Avrasya Lokantası

DA 29 KAPAK (RUSYA):Mizanpaj 1 22.09.2009 17:17 Page 1

ЕЖЕКВАРТАЛЬНЫЙ МЕЖДУНАРОДНЫЙ КУЛЬТУРНО-ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫЙ ЖУРНАЛ 3 AYLIK ULUSLARARASI DÜŞÜNCE VE KÜLTÜR DERGİSİ

29 ЛЕТО YAZ 2009

Туркменистан возрождается с Бердымухамедовым Türkmenistan Berdimuhamedov’la yeniden doğdu

Казань, город молодежи мира, готова к Универсиаде-2013 Dünya gençlerinin şehri Kazan, Universiade 2013 olimpiyatlarına hazır

Десятилетие Платформы "Диалог Евразия" Diyalog Avrasya Platformu’nun 10. yılı

Айтматов: лицо литературы нашего времени

Aytmatov: Çağımızın edebi yüzü

ЛЕТО YAZ 2009

ИНТЕРВЬЮ С РЕКТОРОМ МГУ ВИКТОРОМ САДОВНИЧИМ

29

ЯЗЫК, ЗАНИМАЮЩИЙ ПЯТОЕ МЕСТО В МИРЕ

От старосты курса– до ректора

У русского языка большое будущее

MDÜ REKTÖRÜ VİKTOR SADOVNİÇİY İLE RÖPORTAJ:

DÜNYADA EN YAYGIN BEŞİNCİ DİL

Sınıf temsilciliğinden rektörlüğe

Rus diline ilgi artıyor

DA 29 KAPAK (RUSYA) AD:Layout 1 22.09.2009 21:10 Page 1

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:34 Page 1

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:34 Page 2

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:34 Page 3

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:34 Page 4

от редактора editörden

Диалог с Айтматовым Aytmatov’la diyalog

уществующая в многонациональной и мультикультурной Евразии потребность жить вместе положила начало многим проектам, взрастила многих интеллигентов и стала стимулом для создания стратегического сотрудничества. История тому свидетель. Однако политические различия не заслоняют человеческую составляющую Евразии, в основе которой лежит любовь. Если сегодня в Евразии поют песни о братстве и дружбе, если выросший на земле Кыргызстана «безымянный сын» выступает от лица не только тюркского и русского сообществ, но всего человечества, это означает, что цивилизация, имеющая глубокие корни, нерушима.

С

Высказывания и указывающие направление знаки Айтматова перенесли нас в «цивилизацию терпимости». По его утверждению наш журнал «ДА» стал визитной карточкой Евразии, каждый наш писатель – духовным наставником, а каждая школа – очагом света. По этой причине ученики лицея имени Айтматова в Бишкеке, которым мы предоставляем слово, вспоминают его добро, а ежегодно завоевываемые ими на конкурсах медали приумножают человеческое достояние. В настоящем выпуске мы, издатели журнала «ДА», также хотели вспомнить добрым словом его, нашего Чингиза.

Если сегодня в Евразии поют песни о братстве и дружбе, если выросший на земле Кыргызстана «безымянный сын» выступает от лица не только тюркского и русского сообществ, но всего человечества, это означает, что цивилизация, имеющая глубокие корни, нерушима. Bugün Avrasya kardeşlik ve hoşgörü şarkıları söylüyorsa, Kırgız’ın yetiştirdiği bir “adsız oğlan” sadece Türk ve Rus dünyasına değil, tüm insanlığa tercüman oluyorsa, bu coğrafyada yitmeyen ve aşınmayan köklü bir medeniyet yaşamışız demektir.

