadar gazetenin Rusça ismi Киргизская Степная Газета [Bozkırın Kazak Gazetesi] olarak değişmiş ve alt başlığında da yılları arasında Особое прибавленіе къ Акмолинскимъ, Семипалатинскимъ и Семиреченскимъ Областным Вѣдомостямъ (Osoboye pribavleniye k Akmolinskim, Semipalatinskim i Semireçenskim Vedomostyam) 8 Bu ifadeler Rusça ve Kazakça kısımlarda bulunmaktadır. Bu her iki metni göz önünde bulundurarak Türkiye Türkçesine çevirdik. 8

18 [Akmola, Semipalat ve Semireçensk İlleri Haberlerinin Özel Eki ] ve yılları arasında ise alt başlık Особое прибавленіе къ Акмолинскимъ и Семипалатинскимъ Областным Вѣдомостямъ [Akmola, Semipalat ve İlleri Haberlerinin Özel Eki ] şeklindedir. Gazete sayfalarının sol tarafı Kazakça, sağ tarafı ise Rusça yayımlanmıştır. Gazetenin Kazakça başlığı yayına çıktığı ilk günden kapanacağı güne kadar Dala Vılayatınıñ Gazeti ( واليتی ننك كازيتی (داال idi ve gazete genel olarak sekiz sayfa yayımlanmıştır. Ayrıca gazete ilk yıllardaki gibi iki sütun şeklinde yayımlanmamıştır. Gazete, 1894 yılından itibaren kapanacağı 1902 yılına kadar sekiz sayfa olarak ve ilk dört sayfası Rusça, kalan dört sayfa ise Kazakça çıkmıştır. Gazete sayfasının bir bölümü ile başlık klişelerine birer örnek: Rusça kısım: Kazakça kısım: 1890 yılına birer örnek: 9

19 Gazetenin redaktörlüğünü sırasıyla İ. Kozlov, K. Mihaylov, G. Abaza, A. Popov, D. Lavrov gibi şahıslar yapmışlardır. Gazetenin Kazak kısmının tercüme ve yayın işini ise Dala Vilayeti Askeri Valisi nin baş tercümanı Sultan Eşmuhamed Ablayhanov ve zaman zaman onun yardımcıları olan Dinmuhamed Sultan Ğazin, Rahimcan Düysembayev ve Bakiye Çalımbekov yürütmüşlerdir. Gazetedeki yazılar arasında ve diğer kaynaklarda gazete tirajıyla ilgili herhangi bir bilgiye rastlanmamaktadır yılının ilk sayısındaki gayr-i resmî kısımdaki idareden başlıklı yazıda, Dala Vılayatınıñ Gazeti Dala Vilayeti Askeri Valisi nin emriyle Yanvar [Ocak] 1894 tarihinden itibaren Akmola, Semipalat ve Semireçensk İlleri Haberleri nin özel eki olarak valinin kançılaryasında yeni yazı kuruluyla çıkacağından bahsediliyor. Gazete programı yine eskisi gibi resmî ve gayri resmî bölümlerden oluşup resmî bölümde Kazak bozkırını, Kazak halkını, genel ve Kazak toplum idaresini ilgilendiren Rus merkezî ve yerel idareyle yöneticilerinin emirleri yayımlanacak. Gayr-i resmî bölümde ise 1) Rusya İmparatorluğu ve ona bağlı halklarla ilgili önemli olaylar, çeşitli bölgelerde toplum için yararlı, işletme ve hayattaki gelişmeler, Kazak bozkır mallarının 10

20 satılacağı ticarî-sınaî merkezler ile panayırlar hakkında haberlere; 2) Yerel coğrafya (bozkır, dağ, göl, yollar ve sairinin tasviri), tarih (eski halklar, Kazak ve Rusların bozkıra yerleşmeleri, şehirlerin kuruluşu, ticaretin gelişimi, vs.), etnografya veya nüfusbilimi (tuzem [yerel] halkın boy ve diline göre yapısı, göçebelerin içtimaî-soysal ve aile yaşantısı, gelenek-görenekleri, masalları, efsaneleri vs.) ile ilgili yazı ve materyallere; 3) Özenli bir şekilde de tarım ve hayvancılık ile ilgili yazı ve haberlerin hazırlanıp, tarım okullarının değeri ve ayrıca Kazaklar arasında okur-yazarlığın gelişmesine, yerel zanaat ve mesleklere, Kazak bozkırında bulunan panayırlarındaki ticarî durum ve fiyatlar hakkındaki haberlere; 4) Halk törenlerinin tasvirine, Kazaklar arasında meşhur kişilerin ölüm haberlerine, halk hâkimleri olan biy lerin verdiği mükemmel kararları ile volost [nahiye] kurultaylarına, tabiat olaylarıyla ilgili haberlere yer verileceğinden bahsediliyor. Ayrıca bu yazının devamında abonelere 25 Mart 1891 tarihinde Çar tarafından onaylanmış Dala Vilayetinin Nizamnamesi nin açıklama ve Kazakça tercümesinin bedava dağıtılacağından bahsediliyor. Gazete idaresi, eğitimli Kazakların kendi hısımlarının hayat tarzları ve ihtiyaçlarıyla ilgili yazı ve notlarını gazeteye göndermelerini ve aynı şekilde görevli ve bozkırla sürekli bağlantısı olan Rusların da Kazak halkının iyiliği, bozkır sakinleri arasında Rus kanunlarının daha iyi anlaşılması için gözlemlerini paylaşmalarını istemektedir (1894 No: 1). Görüldüğü gibi Dala Vılayatınıñ Gazeti nde ilk çıktığı 1888 yılı ile aradan geçen altı sene içinde bozkırda görevli ve özellikle Kazaklar arasında az da olsa gazeteye ilgi artmaya başlamıştır. Bu gazete Kazakların modernleşmesinde büyük rol üstlenmiştir. Zamanla gazete bölümlerinde yazı çeşidi eskisine nazaran arttığı gibi Kazaklar arasında yazı gönderenlerin sayısı da fazlalaşmıştır. 1-Gazetenin bölümleri: Gazetenin bölümlerine gelince gazete iki ana bölüm olan resmî ve gayr-ı resmî bölümlerden oluşmaktadır. Resmî bölümün Rusça ismi Otdel Offitsial nıy (Отдѣлъ Оффиціальный), Kazakçası Afisiyalnıy (Yağni buyruḳdar cazılatın bölegi) [Resmi, yani buyrukların yazıldığı bölüm] ( يغني بويروقدار جازالتن بوالكى,(آفيسيالني daha sonraki 11

21 sayılarda bu bölümün adı Buyruḳdar cazılatın bölegi [Buyrukların yazıldığı bölüm] olarak değiştirilmiştir; gayr-ı resmî bölümün Rusça adı Otdel (بويروقدار جازالت بوالگی ( Neoffitsial nıy (Отдѣлъ Неоффиціальный), Kazakçası ise Buyruḳdan Basḳa Sözler بوٮروقدان باسقة سوزالر ( bölüm] Cazılatın Bölegi [Buyruktan başka sözlerin yazıldığı şeklindedir. (جازالتن بوالگى Resmî bölümünde genellikle Çar ın, merkez ve yerel idarenin, askerî genel vali ile il askeri valilerin resmî genelge, buyruk, ferman, emirname gibi resmî kararlar yayımlanmıştır. Bunlar içerisinde Kazak yerel idare memurları ve Kazak halk hâkimi olan biy, Kazak idareci ve mollaların atama emirnameleri de yayımlanmıştır. 9 Resmî olmayan bölümde ise birkaç tane alt bölüm tespit ettik. Bu alt bölümlerin bir kısmı gazetenin ilk yıllarından son sayısına kadar devam etmiştir. Kimi alt bölüm de dönem dönem yayımlanmıştır. 12

22 Gazét çığarup turğan mahkemesınen ( چغاروب تورغان محکماسينان (کازيت veya Gazét mahkemesinen ( محکمھسينان Отъ (کازيت редакціи [Gazete idaresinin haberleri] مناقب يغنی آطاقدی کسيالردنك ( köşkeni Menaḳıp yağni ataḳdı kisilerdiñ dünyadan haberler] Некрологъ (دنيادان [Vefat eden şahıslarla ilgili کوشکانی Ḳır dalanıñ içinde ne bolıp catḳanı ( داالننك اچنده نه بولب جاتقانی Что (قر Дѣлается Въ Степи [Bozkırda olan olaylarla ilgili haberler] Ḳır daladan kélgen habarlar ( داالدان کيلکان حبارالر Вѣсти (قر изъ степи [Bozkırdan gelen haberler] mektup] haberler] Poştabay yaşik ( ياشيک Почтовый (بوشتابای Ящикъ [Posta kutusu] Ḳırdan kélgen hat ( کيلکان حت Письмо (قردان Изъ Степи [Bozkırdan gelen Hat Корреспонденція (حط) [Mektuplar, yazışmalar] Suralğan cevap hem ḳaytarılğan cevap Вопросы и отвѣты [Soru cevaplı 2-Dala Vılayatınıñ Gazeti nin yılları arasında çıkan sayıları: sayılar 4 sayfa; 5-7. sayılar 6 sayfa; sayılar 8 sayfa; 22. sayı Ramazan Bayramından dolayı 4 sayfa; sayılar 8 sayfa; 32.sayı Kurban Bayramından dolayı 4 s.; sayı 8 sayfa çıkmıştır Bu yıla ait sayılar elimizde yoktur. Ancak 52 sayı çıktığı bilinmektedir (Subhanberdina 1996: 64-76) sayılar 8 sayfa; 14. sayı Paskalya dan dolayı 4 sayfa; 15. sayı 4 sayfa; sayılar 8 sayfa; 19. sayı Ramazan Bayramından dolayı 4 sayfa; sayılar 8 sayfa; 26. sayı 12 s.; 27. sayı 8 s.; 28. sayı 8 s.; 29. sayı Kurban Bayramından dolayı 4 sayfa; sayılar 8 s.; 33. sayı 4 s.; sayılar 8 s.; 52. sayı Hz. İsa nın doğum gününden dolayı 4 sayfa çıkmıştır sayılar 8 sayfa; 16. sayı Paskalyadan dolayı 4 sayfa; 17. sayı Ramazan Bayramından dolayı 4 sayfa; sayılar 8 s.; 25. sayı Kurban Bayramından dolayı 4 sayfa; sayılar 8 s.; sayılar 4 s.; 37. sayı 8 s.; 38. sayı 4 s.; 39. sayı 8 s.; sayılar 4 s.; sayılar 4 sayfa çıkmıştır. 13

23 sayılar 4 s.; 18. sayı 8 s.; sayılar 4 sayfa çıkmıştır sayılar 4 sayfa çıkmıştır. Bu yılda 7. ve 8. sayılar birlikte çıkmıştır. 16. sayı 16 Aprel [Nisan] günü, 17. sayı 17 Sentyabr [Eylül] günü çıkmıştır. Aradaki dört ay gazete yayımlanmamıştır sayılar 8 sayfa çıkmıştır sayılar 8 sayfa çıkmıştır sayılar 8 sayfa çıkmıştır sayılar 8 sayfa çıkmıştır sayılar 8 sayfa çıkmıştır sayılar 8 sayfa çıkmıştır sayılar 8 sayfa çıkmıştır sayılar 8 sayfa çıkmıştır sayılar 8 sayfa çıkmıştır. Toplamda 704 olmak üzere sayı çıkmıştır. B ) D a l a Vı l a y a t ı n ı ñ G a z e t i n i n Y a z ı K a d r o s u n d a Y e r A l a n K i ş i l e r, Y a z ı v e y a H a b e r l e r i İ k t i b a s E d i l e n G a z e t e v e D e r g i l e r : Dala Vılayatınıñ Gazeti, Kazak bozkırında yayın hayatına başlamasıyla birlikte hem Rus hem de Kazak Türkleri çeşitli konulardaki yazılarını yayımlama imkânına kavuşmuş oldular. Böylece Kazaklar arasında gazetecilik ve yazarlık kurumları oluşmuştur. Gazete sayılarını incelerken bazı yazıların altında imzalara rastlanmaktadır. Kimi yazılarda imza yerine müstear isimler, kimilerde ise kısaltma ve rumuzlar kullanılmıştır. Yazı ve haberlerin Rusça ve Kazakça kısımlarından imzaları karşılaştırarak bazen Rusça kısımda imzası olmayan yazı ve haberlerde yazarın imzası Kazakça kısımdan veya tersinden tespit edilmiştir. Dala Vılayatınıñ Gazeti Kazak Türklerinin aydınlanmasında önemlive yadsınamaz bir rol oynamıştır. Bu gazetede Kazak aydın ve yazarların yazıları yanında Rus aydın ve yazarların yazıları görülmektedir. Örneğin: L. N. Tolstoy, D. N. Mamin- Sibiryak, G. İ. Uspenskiy vb. yazarların yazıları ve İ. A. Krılov un fabl ve masallarının 14

24 ilk Kazak Türkçesi tercümeleri bu gazetede yayımlanmıştır. Ayrıca Rus araştırmacılarından G. Potanin, A. Alektorov, A. İvanovskiy, N. Pantusov vd. Rus araştırmacı ve yazarların makale ve yazıları da Dala Vılayatınıñ Gazeti nde yayımlanmıştır. Gazetede, Kazak Türklerinin âlim, tarihçi, folklorcu, yazar Meşhur Yusuf Köpeyev ve halkın öncüsü Alihan Bökeyhanov un makale ve haberlerinin yanında Çokan Velihan gibi büyük Kazak ve diğer Türk aydınları hakkında çeşitli yazılar bulunmaktadır. Gazetede S. Abselyakov, Otunçı Alcanov, Sultan Ğabbasov, A. Akınov, A. Aldebekov, C. Aymanov, K. Bolatov, Hasan Bekhocin, Din Muhammed Sultan Ğazin, R. Dolabayev, Rahimcan Düysenbayev, İ. Caksılıkov, Canibek İmankulov, İşmuhamedev, Ye. Kabekeyev, K. Kazakbayev, A. Kuljabayev, Asılhoca Kurmanbayev, Nögerbek Köçenov, A. Klıçbayev, R. Marsekov, Temir Ğali Nurekenov, A. Nögerbekov, M. Sızdıkov, D. Tasbolatov, A. Turlubayev, M. Tölemisov, Sağduvakas Çormanov, Bakiye Çalımbekov, İbrahim Kutbayev, Zülkarneyn Nuralihanov, Korabay Capanov, Düysembay Turanov, Bodavbek Rayimbekov, Alatav Balası [Barlıbek Sırtanov], Alihan Bökeyhanov gibi Kazak Türkleri arasında önemli yeri olan yazar ve aydınlar, adlarını ilk defa bu gazetede duyurmuşlardır. Gazete kadrosuna gelince, yıllara göre Kazak yazar sayısı artmıştır. Gazetede her yılın başında ve sonunda yayımlanan abonelik ilanda, yazar kadrosu hakkında kısa bilgiler verilmiştir. Örneğin 1897, 1898, 1899 yıllarının ilk ve son, 1900 yılının ise sadece ilk sayılarında yayımlanan Dala Vılayatınıñ Gazeti nin abonelik ilanlarında, gazetenin çıkış amacı ve programının yanında yazar kadrosunda yer alan Kazak yazarların isimleri de verilmiştir. Bu yıllar dışındaki gazetenin abonelik ilanlarında Kazak yazar kadrosula ilgili bilgilere rastlanmamaktadır. Sadece gazetenin çıkış sebebi, amacı ve programı verilmektedir. Gazetenin abonelik ilanlarında yer alan Kazak yazarlar 10 (1897 No: 2) ye göre: Otunçı Alcanof (O. Al djanov), Sultan Abbasof (sultan Appasov), Akınof (A. Akınov), 10 Parantez içindeki isimler gazetedeki Rusça yazıdaki imlaya göredir. 15

25 Aldebekof (A. Al debekov), Aymanof (D. Aymanov), Alatav Balası (Alatau-balası), Bolatof (K. Bulatov), Hasan Bekhocaoğlı (Bek-Hodjin), Babay Berkut (Babay-Berkut), Din Muhammed Sultan Ğazin (sultan D.-M. Gazin), Rahimcan Düysenbayoğlı (R. Düysenbayev, gazetenin tercümanı), Caksılıkof (N. Djaksılıkov), Canibek İmankuloğlı (D. İmankulov), Kazakbayef (K. Kazakbayev), Asılhoca Kurmanbayoğlı (A. Kurmanbayev), Nögerbek Köçenoğlı (Kuşenev), Abdurrahim Kılıçbayoğlı (A. Klıçbayev), Saduvakas Kılıçbayoğlı (S. Klıçbayev), Temir Ali Nurekenoğlı (T. Norekenev), Nögerbekof (A. Nogerbekov), Sızdıkof (M. Sızdıkov), Tasbolatof (D. Taspulatov), Tölemisof (M. Tulemısov), Saduvakas Çormanof (sultan S. Çormanov), Bakiye Şalımbekof (B. Çalımbekov) ve diğerleri. (1898 No: 2, 51) ye göre: S. Abselyakov, Otunçı Alcanof (O. Al djanov), Sultan Ğabbasof (sultan Appasov), Akınof (A. Akınov), Aldebekof (A. Al debekov), Aymanof (D. Aymanov), Alatav Balası (Alatau-balası), Bolatof (K. Bulatov), Hasan Bekhocaoğlı (Bek-Hodjin), Babay Berkut (Babay-Berkut), Din Muhammed Sultan Ğazin (sultan D.-M. Gazin), R. Dolabayev, Rahimcan Düysenbayoğlı (R. Düysenbayev), Caksılıkof (İ. Djaksılıkov), Canibek İmankuloğlı (D. İmankulov), Ye. Kabekeyev, Kazakbayef (K. Kazakbayev), A. Kuljabayev, Asılhoca Kurmanbayoğlı (A. Kurmanbayev), Nögerbek Köçenoğlı (Kuşenev), A. Klıçbayev, Temir Ğali Nurekenoğlı (T. Norekenev), Nögerbekof (A. Nogerbekov), Sızdıkof (M. Sızdıkov), Tasbolatof (D. Taspulatov), Tölemisof (M. Tulemısov), Sağduvakas Çormanof (S. Çormanov), Bakiye Çalımbekof (B. Çalımbekov) ve diğerleri. (1898 No: 2, 51; 1899 No: 1, 52; 1900 No: 2) ye göre: S. Abselyakov, Otunçı Alcanof (O. Al djanov), Sultan Ğabbasof (sultan Appasov), Akınof (A. Akınov), Aldebekof (A. Al debekov), Aymanof (D. Aymanov), Alatav Balası (Alatau-balası), Bolatof (K. Bulatov), Hasan Bekhocaoğlı (Bek-Hodjin), Babay Berkut (Babay-Berkut), Din Muhammed Sultan Ğazin (sultan D.-M. Gazin), R. Dolabayev, Rahimcan Düysenbayoğlı (R. Düysenbayev), Caksılokof (İ. Djaksılıkov), Canibek İmankuloğlı (D. İmankulov), İşmuhamedev, Ye. Kabekeyev, Kazakbayef (K. Kazakbayev), A. Kuljabayev, Asılhoca Kurmanbayoğlı (A. Kurmanbayev), Nögerbek Köçenoğlı (Kuşenev), A. Klıçbayev, R. Marsekov, Temir Ğali Nurekenoğlu (T. Norekenev), Nögerbekof (A. Nogerbekov), Sızdıkof (M. Sızdıkov), Tasbolatof (D. Taspulatov), A. 16

26 Turlubayev, Tölemisof (M. Tulemısov), Sağduvakas Çormanof (S. Çormanov), Bakiye Çalımbekof (B. Çalımbekov), İ[b]rahim Kutbayoğlı ve diğerleri. Yukarıdaki üç farklı listeye baktığımızda karşımıza seneden seneye Kazak yazar sayısının bir kaç kişi olsa bile arttığı görülmektedir. Rusça kısımda (parantez içerisinde) olan kimi yazar adlarına Kazakça kısımda nedense yer verilmemiştir. Bir de imzasız haber ve yazıların o dönemdeki çeşitli gazetelerden ya aynen ya da kısmen iktibas edilerek yayımlandığı görülmektedir. Bu haber veya yazıların altında görülen çeşitli gazetelerin imzaları araştırmamızın kronolojik fihristte imza kısmına dâhil edilmiştir. Yazarlar imzalarına göre, imzasız ve bazı gazetelerden aynen veya kısaltılarak yayımlanan ve alındığı kaynak açıkça belirtilen yazı ve haberler de iktibas edildiği gazete veya derginin adına göre fihriste alınmıştır. Her yazar veya iktibas edilen her süreli yayın hakkında araştırmamızın ileriki sayfalarında kısa bilgiler verilmiştir. Buna rağmen hakkında bilgi edinemediğimiz yazarlar da olmuştur. Aşağıda, birinci kısımda yazı ve haberlerde imzası olan yazarlar, ikinci kısımda da imza olarak gazete ve dergilerin adları alfabetik sıraya göre sıralanmıştır. İmzaların yanında da araştırmamızın üçüncü bölümü olan kronolojik fihristte imzanın geçtiği madde yer almaktadır. Böylece hem imzalar tespit edilmiştir hem de bunların indeksi yapılmıştır. Yanlarında da tespit edebildiklerimiz hakkında kısa bilgiler verilmiştir. 1-Yazarlar hakkında kısa bilgiler: Bu bölümde gazetedeki yazı ve haberlerin altında veya içinde imzası olan yazarlar aşağıda görüldüğü gibi alfabetik sırayla sıralanmış ve bunlar hakkında tarafımızdan bilgiler verilmiştir. İsimlerin yanında olan rakamlar da tezimizin üçüncü kısmı olan kronolojik fihristte imzanın hangi madde başlarında geçtiğini göstermektedir. Kime ait olduğu tespit edilen müstear isimler; sadece ismi veya soyadı olan olan yazarları tam ismin maddesiyle birleştirilmiştir. A.: 1389, 1395, 1401, 1617, 1626, 1631, 1813, A. A. İvanovskiy: 445. Алексей Арсеньевич Ивановский (Aleksey Arsen yeviç İvanovskiy , Altay bölgesinin Myuta Biysk kasabası , 17

27 Harkov) Rus antropolog. 11 Dala Vılayatınıñ Gazeti nin 1895 yılının 19. sayısında Han İtbay adlı Kazak masalını kaydettiği yazılıyor. A. İ. Dobrosmıslov: 628, 631, 822. Александр Иванович Добросмыслов: ( ) Kazak tarihi ve etnografyasını araştıran Rus araştırmacı. Kaynak: İ. Yerofeyeva, Aleksandr İvanoviç Dobrosmıslov, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 3. c., Almatı, 2001, s A. Fedorov: 1440, 1443, 1447, 1453, 1459, Александр Митрофанович Фёдоров: ( Saratov-1949 Sofya, Bulgaristan). Rus şair, tiyatro yazarı, hikâye, nesir yazarıdır. 12 Nov.[oye] Sl.[ovo] gazetesinde 1897 yılının 12. sayısında yayımlanan ve Başkurtların hayatını anlatan Sıbızğışı Курайщикъ adlı hikâye Dala Vılayatınıñ Gazeti nin 1899 yılının 20, 21, 22, 23, 24. sayılarında A. Fedorov imzasıyla tefrika edilmiştir. A. Dorofeyev: 2135, A. F. Ye. Kuyan: 58. A. İ. Krahalev: 63. A. G. Demin: 1315, А. Г. Демин: Omsk ta haftada üç defa çıkan sosyoedebî Степной Край [Stepnoy Kray: Bozkır Bölgesi] gazetesinin redaktörü (1898 No: 46). A. Krılov: 959, 1033, 1109, А. А. Крылов: Сибирская торговая газета [Sibirskaya torgovaya Gazeta: Sibirya Ticaret Gazetesi] adlı gazetenin redaktörü (1897 No: 25). A. K-v: 2, 21. A. K.: 1345, 1350, 1355, 1359, 1364, 1368, 1373, 1377, 1383, 1387, 1394, 1400, 1404, 1409, 1419, 1455, 1460, 1513, 2070, 2079, 2086, A. L.: 316. A. Mel şin: 1483, 1488, 1494, 1497, 1501, 1506, 1511, Пётр Филиппович Якубович: ( Novgorod guberniyasının Valday uyezdinin İsayevo köyü Sankt-Petersburg). A. Mel şin P. F. Yakuboviç in müstear 11 ( ) ( ). 18