Айтматов был киргизским романистом, писавшим на русском языке. Чтобы заповедать всему человечеству истину, он предпочел русский язык. Это означает, что назначение творчества он видел не в том, чтобы выдвинуть себя на передний план, а в том, чтобы выразить свой взгляд на цивилизацию, показать свое предвидение просвещенного человека. Та же нравственная позиция у ректора Московского государственного университета Виктора Садовничего, мнением которого мы поинтересовались. По той же причине в Турции в последнее время растет интерес к русскому языку. Подрастающее поколение выходит за пределы узких рамок, проявляет интерес к культуре соседей. Студенты, изучающие русский язык в турецких университетах, и те, кто осваивает турецкий язык в евразийских школах, не чувствуют себя неуютно, используя язык «кого-то другого» на выпускной церемонии и балу, изучая другую культуру и испытывая любовь «к другим». Мы видели это у Айтматова, Гюлена, Толстого, Ахмета Есеви и Юнуса Эмре. Следуя своим принципам, страны могут демонстрировать разные формы политического поведения на международной арене. Однако люди всегда должны знакомиться друг с другом, оказывать друг другу поддержку, сопереживать горю другого и радоваться его радостям. Ради этого Платформа Диалог Евразия развертывает свою деятельность в качестве общественной организации. Беларусь долгое время хотела присоединиться к Платформе, и наконец, после большой программы проведенных встреч, это желание оформилось. Окончательное «да», подтвердившее стремление к диалогу, позднее распространится дальше и выразится в конкретных проектах. Идеи Фетхуллаха Гюлена, которые уже долгое время обсуждаются евразийскими интеллектуалами, стали темой нашего предыдущего номера. По просьбе национальных комитетов Платформы состоялись презентации этого номера журнала. В ходе этих мероприятий в Азербайджане, Беларуси, Грузии, Казахстане, Кыргызстане, России и Украине была еще раз подтверждена потребность как в нашей Платформе, так и в нашем журнале. В этом выпуске вы с интересом прочтете специальную статью о Туркменистане, а также материал о «наших ценностях», подготовленный украинским писателем Виталием Панком. Надеемся встретиться в следующем номере…n

ok milletli ve çok kültürlü Avrasya’da ihtiyaç duyulan birlikte yaşama isteği nice projeler başlattı, nice aydınlar yetiştirdi ve nice stratejik işbirlikleri kurdurdu. Tarih buna şahit. Fakat bir de her türlü politikaya rağmen, birbirini sevmekten geri durmayan Avrasya’nın insani yönünü incelemek gerek. Bugün Avrasya kardeşlik ve hoşgörü şarkıları söylüyorsa, Kırgız’ın yetiştirdiği bir “adsız oğlan” sadece Türk ve Rus dünyasına değil, tüm insanlığa tercüman oluyorsa, bu coğrafyada yitmeyen ve aşınmayan köklü bir medeniyet yaşamışız demektir.

Ç

Aytmatov’un tespitleri ve yollara çizdiği işaret çizgileri bizi o “hoşgörü medeniyeti” iklimine götürdü. Onun tespitiyle dergimiz DA Avrasya’nın bir kartviziti, yazarlarımız birer mürşit, okullarımız birer aydınlık ocağı oldu. Bu sebepten olsa gerek ki, mikrofon uzattığımız Bişkek’teki Aytmatov Lisesi öğrencileri onu hayırla yad ediyor, her yıl aldıkları madalyalarla insanlığın refahına çalışıyorlar. Biz de DA camiası olarak bir dosya çalışmasıyla onu; “Bizim Cengiz”imizi hayırla yad edelim istedik.

Aytmatov bir Rusça yazan Kırgız romancıydı. O, bütün insanlığa hakikati göstermek için Kırgızcayı değil, Rusçayı tercih etmişti. Demek ki esas olan, ille de kendini ortaya koymak değil, bir medeniyet bakışı, bir aydın öngörüsüydü. Aynı bakış açısını, görüşlerine müracaat ettiğimiz Moskova Devlet Üniversitesi Rektörü Viktor Sadovniçiy’de de göreceksiniz. Yine aynı sebeptendir ki, Türkiye’de Rusçaya ilgi her geçen gün artıyor. Yeni yetişen gençlik dar kalıplardan sıyrılıp komşularını merak ediyor. Türk üniversitelerinde Rusça, Avrasya okullarında Türkçe okuyan öğrenciler mezuniyet tören ve balolarında “öteki”nin dilini kullanmaktan, kültürünü öğrenmekten ve onu sevmekten rahatsız olmuyor. Biz bunu Aytmatov’da gördük, Gülen’de gördük, Tolstoy’da, Ahmet Yesevi’de ve Yunus Emre’de gördük. Ülkeler kendi siyasetleri gereği, uluslar arası arenada çeşitli duruşlar sergileyebilirler. Fakat halklar hep tanışmalı, birbirine destek olmalı, birbirlerinin acılarına ağlamalı, sevinçlerine sevinmeliler. Diyalog Avrasya Platformu bu nedenle Avrasya’da bir sivil oluşum olarak etkinliğini sürdürüyor. Belarus uzun bir süredir üyelik arayışı içindeydi ve nihayet geniş bir programla üyeliği kesinleştirildi. Diyalog için dile getirilen “da” sözleri, bundan sonra projeler halinde daha da genişleyecek. Uzun bir süredir Avrasya aydınının gündeminde olan Fethullah Gülen, geçen sayımızın dosya ve kapak konusuydu. Platforma üye ülkelerden gelen talepler, dergimizin geçen sayısının tanıtımını sağladı. Azerbaycan, Belarus, Gürcistan, Kazakistan, Kırgızistan, Rusya ve Ukrayna’da yapılan bu tanıtım toplantılarında gerek dergimize ve gerekse platforma duyulan ihtiyaç Milli Komitelerimizce bir kez daha dile getirildi. Sayımızda yer verdiğimiz Türkmenistan’la ilgili özel dosyayı ve Ukraynalı yazarımız Vitaliy Panok’un kaleme aldığı “değerlerimiz”i beğeniyle okuyacaksınız. Bir sonraki sayıda buluşmak ümidiyle… n

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:34 Page 5

Платформа Диалог Евразия Diyalog Avrasya Platformu Диалог начинается с «да». Diyalog ‘evet’le başlar. Журнал «ДА» – издание Платформы Диалог Евразия DA dergisi bir Diyalog Avrasya Platformu yayınıdır. Ежеквартальный международный культурно-интеллектуальный журнал Üç aylık uluslararası düşünce ve kültür dergisi Лето 2009, 29 номер Yaz 2009, Sayı: 29 Yaygın Süreli Yayın / T. C. Kültür Bakanlığı Sertifika No: 1106-34-002992

Учредители İmtiyaz Sahibi В Турции: АО «Фон Да Ажанс Хизм. Сан. ве Тидж.» В РФ: НО «Фонд содействия развитию Центра восточной литературы Российской государственной библиотеки» Fon Da Ajans Hizm. San ve Tic. AŞ. Генеральный координатор и ответственный редактор Genel Koordinatör ve Sorumlu Yazı İşleri Müdürü: Дженгиз Шимшек Cengiz Şimşek Редакторы русских текстов Rusça Redaktörleri: Александр Полещук Aleksandr Poleşuk Марина Меланьина Marina Melanina

Председатель Başkan Нурлан Оразалин Nurlan Orazalin Сопредседатель Eşbaşkan Харун Токак Harun Tokak Генеральный секретарь Genel Sekreter Исмаил Тас İsmail Tas Координатор журнала в РФ Rusya Federasyonu Koordinatörü Али Сами Йылдырым Ali Sami Yıldırım Редколлегия Yayın Kurulu Азербайджан Azerbaycan Низами Джафаров Nizami Caferov Иса Хабиббейли İsa Habipbeyli Мустафа Саатчи Mustafa Saatçi Сулейман Окумуш Süleyman Okumuş Беларусь Belarus Ихсан Дилекчи İhsan Dilekçi

Редакторы отделов Alan Editörleri: Политика Siyaset Bilimi: Бушра Эрсанлы Büşra Ersanlı Cоциология Sosyoloji: Умит Мерич Ümit Meriç Kультура Kültür: Джемаль Ушак Cemal Uşak Экономика Ekonomi: Кадир Дикбаш Kadir Dikbaş

Грузия Gürcistan Гиули Аласания Giuli Alasania Тамаз Гамкрелидзе Tamaz Gamkrelidze Нона Гамбашидзе Nona Gambaşidze Ясин Аслан Yasin Aslan

При участии Katkıda Bulunanlar: Гулназ Зарлыкова Gülnaz Zarlıkova Наталья Абельская Natalya Abelskaya Ольга Онар Olga Onar Сакина Айвазова Sakina Ayvazova Мустафа Алтуг Mustafa Altuğ

Казахстан Kazakistan Кансеит Абдезули Kanseyit Abdezulı Олжас Сулейменов Olcas Süleymenov

Консультативный совет Danışma Kurulu: АНАР ANAR (Азербайджан Azerbaycan) Абиш Кекильбаев Abiş Kekilbayev Гарифулла Есим Garifulla Esim Мухтар Шаханов Muhtar Şahanov (Казахстан Kazakistan) Асан Ормушев Asan Ormuşev (Кыргызстан Kırgızistan) Ростислав Рыбаков Rostislav Rıbakov (Российская Федерация Rusya Federasyonu) Халиль Иналджик Halil İnalcık Кемаль Карпат Kemal Karpat Ильбер Ортайлы İlber Ortaylı Халит Рефиг Halit Refiğ Мете Тунчай Mete Tunçay (Турция Türkiye)

Кыргызстан Kırgızistan К. Молдокасымов K. Moldokasımov Мустафа Башкурт Mustafa Başkurt

Ответственность за статьи, опубликованные в журнале, несут авторы. Yazıların sorumluluğu yazarlarına aittir, dergiyi bağlamaz.