28 ismidir. Rus şair, roman yazarı, tercüman ve Mihayil Ol miskiy e göre Rus Halkçılığın Mohikanı dır. 13 A. Nurcanov: 1594, Nurcanov: 726, 730, 851. A. Plahov: 988, 992, 998, A. P-v: 693. A. Rihter: A. S.: 1336, 1461, 1465, 1472, A. S-nov: A. Selivanov: 575, А. Селиванов: Управляющий Государственными Имуществами [Devlet Mallarının İdarecisi] (1895 No: 43). A. A. Silant yeva: 967. A. Stepnoy: 1416, 1420, A. Turlubayev: 1190, Student Turlıbayev (Orta-Cüz): A. Turlıbayev: Dala Vılayatınıñ Gazeti ne Petersburg dan Cemiyet-i Hayriyelerle ilgili bilgi veren (1898 No: 21) ve gazetede yayımlanan Kazak atasözlerin Rusça tercümelerinde hataları düzelten Kazak aydını. Gazeteye Petersburg şehrinden yazmıştır ve orada eğitim görmektedir (1899 No: 52). Aydarhan Turlıbayev: (1877, Akmola ilinin Kökşetav ilçesinin Mezgil kazası 1937, Omsk) Kazak aydını ve avukatıdır. Omsk gimnaziyası (1897) mezunu ve Petersbug Universitesi Hukuk fakültesinden mezun olduktan sonra yılları arasında Omsk şehrinde avukatlık yapmıştır. Alaş Orda üyesidir. Kaynak: M. Èbdeş, Aydarhan Turlıbayev, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 8. c., Almatı, 2006, s A. Ye. Alektorov: 738, 765, 770, 778, 860, Александр Ефимович Алекторов: (1861 Penza guberniyası 1919), Rus tarihçi, etnograf, şarkiyatçı, misyoner. Alektorov Penza da dini eğitim aldıktan sonra Orenburg ve Orsk şehirlerindeki okullarda öğretmenlik yapmıştır. Bökey Hanlığı ndaki okullarda ve Torğay ilindeki halk okullarında müfettişlik, Semipalatinsk ilindeki okulda müdürlük, 13 ( ). 19

29 görevlerinde bulunmuştur. Orenburg ve Astırhan vilayetlerinin Arşiv Komisyonunun Bilim Adamları kurulunun üyesi, Kazak ve Başkurt çocukları için okulların açılmasında öncülük etmiştir. 14 A. Aymanov: 896. Bayan Avıl dan gazeteye mektup göndermiştir (1897 No: 12). Abdullah Çunayef: 29, 31, 93, 293. Abduselam Abdurahimov: 682. Abduselam Abdurahimov: Orenburg müftüsü (1896 No: 17). Adas: 1100, Ahmet Aldabekov: 148. Akbettav ilinin Kazağı: 458. Alatav Balası: 732, 1069, Alatav Balası: Barlıbek Sırtanov un takma adı. 15 Aleksandr Andreyev: Al. Altayev: 897. Al.[eksey] İvanovskiy: 91. Алексей Осипович Ивановский: ( ) Petersburg Üniversitesi Şark Dilleri Faküştesi mezunu (1885) Rus şarkiyatçı ve sinolog. Kaynak: Большая Энциклопедия Кирилла и Мефодия (БЭКМ) [Kirill ve Mefodiy adlı Büyük Ansiklopedi], Москва, Alıp Sataroğlı: 4. Alihan Bökeyhanov: 1117, 1588, 1616, Èlihan Nurmuhammedulı Bökeyhanov: ( , Semey ilinin Karkaralı ilçesi , Moskova) Kazak aydını, yazar ve Alaş Orda Hükûmeti nin üyesi. Kaynak: M. Koygeldiyev, Èlihan Nurmuhammedulı Bökeyhanov, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 2. c., Almatı, 1999, s Aman Kulcabayoğlı: ( ) ( ). 20

30 Andrey Voytsehoviç: 14, 105, 111. Gazetede Kara Cigit masalı (1894 No: 13), Çin sınırındaki Taş Rabat adlı eski yerleşim yeri hakkında iki efsane (1894 No: 2) ve Farslar da Kurban Bayramı kutlamalarıyla (1894 No: 14) ilgili yazıları yayımlanmıştır. Asan Kayğı: 621, 623. Asılhoca Ḳurmanbayev: 53, 62, 71, 85, 143, 162, 185, 190, 222, 264. Akmola ilinin mahkemesinde ve Cetisu il idaresinde tercüman olarak çalışmıştır (1895 No: 6). Ayrıca gazetede Kazak dili, ziraat, kitap tanıtımı gibi konularda yazıları vardır. Ayman Akınoğlı: 318. Aytbakin: 1587, 1592, 1597, 1601, 1605, Èmire Durmanulu Aytbakin: (1861 Semey-1919 Öskemen) Tomsk Tıp Fakültesi mezunu ve ilk diplomalı Kazak hekimidir. Dala Vılayatınıñ Gazeti sayfalarında veba hastalığı ile ilgili yazı dizisi vardır. Kaynak: M. Èbdeş, J. Bekmetova, Èmire Durmanulu Aytbakin, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 1. c., Almatı, 1998, s A. Smorguner: 1243, А. А. Сморгунер: yılları arasında 16 Taşkent te çıkan sosyo-ekonomik, edebî, siyasî Русский Туркестан [Rus Türkistan] gazetesinin yayımcısı (1898 No: 31, 32, 33, 34; 1899 No: 1). A. Svorovskiy: А. Своровский: Bölge mühendisi (1900 No: 28). A. V.[Vasil yev]: 1674, 1679, 1683, 1688, 1702, 1708, 1715, 1720, 1722, 1754, 1834, 1932, 1942, 1967, Александр Васильевич Васильев: ( Şutnerev köyü, Çeboksar uyezdi, Kazan guberniyası Kazan) Kazak şifahî edebiyatı derleyicisi, misyoner. Turgayskaya Gazeta sının redaktörlüğünü yapmış. Dala Vılayatınıñ Gazeti sayfalarında Kazaklar arasında çok yaygın ve türünde en iyisi olan ve Kazakça kısmı Tatarca nın etkisinden arındırılarak Tatarca baskıdan tercüme ederek Boz Cigit adlı Kazak (povesti) uzun hikâyesini tefrika etmiştir (1900 No: 26). Kaynak: È. Èbdirèsilov, Aleksandr Vasil yeviç Vasil yev, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 2. c., Almatı, 1999, s ( ). 21

31 B. G.: 876. B. Navrızbayoğlı: Б. Наурызбаев: Torğay (Turgay) İstatistik Komitesi nin üyesi. 17 Bakiye Çalımbekov: 11. Baki Şalımbekov: ( Karkaralı? Vernıy) Almatı şehrinde ilk Kazak sağlık memuru. Gazetede çiçek hastalığı aşısının faydasıyla ilgili yazısı vardır (1894 No: 2). Kaynak: M. Èbdeşev, Baki Şalımbekov, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 9. c., Almatı, 2007, s Babay-Berkut: 201, 267, 478, 632, 794, 1017, 1065, 1241, 1247, 1251, 1379, 1406, Babay Berkut: Otınçı Èlcanov un müstear ismidir (Subhanberdina 1996: 116). Bk. Otınçı Èlcanov maddesi. Baron K. Frideriks: 376, Baronessa M. P. Frederiks: Baron M. A. Taube: 377, 562, 573, 583, 800, 833, 848, 880, 1008, 1028, 1040, 1050, 1082, 1161, 1213, 1223, 1338, 1348, 1392, 1398, 1415, 1510, 1527, 1596, 1615, 1642, 1649, 1676, Барон Михаил Александрович Таубе: (15 Mayıs 1865, Pavlovsk-29 Kasım 1961, Paris), 13. asra dayanan ünlü Alman soyundan geliyor, Rus hukukçusu, uluslararası tarihçi ve devlet adamı, Katolik yılında Petersburg daki 6. Petersburg gimnaziyasını altın madalyayla ve 1891 yılında da Petersburg Üniversitesinin hukuk fakültesini birincilikle bitirmiştir. Devletin üst kademelerinde görev almıştır yılları arasında Bozkır Vilayeti nin askerî valisi olmuştur. 18 Baymurat Dosumbekoğlı: 123. Bilal Baysımakoğlı: 913, D. Blagodatskiy: 187. Bekmetov: 188, Rus teğmeni (1894 No: 26). Belyayev: ( ) ( ). 22

32 Beybit Davılbayoğlı, 79, Beybit Dauılbayev: (?-?) Etnograf. İmperatorluk Coğrafya Cemiyetinin Orenburg şubesinin üyesi. Kazak akını-halk şairi (1894 No: 10). Kaynak: Beybit Dauılbayev, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 3. c., Almatı, 2001, s Bodavbek Kayumbekoğlı: Bodavbek Rayimbekoğlı: 1898, 1913, 1920, 1924, 1927, 1952, 2007, 2024, 2117, Bogdanoviç: 1291, 1295, 1299, 1302, 1306, Евгений Васильевич Богданович: ( , Yalta) Rus general, yazar. 19 Buhara Emiri: 338. C. Tasbolatoğlı: 54. Cağfer/Cafer Aymanov: 209, 221, 233, 472. Canıbek Çuvaḳbayoğlı: 80. Canıbek İmankulov: 231. Cumanov: 851, 856. Çernyayev: 1785, Черняев: Tecrübeli hayvan yetiştiricisi (1900 No: 43). D. Lavrov: 2083, Д. Лавров: 1901 yılının 31. sayısından 1902 yılının 12. sayısına kadar Dala Vılayatınıñ Gazeti nin redaktörlüğü görevini yürütmüştür. D. İmankulov: 136. D. N. Cetpisbayev: D. N. Mamin-Sibiryak: 1468, 1474, 1479, 1484, Дми трий Нарки сович Ма мин-сибиря к: (Gerçek soyadı Mamin dir; , Visimo-Şaytan fabrikası , Petersburg) Rus romancı, etnograf, oyun ve masal yazarı. Kaynak: Большая Энциклопедия Кирилла и Мефодия (БЭКМ) [Kirill ve Mefodiy adlı Büyük Ansiklopedi], Москва, D. S. S. A. İ. Dmitriyev-Mamonov: 652, 655, ( ). 23

33 D. İ. Evarnitskiy: 363, Дмитрий Иванович Эварницкий (Яворницкий): ( , Harkov guberniyası , Dnepropetrovsk) Ukraynalı tarihçi, arkeolog, etnograf, filolog, folklorcu, yazar ve sözlük yazarı, Ukrayna bilimler Akademisi nin akademisyeni (1929). Moskova, Petersburg ve Yekaterinoslavsk Üniversitelerinde ders vermiştir. Kaynak: Большая Энциклопедия Кирилла и Мефодия (БЭКМ) [Kirill ve Mefodiy adlı Büyük Ansiklopedi], Москва, Dala Balası: 647, 653, 657, 662, 666. Din Muhammed: 95. Sultan Ğazin: 739, 742, 1448, Dinmuhamed Sultanğazin: ( , Semey-1917, Bakȗ), İlk Kazak ziyalılardan sayılır yılında babasının yardımıyla Tomsk Üniversitesinin tıp fakültesine girmiştir yılında Petersburg Üniversitesi nin Şarkiyat fakültesinin Arapça, Farsça, Türk ve Tatar dilleri bölümüne geçiş yapmıştır ve bu bölümü bitirdikten sonra 1895 yılında hukuk fakültesine girerek 1897 yılında bu bölümü de bitirmiştir yılları arasında Dala Vılayatınıñ Gazeti nde tercümanlık yapmıştır yılında Potanin ile birlikte Akmola ilinin Kökçetav ilçesindeki Kazak halkının efsanelerini derleyip Rusçaya çevirmiştir yılından itibaren ömrünün sonuna kadar Bakȗ şehrinde Müslümanlara eğitim veren dini merkezde şark dilleri eğitimi vermiştir. Kaynak: S. Özbekulı, Dinmuhamed Sultanğazin, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 8. c., Almatı, 2006, s Dökey Baycumıroğlı, Dökey Baycumırov, Dökey Baycumır balası: 1422, 1539, 1543, Gazetenin muhabiri (1899 No: 41). Düysembay Turanoğlı: 142, 170, 1764, 1771, Dala Vılyatınıñ Gazeti nin yazarı. E. Divayev: 1833, 1958, Ebubekir Ahmetjanulu Divayev: ( , Orenburg , Taşkent) Aslen Başkurt Türkü, Folklorcu, etnograf. Orenburg Neplyuyev askerî okul mezunu. Birçok bilimsel araştırma yazısı vardır. Kaynak: Ebubekir Ahmetjanulu Divayev, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 3. c., Almatı, 2001, s

34 Éginçi Biyçareoğlı: 109. Elena Sannikova: 328. Елена Санникова: Omsk yetmihanesinin vasisi (1894 No: 51). Ahmed Nogirbekoğlı Koçenov (A. H. Koçenov): 337. Ahmed Nogirbekoğlı Koçenov: Soylu asilzade (1895 No: 1). Emre Nögerbekoğlı: 317, 518, 838, 845. Pavlodar-Kereku ziraat okulu ( ) mezunu (1894 No: 49). Er Sayak: Esenbay Davletoğlı: 535. Ev. Gratsianov: 155. F. Ş.: 1346, 1351, İ.: 1638, İ. İ. Evfimovskiy-Mirovitskiy: 1049, 1102, 1332, 1577, И. И. Евфимовский- Мировицкий: Orenburg da yılları arasında 20 çıkan haftalık sosyo-edebî Оренбургский листок [Orenburg Varağı] adlı gazetenin yayımcısı ve redaktörü (1897 No: 45). İ. İ. Kraft: 1434, 1450, 1571, 1598, 1600, 1604, И. И. Крафт: ( ) Rus araştırmacısı. Kazaklarla ilgili bir takım çalışmaları vardır. Kaynak: J. Şalğınbay, İvan İvanoviç Kraft, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 5. c., Almatı, 2003, s. 70. İ. İ. Popov: 804, 1049, 1121, Иван Иванович Попов: (1862, Petersburg-1942, Moskova) 21 Восточное Обозрѣніе [Doğulu Bakış] gazetesinin yayımcısı ve redaktörü (1896 No: 46). İ. K. S-v: 1652, İ. Makovetskiy: 107. İshak Caksılıkoğlı: 824. İshak bin Çulenbay: 22, 30, ( ) ( ). 25

35 İsmail Gaspıralı: 761, 1042, 1048, 1049, 1140, 1573, İsmail Bey Gaspıralı: ( , Gaspra köyü , Bahçesaray) Gazeteci, yazar, eğitimci, reformist, düşünür Kırım Tatarı. Türk Dünyası arasında büyük etkisi olan Tercüman gazetesini uzun yıllar çıkaran Türk aydınıdır (Akpınar 2008: 15-62). İv.[an] Popov: 899. Иван Попов: Doçent (1897 No: 13). İv.[an] Kozlov: 1817, 1823, 1979, 1992, Иван Козлов: Rus araştırmacısı. Gazetede Kazak aile, mahkeme ve topraklarıyla ilgili yazıları çıkmıştır (1900 No: 51). İv.[an] Selitskiy: 149, 156, 1787, 1790, 1810, 1818, 1824, 1830, 1836, 1847, 1857, 1863, 1868, 1892, 1911, 1995, 1998, 2004, 2011, 2015, 2017, 2029, 2034, 2037, 2044, 2050, 2058, 2066, 2075, 2084, 2087, 2090, 2093, 2104, 2107, 2110, 2128, Иван Селицкий: Dala Vılayatınıñ Gazeti sayfalarında Torğay (Turgay) oblastinin Kostanay (Kustanay) uyezdindeki Kazak ilköğretiminin durumu, bölgedeki okul, öğretmen ve öğrencilerin sayısı gibi konularda uzun yazı dizisi vardır. G. Abaza: 841, 1039, 1081, 1327, 1342, 1520, 1585, 1603, 1805, Г. Абаза: Gazetenin redaktörlerinden (1895 No: 37). G. A. Berg: G. A. Turkin: General-Mayor İvanov: 634, 658, 673. General-Leytenant İvanov: 881, 903, 911, 918, 985, 1002, 1015, 1044, 1051, 1058, 1156, 1161, 1174, 1200, 1213, 1254, 1382, 1393, 1403, 1438, 1463, 1464, 1487, 1496, 1505, 1515, 1532, 1555, Григорий Иванович Иванов: ( ) Rus tümgeneral tarihleri arasında Dala Vilayetine bağlı Cetisu İli nin Askerî Vali görevini yürütmüştür. 22 General-Mayor Karpov: 923, 964, 1156, 1188, 1207, 1285, 1298, 1493, 1505, 1578, 2022, Александр Фёдорович Карпов: ( ) Rus tuğgeneral tarihleri arasında Dala Vilayetine bağlı Semey İli nin Askerî Vali görevini yürütmüştür. 23 General-Leytenant Saharov: ( ) ( ). 26

36 General Leytenant Sannikov: 1064, 1168, 1182, 1408, 1425, 1641, 1880, 2113, 2127, Николай Иванович Санников: (1837, Kiyef? Omsk) Rus tümgeneral, tarihleri arasında Dala Vilayetine bağlı Akmola İli nin Askerî Vali görevini yürütmüştür. 24 General Leytenant Suhotin: 1909, 1972, 1976, 1991, 2078, 2096, Николай Николаевич Сухотин: Rus tuğgeneral yılları arasında Dala Vilayeti nin Askerî Vali görevini yürütmüştür. 25 G. F. Kovalevskiy: 122, 129, 153, 160. Г. Ф. Ковалевский: Akmola İl Mahkemesi nin temsilcisi (1894 No: 16). G. İ. Uspenskiy: 455, 459, 465. Глеб Иванович Успенский: ( ) Rus yazarı. 26 G. İ. Uspenskiy in eserlerinden hikâyeler Kim Baḳıtlı Кто Счастливѣе [Kim Daha Mutlu] başlığıyla Kazakçaya tercüme edilerek yayımlanmıştır (1895 No: 21, 22, 23). G. P. Nedler: Г. П. Нейдлер: Körler yararına ve Çariçe Mariya Aleksandrovna nın vasiliğinde aylık yayımlanan Слѣпецъ [Kör] adlı derginin redaktörü (1900 No: 48). G. S. Batırev: G. V. Preysman: 791, 1049, 1102, 1290, 1531, Г. В. Прейсман: Сибирскій Вѣстникъ [Sibirya Haberleri] adlı günlük, siyasî, edebî ve toplumsal yaşam gazetesinin yayımcısı ve redaktörü (1896 No: 43). Ğabdullah Ğabdurahman: Ğarip Navkaslar: Garip hastalar. Hasan Bekhocin: 595, Hasan Bekhocaoğlu: Dala Vılayatınıñ Gazeti nin yazarı (1897 No: 2). Hağiye Hacı Kübteroğlı: 816. Hayırhah: 607. H. N.: K.: 1664, 1669, ( ) ( ) ( ). 27

37 K.: 1078, K. A. Belovskiy: К. А. Беловский: Halk Sağlığını Koruma Cemiyeti nin üyesi (1899 No: 30). K. A. Kaznaçeyev: К. А. Казначеев: Haftalık resimli Ремесленная Газета [El Sanatları Gazetesi] adlı gazetenin yayımcısı ve redaktörü (1898 No: 2) K. C.: K. F. Holostov: Константин Федорович Холостов: ( ?) Rus askeri mühendis, Mühendis General, Sibirya mühendislik bölümü başkanı (1899). 27 K. P.: K. P. Mihaylov: 714, 796, 938, 1049, К. П. Михайлов: Siyasî, sosyal ve edebî Сибирь [Sibirya] adlı gazetenin yayımcısı ve redaktörü (1896 No: 24) K. T.: 608, 951, 956, 961. Kabulov: Ḳalmaḳı Bolatov: 144. Kapal Kazağı: 288. Karacigit Süyünbayoğlı: Kara-Kirgiz: 694. Kırgız Türkü. Kara Kırğız Ğaküncok: Kazak Davbay: 340. Kebekov: 1793, Kèri cılḳışı: 1418, 1421, 1427, İhtiyar seyis. Kır Balası: 1627, 1651, 1656, Alihan Bökeyhanov un takma adı. Bak. Alihan Bökeyhanov maddesi. Kırkı (Kopçik): Kazak Koldarbay: 363. Ḳorabay Capanoğlı: 245, 380, 387, 392, 440, 449, 490, 512, 518, 597, 654, 660, 764, 844, 1036, 1163, 1428, 1544, 1548, 1612, 1618, 1848, Dala Vılayatınıñ Gazeti nin yazarlarından ( ). 28

38 Komarov: 561. Комаров: Omsk hastanesinde açılan göz bölümünde görevli (1895 No: 40). Kökçetavılık: Kökçetavlı Köçpeli Kazakbayoğlı: 298, Köşpeli Kazak. (K-v): Köşenoğlı: 698. L.: 949, 953, 962. L. K.: 67. L. N. Tolstoy: 1630, Лев Николаевич Толстой: ( , Tula Gubeniyası, Yasnaya Pol yana , Astapovo) Graf, meşhur Rus yazarı, Petersburg Akaemisi nin fahri akademisyeni (1900). Kaynak: O. Ye. Mayorova. Большая Энциклопедия Кирилла и Мефодия (БЭКМ) [Kirill ve Mefodiy adlı Büyük Ansiklopedi], Москва, L. V.: 117. L. D., Lihanov Dmitriy: 1079, 1085, 1091, Lihanov Dmitriy. L. Lugovskiy: 814. Л. Луговский: Тобольскія Губернскія Вѣдомости [Tobol sk Vilayeti Haberleri] adlı gazetenin redaktörü (1896 No: 48). M.: M. A. H.: 802. M. L.: M. İşmuhametov: 1499, 1504, 1508, 1518, 1525, 1529, 1540, 1545, 1549, 1553, 1560, 1564, 1566, 1572, 1576, М. Ишмухаметов: Kazak atasözlerini kitaplardan alıntı yapmadan ve sadece Kazaklar arasında derleyen ve Kazakça telaffuzuyla Arap harflerle yazan ve Rusçaya genelde mana olarak tercüme eden bir Kazak Türkü (1899 No: 32). M. İ. Kostyurin: М. И. Костюрин: Сибирский Листокъ [Sibirya Varağı] adlı gazetenin yayımcı ve redaktörü (1900 No: 51). Maksimov: Советник Максимов: Cetisuv (Semireç ye) oblastinin müşaviri (1899 No: 9). Meyram Canaydaroğlı: 566, 571, 578, 581, 588, 592, 599, 604. Meyram Janaydarov: (1846, Akmola ilinin Atbasar ilçesinin Terisakkan kazası 1921) Kazak 29