Молдова Moldova Мехмет Зор Кая Mehmet Zor Kaya Борис Мариaн Boris Marian

Координатор журнала в Казахстане Kazakistan Koordinatörü: Салих Акчай Salik Akçay Координатор журнала в Анкаре Ankara Koordinatörü: Фарук Эрбильгин Faruk Erbilgin Управ. информационным отделом İstihbarat ve Haber Bölüm Şefi: Салих Яйладжы Salih Yaylacı Дизайн Görsel Tasarım: Мурат Аджар Murat Acar (VividGraf 0212 549 65 15) Отдел маркетинга Abone, Reklam ve Dağıtım: Шабен Гюль Şaben Gül ([email protected]) Адрес Yönetim Yeri, İmtiyaz Sahibi ve Sorumlu Müdür Adresi: Cumhuriyet Cad. No: 209/4 Harbiye-İstanbul/Türkiye Тел Tel: +90 (212) 232 17 51 Факс Faks: +90 (212) 231 82 34 Baskı: Представительства Платформы Диалог Евразия в РФ Diyalog Avrasya Platformu Rusya Federasyonu Temsilcilikleri Москва Сезер Чакмак

Санкт-Петербург Сельман Гюлен

Казань Расим Хуснутдинов

115184, г. Москва, Б. Овчинниковский пер., 16, оф. 401-402 [email protected]

Россия, г. Санкт-Петербург, Дворцовая наб., д. 10 [email protected]

Россия, 420111, Республика Татарстан, г. Казань, ул. Университетская, д. 22 [email protected]

Монголия Moğolistan Цедендорж Дашдондов Ts. Daşdandov

Российская Федерация Rusya Federasyonu Ростислав Рыбаков Rostislav Rıbakov Михаил Мейер Mihail Meyer Леонид Сюкияйнен Leonid Sükiyainen Татьяна Филиппова Tatyana Filippova Александр Ручкин Aleksandr Ruçkin Евгений Дугин Yevgeniy Dugin Разиль Валеев Razil Valeyev Дамир Исхаков Damir İshakov Борис Клементьев Boris Klementyev Таджикистан Tacikistan Мехмон Бахти Mehmon Bahti Мумин Каноат Mumin Kanoat Эмсал Коч Emsal Koç

Для сведения абонентов Abonelik işlemleri için Москва р/с 4070281098000 0001299 в ЗАО «Кредит Европа Банк» БИК 044525767, ИНН 7705616095, КПП 770501001, к/с 30101810900000000767,

Санкт-Петербург р/с 40702810300010000750 в Филиале АКБ "НРБАНК" "Санкт-Петербургский" БИК 044030712, ОКПО 94655150, ИНН 7842338033, КПП 784201001, 0к/с 30101810700000000712

Казань р/с 4070 2810 7000 2000 2178 в АКБ «Ак Барс» Банк г. Казань БИК 049205805, ИНН 1655094883, КПП 165501001 к/с 3010 1810 0000 0000 0805

Представительства Temsilcilikler: Турция Türkiye +90 (212) 232 17 51 Азербайджан Azerbaycan ([email protected]) +994 (12) 493 46 40 Беларусь Belarus ([email protected]) +375 (17) 2873610 Грузия Gürcistan ([email protected]) +995 (32) 93 43 76 Казахстан Kazakistan ([email protected]) +7 (327) 291 31 60 Кыргызстан Kırgızistan ([email protected]) +996 (312) 59 65 30 Молдова Moldova ([email protected]) +373 (79) 76 70 83 Монголия Moğolistan ([email protected]) +34 29 66 32 54 63