39 yazar ve etnograf. Bin Bir Gece Masallarını Kazakçaya manzum olarak kazandırmıştır (1895 No: 41). Kaynak: S. Omarbekulı, Meyram Janaydarov, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 3. c., Almatı, 2001, s Mihayil: 639, 643, 646. Михаил: Devlet Meclisinin Başkanı (1896 No: 9). Misafir Colavçioğlı: 193. Molla Ali Askar Abülkasımoğlı: 90. Molla Ali Askar Abülkasımoğlı-Мулла Али-Аскаръ Абулкасинов: Molla (1894 No: 11). Molla Hüseyin Kakenoğlı: 240. Hüseyin Kanoğlu: Kazak molla-din görevlisi. (1894 No: 36). Mihayil Tatarjinskiy: 169, 174, 180, 192, 591, 717, 721, 963, 968, 973, 977, 980, 983. Михаил Татаржинский M. T.: 565, 570, 577, 581, 966. M. Ye. Vinogradov: 1173, 1358, 1550, М. Е Виноградов: Жизнь и Школа [Hayat ve Okul] adlı gazetenin yayımcısı ve redaktörü (1898 No: 17). Muhamedcan S.: 867. N.: N: İmza metinde Latin harfli N ile yazılmıştır (1899 No: 12). N. A. P.-k: 1975, 2006, 2016, 2019, 2063, 2095, 2098, N. K.: 703. N. M.[aksimov]: 590, 596, 605, 606, 614, 616, 620, 622, 626, 629, 630, 635, 641, 656, 661, 669, 674, 687, 697, 710, 745, 752, 756, 760, 775, 781, 788, 806, 811, 829, 837, 858, 908, 940, 947, 1122, Н. Максимов: Gazetede daha çok Kazak halk (biy) mahkemeleriyle ilgili yazıları yayımlanmıştır. Nayman: 1610, 1619, 1622, 1633, Nayman soyundan gelen biri. Neydlinger: 429, Нейдлингер: Singer dikiş makinelerinin satış temsilcisi (1895 No: 16). N. Ol : 2045, 2097, 2105, 2115, Н. Оль. 30

40 N. P.[antusov]: 1384, 1388, 1405, 1412, 1524, 1528, 1534, 1563, 1565, 1645, 1647, 1665, 1673, 1682, 1701, 1724, 1736, 1755, 1768, 1775, Н. Н. Пантусов: Şarkiyatçı Orta Asya illerinin tarihleriyle ilgili çalışmaları vardır. 28 N. Ya. Konşin: 677. Никола й Я ковлевич Ко ншин: ( ) Gazeteci etnograf, Rusya I. ve II. Devlet Duması da Semipalatinsk milletvekili. 29 N. Zb-v: Omsklu olmayan: Otunçı Èlcanov: 132, 138, 203, 224, 226, 232, 237, 242, 258, 397, 404, 413, 463, 589, 601, 615, 813, 815, 820, 900, 906, 926, 1023, 1037, 1148, 1180, 1186, 1194, 1198, 1256, 1261, 1266, 1271, Otınşı Èljanov: (1873, Semey ilinin, Zaysan ilçesinin Narın kazası-1918, Semey ilinin Makanşı kenti) Omsk Rus-Kazak mektebi mezunu (1887), Omsk Öğretmen Seminaryası mezunu (1894) Alaş Orda Hareketi nin temsilcilerinden. Kaynak: B. Bayğaliyev, Otınşı Èljanov, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 1. c., Almatı, 1998, s Ombu (Omsk) Kazağı: 543. Omsk Tıp Cemiyeti: 909. Orta Cüz: 1523, 1533, 1536, 1570, 1606, 1611, 1657, 1660, 1800, 1806, 1807, 1832, 1883, Orta Cüz: A. Turlıbayev in müstear ismi (1899 No: 2). Bak. A. Turlıbayev. F. Çernigin: 89 Ömer Seferoğlı: Pestrov (veya Pistrov): 999, P. Altuhov: 905. P. Koşkarov: П. Кошкаров: Lepsi (Lepsinsk) şehrinin pristavı [polis amiri] (1899 No: 8). P. Golyahovskiy: 1092, П. Голяховский: Okul yaşındaki çocuklar için çıkan resimli Всходы [Ekinler] adlı derginin redaktörü (1898 No: 2) 28 ( ) ( ). 31

41 P. Makuşin: 786, 1033, 1305, 1542, П. Макушин: Sibirya da günlük çıkan Томскій Листокъ [Tomsk Varağı] adlı gazetenin yayımcısı ve redaktörü (1896 No: 42). ( ) Sibirya nın halk eğitiminin öncüsü. İlk Tomsk halk kütüphanesi ve Sibirya da ilk kitap mağazasının kurucusu. 30 P. İ. Pevin: П. И. Певин: Bayram günleri hariç günlük çıkan sosyal ve edebî Уралъ [Ural] gazetesinin redaktörü (1898 No: 3). P. İ.: P. N. Yelagina: 1309, П. Н. Елагина: Resimli tarım dergisi Деревня [Köy] nın redaktörü (1898 No: 45). P. Podşivalov: 663. П. Подшивалов: Сибирскій Торговый Банкъ [Sibirya Ticaret Bankası] ın Omsk şubesinin yöneticisi (1896 No: 13). Petr Çerdansov: 161. Pop Podofkin: 387. Поп Подофкин: Papaz (1895 No: 9). R.: R. D.: 1357, 1366, 1367, Rahimcan Düysenbayoğlı: 515, 517, 557, 580, 585, 612, 785, 789, 795, 886, 1481, Rahimcan Düysenbayoğlu: Gazetenin yazr ve tercüman yardımcılarından. R. Marsekov: 1369, 1551, 1556, 1558, 1586, Rayimjan Mèrsekulı Mèrsekov: (1879, Semey ilinin Öskemen ilçesinin Ayırtau kazası-?) Alaş Hareketi nin öncülerindendir. Omsk gimnaziyası (1897) ve Petersburg Üniversitesi Hukuk Fakültesi (1902) mezunu. Dala Vılayatınıñ Gazeti nin yazarı. Kaynak: S. Smağulova, N. Şayahmetov, Rayimjan Mèrsekulı Mèrsekov, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 6. c., Almatı, 2004, s S. F. Godlevskiy: 726, 730, 851, 856. S. A.: 1300, 1303, 1307, 1320, 1324, 1329, 1334, 1349, 1374, 1376, 1869, S. M.: S. Bolosının Kazağı: 836. S. kazasının Kazak türkü ( ). 32

42 S. M. Çormanoğlı: 941. Saduvakas Çormanov: 208. Sahip Abselamoğlı: Sehin Abselamoğlı (Sehin Abselyakov): Sın Stepey: Alihan Bökeyhanov un takma adı. Bak. Alihan Bökeyhanov maddesi. Stepan K. Artemenko: 25, 198, 227, 548, 554, 556, 563, 735, 889, 895, 898, 904, 922, 927, 932, 937, 942. Sultan Abulğéys Abbasof: 534, 587, 627, 945. Sultan Abulğéys Abbasof: Gazete yazarlarından (1897 No: 2). S. S-kov: 930. S. Puvdobekov: S. Yenikeyev: Сахиб-Гарей Еникеев: ( , Kargalı ) Orenburg askerî okul mezunu ve Rus ordusunda generallik yapmış biri. 31 T.: 707. Tairbérgen: 676. Taksır: 1623, Temir Ali Nuregenov, (T. Norekenev): 367, 371. Temir Ali Nuregenov: Bozkır Vilayeti nden Petersburg a Kazakların temsilcisi olarak gönderilen Kazak Türkü (1895 No: 6). Titkeviç: 1682, Turğoca Kebekoğlı: 670. Ulu Cüz: Urılardı cek körüvçi: Hırsızlardan nefret eden biri. Ye. A. Panova: 828. Е. А. Панова: Дальный Востокъ [Uzak Doğu] adlı gazetenin yayımcısı ve redaktörü (1896 No: 51). Yel. Af. Tihonravova: Ел. Аф. Тихонравова: Bayan Avıl da ikamet eden ve gazetede kayıp ilanı veren Rus bayan (1900, No: 10) ( ). 33

43 Ya. Nesterov: 793, 798. Я. Нестеров: Какъ можно добывать воду въ безводныхъ степяхъ. (устройство снѣжниковъ) [Kar sularını depolama yöntemleri] adlı yazı ve kitabın yazarı (1896 No: 45). Ya. Ya. Polferov: 1191, 1195, 1199, Ye. Kabekeyev (Kabekeyoğlı): 727, 733, 737, 1234, 1238, Ye. F. Kudryavtsev: 1033, 1140, 1519, 1782, Е. Ф. Кудрявцев: Krasnoyarsk şehrinde haftada üç kez yayımlanan siyasî-içtimaî ve edebî Енисей [Yenisey] gazetesinin yayımcısı ve redaktörü (1899 No: 36). Yusuf Köpeyev: 48. Meşhur Jusip Köpeyev: (1858, Pavlodar ilinin, Bayanaul ilçesi-1931), Ozan, halk ağız edebiyatının araştırmacısı. Dala Vılayatınıñ Gazeti ne mektup, haber, makale göndermiştir yıllarından Semerkant, Taşkent, Türkistan, Buhara ve başka şehirlerde bulunmuş, Arap ve Fars dillerini öğrenmiş, Şark edebiyatını yakından tanımıştır. Yine o yılarda W. W. Radloff ile tanışmış ve halk ağız edebiyatı örneklerini toplamakla uğraşmış ve yayımlamıştır. Kaynak: S. Dèuitulı, Meşhur Jusip Köpeyev, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 6. c., Almatı, 2004, s Yu. Şmidt: 890. Ю. А. Шмидт: Rus albay (1894 No: 12). V. A. Vladimirskiy: В. А. Владимирский: İmperatorluk Coğrafya Topluluğu nun Batı-Sibirya Şübesi nin üyesi (1898 No: 13). V. B.: V. B-ov: 517. V. D.: 1045, 1240, 1283, 1304, V. Dosekin: 1138, 1143, V. İvanov: 308, 373, 432, 438, 496, 532, 1433, 1439, 1475, 1480, V. İ. Obruçev, 433, V. K., 309. V. Ladıgin: 976, 979, 993, 996, 1014, 1027, 1031, 1066, В. Ладыгин: Dala Vılayatınıñ Gazeti nin eski sekreteri ve Dala Vilayeti kançılarya memuru (1900 No: 49). 34

44 V. N.: 611. В. Н. Алексеев: Günlük, ticarî-sanayi Дѣловой Корреспондентъ [İş Muhabiri] adlı gazetenin yayımcısı (1896 No: 1). V. Hlyüdzinskiy: 1938, 1953, 1969, Виктор Карлович Хлюдзинский: (?-1888) Zootekni. 32 V. Sadoven: 1049, 1102, В. Садовен: Vyatskiy Gubernskiy Zemstvo [Vyatsk guberniyasının Toprak İdaresi] nın günlük Вятская газета [Vyatsk Gazetesi] adlı gazetenin redaktörü ve Vyatskiy Gubernskiy Zemstvo Upravası [Vyatsk Vilayetinin Toprak İdaresi] nın başkanı (1897 No: 45). V-ov: 910. V-v: 799. V. Veliçko: 405, 422. Vitse-gubernator Nitskeviç: 1700, 1706, 1717, 1731, 1741, 1908, 1935, 1991, 2027, 2043, 2065, 2069, 2092, 2106, Ницкевич: Semey Askeri Valisinin yardımcısı ve statskiy sovetnik (1900 No: 26). Vitse-Gubernator Ostaşkin: 685, 718, Осташкин: Semey Askeri Valisi nin yardımcısı (1896 No: 18,). Vitse Gubernator Yergol skiy: Ергольский: Akmola Askeri Valisinin yardımcısı (1898 No: 20). Vladimir Karbışev: 398, 550. V. Katarinskiy: 1072, Василий Владимирович Катаринский: (1846, Kazan Gubernyası , Orenburg) Rus pedagog, eğitimci, İlminskiy in öğrencisi. İlk Başkurtça-Rusça ve Rusça-Başkurtça Sözlüklerinin yazarı. Başkurt ve Kazak alfabe kitaplarının yazarıdır. 33 V. Mihaylov: 3, 27, 46, 87, 110, 115. V. M-ov: 1275, 1280, 1286, 1301, V. M.: 1344, V. N.: 1020, V. Şillegodskiy: В. Шиллегодский: Vyatskiy Gubernskiy Zemstvo [Vyatsk guberniyasının Toprak İdaresi] nın günlük Вятская Газета [Vyatsk 32 ( ) ( ) 35

45 Gazetesi] adlı gazetenin redaktörü ve Vyatskiy Gubernskiy Zemstvo Upravası başkanı (1900 No: 1). Z. B. Ruyev: 2003, 2010, 2028, Zal munin: Зальмунин: Semey in Tanbay şehrinde (Semipalatinsk Zareçnaya Slobodka da) açılan on yataklı hastanenin hekimi (1898 No: 12). II. Nikola: 272, 279, 510, 574, 690, 701, 750, 939, 943, 1135, 1189, 1414, 1424, 1457, 1458, 1482, 1492, 1629, 1653, 1705, 1730, 1739, 1745, 1750, 1759, 1763, 1767, 1778, 1930, 1950, 1961, 1984, 1985, 2009, Николай II: ( , Tsarskoye Selo , Yekaterinburg) Son Rus Çar ı. (Çarlık yılları: ). K. P. Pobedonostsev, N. H. Bunge, M. İ. Dragomirov, N. N. Obruçev, A. R. Drentel n, N. K. Girs gibi bilim ve devlet adamlarından eğitim almıştır. Kaynak: A. N. Bohanov. Большая Энциклопедия Кирилла и Мефодия (БЭКМ) [Kirill ve Mefodiy adlı Büyük Ansiklopedi], Москва, Dala Vılayatınıñ Gazeti nin ilişki içinde olduğu süreli yayınlar: Dala Vılayatınıñ Gazeti sayfalarında yayımlanan bazı yazıların altında alıntı yapılmış gazetelerin ya tam adları ya da kısaltmaları verilmiştir. Bu bölümde Dala Vılayatınıñ Gazeti nde alıntı yapılan gazeteler hakkında kısa bilgiler verilecektir. Gazetedeki yazı ve haberlerin altında veya içinde imzası olan gazete ve dergiler aşağıda görüldüğü gibi alfabetik sırayla sıralanmıştır. Gazete ve dergi isimlerinin yanında olan rakamlar da tezimizin üçüncü kısmı olan kronolojik fihristte imzanın hangi madde başlarında geçtiğini göstermektedir. Tam künyeleri yazılmayan gazete ve dergiler tam isimli maddeyle birleştirilerek kronolojik fihristte geçtiği yerler ayrı ayrı olarak verilmiştir. Ayrıca bunlar hakkında bulabildiklerimiz kadarıyla kısa bilgi verilmiştir. A. V. Gazetesi: 766. Akmolinskiye Oblastnıye Vedomosti Gazetesi: 26, 672, 696. Акмолинские Областные Ведомости: arasında Omsk şehrinde ayda iki kez, 1880 yılından itibaren ise haftalık yayımlanan resmî Rus gazetesi ( ). 36

46 Arhiv Veterinarnıh Nauk Dergisi: Ash.[abad] Gazetesi: 1402, Асхабад: Ashabad da yılları arasında kaptan Z. D. Djavrov tarafından yayımlanan günlük gazete. 35 Astr.[ahanskiy] L.[istok] Gazetesi: Астраханский Листок: yılları arasında Astahan da çıkan günlük gazete. 36 Astrah.[anskiy] Vest.[nik] Gazetesi: 90. Астраханский вестник: yılları arasında Astırhan da çıkan ticarî-sanayi, siyasî-içtimaî gazete. Sahibi N. Ye. Alektorova ve 1906 yılından itibaren Kadet Partisi nin yayın organı idi. 37 Baykal Gazetesi, 1006, Байкал: yılları arasında Zabaykal ilinin Kyahta kasabasında çıkan haftalık gazete. 38 Birj.[evıye] Ved.[omosti] Gazetesi: 1160, Биржевые ведомости: ve yılları arasında Petersburg da çıkan siyasî, iktisadî ve edebî gazete. 39 Dalniy Vostok Gazetesi: Дальний Восток: yılları arasında Vladivostok şehrinde çıkan gazete. 40 Delo Dergisi: 151. Дело: yılları arasında Moskova da çıkan aylık resimli bilimsel ve pratik popüler dergi. 41 Delovoy Korresp.[ondent] Gazetesi: 225, 400, 452, 883, 975. Деловой Корреспондент: arasında Yekaterinburg da çıkan ticarî-sanayi gazete. 42 Derevnya Dergisi: 1670, Деревня: yılları arasında Petersburg da çıkan resimli tarım dergisi. 43 Dr.[ugaya Ji.[izn ] Dergisi: 1682, 1686, Grajdanin Gazetesi: 364, 452, 1691, 1694, Гражданин: yılları arasında Petersburg da çıkan siyasî ve edebî dergi-gazete ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ). 37

47 Gorno-Zavod.[skoy] Listok Gazetesi: 164. Горно-заводской Листок объявлений и Справочных Известий: yılları arasında Orenburg guberniyasının Troitsk uyezdindeki Miassk fabrikasında haftada iki defa çıkan gazete. 45 Har k.[ovskiye] Gub.[ernskiye] Vedom.[osti] Gazetesi: 868. Харьковские губернские ведомости: yılları arasında Har kov da çıkan siyasî, sosyal ve edebî gazete. 46 İkdam Gazetesi: İkdam: yılları arasında İstanbul da çıkan gazetedir. Hüseyin Rahmi Bey in romanları tefrika edildikten sonra oldukça geniş bir okur kitlesi tarafından takip edilmiştir. Kaynak: Vedad Günyol. İslam Ansiklopedisi, 1997 Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 7. Cilt s: 371). Journal des Débats Dergisi: Journal des débats: yılları arasında Paris te çıkan etkili Fransız muhafazakâr gazetesi. 47 İr.[bitskiy] Yar.[maroçnıy] L.[istok] Gazetesi: 877. Ирбитский Ярмарочный Листок: yılları arasında İrbit te çeşitli aralıklarla ve sadece İrbit te düzenlenen panayır sırasında çıkan günlük varak. 48 İstoriçeskiy Vestnik Dergisi: 974, Исторический Вестник: yılları arasında Petersburg da çıkan aylık tarihî ve edebî Rus dergisi. 49 Jizn na Vost.[ostoçnoy] Okr.[aine] Gazetesi: 807, 839. Жизнь на восточной окраине: yılları arasında Çita da Rusça ve Moğolca ve sansürsüz çıkan ticarî-sanayi, edebî, siyasî-iktisadî gazete. 50 Jiz.[n ] i İs. Gazetesi: Jiz.[n ] i Şk.[ola]. Gazetesi: Жизнь и школа: Sosyo-pedagojik ve edebî gazete ( ) ( ) ( ) ( ) 49 ( ) 50 ( ) 51 ( ) 38

48 Kamsko-Voljskiy Kray Gazetesi: 984. Камско-Волжский Край: yılları arasında günlük çıkan sosyal, edebî ve siyasî gazete. 52 Kaspiy Gazetesi: 81, 157, 407, 423, 441, 452, 461, 493, 516, 633, 827, 1684, 1743, 1752, 1758, 1770, 1786, 1851, Каспий: yılları arasında Bakû da çıkan edebî, içtimaî ve siyasî Rus gazetesi. Gazetenin ilk redaktörü V. V. Kuzmin dir ve 1897 yılına kadar sırasıyla Ye. İ. Starsev, V. P. Luçkuskomotov yürütmüşlerdir yılında gazete Hacı Zeynelabidin Tağiyev tarafından satın alınıyor ve yıllar arasında A. M. Topçubaşı, 1907 yılı içerisinde kısa süreliğine Hüseyinzade Ali Bey ve yıllar arasında A. Veynberg redaktör görevini yürütmüşlerdir (Aşırlı 2009: 44-46). Kavkaz Gazetesi: Кавказ: yılları arasında Tiflis te çıkan siyasî ve edebî gazete. 53 Kazbek Gazetesi: Казбек: yılları arasında Vladikavkaz da çıkan edebî siyasî ve içtimaî gazete. 54 Kuryer Gazetesi: 1473, Курьер: yılları arasında Moskova da çıkan siyasî ve edebî gazete. 55 Kur yer T. i Pr. Gazetesi: 708. Mir.[ovıye] Otg.[oloski] Gazetesi: 928. Мировые отголоски: Siyasî, edebî ve içtimaî gazete. 56 Mosk.[ovskiye] Ved.[omosti] Gazetesi: 537, 551, Московские Ведомости: Moskova Üniversitesi tarafından kurulan ve yılları arasında Moskova da çıkan gazete. 57 Münch. Neu. Nachr.: N.[ijegorodskiy] L.[istok] Gazetesi: 734. Нижегородский Листок: ? yılları arasında çıkan sosyo-edebî, siyasî ve borsa gazetesi ( ) 53 ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ). 39

49 Narodnoye Zdraviye Dergisi: 1670, 1781, Народное здравие: yılları arasında haftalık resimli hijyen ve sağlık dergisi. 59 Natur Gazetesi: Nedelya Dergisi: Неделя: yılları arasında Petersburg da çıkan sosyo-siyasî haftalık dergi. 60 Niva Dergisi: 1811, 1819, 1837, 1878, 1903, Нива: yılları arasında Petersburg da çıkan haftalık popüler Rus dergisi. 61 Novoye Vremya Gazetesi: 205, 359, 370, 389, 542, 551, 649, 859, 1075, 1699, 1815, 1905, 1943, 2051, 2055, 2060, N.[ovoye] V.[remya] Gazetesi: Новое время: yılları arasında Petersbug da çıkan Rus gazetesi. 62 Novorossiyskiy Telegraf Gazetesi: 47. Новороссийский телеграф: yılları arasında Odessa da çıkan siyasî, iktisadî ve edebî gazete. 63 Novosti Gazetesi: 49, 347, 428, 542, 551, 1167, Новости: 1872 yılında Petersburg da çıkan günlük gazete. 64 Novosti Dnya Gazetesi: 243, Новости Дня: yılları arasında Moskova da çıkan günlük siyasî, içtimaî ve edebî gazete. 65 Novoye Obozreniye Gazetesi: 542. Новое Обозрение: yılları arasında Tiflis te çıkan gazete. 66 Nov.[ıy] Kr.[ay] Gazetesi: Новый край: yılları arasında Port- Artur da, 1905 yılından itibaren Harbin de (Mançurya) çıkan gazete. 67 Okraina Gazetesi: 49, 81, 271, 359, 407, 423, 467, 542, 826, 1318, Окраина: yılları arasında Semerkant ( ) ve Taşkent te ( ) çıkan siyasî, içtimaî ve edebî gazete. 68 Orenburgskiy Listok Gazetesi: 1866, Оренбургский Листок: yılları arasında Orenburg da çıkan içtimaî ve edebî gazete ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ). 40

50 Osterreichische Monatsschrift fur den Orient Gazetesi: Österreichische Monatsschrift für den Orient: Perevodçik [Tercüman] Gazetesi: 120, 290, 359, 441, 480, 486, 547, 549, 683, 722, 1043, 1080, 1127, 1293, 1881, 1917, 1918, 1937, 1948, 1964, 1966, 2052, 2053, 2067, 2116, Переводчик: Bk.: Tercüman gazetesi. Pr.[iroda] J.[izn ] Gazetesi: Pet.[erburgskiy] List.[ok] Gazetesi: 164. Петербургский листок: yılları arasında Petersburg da çıkan şehir hayatı anlatan ve edebî gazete yılından itibaren ismi Petrogradskiy Listok olmuştur. 70 Peterb.[urgskiye] Ved.[omosti], S.-P.[etersburgskiye] V.[edomosti], S.- Peterb.[urgskiye] V.[edomosti], S.-Pet.[erburgskiye] Ved.[omosti] Gazetesi: 139, 766, 783, 861, 1263, 1339, 1341, 1356, 1372, 1385, 1402, 1407, 1413, 1535, 1742, 2038, С.-Петербургские ведомости, Санкт-Петербургские ведомости: yılları arasında Petersburg da çıkan resmî Rus gazetesi yılından itibaren ismi Петроградские Ведомости olarak değişmiştir. 71 P.[ravitesl stvennıy] V.[estnik], Pr.[avitel stvennıy] V.[estnik], Pr.[avitesl stvennıy] Vest.[nik], Pravitel stvennıy Vestnik Gazetesi: 84, 139, 145, 559, 633, 689, 722, 790, 809, 839, 846, 852, 866, 872, 879, 924, 1035, 1113, 1119, 1185, 1331, 1413, 1579, 1582, 1661, 1678, 1704, 1713, 1734, 1735, 1738, 1740, 1747, 1756, 1769, 1774, 1822, 1825, 1846, 1853, Правительственный вестник: yılları arasında Petersburg da günlük çıkan resmî gazete. 72 Priaz.[ovskiy] Kray Gazetesi: 74. Приазовский край: yılları arasında Rostov na Donu da çıkan siyasî, iktisadî ve edebî gazete. 73 Priroda i Lyudi Dergisi: 1779, 1793, 1814, 1884, 1900, 2025, 2035, Природа и люди: yılları arasında Petersburg da çıkan resimli seyahat, macera, aile, bilim, araştırma ve edebiyat dergisi ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ). 41

51 Razvedçik Gazetesi: 954. Разведчик: yılları arasında Petersburg da askerler için çıkan yardımcı-bibliyografik gazete. 75 Rod.[ina] Dergisi: Родина: yılları arasında Petersburg da çıkan dergi. 76 Ross.[iya] Gazetesi: 2081, Россия: yılları arasında Petersburg da çıkan günlük gazete. 77 Ross.[iyskoye] Telegr.[afnoye] Agenstvo: 435, 441. Российское Телеграфное Агентство: Rus Telegraf Ajansı yılları arasında ticarî ve siyasî telegraflar gönderiliyordu. R.[uskaya] J.[izn ], Russk. J.[izn ] Gazetesi: 74, 216. Русская жизнь: yılları arasında Petersburg da sansürsüz ve günlük çıkan siyasî, içtimaî ve edebî gazete. 78 Rus.[skiy] Vest.[nik] Gazetesi: 1812, Русский вестник: yılları arasında çıkan edebî ve siyasî dergi. 79 Rud. Gazetesi: Russkiy İnvalid, Rus.[skiy] İnv.[alid] Gazetesi: 1178, 1804, 1939, 1955, Русский инвалид: yılları arasında Petersburg da çıkan askerî, edebî ve siyasî gazete. 80 R.[usskiye] V.[edomosti], Russk.[iye] Ved.[omosti], Rus.[skiye] Ved.[omosti], Gazetesi: 1391, 1397, 1675, 1744, 2062, 310, 474, 603, 680, 686, 695, 779, 1139, 1791, 1795, 1965, 1968, Русские ведомости: yılları arasında Moskova da çıkan gazete. 81 Russkiy Turkestan, Rus.[skiy] T.[urkestan], R.[usskiy] T.[urkestan], Russ.[kiy] Turk.[istan] Gazetesi: 1287, 1407, 1413, 1423, 1432, 1436, 1446, 1466, 1476, 1486, 75 ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ). 42

52 1491, 1495, 1500, 1503, 1517, 1917, Русский Туркестан: yılları arasında Taşkent te çıkan siyasî ve iktisadî gazete. 82 S. O. Gazetesi: 1160, S. T. G. Gazetesi: Sarat.[ovskiye] Gub.[ernskiye] Ved.[omosti] Gazetesi: 56, 64, 878. Саратовские губернские ведомости: yılları arasında Saratov da çıkan gazete. 83 Sel skoye Hozyaystvo Dergisi: 1990, 1996, 2000, Сельское Хозяйство: yılları arasında Moskova da Moskova Ziraat Cemiyeti tarafından çıkarılan aylık ziraat dergisi yılları arasında Журнал заседаний Московского общества сельского хозяйства, yılları arasında da Русское сельское хозяйство olarak yayın hayatına devam etmiştir. 84 Sel skoye Hozyaystvo i Lesovodstvo Dergisi: Сельское хозяйство и лесоводство: Tarım ve Devlet Mülkiyet Bakanlığı nın dergisi. 85 Sel skiy Vestnik Gazetesi: 339, 492, 850, 854, 1725, 1919, 1970, 2091, Сельский вестник: yılları arasında Petersburg da Правительственный Вестник gazetesinin idarehanesinde çıkan Rus hükûmetinin yayın organı. 86 Semir.[eçenskiye] Obl.[astnıye] V.[edomosti] Gazetesi: 452, Семиреченские областные ведомости: yılları arasında Vernıy (Almatı) çıkan resmî Rus gazetesi. 87 Sever Dergisi: Север: yılları arasında Petersburg da çıkan haftalık edebiyat dergisi. 88 Sev.[ernıy] Kur.[yer] Gazetesi: 1820, Северный курьер: yılları arasında Petersburg da günlük çıkan siyasî ve edebî gazete ( ) ( ) ( ) ( ) 86 ( ) 87 ( ) 88 ( ) 89 ( ) 43

53 Sın. Ot.[eçestva], Sın Oteçestva, Sın na Oteç.[estve] Gazetesi: 1144, 1268, Сын отечества: yılları arasında Petersburg da çıkan siyasî, edebî ve bilimsel gazete. 90 Sib.[ir ], Sibir Gazetesi: 873, 954. Сибирь: K. P. Mihaylov yayımcılığı ve redaktörlüğünde 1896-? yılları arasında Osmk ta çıkan (1896 No: 24, 26) veya yine aynı kişinin redaktörlüğü ve yayımcılığında 1897-? yılları arasında Petersburg da çıkan siyasî-sosyal ve edebî gazete (1896 No: 44, 45, 46, 49). S.[ibirskaya] J.[izn ] Gazetesi: 1319, 1385, 1684, 1723, 1734, 1738, 1749, 1788, 2031, Sib.[irskaya] Jizn Gazetesi: 1222, 1567, 1729, 1732, 1751, 1903, 1903, 1910, 1944, Сибирская жизнь: yılları arasında Tomsk ta günlük çıkan siyasî, edebî ve iktisadî gazete. 91 Sib.[irskaya] Torg.[ovoya] Gaz.[eta] Gazetesi: 987, 991, 997, 1070, 1187, 1206, 1222, Сибирская торговая газета: yılları arasında Tyumen de çıkan günlük içtimaî ve ticarî gazete. 92 S.[ibirskiy] L.[istok] Gazetesi: 1711, 1753, 1776, 1780, 2100, Sib.[irskiy] List.[ok] Gazetesi: 15, 55, 435, 474, 1356, 1694, 1737, Сибирский листок: yılları arasında Tobol sk te çıkan gazete. 93 Sib.[irskiye] Ved.[omosti] Gazetesi: S.[ibirskiy] V.[estnik] Gazetesi: 1385, 1390, 1402, 1471, 1699, 1734, 1804, 1957, Sib.[irskiy] V.[estnik] Gazetesi: 1356, 1820, 1882, 1910, Sib[irskiy]. Vestn.[ik] Gazetesi: 12, 151, 344, 355, 359, 364, 480, 700, 803, 1164, 1222, 1273, 1284, 1360, 1372, 1514, 1765, 1766, 1903, 1921, Сибирский вестник политики, литературы и общественной жизни: yılları arasında Tomsk ta çıkan gazete. 94 Si. Zd. Gazetesi: ( ) 91 ( ) ( ) ( ) ( ). 44

54 Spravoç.[nıy] List.[ok] Gazetesi: Справочный листок: 1898/ yılları arasında çıkan günlük gazete. 95 Stepnoy Kray Gazetesi: 66, 235, 351, 359, 364, 440, 452, 461, 467, 473, 648, 1530, 1640, 1652, 1655, Степной Край: yılları arasında Omsk ta çıkan sosyo-siyasî ve edebî gazete. 96 Svet Gazetesi: 1772, 1797, 1855, 1864, 1871, 2085, 2129, Свет: yılları arasında Petersburg da çıkan siyasî, iktisadî ve edebî günlük gazete. 97 T.[obol skiye] Ye.[parhial nıye] V.[edomosti] Gazetesi: 1714, 1718, 1941, 1945, 1951, 1973, 1978, 1993, 1999, 2059, Tob.[ol skiye] Yep.[arhial nıye] Ved.[omosti] Gazetesi: Тобольские Епархиальные Ведомости: yılları arasında Tobol sk te iki haftada bir çıkan gazete. 98 Tercüman Gazetesi: 519, 1620, 1687, 1958, Tercüman: yılları arasında Bahçesaray da çıkan ve Türk topluluğu üzerinde önemli tesirleri olan Türk gazetesidir. Gazete İsmail Gaspıralı tarafından çıkartılmıştır. Gaspıralı nın 1914 yılında vefat etmesi üzerine Tercüman Hasan Sabri Ayvazov ve Gaspıralı nın oğlu Rıfat Gaspıralı tarafından yayın hayatına devam etmiştir. Gazetenin 1905 senesine kadar Rusça eki de vardı (Akpınar 2008: 15-62). Tercüman-ı Hakikat Gazetesi: 1758, Tercüman-ı Hakikat: II. Abdülhamit Han devrinde Ahmet Mithat Efendi ve Mehmet Cevdet Bey tarafından kurulan ve yılları arasında İstanbul da çıkan günlük gazetedir. Kaynak: Vedad Günyol. İslam Ansiklopedisi 1997 Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 7. Cilt s: 371). Terskiya Ved.[omosti] Gazetesi: Терские ведомости: yılları arasında Vladikavkaz da çıkan gazete yılında aynı isimle tekrar yayın hayatına başladı ( ) ( ) ( ) ( ) ( ). 45

55 Tobol.[skiye] Gub.[ernskiye] Ved.[omosti] Gazetesi: 364, 479, 624. Тобольские губернские ведомости: yılları arasında Tobol sk te çıkan gazete. 100 Tom.[skiy] L.[istok] Gazetesi: 831. Томский Листок: yılları arasında Tomsk ta çıkan gazete. 101 Tur.[gayskaya] Gaz.[eta], 452, 2018, 2030, 2076, 2080, 2094, T.[urgayskaya] G.[azeta], 1583, 1609, 1635, 1637, 1702, 1708, 1715, 1720, 1722, 1754, Turg.[ayskaya] Gaz.[eta], Gazetesi: 423, 425, 435, 441, 493, 516, 560, 625, 888, 1055, 1674, 1679, 1683, 1721, 1746, 1834, 1845, 1925, 1931, 1932, 1938, 1942, 1953, 1963, 1967, 1969, 1974, 1989, 2013, 2056, 2062, 2073, 2076, Turgayskaya Gazeta Gazetesi: 821, 914, 919, 1711, Тургайская газета: yılları arasında Orenburg da çıkan Тургайские областные ведомости gazetesinin resmî olmayan kısmı olarak yılları arasında Тургайская газета olarak çıkan gazete. 102 Turg.[ayskiye] [Oblastnıye] Ved.[edomosti] Gazetesi: 368. Turg.[ayskiye] Obl.[astnıye] Ved.[edomosti] Gazetesi: 69, 324, 1486, 1489, 1547, Тургайские областные ведомости: yılları arasında Orenburg da çıkan resmî Rus gazetesi. 103 Turkistanskiya Vedomosti Gazetesi: 24, 33, 81, 234, 302, 313, 351, 375, 393, 423, 493, 503, 530, 539, 713, 766, 928, 984, 1006, 1043, 1222, 1396, 1462, 1467, 1541, 1589, 1729, 1833, 1917, 1958, 1959, 2064, Tur.[kistanskiye] Ved.[omosti] Gazetesi, 1987, 2001, T.[urkistanskiye] V.[edomosti] Gazetesi: 1477, 1575, 1593, 2038, Туркестанские ведомости: yılları arasında Taşkent te çıkan resmî Rus gazetesi. 104 Turk.[estanskaya] Tuz.[emnaya] Gaz.[eta] Gazetesi: 948. Туркестанская туземная газета: ? yılları arasında Taşkent te Türkistan Vilayeti kançelaryasında İ. P. Ostroumov un redaktörlüğünde Sartça çıkan Türkistan Vilayetiniñ Gazeti nin Rusça tercümesidir. 105 Turk.[estanskiy] Vestnik Gazetesi: 1514, Туркестанский Вестник:? ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ). 46

56 Ural Gazetesi: Урал: yılları arasında Orenburg da çıkan siyasî ve edebî gazete. 106 Uralets Gazetesi: 1646, Уралец: yılları arasında Ural sk ta çıkan edebî ve içtimaî gazete. 107 Ural skiy Listok Gazetesi: 609. Уральский листок: yılları arasında Ural sk te çıkan edebî, içtimaî ve iktisadî gazete. 108 Yenisey Gazetesi: 1684, 1734, 1871, Енисей: yılları arasında Krasnoyarsk ta çıkan siyasî, içtimaî ve edebî gazete. 109 Yujnıy Kray Gazetesi: 407, Южный край: yılları arasında Har kov da çıkan siyasî ve edebî günlük gazete. 110 V. V., Gazetesi: Vestnik Obşçestvennoy Gigiyenı Gazetesi: Вестник общественной гигиены, судебной и практической медицины: yılları arasında çıkan aylık halk sağlığı, adlî ve pratik tıp gazetesi. 111 Vest[nik]-Obşç.[estvenoy] Veter.[inariyi] Gazetesi, 2139, Вестник общественной ветеринарии: yılları arasında çıkan baytarlık gazetesi. 112 Vestn.[ik] Sel sk.[ogo] Hoz.[yazystva] Gazetesi: 1402, Vestnik Sel skogo Hozyaystva Gazetesi: Вестник сельского хозяйства: yılları arasında Moskova Ziraat Cemiyeti nin haftalık çıkan ziraat gazetesi. 113 Vlad.[ivostok] Gazetesi: 766, Владивосток: yılları arasında Vladivostok ta çıkan haftalık edebî ve içtimaî gazete. 114 Vokrug Sveta Dergisi: 1946, 1956, Вокруг света: yılları arasında Moskova da çıkan seyahat ve macera dergisi. 115 Vostoçnoye Obozreniye Gazetesi: 1231, 1362, 1413, 1680, 1794, 2147, V.[ostoçnoye] O.[bozreniye] Gazetesi: Восточное обозрение: ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ). 47

57 yılları arasında 1886 yılına kadar Petersburg da sonraki yıllarda İrkutsk ta çıkan edebî ve siyasî gazete. 116 Vraç Gazetesi: 893. Врач: yılları arasında Petersburg da çıkan haftalık sağlık gazetesi. 117 Vsemirnıy Puteşestvennik Dergisi: 1775, Всемирный Путешественник: yılları arasında Petersburg da çıkan resimli popüler coğrafya, seyahat vs. dergisi. 118 Vyat.[skaya] Gaz.[eta] Gazetesi: 468, 474. Вятская газета: yılları arasında Vyatsk ta çıkan ziraî gazete. 119 Zab.[aykal skiye] Obl.[astnıye] Ved.[edomosti] Gazetesi: Забайкальские областные ведомости: ? yılları arasında Çita da çıkan gazete. 120 Zakaspiyskoye Obozreniye Gazetesi: 783, 928, 1467, 1526, 1614, Закаспийское обозрение: yılları arasında Ashabad da çıkan siyasî, ticarîsanayi ve edebî gazete. 121 Zemledel.[ çeskaya] Gaz.[eta] Gazetesi: 934, Земледельческая газета: yılları arasında Petersburg da çıkan ziraî gazete. 122 Böylece Dala Vılayatınıñ Gazeti sayfalarında yazıların hangi yazara ait olduğu veya hangi gazeteden iktibas edildiği anlaşılmaktadır. Ayrıca yazarın kaç kez yazı yazdığı ve hangi gazeteden kaç kez haber alındığı ortaya çıkarılmıştır ve Kazak Türkleri birçok gazetelerden yazı ve haber takip edebilme imkânını elde etmişlerdir. I I. B Ö L Ü M D a l a V ı l a y a t ı n ı ñ G a z e t i v e K a z a k M o d e r n l e ş m e s i ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ). 48

58 A ) S o s y a l M e s e l e l e r : 1-Yerleşik ve ziraî hayata geçiş: Bilindiği gibi Rusların doğuya doğru her ilerlemesinde bölgede istihkâmlı kale şehirler kurulmuş ve Rus mujikleri yani köylüleri ve Rus Kazakları buralara yerleştirilmiştir. Aynı zamanda bu şehirlerde Rus idare sistemi kurularak askerî valiler atanmıştır. O zamana kadar güney bölgelerde yerleşik hayat sürenler dışındaki Kazak Türkleri, çoğunluk olarak göçebe hayata devam ediyordu. Rusların bölgede yayılıp kale şehirler kurmalarıyla bu şehirler etrafında Kazak Türkleri de yerleşmeye başlamıştır. Modernleşmenin en büyük amillerinden olan yerleşik hayatla birlikte şehirlerde kurulan yeni düzenden ister istemez Kazaklar da nasibini aldılar. Şehirleşmeyle birlikte Kazaklar arasında ticaret, ziraat ve diğer el sanatları (zanaatlar) da yayılmaya ve gelişmeye başlamıştır. Ruslar zanaatların halk arasında yayılıp gelişmesi için çeşitli sanat okulları açmışlardır. Söz konusu şehirlerde açılan çeşitli okullar, düzenlenen panayırlarla, hayvancılık ve ticaretle ilgili yeni gelişmeler, el sanatları kurslarıyla o zamana dek Kazaklar arasında hayvancılık dışında pek yaygın olmayan ziraat, bahçecilik, arıcılık vb. hızla yayılmıştır. Dala Vılayatınıñ Gazeti nde bu konularla ilgili haberlere sıkça rastlanmaktadır. Haberlerde, hem Rus hem de Kazak yazarlar tarafından yerleşik hayat, ziraat ve şehirleşme teşvik edilmektedir. Yazı ve haberlerde, Kazakların modernleşip ilerlemeleri için bunların elzem olduğu vurgulanmıştır. Çünkü şehirleşmenin yanında diğer çağdaş vasıtalar yayılma imkânı bulmuştur. Örneğin şehirde açılan çeşitli okullar, kurslar, düzenlenen panayırlar, çeşitlilik bakımından zenginleşen ticaret hayatıyla Kazaklar modernleşmeyle yüz yüze gelmişlerdir. Bu şehir hayatıyla temas da sosyal değişmenin başlangıcını teşkil etmiştir. Şehirlerde Kazaklar tanımadıkları ve bilmedikleri bir Rus-Hıristiyan yaşayışıyla temas etmeye başladılar. Rus kanunlarını öğrendiler. Dala Vılayatınıñ Gazeti nin 1888 yılında yayın hayatına başlamasıyla birlikte şehirleşmeyle ilgili haberler ön plana çıkmaya başlamıştır. Kazakları göçebe hayattan vazgeçip şehirleşmeye teşvik eden, sanat okulları ve kursları, hayvancılık, ziraat ile 49

59 ilgili vb. haberler yayımlanmıştır. Böylece gazete vasıtasıyla hem Kazakların yerleşik hayata geçmeleri sağlanmıştır hem de Rus yönetiminin emellerine uygun gelmiştir. Gazete sayfalarında yayımlanan haberler arasında şehirleşme ve yerleşik hayata geçişi anlatan ve teşvik eden haberlere sık sık rastlanmaktadır. Daha gazetenin ilk sayılarında Kazakların genel görünümü ve yaşayışıyla ilgili haberler yayımlanıp yerleşik hayata geçip şehirleşmenin önemi hem Rus hem de Kazak yazarlar tarafından yazılarda anlatılmaya çalışılmıştır. Kazakların göçebe hayatını tanıtmakla başlayan yazılar yerini zamanla şehirleşmeyi teşvik edip şehirleşmenin öneminden bahseden haberlere bırakmıştır. Örneğin S. M. Ç.[orman]ov, Cazılğan söz Ḳazaḳlar turasından Очерки о Киргизахъ (1888 No: 28) adlı yazısında 18. yüzyılda, hatta Rus boyunduruğu altına girdikleri yıllarda bile Kazaklar arasında yerleşik hayata geçenlerin şimdiki zamana göre neredeyse hiç olmadığından söz ediyor. Kazakların hayvancılıkla uğraştıkları için bir yerde en fazla altı ile yedi ay kalabildiklerini, bu göçlerden dolayı halk arasında çok defa hanların bile çözmekten aciz kaldıkları kavgalar çıktığını belirterek bu yüzden de Kazak hanları Rus Çar ına idaresine girmek için başvuruda bulunduklarını yazıyor. Yazının ikinci kısmında ise Kazaklar arasında eskiden azıcık okuma yazma bilen birisinin herhangi bir köyde, halk arasında büyük itibar sahibi olduğu anlatılıyor. Devamında Çormanov yine o dönemden örnek vererek artık okumuşların, mollaların, matematik ve diğer bilimlere aşina kimselerin, çeşitli sanat sahiplerinin toplumda arttığından bahsetmişlerdir. C. B-ov un Ḳazaḳlar turasınañ cazulğan söz Очерки о Киргизахъ (1888 No: 29) adlı yazısında, askerî valinin Kazaklar arasında tarım ve çiftçiliğin yaygınlaşması, ziraî okulların açılması ve bölgedeki Kazak okullarının bu tarz okullara çevrilmesi için çalışmalarda bulunduğu bildiriliyor. Ayrıca yazıda Kazakların göçebe hayat tarzlarından dolayı Kazak topraklarının atıl vaziyette kaldığı ve Kazaklar için örnek oluşturulması açısından Rus ve Rus Kazaklarının toprağı işleyip ekincilikle uğraşmalarının önemli olduğu ileri sürülüyor. Taşkent şehrinin Rusların eline geçmesinin 20. yıl dönümünde Turkestanskaya Tuzemnaya Gazeta gazetesinin 1. sayısında yazılan yazı Orta Aziya Средняя Азія (1890 No: 9) başlığıyla Dala Vılayatınıñ Gazeti nde iktibas edilmiştir. Yazıda, nüfuslu 50

60 Taşkentli Müslüman ın bir anısından bahsediliyor. Eskiden erkeklerin bile gece dolaşamadığı yerlerde Rus idaresinin gelişiyle bir kadının çocuğuyla dolaştığına şahit oluyor. Görüldüğü gibi Ruslar örnek olarak başka gazetelerde çıkan yazıları ve özellikle yerli Müslüman ahalinin anılarına başvurarak kendi lehlerine ustaca kullanıyorlar. Burada aynı zamanda şehirleşme ve Rus idaresinde Kazaklar da Taşkentliler gibi rahat yaşayabilirler demek isteniyor. Bu yazı şehirde değişen hayatı anlatması ve bunun Müslüman hayat tarzına etkisi açısından önemlidir. Şehirleşme ve Rusların bundaki rolünün büyük olduğunu göstermesi açısından önemlidir ve modernleşmeyi anlatan haberlerinden biridir. Ayrıca Ruslar bu haberde işgal ettikleri yerlere kendileri vasıtasıyla çağdaşlık getirdiklerini de göstermiş oluyorlar. S. Ç. imzalı Ḳazaḳ halḳınıñ turaḳ mékanları О мѣстностяхъ стоянки Киргизъ (1890 No: 13) adlı yazıda, Kazakların yaz (caylav), kış (kıstav) ve güz (küzdev) göç dönemleri anlatılıyor. Bu dönem sürelerinin zamanla kısalmasından dolayı halkın gitgide fakirleştiğini ve belki de Kazakların otuz yıl sonra yerleşik hayata geçeceklerinden bahsediliyor. Bu yazıda göçebe hayatının Kazakların fakirleşmelerine sebep olduğu ileri sürülüyor. Bu yazı üzerine aynı yılın 20. sayısındaki Ḳazaḳ gazétiniñ 13 nçi nomerine По поводу помѣщенной в 13 Особ. Приб.... adlı yazıda, Tercüman gazetesinin, halkın fakirleşmesinin önüne geçilmesi için -önceki sayılarda da yazıldığı gibi- halkın yerleşik hayata geçmesi gerektiğini yazdığı haber veriliyor. Burada Tercüman gazetesinin o dönemdeki Rusya Müslümanları arasındaki yaygınlığı ve güvenirliğini Rusların kendi lehlerine kullandıkları görülmektedir. Onı munı Хроника (1890 No: 24) adlı ve Tercüman gazetesinin С.- Петербург. Вѣд. [S.-Petersburg Haberleri] gazetesi kaynak göstererek verdiği habere göre devlet mülkü ilan edilen Kazak topraklarının, Kazakların yerleşik hayata geçip ziraatla uğraşmaları şartıyla iade edilmesi meselesini görüşmek üzere Torğay ve Oral illeri Kazakları adına bir müftünün geleceği açıklanmıştır. Zaman zaman yerleşik hayattan tekrar göçebe hayata geçen ya da geçmek isteyen Kazaklar olmuştur. Bunu yerleşik hayata geçen kimi bölgelerdeki Kazakların göçebe hayata dönme başvurularından öğreniyoruz. Bunun üzerine Dala Vılayatınıñ Gazeti nin 51

61 1890 yılı 26. sayısında yayımlanan Ceti Suv [Yedi Su] askeri valisinin 2 İyün 1890 yılı 9352 numaralı genelgesiyle göçebe hayata dönüş yasaklanmıştır. Nitekim Kazakların yerleşik hayata geçmeleri için verilen çaba neticesiz kalmıyor. Bunu da On cıldan arı За десять лѣтъ (1891 No: 13) adlı yazıdan öğreniyoruz. On yıl içerisinde adlı bu yazıda Kazak ve Türkmenlerin artık yerleşik hayata geçip ticaret ve ziraatta, İdil Müslümanlarının Orta Asya da ticarette ilerlemelerinden ve Tatarların da daha çok yurt dışında İstanbul, Berlin, Leipzig gibi şehirlere kadar gidip ticaretle uğraşmalarından bahsediliyor. Görüldüğü gibi şehirleşmeyle birlikte maddî anlamda iyiye doğru bir gelişme olmuştur. Rusların yaptığı araştırmalar neticesinde Kazakların yerleşik hayata geçmeye başladığını, okullara ve ziraata rağbetin arttığını öğreniyoruz. Örneğin İlim habarları Научныя извѣстія (1890 No: 5) adlı yazıda E. Petri adlı yazar Petersburg şehrinde sunduğu bilimsel tebliğinde, kendisinin bir ara Torğay ilinde yaşadığını açıkladıktan sonra Kazakların genel durumu, nüfusu, okulları, öğrencileri, eğitimi, ziraatı, yaşayışlarıyla ilgili gözlemlerinden söz ediyor yılının 44. sayısında yayımlanan Dala Vilayeti valisinin 22 Sentyabr 1890 yılı 2918 numaralı genelgesine göre Kazakların topraklarını ekim için kiraya verebileceklerinden bahsediliyor yılının 20. sayısında 13 Aprel 1891 yılı 1769 numaralı genelgeyle toprakları kiralama kuralları değiştiriliyor yılının 47. sayısındaki yazıda yer alan 9 Noyabr 1899 yılı numaralı genelge ile Yedi Su daki topraklarının kiraya verme şartları açıklanmıştır. Görüldüğü gibi Kazak topraklarının başkalarına ekin için kiraya verebilmesi şehirleşme ve yerleşik hayata geçişle hızlanmaya başlanmıştır. Muhtemelen de henüz Kazakların az bir kısmı ekincilikle uğraşmaktadır. M. İmşenetskoy un Ḳazaḳ cérindegi ḳalıbsız baylıḳ Несмѣтное Богатство. Сокрытое въ киргизской степи (1891 No: 1, 2, 3, 4, 5) başlıklı yazısında, Rusya da yaşayan halklar ve Kazakların yaşam tarzları anlatılıyor. Yazıda Kazakların toprak işleriyle uğraşmadan ve çalışmadan bir şeylerin elde edilemeyeceğinden bahsediliyor. Kazakların yerleşik hayata geçmesi hakkındaki haberlerin yanında ziraatın yaygınlaştırılmasını teşvik için bölgede ziraat okullarının açıldığı bildirilerek diğer yerleşik halklardan örnek verilerek yerleşik hayat ve ziraat teşvik edilmiştir. Örneğin 52

62 Ḳazaḳ halḳınıñ arasında égın égıp tèrbiye étbekdiñ mèslihatı О необходимости развитія земледѣлія среди киргизскаго населенія (1894 No: 10) adlı imzasız yazıda, Rus göçmenlerine Kazak topraklarının verilme nedenleriyle Kazakların da Tatar, Sart, Döngen, Tarançiler 123 gibi yerleşik hayata geçip ziraatla uğraşmaları gerektiğinden bahsediliyor. Burada diğer Türk toplulukları Kazaklara örnek veriliyor. Yerleşik hayata geçişi sağlamak için M. Tatarjinskiy, Ḳırdağı Ḳazaḳlarğa arzan üy ḳura Дешевыя постройки для киргизъ въ степи (1894 No: 23) başlıklı yazısında ucuz evlerin yapılmasını istiyor. Devamında ise (24, 25 ve 27. sayılar) evlerin kerpiçten veya ev duvarlarının topraktan yapılması ve evin çatı yapısı ile soba ve soba borularının detayları hakkında bilgi veriliyor. Yerleşik hayata geçiş görüşünü destekleyen haberlerden biri de Stepnoy Kray [Bozkır Bölgesi] gazetesinden iktibas edilerek İstepnoy Kray dégen Степной край передатъ, что... (1895 No: 3) başlığıyla yayımlanan yazıda, Kökşetav (Kökçetav) uyezdinde birkaç Kazak ailenin, yerleşik hayata geçip yerel idareden, yerleşik hayata geçenlere tanınan muafiyetlerden yararlanmak için başvuruda bulundukları bildiriliyor. Çünkü hayvancılık eskisi kadar kolay değildir ve gitgide hayvancılıkla uğraşmak bir hayli güçleşmiştir. Otlakların azalması, çeşitli hayvan hastalıklarına karşı önlemlerin alınamaması, sert kış şartları bu güçlüklerin en başında gelmektedir. Ḳazaḳdardıñ ḳala salıp tura bastağanı Образованіе киргизскихъ осѣдлыхъ поселеній въ Семирѣченской области (1897 No: 37) adlı yazıda ise Cetisuv (Semireç ye) ve Pişpek uyezd idaresine Kazakların yerleşik hayata geçmek için dilekçeler verdikleri bildirilmiştir. Bir yıl sonra ise Ḳazaḳdıñ şehirli halḳ bolabastağanı Оседлыя поселенія киргизовъ (1898 No: 26) başlıklı yazıda Cetisuv daki (Semireç ye) Kazaklar arasında yerleşik hayata geçişin artıp halkın ziraatla uğraşmaya başladığı haber veriliyor. Şaruva habarları Сельско-хозяйственныя свѣдѣнія başlığı altındaki yazıda (1895 No: 13, 14) ekin ekilecek toprakların nitelikleri haber konusu oluyor. Aynı yılın 17. ve 18. sayılarındaki yazılarda ise Kazakların topraklarını nasıl kullandıklarına dair haberler var. Bu yazılarda Kazakların varlıklı olanları sürüleriyle birlikte yaz (caylav), 123 Tarançi: 18. asrın ikinci yarısının başlarında Doğu Türkistan dan Rusya İmparatorluğuna göç eden Uygur halkları. 53

63 kış (kıstav) ve güz (küzdev) göç dönemlerini yaşayıp bozkırın içlerine kadar göç edebildikleri, mal varlığı olmayan kedeylerin (fakirler) ise toprak kiraladıkları veya başkalarının topraklarında karın tokluğuna çalıştıkları bildiriliyor. Bunlara da cataklar (yani yataklar, fakirler, göç edemeyenler) deniyor. Omsk uyezdinde de o yıllarda yüz elli bin desyatin 124 askeri toprağın toprak sahibi olmayan Kazaklarda kirada olduğu ve iki köy topluluğu arasında çıkan toprak anlaşmazlıklar Bozkır Nizamnamesi nin 124. maddesine göre çözülebildiğini bu haberlerden öğrenilmektedir. Bu yazıların üzerine bir sene sonra 1896 yılının 11. sayısında 124. maddeyi bazı göçebelerin yanlış anladıkları için bu madde tekrar anlatılıp detaylarıyla açıklanmıştır. Nitekim 124. maddeye göre çıkan anlaşmazlıklar düzenlenen kurultayda çözülüyor ve 1896 yılının 46. sayıda böyle bir anlaşmazlığı çözen ekibe, Dala Vilayeti nin valisi Baron Taube nin çeşitli nişanlar, hediyeler, kaftanlar vs. verdiği bildiriliyor. Her ne kadar Kazaklarda toprak çok olsa da kuraklık sebebiyle buralar ziraat ve hayvancılık için elverişli olmamıştır. Örneğin bu durum, Kéreku den (Pavlodar) Korabay Capanoğlu nun bildirdiği ve Kérekuden kélgen hat Кочевыя Стойбища başlığıyla çıkan yazıda (1895 No: 34) bildirilmiştir. Aynı yılın 38, 39 ve 40. sayılarında yer alan Stepan Artemenko nun yazısında ise Kazaklar arasındaki toprak meseleleri, atadan miras kalan topraklar ve bunların kullanımı Kazak topraklarıyla ilgili Bozkır Nizamnamesi ndeki kanunlardan bahsediliyor. Bu nizamnamenin 119. ve 120. maddelerine göre Kazakların göç ettiği topraklar devletin sayılıyor ve halk bu toprakları örf-âdetlerine göre kullanabiliyorlar. Kazakların göçebe hayattan yerleşik hayata geçip ziraatla uğraşmaları gerektiğinden V. Ladıgin in Ḳıtay curtındağı égin şaruvası hem Ḳıtaylardıñ ḳara cumısḳa ḳalay ḳaraytını Земледѣліе въ Китаѣ. Какъ смотрятъ китайцы на трудъ вообще, а на земледѣльческій въ особенности (1897 No: 29, 30, 33, 34) başlıklı yazısında uzun uzun bahsedilerek Çinlilerden örnek veriliyor. Bu yazılarda Çin deki ekincilik, Çinlilerin çalışma tarzları ve özellikle ekincilik işindeki başarıları geniş olarak anlatılarak Kazaklara da ekinciliğe geçiş salık verilmiştir. 124 Rus toprak ölçüm birimi. Bir desytin 1,09 hektara denk geliyor. 54

64 Ömer Seferoğlu nun Tercüman gazetesine Kereku (Pavlodar) uyezdinden gönderdiği mektup Dala Vılayatınıñ Gazeti nde Sémey oblosına ḳarağan Kéreku Киргизъ Павлодарскаго уѣзда... (1897 No: 42) başlığıyla Tercüman gazetesinden iktibas edilerek yayımlanıyor. Mektupta halkın yerleşik hayata geçmek için çalıştıklarından bahsediliyor. Böylece Tercüman gazetesinin Semey taraflarında takip edildiğini öğreniyoruz. Modernleşmeyi sağlayan unsurlardan biri olan gazete okuma bozkırda da yaygınlık kazanarak halkın gelişmesinde önemli katkılar sağlıyor. Özellikle Tercüman gazetesinin bunda rolü büyüktür yılına gelindiğinde Kazakların münferit olarak yerleşik hayata geçmeye devam edip ziraatla uğraştıkları bir Rus araştırmacısı olan V. A. Vladimirskiy in İmperatorluk Coğrafya Cemiyeti nin Batı-Sibirya Şubesi nde sunduğu tebliğinden anlaşılıyor. Osı küngi Ḳazaḳdıñ çaruvası turasınan О современномъ положеніи киргизскаго хозяйства (1898 No: 13) başlıklı haberde bu tebliğden bahsediliyor. Burada Kazakların yerleşik hayata geçmeye başladıkları ve onların çağdaş ziraatının durumu hakkında ayrıntılı bilgiler verilmiştir. Kazakların yerleşik hayata geçişleri veya Kazak topraklarına Rus göçmenlerinin yerleştirilmeleri gibi hususların Rus yönetimini sürekli olarak meşgul ettiği anlaşılıyor. Nitekim R.[usskiy] T.[urkestan] gazetesinden alınan По свѣдѣніямъ газеты «Р. Т.» въ (1899 No: 15) başlığıyla yayımlanan yazıda, mayıs ayında Omsk ta, stepteki il valilerin, İç Kazak Orda ve diğer idare temsilciler ve İç İşleri Bakanı ve Turgay gazetesinin eski redaktörü Kraft ın katılımıyla Kazakların geleceği ile göçebe hayatını konu alacak kurultayın düzenleneceği haber veriliyor. Bu haberden Rus yönetiminin Kazak Türklerinin hayat tarzını tanzim etmeye çalıştıkları anlaşılmaktadır. Ruslar kurdukları şehirlerde Müslümanlara ve Rus olmayan diğer milletlere toprak satışını yasaklamıştı. Ama zaman zaman bu yasak Çar fermanı ile kaldırılabiliyordu. Örneğin Buyrıḳdar cazılatın bölegi, Senatdan Ḳır Vılayatın general gubernatorına şıḳḳan aḳ padşanıñ fermanı Отдѣлъ Оффиціальный, Указъ Его Императорскаго Величества Самодержавца Всероссійскаго изъ Правительствующаго Сената Г. Степному Генералъ-Губернатору (1899 No: 24) 55

65 adlı yazıda, II. Nikola nın bir fermanı yayımlanmıştır. Bu fermana göre yerli Müslüman ve Yahudilere Kızılcar da (Petropavlovsk) toprak alma izni verilmiştir. V. İvanov un Ḳazaḳdıñ ḳala salıp turuv cayı О киргизской осѣдлости (1899 No: 19, 20) adlı yazısında yerleşik ve şehir hayatının önemi, Kazakların göçebe ve yerleşik hayatı ve ekinciliğin faydaları bahsedilerek bir kere daha yerleşik hayatın önemi vurgulanıyor. Dala Vılayatınıñ Gazeti sayfalarında yer alan haberlerde görüldüğü gibi Ruslar şehirleşme ve yerleşik hayata geçişi sistematik ve zamana yayarak Kazaklara anlatmaya çalışmışlardır. Bunu hem Kazak hem Rus yazarların haberleriyle bildirmişlerdir. Ayrıca o dönemde Rusya Müslümanları üzerinde önemli etkisi olan Tercüman gazetesinin sayfalarında konu ile ilgili haberleri de iktibas ederek Kazak okuyucularına hem Rusça hem de Kazakça vermeye çalışmışlardır. Genel olarak göçebe hayatı yaşayan Kazaklar için gazete sayfalarında çıkan bu yazılar zamanla etkisini göstermiştir. Yerleşik hayata geçişle şehirleşme Kazaklar arasında da yayılmıştır. Böylece Kazakların çağdaş hayata geçişi gazete vasıtasıyla sağlanmaya çalışılmıştır. Bu tespite de yukarıdaki haberlerden varabiliriz. Şehirleşmenin yanında ziraat hızla gelişmeye başlayarak ekincilik yaygınlaşmaya başlamıştır. Gazetenin çıkma amaçlarından biri olan ziraatı teşvik ve bu alanla ilgili bilgileri Kazaklara aktarmak için gazetede Şaruva habarı حاباری) - Сельско (شاروхозяйственныя свѣдѣнія [Tarım haberleri] başlıklı bölüm vardır. Bu bölüm altında ziraatla ilgili yeni gelişmeler, ekincilik vb. haberler yayımlanmıştır. Bir de bozkırda ziraat okulları kurularak bu okullarda yerli halkın hem ziraat hem de diğer el sanatlarını öğrenmeleri sağlanmaya çalışılmıştır. Örneğin gazetede A. K-v imzasıyla yayımlanan Şaruva habarı, Çöl biday Сельско-хозяйственныя свѣдѣнія, Чуль-бидай (1894 No: 1) başlıklı yazıda Türkistan ve Cetisuv (Semireç ye) bölgelerinde geliştirilen Çöl-biday adlı buğday türünden bilgi verilmektedir. Ayrıca gazetede yayımlanmış haberler arasında ziraatta kullanılan aletler ve bunların önemini anlatan yazı ve haberler vardır. Örneğin Ḳazaḳ çaruvasıne ḳatdı kerek hem faydalıdur biçen çiynatuğın maşina ilen tırnavıştarını almaḳtıḳ О Важности Заведенія Въ Киргизскихъ Хозяйствахъ Сѣнокосилокъ И Конныхъ Грабель 56

66 (1900 No: 5-Kazakça kısım 6. sayıdadır) başlıklı yazıda otbiçer ve tırmıkların Kazak zıraatinde işletmenin öneminden söz edilmektedir. Dala Vılayatınıñ Gazeti nde buna benzer birçok yazı ve haber yayımlanmıştır. Bozkır halkı bu yazı ve haberler vasıtasıyla ziraat ve ziraî aletlerle ilgili yeni bilgiler edinmişdirler. Zaten gazetenin çıkış sebeplerinden biri de halkı ziraat ve hayvancılık alanında bilgilendirmektir. Gazetede bu konuyla ilgili yüzlerce haber, yazı, makaleye rastlanmaktadır. Araştırmanın üçüncü bölümünü oluşturan fihrist kısmında ziraatla ilgili haberleri fişleyerek içerikleri hakkında kısaca bilgi verildiğinden bu konuyu sınırlı sayıdaki örnekle anlatmayı yeterli bulduk. 2-Kadın meselesi: 19. yüzyılda modernleşme hareketlerinin genişlemesiyle birlikte kız çocukların okutulması ve kadınların toplumdaki rolü ve yeri tartışma konusu olmaya başlamıştır. Kızların eğitilmeyip erken yaşta ve kendilerinden çok büyük biriyle evlendirilmeleri temel içtimaî sorunlardan biriydi. Kazaklarda da bu sorunlar görülüyordu. Dala Vılayatınıñ Gazeti nin sayfalarında kadın meselesiyle ve özellikle kızların erken yaşlarda ve kendilerinden çok büyük biriyle evlendirilmeleriyle ilgili birçok Rus ve Kazak yazarın yazısı bulunmaktadır. Örneğin Yusuf Köpeyev, Turmuş cayde bolğan habarlar, Bayan Avılede Мѣстныя извѣстія, Баянъ-Аулъ (1890 No: 7) başlıklı yazısında Kazaklar arasında kız çocuklarının eğitilmemesinin temelindeki nedeni şöyle açıklıyor: Kazaklar, kızlarını nasıl olsa molla olamayacakları için eğitmiyorlar. Yazının devamında bu yanlış görüşe iyi çocukların yetişmesi iyi anneye bağlıdır atasözüyle cevap veriliyor. Ayrıca yazıda Kazakların kızlarını eğitmedikleri gibi evlilik meselesinde kendi bildikleri gibi hareket ettikleri söyleniyor. Hâlbuki kızlarını eğitmeye razı olsalar veya bunun faydalı olacağına inansalardı ileride onların kendi rızalarıyla, gönüllerinin istediği kişi ile evlenmelerine izin verirlerdi ve böyle olmadığı için ailede anlaşmazlıklar sık görülüyor ve bu da çocukların terbiyesine olumsuz yansıdığını söylüyor Köpeyev. Görüldüğü gibi gazete sayfalarında bu mesele artık tartışılıp konuşulmaya başlanmıştır ve buna çareler sunulmaktadır. 57

67 A. Ye. Alektorov, Érte hatun alğan Ранніе браки (1890 No: 28) adlı yazının daha başında N. N. Grodekov un Kirgizi i Kara-Kirgizı [Kazaklar ve Kırgızlar] adlı kitabın 55. sayfasından şu cümle alıntı yapmıştır: Zenginler genellikle erkek çocuklarını yaşlarda, fakirler ise 30 gibi daha geç yaşlarda evlendiriyorlar. Yazının devamında erken yaşlarda evlenmenin insanların bünyesine, kadın doğumlarına ve aileye verdiği zararları anlatarak kadın ve erkeklerin hangi yaşlarda ve iklim açısından evlenmeleri yararlı olacağı belirtiliyor. Görüldüğü gibi bu yazıda erken yaşta evlenmenin sağlık açısından zararları vurgulanıyor ve uygun yaşla ilgili bilgiler veriliyor. Belki de o dönemde sağlık açısından belirtilen zararları Kazaklar gazate vasıtasıyla daha yeni duymaya başlamışlardır. Alektorov un yazısının ardından herhalde Kazaklara örnek olması için Praitel svennıy Vestnik gazetesinden iktibas edilen haber Her Türli Habarlar, Ḳıtayda Hatun Aluv Разныя Известія, Браки въ Китаѣ (1890 No: 32) başlığı altındaki yazıda yayımlanılıyor. Bu haberde Çinlilerin evlilik âdetlerinden bahsediliyor. Astrahanskiy Vestnik gazetesinden iktibas edilen ve Astrahan gubernasınıñ gazetinde cazğan Астрахан. Вѣстн. Сообщаетъ (1890 No: 33) başlığıyla yayımlanan yazıda, Rusların etkisiyle bazı yerlerde (Kanava nın rıhtım kesiminde) bazı Tatar kadınlarının yüzlerini açarak dolaştıkları ve tiyatro, sirk ve eğlence yerlerine gitmeye başladıkları haber veriliyor. Aynı yazının devamında İranlı kadınların yanlarında eskisi gibi yaşlı dadılarını alıp sokaklarda dolaşmamaları Müslüman kadınların arasında büyük bir gelişme olarak gösteriliyor. Yazının sonunda da Müslüman kadınlarının eskiden Ermeni kadınları gibi dört duvar arasında yaşamından ve çirkin elbiselerinden kurtuldukları gibi kurtulacakları ümit edilmektedir. Menim bayḳavım Мои замѣтки (1893 No: 2) yani benim notlarım adlı yazıda Cake S. T., Kazaklardaki evliliklerin çoğunun sevgi bağı üzerine kurulmayıp kızın babasının iradesine ve daha çok başlık parasına bağlı olduğunu açıklamaktadır. Bu başlık paraları yüklü miktarda olunca bazı aileler zor duruma düşerek fakirleşebiliyorlar. Bir meta olarak verilen kızlar ise gittikleri yerde ev sahibinin insafına terk ediliyor. Zaman zaman da aile içinde çıkan anlaşmazlıklar yüzünden 58

68 aileler davalaşıyor ve iş boşanmaya kadar varabiliyor. Bu yazıdan başlık parası ve geçimsizlik yüzünden Kazaklar arasında boşanmalarının arttığını anlaşılmaktadır. Bir diğer önemli husus ise boşanma davalarıdır. Örneğin Kazak halk mahkemelerinin evlilik ve aile işleriyle ilgili davalarda verdikleri kararlardan memnun olmayan Kazaklar, Rus idarecilere şikâyette bulunuyorlar. Bunun üzerine Akmola ilinin valisi bu meseleyle ilgili sayılı (1893 No: 18) genelge yayımlıyor. Bu genelgeye göre şikâyetçilerin ilk önce yerel idarecilere başvurmaları gerektiği hatırlatılıyor. Otunçı Alcanov, Osı vaḳıtdağı Ḳazaḳ urğaçılarunıñ körgen küniniñ ḳayğı ḳafeliḳde ékeniniñ beyanı Печальное положеніе современной киргизской женшины (1894 No: 33, 34, 35) başlıklı yazıda çağdaş Kazak kadınının hazin durumuyla ilgili bir yazı kaleme alıyor. Alcanov yazısında, Kazak halk mahkemelerinden tutun da bozkırdaki diğer resmî idare dairelerine Kazak evlilik meselesiyle ilgili bir sürü başvurunun yapıldığından bahsediyor. Daha sonra da bunun nedenlerini açıklamaya çalışıyor. Ayrıca Kazakların kız çocuklarını, başlık parası yüzünden bir servet olarak görmelerini ve Kazak kızlarının kendi rızaları dışında ve çoğunlukla kendinden büyük yaşlarda birileriyle evlendirilmelerini şiddetle eleştiriyor. Hatta yazının devamında bu eleştirilerini manzum olarak ifade ediyor. Ḳazaḳlardıñ érte nikâh ḳıyğan turası По поводу раннихъ браковъ у киргизъ (1895 No: 20) adlı imzasız yazıda, Kazaklarda erken yaştaki evlilik meselesi ele alınıyor. Erken yaşta evlendirilmenin kızlara verdiği zararlardan bahsedilerek evlilik yaşıyla ilgili bilgi verilmiştir. Erken yaşta evlilik daha birçok yazıda ele alınmıştır ve bunun gibi yazılar Dala Vılayatınıñ Gazeti nde yayımlanmaya devam ederek Kazakların bu konuda bilinçlendirilmesine devam edilmiştir. Örneğin N. M[aksimov] adlı Rus yazarın Ḳazaḳ arasında nikahlanuv О Бракѣ Среди Киргизъ (1896 No: 39) başlıklı yazısında, Kazak kızlarının 12, 13 ve hatta 11 yaşında bile evlendirildikleri bildiriliyor. Kızların yaşamında fizyolojik açıdan bile zararlı olan bu davranışı Kazaklar, başlık parası yüzünden kız çocuklarını bir gelir kapısı olarak görüyorlardı. Hatta kızlar dedeleri yaşında birileriyle bile evlendiriliyorlar ve bu yazının yazarına göre bunun müsebbipleri arasında mollalar gösteriliyor. Çünkü 59

69 mollalar çıkarları yüzünden erken yaşta evlenmeye mâni olmayarak bizzat bu işin içine dâhil olmaktadırlar. Ayrıca her ne kadar Kazaklar arasında kendi adetleri hüküm sürse bile Rus kanunları Kazaklar için de geçerlidir. Bu kanunlara göre erkeklerde evlilik yaşı on sekiz, kızlarda ise on altıdır. Bu kanunu ihlal edenlerin ve seçimle işbaşına gelen mollaların üç hafta ile üç ay arasında tutuklanabileceği ya da iki ile dört ay hapis cezasına çarptırılabileceği açıklanıyor. Yazının sonunda ise mollaların ve kız ailelerinin ceza yoluyla değil de barışçıl ve bilinçli bir şekilde hareket etmeleri gerektiği temenni ediliyor. Erken yaşta evlilikle kadın meselesi dışında Dala Vılayatınıñ Gazeti sayfalarında çok kadınla evlenmenin zararlarıyla ilgili ilginç bir başka yazı vardır. İshak Caksılıkoğlu imzalı Köp hatun almaḳlıḳ kisiniñ küşin kétiredi hem kisini buzadı Вредъ многоженства въ бытовомъ отношеніи (1896 No: 51) başlıklı yazıda, çok evlilik ve bunun verdiği zararlar ele alınmaktadır. Rus yönetimi çıkardığı çeşitli kanunlarla erken yaşlarda evlenmeyi yasaklamışdır. Örneğin Buyruḳdar cazılatın bölegi, Cétisuv oblosınıñ vayannay gubernatorınıñ cariya aytılmış buyruğı Отдѣлъ Оффиціальный, Циркуляръ, Военнаго Губернатора Семирѣченской области (1898 No: 18) başlıklı haberde, Ceti Suv ilinin askeri valisi General-Leytenant İvanov imzalı genelge yayımlanmıştır. Bu genelgeye göre bölgede 12 ile 13 yaşlarında evliliklerin sık görüldüğü ve bunun yanlış olduğu ve böyle yapanlara cezaî işlemlerin yapılacağı ve bu konuda yerel halka bildirmek için gerekli çalışmaların yapıldığı bildirilmiştir. Görüldüğü gibi 1898 yılına gelindiğinde Rus yönetimi yerel halk için kanunlar çıkarmışlardır ve bölge halkından da bu yönetim tarzına göre yaşamaları istenmektedir. Kazak kadının halini belki de en iyi resmeden yazılardan biri yine gazete sayfalarında yayımlanmış olan A. Ye. Alektorov un Èyel ḫali Женская Доля (1898 No: 15) adlı yazısıdır. Bu yazıda bir Kazak şarkısından haber vermilştir. Kadının Hali anlamına gelen bu şarkıda, Kazak kızının gençlik yıllarından itibaren evlenip erkek evine gittiği, sevinç ile üzüntü dolu yılları manzum bir şekilde resmedilmiştir. Kazaklar arasında bu sorunların giderilmesiyle ilgili birtakım çalışmalar yapılmıştır. Bunlardan biri de düzenlenen kurultaylardır. Dala Vılayatınıñ Gazeti sayfalarında ve özellikle Kazak aile durumuyla ilgili sorunların görüşülmesi için 60

70 kurultayların düzenlendiğine dair haber ve yazılar vardır. Bu kurultaylar Kazak günlük hayatı açısından büyük bir öneme sahiptir. Çünkü bu kurultaylar Kazak halk hâkimleri olan biy lerin katılımıyla düzenlenerek birçok sosyal sorun burada çözülmeye çalışılıp açıklığa kavuşturulmuştur. İşte düzenlenen kurultaylardan birine ve özellikle aile hayatıyla ilgili olanlarına bizzat katılıp gazeteye bilgi veren kişilerden biri gazete yazarlarından O. Alcanov dur. Bu durum bile modernleşmenin en büyük örneklerinden olup bu tür haberlerin gazete sayfalarında yayımlanıp halkın bunları öğrenmesi sağlanmaya çalışılmıştır. Düzenlenen bu kurultaylarla ilgili çıkan haberler şunlardır: O. Alcanov, Biylerdiñ bitimleri «Эреже» одного чрезвычайнаго съѣзда народныхъ судей (1896 No: 48, 49, 50) başlıklı yazısında, 1896 yılının yaz aylarında Öskemen ile Zaysan Kazakları arasında çıkan sorunları görüşmek üzere Kurban Kayık bölgesinde Kazak biy lerinin katılımıyla bir kurultay düzenlendiği bildirilmektedir. Habere göre bu kurultayda daha çok aile, kadın hakları ve evlilikle ilgili meseleler görüşülüp bu konularla ilgili kararlar alınıyor. Bu tür meselelerde Ruslar daha çok kenarda kalmayı tercih ederek Kazakların düzenledikleri kurultaylara müdahale etmiyorlar. Ancak meseleyle ilgili haberlerde düşüncelerini belirtip görüşlerini ortaya koyuyorlar yılında buna benzer bir başka kurultayın düzenlendiği yine O. Alcanov un Érece nçi cılı 17 nçi ağusda Sémeyminen Öskemen uyazında syez bolğan éken Эреже (Постановленіе) Чрезвычайнаго съѣзда народныхъ судей Устькаменогорскаго и Семипалатинскаго уѣздовъ. Дѣла брачныя и семейныя (1898 No: 34, 35, 36, 37) başlıklı yazısında belirtiliyor. Yazıya göre kurultay 1896 yılının ağustos ayında Öskemen ile Semey ilçelerinin biy leri tarafından düzenleniyor. Kurultayda yine kadın meselesi, aile ve evlilikle ilgili sorunlar görüşülüp bu meselelerle ilgili çeşitli kararlar alınıyor. Tavuk kuş değil, kadın da insan değil şeklindeki aptalca bir Rus atasözü ile başlayan 1899 yılının 1. sayısındaki Èyel Женщина adlı yazıda, bir zamanlar Rusların da kadını insan yerine koymayıp erkeklerden alçak bir varlık olarak gördükleri anlaşılıyor. V. M[aksimov] imzalı bu yazıda kadının aslında çok şerefli ve üstün bir varlık olduğu söyleniyor. Ayrıca yazıda Kazak erkeklerin çadırı kurmak gibi ağır işleri kadınlara havale ettiklerini ve kadınlara gereken saygıyı göstermedikleri iddia ediliyor. 61

71 Yazının devamında da Batı Avrupa da kadınların kendi cemiyetlerini kurup, kadın gazete ve dergileri çıkartarak içtimaî hayatta, erkeklerin hâkim oldukları yerlerde görev almaya çabaladıklarına dair bilgilendirmeler veriliyor. Gazete sayfalarında Avrupa daki kadının hayatından örnek verilmesi modernleşmenin ve kadın haklarının bildirilmesi o dönemde Kazak toplumu için büyük bir gelişmedir. V. Maksimov un bu yazısına cevap gecikmiyor. Kazak aydını ve üniversite öğrencisi R. Marsekov gazeteye konuyla ilgili mektup göndermiştir. Èyel dégen istatya turasınan По поводу статьи женщина (Письмо въ редакцію) (1899 No: 6) başlığı altında yayımlanan mektupta Marsekov, Maksimov un bazı fikirlerine katılarak Kazak kadınıyla ilgili kimi görüşlere ise katılmayıp itirazlarını belirtmekten geri durmuyor. Özellikle başlık parası verilen Kazak kadını kocasının yanında kişisizleştiği, evdeki iş yükünün tamamı üzerine kaldığı ve erkeklerin daha hafif işleri yaptıkları gibi Kazak kadını ve erkeğiyle ilgili iddialara açıklama ve düzeltmeler yaparak Maksimov un Kazak kadın ve erkeğiyle ilgili bu görüşlerinde ölçüyü kaçırdığını ileri sürüyor. R. Marsekov un mektubuna cevap gecikmiyor ve aynı sayıda V. M [aksim]ov Marsekof mırzağa cavap Отвѣтъ Г. Марсекову başlıklı yazıda (1899 No: 6) V. Maksimov, Marsekov un her cevabını teker teker değerlendirerek görüşlerine açıklık getiriyor. Görüldüğü gibi gazete o dönemde artık Kazak aydınları arasında bir yaygınlık kazanmıştır. Hatta kimi yazılara itirazlar yazacak seviyede Kazak aydını vardır. Petersburg Üniversitesi Hukuk Fakültesinde okuyan R. Marsekov o dönemde henüz genç yaşlardadır ve ileriki dönemde Alaş Orda Hükûmeti destekçilerinden olacaktır. Dala Vılayatınıñ Gazeti nde Kadın meselesiyle ilgili Turgayskiye Oblastnıye Vedomosti [Turgay İlinin Haberleri] gazetesinden alınan ve Kabulov imzasıyla Ḳazaḳ èyeldarunıñ haldarunan О судьбѣ киргизской женщины (1899 No: 43) başlıklı bir yazı yayımlanıyor. Yazıda Kazak kızlarının yaşlarda, başlık parası, beşik kertmesi, kocasının ölmesinden sonra kocasının kardeşi veya akrabası ile evlendirilmeleri gibi Kazak kadının maruz kaldığı kötü durum ve acıklı kaderinden ve Rusların gelmesiyle bu durumun kadınların lehine gelişme gösterdiğinden bahsediliyor. 62

72 O dönemde 1868 yılında Rusların çıkarttığı Bozkır Vilayeti Nizamnamesi nde evlilik meseleleriyle ilgili düzenlemeler yapılıyor. O yıllarda Rus idare birimlerine Kazak kadınlarının maruz kaldıkları kötü muamele, boşanma ve şikâyetler, bu kötü durumun hâlâ devam ettiğini gösteriyor. Bir yandan da kurulan kız okulları vasıtasıyla Ruslar kadınların durumunu düzeltme konusunda belli ölçüde etkili olmuşlardır. Kereku (Pavlodar) dan Bilal Baysımakoğlu nun gönderdiği mektup gazetede Kéreku uyazınay hat Корреспонденція (Изъ Павлодарскаго уѣзда) başlığı altında (1899 No: 45) yayımlanmıştır. Bu yazıda Kazak kızların daha beşikteyken başlık parası yüzünden kendisinden büyük bir ihtiyarla veya kocasının ölümünden sonra evin başka erkeğiyle evlendirilmesi âdetlerinden dolayı maruz kaldıkları üzücü durumdan söz edilmektedir. Bu sorunlardan dolayı yerel idareye birçok şikâyet dilekçesi veriliyor ya da kızlar kocasından kaçarak daha büyük sorunların çıkmasına sebep oluyorlar. Bunların çözümü için de kurultayların düzenlenmesi uzun süre beklemek zorunda kalınıyor. Yazının sonunda Bilal Baysımakoğlu, eğer kanun ve şeriata uygun hareket edilirse bu sorunların olmayacağı görüşünü bildiriyor. Görüldüğü gibi kadın meselesi o dönemde kanayan bir yaradır ve bunun çareleri gazete sayfalarında sunulmaktadır. Özellikle de gazetede şeriata uygun hareket edilmesi gerektiği görüşünün yayımlanması dikkatimizi çekmektedir. Nayman imzasıyla çıkan Ḳazaḳ ḳızdarı Киргизскія Дѣвушки (1900 No: 7, 8) adlı yazıda, Kazaklar arasında ne şeriata ve ne de medenî kanunlara uygun olan kızları küçük yaşta evlendirme âdetinden söz edilmektedir. Yazının sonunda da yazar misafir olduğu bir ailedeki gözlemlerini aktarıyor. Birisiyle evlenmek istemeyen bir kız, bu isteğini annesine ileterek başlık parasına rağmen istemediği kimseyle evlendirilmekten kurtuluyor ve devamında yazar, az da olsa böyle güzel örnekler olduğu için memnuniyetini bildirmekten çekinmiyor. Turgayskaya Gazeta gazetesinden alınan ve Dala Vılayatınıñ Gazeti nde Семилѣтній мужъ двадцатитрехлѣтней жены (1901 No: 17) başlığıyla çıkan yazıda, İrgiz kazasının Kulandinsk nahiyesinde yirmi üç yaşında dul kalan Kazak bayanın başlık parasının tamamının ödenmiş olmasından dolayı Kazak âdetlerine göre kocasının yedi yaşındaki kardeşiyle evlendirilmesinden bahsediyor. Yazının sonunda da bu tür hazin olayların sadece Kulandinsk te rastlanmadığı yorumu yapılıyor. 63

73 R.[usskiy] T.[urkestan] gazetesinden iktibas edilerek Ḳazaḳ èdetderi Orıs sotınıñ içinde Киргизскій адатъ въ русскомъ судѣ (1901 No: 45) başlığıyla yayımlanan yazıda 1893 yılında Kazak Aybek Ormanoğlu yla evlenen Tatar asıllı Şahingireyeva 1899 yılında dul kaldığını öğreniyoruz. Bu durumda da Kazak âdetine göre kocasının kardeşi kendisiyle evlenmek istiyor. Tatar kadının kocasının kardeşiyle evlenmek istememesi üzerine verilen başlık parasını geri isteyen kocasının kardeşi, mahkemeye başvurduğu ve mahkemenin kadının lehine karar verdiği açıklanmaktadır. Dala Vılayatınıñ Gazeti nde Kazak aile yapısı, nişan ve evlilik törenleri, aileye karşı işlenen suçlara verilen cezalar, boşanma ve buna benzer konularla ilgili İvan Kozlov un çıkan yazıları dikkat çekicidir. Kozlov, Ḳazaḳ rèsim cönderi. Ḳızdarğe hıyanet ḳılğan turasına Обычное право киргизовъ. Преступленія противъ брака (1900 No: 52) adlı ilk yazısında evlenmeden önce erkeğin uyması gereken kurallardan bahsederek evlilik öncesi ilişkiye verilen ceza hakkında bilgi veriyor. Ḳazaḳ rèsimleri. Hatun aluv turadarınan ḳuda tüsüv Обычное право киргизовъ. Семейное право киргизов. О бракѣ а, сватовство (1901 No: 27) adlı ikinci yazısında, Kazak teamüllerinde evlilik ve kız isteme âdeti hakkında geniş bilgi veriyor. Ayrımınan hatunnıñ birbirine ḳalay ḳarasatuvğın cönderi Обычное право киргизовъ. Семейное право. О бракѣ б.) Взаимное отношеніе супруговъ, в.] Прекращеніе брака, 1.) Разводъ супруговъ, 2.) Расторженіе брака (1901 No: 29) adlı üçüncü yazıda, aile hukuku, evlilik, eşlerin karşılıklı ilişkileri ve boşanma meselesinden bahsediyor. Ayrılan hatunnıñ biri ölse Обычное право киргизовъ. Семейное право. О бракѣ з.) Смерть одного изъ супруговъ (1901 No: 30) başlıklı dördüncü yazıda da aile hukuku, evlilik, eşlerden birisinin ölümü, mal varlığının taksimi ve miras meselesiyle ilgili bilgiler vermektedir. Görüldüğü gibi bu konularda bozkır halkı gazete vasıtasıyla en ince ayrıntısına kadar bilgilendirilmiştir. Böylece Kazaklar arasında evlilik gibi önemli ailevî konuda daha 1900 lu yıllarda hem de kendi dillerinde çıkan gazete vasıtasıyla bilgi edinmişlerdir. Perevodçik [Tercüman] gazetesinden alınan ve sadece Rusça kısmı olan Обученіе дѣвочекъ (1901 No: 31) başlıklı yazıda, kız çocuklarının eğitim meselesi ve eğitilmelerinin öneminden bahsediliyor. Bu yazı bütün yazıların özeti mahiyetinde kabul edilebilir. 64

74 Müslüman èyelderi Мусульманская женшина (1901 No: 37) adlı imzasız yazıda, Müslüman kadınların toplumdaki kötü durumu, İslamiyet e göre hakları ve eğitimsizliği gibi meselelerle ilgili geniş malûmat veriliyor. Ural sk Oblastinin Ajandası ndan alınmış ve Ḳazaḳ ḳızdarınıñ turmıstarı О жизни киргизской дѣвушки (1902 No: 9) başlığıyla yayımlanan yazıda Kazak kızının evlenmeden önceki ve sonraki hayatından bahsediliyor. Görüldüğü gibi zamanla Kazak kadının düştüğü kötü durum ve bunun çözümleriyle ilgili gazetede geniş bilgilere rastlanmaktadır. Bu bölümde sadece kadınların sorunları ve bunların çözüm önerileriyle ilgili haber ve yazıları inceleyerek değerlendirmeye çalışılmıştır. Bu haberler dışında gazetede buna benzer veya dünyadaki kadınlarla ilgili yüze yakın habere rastlanmaktadır. Bütün bu yazılardan Rus işgalinden sonra ikili bir anlayışın ortaya çıktığı görülüyor. Bir yandan evlilik konusunda eski Kazak örf-âdetleri devam ederken diğer yandan da bozkırda gittikçe Rus kanunlarının etkili olmaya başladığı anlaşılmaktadır. Diğer yandan Ruslarla temas eden veya eğitim gören Kazak aydınları arasında kadın meselesine bakışın olumlu bir şekilde değiştiği anlaşılmaktadır. Dala Vılayatınıñ Gazeti nde yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi gazete yöneticileri Tercüman ve diğer gazetelerden bu konuda alıntılar yaparak Kazak toplumunun kadın hakkındaki geleneksel kanaatlerini değiştirmeye çalışmışlardır. Dala Vılayatınıñ Gazeti nden örnek verdiğimiz metinlerde görüldüğü gibi gazetenin kadın konusundaki ısrarlı yazıları sonuçsuz kalmamıştır. Gazetedeki bazı haberlerden veya bu gazetede kadın problemleri hakkında yazı yazan Kazak yazarlarının ve yazılardaki tekliflerine bakılırsa kadın problemlerinin Kazak toplumunun önünde duran ve mutlaka halledilmesi gereken bir sorun olduğu toplumda genel kabul görmüştür. Bu yüzden de Dala Vılayatınıñ Gazeti nde bazı Rus ve Kazak yazarları problemin çözümü için kendi görüş ve tekliflerini öne sürmüşlerdir. Böylece Kazak modernleşme sürecinde kadın meselesi ön planda yer almıştır. 65

75 B - S i y a s î M e s e l e l e r : 1-Kazak idare sistemi: 18. yüzyılda Kazak topraklarının bir kısmının Rus hâkimiyetine geçmesiyle Kazaklar o dönemde kendileri için birçok alanda yeni uygulama ve yeniliklerle tanışmaya başladılar. Her ne kadar ticarî ilişkiler vasıtasıyla bir nebze olsun Rusları tanıyan Kazaklar, Rusların topraklarında kurmaya başladıkları kale şehirlerle yerleşik idare sistemini tanımaya başladılar. 19. yy. sonlarına gelindiğinde ise Çarlık Rusya sı yayılma alanlarını bir hayli genişletmişti yılında Bozkır Vilayeti nin kurulmasıyla Kazak toprakları Rus kolonizasyon idare sistemiyle yönetilmeye başlanmış oldu. Bozkır Vilayeti idari merkezlere taksim olunarak şehirleşme hızlandı. İlk yıllarda Ruslar, Kazakların idaresini onların içlerinden Cengiz Han soyundan ileri gelen ve ak süyek olarak adlandırılan aristokrat soylu sultanlara bıraktılarsa da zamanla bölgede iyice yerleştikten sonra kendi idare sistemlerini tatbik ettiler. Akmola ve Semipalatinsk [Yedi Tam] ve Semireç ye [Yedi Su] illerinden oluşan Stepnoye General-Gubernatorstvo [Bozkır Vilayeti] nun merkezî şehri Omsk idi. Oblastler [eyalet, il] de kendi aralarında uyezdlere [kaza, ilçe], uyezdler volostlara [nahiye] ve volostlar da avıllara [köy] taksim olunarak idare ediliyordu. Vilayetin, oblastin ve uyezdin idarecisi Ruslardan oluyordu. Volost idarecileri ise üç yılda bir Kazaklar arasından seçilerek Rus idaresi tarafından atanıyorlardı. Şehirleşmeyle birlikte Kazak geleneksel idare ve mahkeme sistemlerinde de bir takım değişiklikler meydana geldi. Rus idaresinin gelmesiyle Kazak idarecileri seçimle işbaşına gelmeye başladılar. İdarecilerin dışında halk mahkeme hâkimleri olan biy ler, hatta mescit imamları bile seçimle iş başına gelip Rus askeri valiler tarafından atanır oldular. Dala Vılayatınıñ Gazeti nin resmî kısmında seçilen Kazak idareci, molla ve halk hâkimi olan biy ler atama genelgelerine sık sık rastlanmaktadır. Bunlar düzenli olarak her üç yılda bir yapılıyordu. Hatta yedek adaylar bile seçiliyordu. Gerektiği takdirde ölen veya görevden alınanın yerine bunlar atanıyordu. Örneğin (Afisialnıy) yağni uluḳlarnıñ buyurıḳları yazılatuğın nèrseler, Carlıḳ, Stépnoy général-gubérnatorınıñ, 23 nçi Noyabrde 1888 nçi cılında nomer 4299 nçi. Oblastardıñ bastuḳdarına, 66

76 Oblasdardağı köçpeli halḳdardan alım aluvnıñ adeti turasından Часть Оффиціальная, Циркуляръ, Степнаго Генералъ-Губернатора, 23-го ноября 1888 г., 4299, Гг. Начальникам областей, О порядкѣ взиманія-денежныхъ сборовъ съ кочевого населенія степныхъ областей (1888 No: 49) adlı yazıda, Kazaklar arasında üç yıl içerisinde yapılacak seçimlerden ve Kazaklardan toplanan vergiler ve toplanma usul ve miktarını belirleyen Dala Vilayeti askerî valisinin bir genelgesi yayımlanmıştır. Gazetenin çıkış sebeplerinden biri de resmî kısımda atama haberlerinin yayımlanıp halkın bilgilendirilmesi idi (1888 No: 1). O zamana dek böyle bir sisteme pek alışık olmayan Kazaklar için bu durum biraz yeni ve çağdaşlaşmalarında en önemli bir araç idi. Ayrıca gazetede Rus yönetimine sadık bir şekilde hizmet edenlerin çeşitli mükâfat ve nişanlarla ödüllendirildiklerine dair çıkan haberler dikkati çekmektedir. Örneğin 1888 yılının 2. sayısındaki yazıda Issık Göl uyezd idaresinin tercümanı İbrahim Habibullahoğlu gayretlerinden ötürü gümüş madalyayla ödüllendirildiği açıklanmıştır. Araştırmamızın yılları arasında bunun gibi ve buna benzer içerikli elliye yakın haber tespit edilmiştir. Bu haberlerin hepsinde Kazak idareci ve görevlilerin yaptıkları hizmetlerinden dolayı çeşitli madalya, nişan ve dereceli şeref kaftanlarla 125 ödüllendirildiği haber veriliyor. Bunların yanında tarihi ve arkeolojik malzeme bağışında bulunan bazı Kazaklara da mükâfatlar verildiği görülmektedir. İdareci ve görevliler dışında Kazak halkından köylülere de yaptıkları hizmetlerinden dolayı ödüller verilmiştir. Bu durum Rusların Kazakları bu taltifleriyle kazanmaya çalışıp yönetimi altında daha itaatkâr bir şekilde tutmaya çalıştıklarının en belirgin delillerindendir. Nitekim Kazaklar arasında bu tarz yeni idare sisteminin tatbiki, modernleşmenin ve Kazakların yeni idare sistemiyle tanışması gazete vasıtasıyla daha da yaygınlaştırılmaya çalışılmıştır. Kazak halk hâkimleri ve idarecileri gibi Kazaklar arasında mollalar yani imamlar da halk tarafından seçilerek atanıyorlardı. Bu atamalarla ilgili gazete sayfalarında birçok habere rastlanmaktadır. Bunlarla ilgili ve resmî olan bölümden sadece 125 Почётный халат: Rusça bir kelime. Poçyötnıy halat-dereceli şeref hilâtı. Hıl at sözcüğü Rusçaya Arapçadan geçmiştir. 67

77 Kazaklarla ilgili genelge ve atanan imamlarla ilgili haberler araştırmamızın fihrist kısmında incelenip fişlendi. Volost upraviteli [nahiye idarecisi] ve biy olarak seçilen ve atanan Kazaklarla ilgili haberler ise araştırmamıza dâhil edilmedi. Rus yönetiminin bozkırda yerleşmesi geleneksel hayatı değiştirmiştir. Kazak idarecileri seçimleri sırasında zaman zaman Kazaklar arasında birçok sorun çıktığını da görüyoruz. Bu sorunların çoğu da Kazak seçimleri sırasındaki değişik gruplar arasındaki karışıklıklar ve rekabetten kaynaklanıyor. Bu sorunların giderilmesi için de gazetede hem Rus hem de Kazak yazarların yazılarına rastlanmaktadır. Böylece Kazaklar bu konularla ilgili bilgilenmiş olmuşlardır. Bu da gazete vasıtasıyla olmuştur. Örneğin Bıltırğı cılı may ayında Въ Маѣ прошлаго года... (1894 No: 2) başlıklı yazıda Tokbak (Tokmak) uyezdinin Sayak (Sankovsk) volostunda seçim sırasında Kazak gruplar arasındaki karışıklıklar anlatılıyor. Aynı yılın 3. sayısında ise Kéreku (Pavlodar) uyezdinde Kazakların yaşadığı volostlarda 1893 yılında yapılan seçimlerde yaşanan gruplar arasındaki karışıklıklardan söz ediliyor yılının 7. sayısında ise Akmola (Akmolinsk) uyezdinin Nura (Nurinsk) volostunda yapılan seçimle ilgili gelen şikâyetler var. Seçim sırasında adaylar halktan haraç topluyorlardı. Bunun üzerine Bozkır Vilayeti Askeri Valisi 4 İyül 1894 yılı 7541 sayılı genelgeyle bunu yasaklamıştır (1894 No: 31). Yine 1894 yılının 32. sayısında ise seçimler sırasında yasadışı haraç toplayanlara Bozkır Tüzüğü nde öngörülen cezalardan bahsediliyor. Bir başka yazıda da yılları arasında yapılan idareci seçimlerinin usulsüzlüklerden dolayı iptal edilip tekrar yapılacağından bahsediliyor (1894, No: 36). Ayrıca Kazaklar arasında volostnoy upravitel, halk hâkimleri seçimleri genellikle üç yılda bir yapıldığına dair gazetede yayımlanan İlgérgi bolatuğın saylaudar Предстоящіе Выборы (1895 No: 5) başlıklı haberden anlaşılmaktadır. Saylavılardı ḳalayça saylavıdıñ beyanı Какъ должны производиться выборы (1895 No: 8) adlı yazıda seçimlerin nasıl yapılması gerektiğinden bahsediliyor. Seçimler sırasında ne yazık ki partililer arasında ayıplanacak yöntemler kullanılmıştır ve bu yöntemler gazeteye Pavlodar dan gönderilen ve gazetede Alısuvğa tapḳan aylanıñ caḳsı émes ékenligi Неблаговидные пріемы партійной борьбы. (1897 No: 20) başlığıyla yayımlanan yazıda teşhir edilmiştir. Korabay Capanoğlu nun Pavlodar dan gönderdiği ve Kérekudan hat Корреспонденція изъ 68

78 Павлодара (1899 No: 17) başlığıyla yayımlanan mektupta seçim sırasında çıkan karışıklıklar Kazaklar arasında kurultay düzenlenerek giderilmeye çalışıldığı açıklanmaktadır. R. Marsekov, Saylav hem onıñ ahırğı zalalı Сайлау и его вредныя послѣдствія (1899No: 44, 45, 46) başlıklı yazısında seçimlerin Kazak medeni hayatına, ziraatına ve adlî işlerine verdiği zararları örnekleriyle açıklayarak bu konuda okuyuculara bilgi vermiştir. Sın Stepey müstear isimli Alihan Bökeyhan ın Saylauğa çığarğan bir öleniñ Сатира на производство выборовъ (1900 No: 23) başlıklı haberinde ise seçim çalışmalarını anlatan ve Kazakçası manzum, Rusçası ise mensur olan bir hiciv yayımlanmıştır. Bu seçimler öncesinde Kazaklar arasında geçimsizlik ve bölünme meydana geliyor (1901 No: 17). İvan Selitskiy ise Ḳazaḳ ötürükteri ilen ösegi turasınan Киргизскія кляузы (1901 No: 48, 49, 50, 51, 1902 No: 1, 2, 3, 6) başlıklı yazısında Kazaklar arasındaki tezvir, yalan, iftira ve seçim sırasındaki kavgalar ve bunun kötü neticeleri anlatıyor. Söz konusu bu haberler Kazaklar için bir yenilik teşkil ediyorlardı ve Kazak modernleşmesinde en büyük etkiye neden olmakta idi. Yukarıdaki haberlerden de anlaşıldığı gibi Rusların gelişiyle şehirleşme hızla yayılmaya başladı. Şehirleşmeyle birlikte Kazaklar yeni idare sistemi ile tanışmaya başladılar. Tanışmakla kalmayıp bu sistem kendileri de uygulamaya koydular veya uygulatıldı. Böylece Kazaklar eski konar-göçer hayattan yerleşik hayata geçtiler. Kendi aralarındaki idareciler bu yeni sisteme göre seçilip atanır oldu. Hatta Kazak gruplar arasındaki anlaşmazlıklar ve sorunlar gazete sayfalarına yansıyarak bunlara çözüm olabilecek haberler yayımlanmıştır. 2-Kazak mahkeme sistemi: Kazakların mahkeme işlerine bakan halk hâkimleri de volost idarecileri gibi seçilerek atanıyordu. Bilindiği gibi Kazaklar arasında mahkeme işlerine halk hâkimleri olan biy ler bakıyordu. Bunlar genelde halkın ileri gelen aksakal ları arasından seçiliyordu. Dala Vılayatınıñ Gazeti nin resmî kısmında biy lerin atanma haberlerine sık sık rastlanmaktadır. 69

79 Gazetenin daha ilk yılının 8. sayıdaki (Afisiyalnıy) yağni afisiyalnıy dégen söz ilen barşa uluḳlarnıñ buyrıḳları yazılatuğın nèrseler, Sirkular yağni cariye-i buyuruḳnama, Dala Vılayatını biylep turğuvçi général-gubernator hazeratlarnıñ her bir Ḳazaḳlarnıñ davalarına davérnay bolgan Oruslarğa Ḳazaḳ halḳnıñ öz aralarunda bolmış davalarına kırisuvge ruhsat coḳtur Часть Оффиціальная, Циркуляръ, Господина Степнаго Генералъ-Губернатора, O воспрещеніи повѣреннымъ изъ русскихъ участвовать за киргизовъ въ дѣлахъ киргизскаго народнаго суда (1888 No: 8) adlı yazıda, Dala Vilayeti askeri valisinin Rusların Kazak halk mahkemelerinde mahkeme işlerine karışmaları ve Kazakların yerine vekil olarak işlere bakmalarını yasaklayan genelgesi yayımlanmıştır. Bu da gösteriyor ki Rus idaresi ilk başlarda Kazak mahkeme işlerine özellikle Rusların karışmalarını yasaklamaıştır. Böylece Kazaklara kendi işlerinizde siz serbestsiniz ve bu serbestlik de yine bizim himayemiz vasıtasıyla mümkün olduğu mesajını vermek istemiş olabilirler. Aşağıdaki haberlerden de görüleceği üzere Ruslar kendi adlî sistemini yavaş yavaş ve örneklerle anlatarak Kazaklar arasında yaygınlaştırmaya çalıştılar. Böylece Kazak adlî sistemi itibarsızlaştırılarak çağdaş mahkeme sistemlerine geçiş hızlandırılmış oldu. Bunu da gazete sayfalarında yayımladıkları haberlerle yaptılar. Zamanla Rus mahkemeleri yaygınlaştırılarak Kazak halk mahkemeleri tamamen ortadan kaldırılmıştır. Rusların daha 1734 yılında İmparatoriçe Anna İoannovna tarafından Küçük Cüz Kazaklarına örf-adetlerini ve özellikle de Kazak halk biy mahkeme işleyişini iyice öğrenmek için ober-sekretar 126 statskiy-sovetnik 127 İvan Kirilov un gönderildiğini, A. Krahalev in, Èñgüme, Ḳazaḳdar burunğı zamandağı biylerdiñ biylik ḳıluvı Фельетонъ, Киргизы. Древній судъ біевъ (1888 No: 48) adlı yazısından anlaşılıyor. Görüldüğü gibi Ruslar ilk önce Kazak yargı sistemiyle ilgili bilgi edinmeye çalışmışlardır. Dala Vılayatınıñ Gazeti nde bu yazıyı tamamlayan ve konuya açıklık getiren bir yazıya rastlanmaktadır. Gazetenin tercümanlarından Sultan Gazin in Èñgüme, 126 Обер-секретарь: Rusya da 1917 yılına kadar Kıdemli sekreter, Kilise Meclis Başkâtibi veya Senato Başkanı rutbesi. 127 Статский-советник: 1917 yılına kadar Rusya da çeşitli sınıflarda verilen sivil rutbe. 4. ve 5. snıf statskiy-sovetnik rutbesinde olan birisi vali ve vali yardımcısı görevlerinde bulunabilir. 70

80 Burunğı zamandağı Ḳazaḳlardıñ biylik ḳıluvı Фельетонъ, О древнемъ судопроизводствѣ Киргизовъ (1888 No: 51) başlıklı yazısında, Kazak halk hâkimleri olan biy lerle Kazak halk mahkemelerin düzeni ve mahkemelerde olan yeniliklerden bahsedilmektedir. A. Ye. Alektorov un Hanskaya Stavka dan yazdığı ve gazetede Ḳazaḳḳa biylerdiñ hükminiñ ḳanday ékeni Нуженъ ли для Киргиза судъ біевъ? (1890 No: 2) başlığıyla çıkan yazıda ise Kazak halk biy mahkemesinin gerekli olup olmadığı sorgulanıyor ve yazının sonunda Kazakların kendi örf-âdetlerine çok bağlı olduklarından dolayı sorunlarında şeriat kurallarına değil biylere başvuruyorlar. Şeriat kurallarına ve mollalara ise sadece miras ve nikâh işlerinde başvurdukları ve bu durum Rusları sevindirdiği bildiriliyor. Yusuf Köpeyev, Kéçe izdiñ küni Поговорка (1890 No: 11) başlıklı yazısında eski zamanlarda Büyük Cüz de Uysün Tüle ile Süyündük kabileleri arasında onlarca yıl devam eden kan davasının Edige adlı biyin çözmesinden bahsediyor. Görüldüğü gibi o dönemde eski zamanlardaki iyi idareye karşı duyulan bir özlem vardır. Haberler arasında Sergiopol uyezdinin Ayagöz volostunun idarecisi Kazak Bekbos Kabatayoğlu nun bir Kazağa karşı şiddet kullanıp ve işkence yapmasından dolayı Rus mahkemesi tarafından cezaya çarptırıldığı 12 nçi İyünde nomer 100 inçi 12-го іюня, 100 (1890 No: 27) başlıklı haberde bildiriliyor. Bu habere göre Kazak halkı arasındaki anlaşmazlıklar Kazak halk mahkemelerinde görülüyor. Kazak idareciler ise her ne kadar Kazak olmasına rağmen idareci olduklarından dolayı Rus idarî sisteminde ve Rus kanunlarına göre yargılanıp cezalandırılıyorlardı. Görüldüğü gibi Ruslar artık Kazak halk mahkemesiyle Rus mahkemesini ayırarak görevlerini belirlemeye çalışıyorlar. Kendi idare sistemini uygulamaya başlayan Ruslar bozkırdaki yerel idareler için tüzük hazırladılar. Bu yerel idare tüzüğünde Kazak hayatını düzenleyen maddeler vardır. Daha doğrusu maddelerin çoğu Kazakları ilgilendiriyor. Bu maddelerin bir kısmı Dala Vılayatınıñ Gazeti nin sayfalarında yayımlanmıştır. O zamana kadar kendi halk mahkeme hukuku ile idare olunan Kazaklar artık Rus hukuku karşısında da sorumlu tutulmuşlardır. Böylece çağdaşlaşmanın ve çağdaş kanunlarla tanışmak yine 71

81 gazete vasıtasıyla olduğunu görmekteyiz. Gazetede yayımlanan Ḳazaḳ curtınıñ tirgev hükmi haḳḳında (Ḳır oblasdarın biylev turadağı polocéniyadan alındı) Народный судъ у Киргизовъ (Извлечено из Положенія объ управленіи степными областями) (1891, No: 4, 5, 7, 14) başlıklı imzasız yazıda, Bozkır İl Yönetim Tüzüğü nden daha çok Kazak halk hâkimleri olan biy lerin seçimlerini, kimlerden seçilebileceğini, sayı ve görevlerini, bakabileceği davaları belirleyen maddeler alınarak hem Kazakça hem Rusça yayımlanmıştır. Bu yazıya bakılırsa biy lerin Rus gubernatorlar [vali] tarafından atandıkları ve onlara bronz rozetin bile verildiğini öğreniyoruz. Bu bile o zamana dek Kazak toplumunda görülmemiş bir olay olabilirdi. Yazının devamında ise -her ne kadar Ruslar Kazakları adlî olarak kendi içlerinde serbest bıraksalar da- davanın sonucundan memnun olmayanın başka bir mahkemeye başvurarak davasının orada görülebileceğinden bahsediliyor. Böylece bu yazılardan Rus yönetimi Kazak halk mahkemesine olan güveni sarsarak zamanla bu mahkemelerin ortadan kaldırılmasına zemin hazırlanmış olduğu anlaşılmaktadır. Kısaca bu yazı o dönemdeki Rus sömürge sistemini ayrıntılı olarak öğrenmek isteyenler için önemli bilgiler içermektedir. Zaman zaman Kazak toplumunda çıkan çeşitli ihtilaflar biy ler tarafından düzenlenen kurultaylarda giderilmeye çalışılıyordu. Askerî vali Sannikov un 1892 yılında yayımlanan genelgesinde biy lerin kurultay düzenleme kuralları belirtiliyor (1892 No: 52) yılından itibaren ise davaların daha çok Rus mahkemelerinde görüldüğü gazete yayımlanan yazılardan anlaşılmaktadır. Gazetede Kazak halk mahkemeleriyle صوطتاغی ( cumuslar ilgili haberler yok denecek kadar azalmıştır ve Sottağı tirkelgen Судебныя (طيركالكان дѣла başlığı altında Rus mahkemesinde görülen جوموسالر davalarla ilgili haberler yayımlanmıştır (1894 No: 9). Örneğin 17 Dekabr günü Akmola (Akmolinsk) oblastinin mahkemesinde Omsklu Yahudi meşan [küçük tüccar] Matus Don yargılanıyor (1894 No: 1). Bu mahkemelerde Kazakların ve Kazaklarla ilgili davalar bile görülmüştür (1894 No: 11, 15, 24, 28, 31, 41, 1895 No: 19, 1896 No: 9, 10, 1897 No: 6, 1899 No: 9) ve Kazakların dil bilmemelerinden dolayı başlarına gelenler ve bu konuyla ilgili tavsiyelere yer verilmiştir (1894 No: 14). Bu yıllarda Kazak halk mahkemeleriyle ilgili yazılara da rastlanmaktadır yılının 16, 17, 21, 72

82 22. sayılarındaki G. F. Kovalevskiy in bir kaç yazısı bunun en iyi örneğini teşkil ediyor ve bu yazıda halk mahkemeleriyle ilgili geniş bilgi verilmektedir. Kazak Ahmet Aldabekov, Pabladar uyazınañ cazılıp ciberilgen habar Корреспонденція Изъ Павлодара (1894 No: 20) adlı yazıda, Kazak yerleşim yerlerindeki olaylara yerel halk mahkemelerin ve Rus yerleşim yerlerdeki olaylara da Rus mahkemesinin bakması gerektiğini hatırlatıyor. Ayrıca zaman zaman ve çeşitli nedenlerden dolayı Kazak halk mahkemelerinde görülen davalar, o mahkemenin elinden alınıyor. Bağzı bir sotḳar buzaḳı cumıslardıñ biylerdiñ ḳol astında téksériluvge tiyişli bolmaytuğınınıñ beyanı Объ изъятіи дѣлъ по нѣкоторымъ преступленіямъ изъ вѣдѣнія народнаго суда (1894 No: 42) başlıklı imzasız yazıda, Kazak halk mahkemesinde yürütülen birkaç dava biylerden alınmıştır ve devamında da bunun hangi şartlarda olacağı açıklanmıştır. Ayrıca Kazak halk mahkemeleriyle ilgili bilgi veren Rus yazarların yanında Kazak yazarların yazıları Dala Vılayatınıñ Gazeti nde görülmektedir. Örneğin Köşpeli Kazakbayoğlu nun Ḳazaḳ biyleriniñ cumıslardı tékseretuğanı turasınan О Киргизскомъ Народномъ Судѣ (1894 No: 46) başlıklı yazısında halk mahkemelerinin yönetmenlik eksikliğinden dolayı görevi kötüye kullanılabileceğinden bahsediliyor. Esenbay Daviletoğlu ise Sothorlar hem halḳdıñ biyligi Ростовщиство и народный судъ (1895 No: 35) adlı yazıda tefecilikle ilgili bilgi verdikten sonra bunun önüne geçen ve halk tarafından bilinmeyen halk mahkemesi kanunundan bahsediyor. Kazakların Rus kanunlarını yeterince bilmemeleri bir takım problemlere sebep olmakta idi. Bu yüzden Dala Vılayatınıñ Gazeti nde Rus kanunlarını açıklayan yazılar yayımlanmıştır. Örneğin N. Maksimov un Dala Vılayatındağı obloslardıñ tirgevi turasınan О судопроизводствѣ въ степныхъ областяхъ (1895 No: 47, 49, 1896 No: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 12, 13, 18, 21, 24, 33, 34, 35) adlı yazı dizisinde Dala Vilayetindeki mahkemelerin yargılama usulü ve yargı işlemleriyle ilgili geniş bilgi verilmiştir. Bu yazı başlı başına hem çok açıklayıcı hem de o dönemdeki mahkemeyle ilgili belki de birçok sayıda yayımlanmış en uzun yazı dizisinden oluşmaktadır. Ayrıca bu yazılarda bozkırdaki mahkeme meselesi ve usulüyle ilgili geniş bilgiler verilmektedir. Böylece Kazaklar gazetede yayımlanan yazıları Rusça kısmının yanında 73

83 Kazakçasını da takip etmişlerdir ve bu mahkemelerle ilgili geniş bilgi öğrenme imkânına sahip olmuşlardır yılı gazeteye gelen Kazak davaları ilgili geniş bilgi verilmesi talebi üzerine yine N. Maksimov Ḳazaḳ isin tékséruge kimge tiyüsti bolatını Подсудность киргизскихъ дѣлъ (1896, No: 47, 48) başlıklı yazısında Rus mahkemelerinde görülen cezaî ve hukuk Kazak davaları ve bunların davaya göre hangi mahkemede görülmesi gerektiğiyle ilgili bilgi verilmektedir. Buna göre 1896 yılına gelindiğinde Kazak mahkemelerine başvuranlar git gide azalmıştır ve bir yandan bu mahkemelerin işlevselliği tartışılmaktadır. Aynı yıl içerisinde ise Otunçı Alcanov, Biylerdiñ bitimleri «Эреже» одного чрезвычайнаго съѣзда народныхъ судей (1896 No: 48, 49, 50) adlı yazılarıyla Kazak halk mahkemelerine bakan biylerin 1896 yılının yaz aylarında yaptıkları kongre ve çeşitli konularda aldıkları kararları yayımlamıştır. Bunun nedeni, Kazak mahkemelerinin yukarıdaki durumdan bir çıkış yolu arıyor olmalarından olmalıdır. Çünkü bu mahkemeler artık işlevselliğini git gide kaybettiği anlaşılmaktadır. Zaten XX. yüzyılın daha ilk yıllarında Kazak halk mahkemeleri Ruslar tarafından kapatılmıştır. Aman Kulcabayoğlu, Sémeyden kélgen hat Корреспонденція изъ Семипалатинскаго уѣзда (1897 No: 10) başlıklı yazısında N. Maksimov un 1896 yılının 52. sayısında çıkan tefecilerle ilgili kanun haberine yorumda bulunuyor. Ayrıca yazıda başından geçen bir olayda halk mahkemesi tarafından yanlış karar verildiği anlatılıyor. Bu yazı üzerine gazete idaresi, konuyla ilgili başvurabileceği başka makamları bildiriyor. Böylece Kazak halk mahkemeleri yıpratılarak halk nazarında itibarı sarsılmaya çalışılmaktadır yılında yine N. Maksimov imzalı Ḳazaḳ arasındağı biyler tirgevge tiyişli cumısdar turasınan Подсудность дѣлъ, подлежащихъ рѣшенію киргизскаго народнаго суда (1897 No: 15) başlıklı yazıda, biy lerin davaları cezaî ve adlî hukuka göre ayırmamaları ve buna göre yapılan yeni düzenlemelerden söz ediliyor yılının 21. sayısında N. Maksimov, Kazak halk mahkemelerini ilgilendiren ve unutulan bir kanun maddesinden bahsediyor. 74

84 Gazetenin bir sayısında çıkan mahkeme reformuyla ilgili haber üzerine Babay Berkut müstear isimli Kazak yazarın Zaysan dan gönderdiği mektupta, bozkırda halkın yeni açılacak olan cana sud [yeni mahkeme] un biy mahkemelerini etkileyip iyileştireceğinden bahsediliyor. Bu yazı üzerine N. Maksimov imzalı Caña sud Новый судъ (1898 No: 8) adlı yazıda yeni mahkemelerle ilgili gelen mektuba cevap veriyor ve açılacak olan yeni mahkemelerin biy mahkemeleriyle ilgisinin olmadığı ve bu mahkemelerin özellikleriyle açılma sebeplerinden haber veriyor. Ve N. Maksimov un Caña sud Новые суды (1898 No: 11) adlı yazısında bu yeni mahkemelerin açılış tarihi ve açılacak olan bölgelerden söz ediliyor. Görüldüğü gazetenin yayın hayatına girmesinden on yıl sonra Kazak halk mahkemelerine alternatif olarak yeni mahkemeler ve bu mahkemeleryle ilgili çeşitli bilgiler gazete sayfalarında yayımlanmıştır. Bu da modernleşmenin ve özellikle adlî işlerdeki gelişmeler ve yeniliklerin gazete vasıtasıyla yapılmaya çalışıldığının en iyi örneklerindendir. Zaman zaman halk mahkemelerinde biyler tarafından davalarda çeşitli tavizler verilmiştir. Gazetede yayımlanan Aḳ padşa-yi ağzam hazretleriniñ buyruğı Высочайшее повелѣніе (1898 No: 30) başlıklı yazıda Çar, mahkemelerde tavizlerin verilmesini yayımladığı bir fermanla yasaklamıştır. Kazak mahkeme ve mahkeme işlerine Ruslar tarafından ilgi her geçen gün artıyordu ve çeşitli araştırmalar yapılıyordu yılında S. A. rümuzlu yazar, göçebe halkın hakem (treteyskiy) mahkemelerinin yetkileriyle ilgili bir yazı yayımlamıştır (1898 No: 48, 49) yılında ise yine S. A. rümuzlu yazarın bir başka yazısında ise Kazak mahkemelerinin verdiği hüküm ve hükmün öneminden bahsedilerek bu alanda önemli bilgiler verilmiştir (1899 No: 7, 8). Bazı dönemlerde ise mahkemelerde davacılardan yüksek para isteyip kendi ceplerini düşünen halk hâkimleri atasözlerde kargalara benzetiliyorlar. Bu anlaşmazlıkları gidermek için kurultaylar düzenleniyor ve bu sorunlar giderilmeye çalışılıyor (1899 No: 17). Bir başka ve sadece Rusçası olan Военнымъ министромъ разработанъ... (1899 No: 30) adlı haberde Türkistan bölgesinde halk mahkemesinin kurulması için Askeri Bakanlık tarafından hazırlanan ve Adalet Bakanlığı na gönderilen proje 75

85 gündeme getiriliyor. Gazetenin muhabiri Dökey Baycumırov un Köp Köl syezi Съѣздъ На Озерѣ Кубъ-Куль (1899 No: 41, 42) adlı haberinde ise Kazaklar arasında at hırsızlığı, başlık parası, mahkeme ve hukukî işlemlerle ilgili Bayan Avıl civarındaki sekiz volost Köp Köl gölü civarında olağanüstü kurultay düzenleyip bu problemlerle ilgili kararlar alındığını öğreniyoruz. Rus idaresi zaman zaman kendi mahkemelerini tanıtmak amacıyla halkın önünde bölge mahkemelerinde davaları görüyorlar. Örneğin gazetenin Kökçetav muhabirinin gönderdiği ve Kökçetavda bolğan okrucnoy sud Окружный Судъ (1899 No: 47) başlığıyla yayımlanan haberde, Omsk Bölge Mahkemesi nin halk üzerinde bıraktığı olumlu etkiden bahsediliyor (1899 No: 47). Rus yazarların Kazak halk mahkemeleriyle ilgili yazdıkları yazılara cevap olarak Kazak aydınlar da yazı yazmışlardır. Örneğin 1900 yılında üniversite öğrencisi R. Marsekov Kazak biy halk mahkemesiyle ilgili Ḳazaḳ biyderiniñ tékşeruvderi Отдѣлъ Киргизскій Народный Судъ (1900 No: 1, 2) adlı yazı yazmıştır. K. Capanov un Kızılcar dan (Pavlodar) verdiği haberde ise Kazaklar birkaç sene önce Ruslardan kaçınıp onları kâfir olarak görüyorlardı ve zamanla da Ruslara ve Rus mahkemelerine güvenlerinin arttığı ve artık Rus mahkemelerinde Kazakların davalarının görüldüğünden bahsedilmektedir (1900 No: 6). Bu haber bile başlı başına modernleşmenin iyi bir örneğidir. Kırkı (Kopçik) imzasıyla Karkaralı dan gönderilen mektup gazetede Biylik hikayeti Матеріалъ характеристикъ Бійскихъ рѣшеній (1900 No: 17) başlığıyla yayımlanmıştır. Yazıda Kazak biy mahkemesinde görülen bir davada verilen yanlış karardan bahsediliyor ve yazar bunun gibi haberlerin emsal teşkil etmesi için gazete sayfalarında yayımlanmasını istiyor. Yine Kazak aydınlarında D. Turanov un Ḳazaḳ rèsimderi Обычное право киргизовъ (1900 No: 39, 40) başlıklı yazısında Kazak halk mahkemesiyle ilgili detaylı bilgiler verilmiştir. Turanov un yazısının yanında Orta Cüz müstear isimli Kazak yazarın, Édigeniñ töresi Судъ Эдыге (1900 No: 47, 48) başlığıyla ve eski dönemlerde yaşayan Edıge nin müşkül sorunlara bulduğu çözümleri anlatan masal yayımlanmıştır. 76

86 Ve Ruslardan beklenen adım fazla gecikmiyor. Kuryer gazetesinden alınan ve Dala Vılayatınıñ Gazeti nde Ministir yustitsade При Министерствѣ Юстиціи... (1901 No: 13) başlığıyla yayımlanan haberde, Adalet Bakanlığı nda Kazak ve Kalmukların halk mahkemelerinin kaldırılıp yerine sulh mahkemelerini kurma çalışmasının tamamlandığı bilgisi veriliyor. İdareci seçimleri yanında Kazak halk mahkeme sistemiyle bunların işleyişiyle ilgili birçok haber yayımlanıp bunlardan okuyucular haberdar edilmeye çalışıldı. Hem bu haberlerden bu mahkemelerin zamanla nasıl itibarsızlaştırılıp yerlerine Rus mahkemelerinin kurulduğuna da gazete sayfalarında şahit olmaktayız. Böylece gazete Kazakların modernleşmesinde her ne kadar geniş kitleye ulaşamamışsa da önemli rol oynamıştır diyebiliriz. 3-Vergi meselesi: Kazak toprakların idarî merkezlere taksim edilmesiyle Kazaklar arasında yerleşik hayata geçiş ve şehirleşme hız kazandı. Böylece Rus yönetimi vergileri daha iyi ve eksiksiz toplayabilmiştir. Rus yönetimi, Kazaklardan çadır başı, hayvan başı, evrak harcı ve damga vergisi, vs. olmak üzere çeşitli vergiler alıyordu. Bu tür vergilerle ilgili Dala Vılayatınıñ Gazeti sayfalarında birçok haber yayımlanmıştır. Örneğin 1888 yılının 3. sayısındaki resmî bölümdeki bir haberde her kibitka [çadır] başına belirli bir miktar vergi alınması öngörülüyor ve vergilerin düzenli ve vaktinde alınmasında yardımcı olan idareciler ödüllendiriliyordu. Yukarıda Kazak idarecilerine yardımlarından dolayı çeşitli takdirname, nişan ve kaftan verildiğinden bahsetmiştik. İşte verilen bu ödüllerin bir kısmı da vergilerin zamanında ve eksiksiz toplanmasından dolayı verilmiştir yılının 18. sayısındaki yazıda Dala Vilayeti askeri valisinin idarecilere gönderdiği genelgede toprakların doğru orantıda bölünüp çadır vergilerinin ayarlanması ve toprakların hangi şart ve durumlarda kiraya verilebileceğinden bahsedilmektedir. Zaman zaman halk çeşitli nedenlerden dolayı vergilerden belirli bir süreliğine muaf tutulabiliyordu. İşte 1888 yılının 21. sayısındaki bir haberde, Almatılılar depremden dolayı beş yıllığına Çar tarafından vergiden muaf tutulmuşlardır. Yine aynı yılın 43. sayısındaki bir haberde vergilerin usulsüz ve düzensiz toplandığına dair gelen 77

87 şikâyetler üzerine askerî vali bunun önüne geçmek istemiş ve Kazakların durumuna göre vergi alınmasını düzenleyen bir genelge yayımlamıştır. Tabi vergileri fazla toplayanlar da cezasız kalmamıştır yılının 47. sayısında Tokmak uyezdinin İsankul volostunun [nahiye] volostnoy upraviteli [nahiye idarecisi] ve adayı fazla vergi topladıklarından dolayı görevlerinden alınarak yerlerine başkaları atanmıştır yılına gelindiğinde bölgede vergi müfettişi daireleri açılmıştır. Söz konusu haber Afisiyalnıy (Yağni buyruḳdar cazılatın bölegi) Отдѣлъ Оффиціальный (1894 No: 5) ve Zamat alım aḳçalardıñ ustınan ḳarap turatuğın mahkemesi Податная Инспекція (1894 N0: 6) başlıklı yazılarda müfettişlerin kimlerden olabileceği ve görevleri hakkında yazılar yayımlanmıştır yılının 9. sayısındaki Buyruḳdar cazılatın bölegi, Cetisuv oblosınıñ vayannay gubernatorınıñ orının biylep turğuvçiniñ cariye aytılgan buyruğı Отдѣлъ Оффиціальный, Циркуляръ И д. Военнаго Губернатора Семирѣченской области başlıklı yazıda halkın okuma yazma bilmediğinden dolayı onları kandırarak fazladan vergi toplayan idarecilerin bu yolsuzluğu bir genelgeyle yasaklamıştır. Ayrıca dönem dönem hangi mal varlığından vergi alınıp alınmayacağı Buyruḳdar cazılatın bölegi, Ḳır Vılayatınıñ general gubernatorınıñ buyruḳları Отдѣлъ Оффиціальный, Приказы По Степному Генералъ-Губернаторству (1897 No: 9) ve Rusya da ikamet yerine göre hazine yararına alınan vergilerin bir kısmının kaldırıldığı Buyruḳdar cazılatın bölegi, Padşahı ağzam hazretleriniñ fermanı Отдѣлъ Оффиціальный, Высочайшее повелѣніе, Объ отмѣнѣ сборовъ взимаемыхъ въ пользу казны съ видовъ на жительство (1897 No: 22) başlıklı haberlerden anlaşılmaktadır. Dönem dönem de vergilerle ilgili Maliye Bakanlığı tarafından yeni düzenlemeler yapılmıştır (1890 No: 6, 7). Herhalde Kazaklar arasında yerleşik hayata geçiş artmış olmalı ki artık vergilerle ilgili askerî valinin düzenlemeleri gecikmiyor. Gazetenin 1899 yılının 9. sayısının resmî kısmında General Leytenant İvanov un yayımlanan genelgesinde, Cetisuv (Semireç ye) oblastinin uyezdlerinde [kaza, ilçe] yerleşik ve göçebelerden alınan vergilerin ölçüsü tayın edilmiştir. O dönemde göçebelerden vergi alınması meselesi devlet kurumlarında görüşülüp konuşulan konuların başındadır. Bunu Высочайще утвержденнымъ 10 мая... (1899 No: 23) başlıklı yazıdan anlaşılmaktadır. Bu yazıda vergi meselesinin Devlet 78

88 Kurulunda görüşülüp onaylanması ve yürürlüğe girdiğinden bahsedilmiştir. Земскій сборъ въ Степи (1899 No: 30) başlıklı yazıda ise Devlet Kurulu tarafından Dala Vilayeti göçmenlerinden alınacak vergi miktarının onaylandığı yazılıyor. Halkın vergileri yüksek bulması ve özellikle ticaret vergisinin yüksek olmasından dolayı bu durumun ele alınacağı bir kongrenin düzenleneceği haberi de verilmiştir (1901 No: 21). Araştırmamızda vergiyle ilgili yüze yakın habere rastlayıp onları fihriste dâhil ettik ama konumuzla doğrudan doğruya ilişkili olmadığından burada daha fazla söz etmeye gerek duymuyoruz. 4-Rus göçmenleri meselesi: Tarih boyunca genellikle hayvancılıkla uğraşan Kazakların bir kısmı uçsuz bucaksız bozkırda konar-göçer hayatı sürmekte idiler. Yerleşik olanlar daha çok güney bölgelerde yaşıyorlardı. Bu yüzden Kazaklar bozkırda şehirler kurmayıp yerleşik hayata pek geçmemişlerdi. Rus yönetiminin bozkırdaki yayılması sırasında kurdukları kale şehirlere Rusya içlerinden göçmenler getirip yerleştirdiler. Zamanla bu şehirlerin etrafında Kazaklar da yerleşmeye başlamıştır. Öyle ki günümüzde bile Kazaklar şehirleri kala olarak adlandırıyorlar. Getirilen göçmenlere verilen topraklar Kazakların ellerinden alınan verimli topraklar idi. Gazete sayfalarında göçmenler ile ilgili az da olsa birkaç haber yayımlanmıştır. Kazakların şehirleşip yerleşik hayata geçmesinden bahsederken bunların nedenlerinden biri de Rus göçmenlerin Kazak topraklarına yerleşmeleri veya yerleştirilmelerini sayabiliriz. Şüphesiz Rus göçmenleri meselesi tarih boyunca en büyük sorunların başında gelmiştir. Ruslar tarih boyunca ele geçirdikleri yerlere kendi köylülerini getirip yerleştirmekle meşhurlar. Kazaklar da buna karşı çıkıyorlardı. İşte gazete sayfalarında bu meseleyle ilgili bir takım yazılar yayımlanmıştır. Rusların yazılarında göçmenlerin yerleştirilmesiyle bunun bölge için örnek olması açısından gerekli olduğu sonucuna varabiliriz. Kazaklar ise buna karşı çıkmışlardır. Çünkü ellerindeki en iyi otlaklar yani topraklar alınarak bu göçmenlere verilmiş ve Kazakların hayvancılık yapabileceği verimli topraklar azalmaya başlamıştır. Bunun sonucunda da Kazaklar arasında ister istemez fakirleşme baş göstermiştir. Bu sorunların giderilmesi 79

89 için gazatede Kazakların yerleşik hayata geçip hayvancılıktan çok ekincilikle uğraşmaları gerektiğini salık veren haberlere sıkça rastlanmaktadır. Rusların verimli topraklara el koyup bölgelere yerli halkın yerleşmesini yasakladığı 4 nçi İyülde 1891 inçi cılda nçi nomer ilen, barça uyeznay hem uçaskavay naçalniklerge 4-го іюля 1891 г., 12453, Гг. уѣзднымъ и участковымъ начальникамъ (1891 No: 27) başlıklı yazıda açıkça görülmektedir. Bu yazıda, Rus idaresi Sırderya oblastindeki boş topraklara Rus göçmenleri yerleştirmeyi planlamaktadır. Bunun üzerine Cetisuv oblastinin askeri valisi bu bölgeye Cetisuv oblastindeki Kazakların yerleşmesini men eden bir genelge yayımlamıştır. Stepan Artemenko nun Rusya işinen mucıkdardıñ ḳır vılayatına kelgen turasınan По поводу переселенія крестьянъ изъ внутреннихъ губерній Имперіи въ Степныя области (1896 No: 30) başlıklı yazısında ise Kazak topraklarına Rusya nın iç bölgelerindeki Rus köylülerin yerleştirilmesi meselesinden bahsedilip göçmenlerin daha yeni zamanda gelmeye başladığı ve göçmen yerleşmecilerin tarihçesi hakkında kısa bir bilgi verilmiştir. Gazetede yayımlanan Ḳazaḳ halḳınıñ arasında égın égıp tèrbiye étbekdiñ mèslihatı О необходимости развитія земледѣлія среди киргизскаго населенія (1894 No: 10) başlıklı yazıda, göçmenlerin gelişini azaltmak için Kazakların Tatar, Sart ve Döngenler gibi yerleşik hayata geçmeleri ve ziraatla uğraşmaları gerektiği anlatılmıştır. Göçmenler yerleştikleri yerlerde Ruslar bir takım araştırmalarda bulunmuşlardır. Örneğin S. T. G. gazetesinden iktibas edilen Torğay oblosınan avğan mucıkdarğa ḳala Вмѣстѣ съ образованіемъ... (1898 No: 15) başlıklı yazıda, Torğay oblastinde göçmenler için kurulan bölgelerde iktisadî ve istatistikî araştırmalar yapılacağı haber verilmiştir. Sib.[irskiy] Lis.[tok] gazetesinden alınan ve Égin hem badşalıḳ mülkdi Къ переселенченскому вопросу (1899 No: 3) başlığıyla yayımlanan yazıda, Bayındırlık ve Tapu Bakanlığı Sibirya daki göçmenlere boş arazileri ağaçlandırmayı öğretecek ekip göndereceğinden haber verilmiştir. Bu da gösteriyor ki göçmenlerin uyum sağlamaları için her türlü yardım yapılmış ve sorunları yakından takip edilerek onlara destek verilmiştir. Yine aynı gazetenin aynı sayısından alınarak Переселенческіе поѣзда başlığıyla çıkan yazıda da Ulaştırma Bakanlığı her göçmen 80

90 treni için bir sağlık vagonunun ekleyeceğini öğreniyoruz. Böylece göçmenler yerleştirildikten sonra dönem dönem durumları takip edilerek gereken eksiklikler giderilmeye çalışıldığı bu haberlerden anlaşılmaktadır. Biyılğı cılı Sibiriye cayune Крайне безотрадное положеніе... (1901 No: 15) başlıklı yazıda Sibirya daki göçmenlerin kötü durumda oldukları ve bunlar için bir fonun kurulacağından bahsedilmiştir. Son olarak da göçmenlerin oldukları yerlerde göçmen sayısını artırmak için bölgede eksiklikleri gidermek amacıyla bölgeye araştırma heyetleri gönderilmiştir. Örneğin Gazét aytuvdarınça gosudaristifinoy imuşistf ilen По сообщенію газетъ, въ... (1901 No: 20) başlıklı yazıda, Devlet Tarım ve Varlık Bakanlığı Türkistan Bölgesi nin göçebe halkının yaşayış tarzını, doğa, tarihi ve ekonomik-istatistiksel yönden araştırmak ve Rus göçmenlerin sayısını artırmak amacıyla bölgeye araştırma heyeti gönderileceğinden bilgi verilmiştir. S. A. imzalı Ḳazaḳdıñ cer davı hem onıñ bitimi Поземельные Споры Киргизовъ (1898 No: 50, 51) başlıklı yazıda Kazakların ekin ve hayvancılık için ayrılan toprak ve muhacir Rus köylülerine verilen toprak meselesiyle ilgili anlaşmazlıklar ve bununla ilgili Rusların çıkardıkları kanunlarla ilgili bilgi veriliyor. Cetisuv gubernator hazeratlarınıñ özi 2 nçi Mayda Тотъ же Губернаторъ, приказомъ (1901 No: 20) başlıklı yazıda, Cetisuv (Semireç ye) askerî valisinin Rus köylülerinin gerekli izni olmadan Kazakların topraklarına yerleşmeyi yasaklayan ferman çıkardığı yazılıyor. Demek ki Rus yerleşimi planlı ve kontrollü bir şekilde yapılmıştır. Rus göçmenleriyle ilgili haberlerin gazete sayfalarında yayımlanıp tartışılması bile o dönemde Kazaklar için bir ilkti diyebiliriz. Çünkü verimli Kazak topraklarının ellerinden alınarak Rus göçmenlerine veriliyordu. Gazete sayfalarında az da olsa bu tür haberler yukarıda tespit edilerek araştırmanın fihrist kısmına da dâhil edilmiştir. Gazete sayfalarında göçmenlerle ilgili haberlerin yayımlanıp bu meselenin haber konusu edilmesi bile modernleşmenin en önemli unsurlarındandır. Çünkü o zamana kadar bu tür haberler Rus yönetiminin aleyhine olduğu için göz ardı edilerek fazla haber konusu olmamıştır. Buna rağmen gazetede az da olsa bu tür haberler yayımlanmıştır. Hem de Rus ve az sayıda Kazak yazarların imzasıyla yayımlanmıştır. 81

91