Нахчеван Nahçıvan ([email protected]) +994 502 12 02 17 Российская Федерация Rusya Federasyonu ([email protected]) +7 (495) 514 13 83 Татарстан Tataristan ([email protected]) +7 (843) 238 18 47 Санкт-Петербург St.Petersburg ([email protected]) +7 (812) 571 52 13 Таджикистан Tacikistan ([email protected]) +992 (372) 24 91 83 Туркменистан Türkmenistan ([email protected]) +99 (312) 41 14 05-06-07 Украина Ukrayna ([email protected]) +38 (044) 235 66 53

Подписной индекс: 83156 Каталог Пресса России Журнал «ДА» зарегистрирован в Министерстве по делам печати, телерадиовещания и средств массовых коммуникаций Российской Федерации Свидетельство о регистрации: ПИ № 77-5826 от 07.12. 2000 В России и странах СНГ цена договорная Журнал «ДА» зарегистрирован в Министерстве культуры, информации и спорта Республики Казахстан. Свидетельство о регистрации: 5878-Ж

www.daplatform.org • [email protected] www.dapru.ru • [email protected]

Турция Türkiye Мехмет Алтан Mehmet Altan Токтамыш Атеш Toktamış Ateş Бешир Айвазоглу Beşir Ayvazoğlu Ниязи Октем Niyazi Öktem Авни Озгурель Avni Özgürel Мехмет Сарай Mehmet Saray Эдибе Созен Edibe Sözen Туркмениcтан Türkmenistan Джемиль Йылдыз Cemil Yıldız Украина Ukrayna Владимир Сергейчук Vladimir Sergeyçuk Исмаил Керимов İsmail Kerimov Гокхан Демир Gökhan Demir Алексей Чебукин Aleksey Çebukin Иван Драч İvan Draç Богдан Андрусышин Bogdan Andrusışin

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:34 Page 6

содержание ГЛАВНАЯ ТЕМА DOSYA Айтматов: лицо литературы нашего времени Aytmatov: Çağımızın edebi yüzü

48

Ректор Московского государственного университета Виктор Садовничий:

От старосты курса – до ректора Moskova Devlet Üniversitesi Rektörü Viktor Sadovniçiy

Sınıf temsilciliğinden rektörlüğe Беседовал: Али Сами Йылдырым Konuşan: Ali Sami Yıldırım 10 Прощай, Чингиз-ага! Elveda üstad... Анар / Anar 14 Папочка! Мы не смогли проводить тебя из нашего дома Babacığım! Seni evimizden uğurlayamadık Харун Токак / Harun Tokak 20 Айтматовский подход / Aytmatov yaklaşımı Эвелина Боровецкая / Evelina Borovetskaya 21 Лицо друга / Dostun yüzü Мумин Каноат / Mumin Kanoat 26 Он всегда был желанным гостем Her zaman beklenen misafir oldu Фоат Галимуллин / Fuat Galimullin 27 Песня друзей / Dostların şarkısı Мусагит Хабибуллин / Musagit Habibullin 28 Представитель барокко в Азии Barok’un Asya’daki temsilcisi Иван Драч / İvan Draç

56 Насколько дóроги наши ценности? Değerlerimiz ne kadar değerli? Виталий Панок Vitaliy G. Panok

30 Айтматов и мировая метаморфоза Aytmatov ve dünya metamorfozu Гарифулла Есим / Garifulla Esim 35 Чингиз Айтматов и национальные литературы Cengiz Aytmatov ve milli edebiyatlar А.С. Ормушев / A. S. Ormuşev 40 Вселенная Айтматова / Aytmatov’un dünyası Тулеген Мамеев / Tulegen Mameyev 42 Айтматов и тюркский мир / Aytmatov ve Türk dünyası Омер Фарук Сёзджю / Ömer Faruk Sözcü

60 Право и справедливость вместо агрессии и насилия Saldırganlık ve şiddetin yerine hukuk ve adalet Леонид Сюкияйнен Leonid Sukiyainen

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:35 Page 7

içindekiler СПЕЦИАЛЬНАЯ ТЕМА ÖZEL DOSYA

84 Туркменистан возрождается с Бердымухамедовым Türkmenistan Berdimuhamedov’la yeniden doğdu Джемиль Йылдыз Cemil Yıldız

66 Исторический визит Путина в Турцию Derin Rusya'yı ikna eden iki Türk adımı Абдулхамит Билиджи Abdulhamit Bilici

107 10-летие

Платформы Диалог Евразия DA 10.yıl etkinlikleri

108 Диалог, доверие, действие Diyalog, Güven, Eylem Борис Клементьев Boris Klementyev

115 Беларусь сказала диалогу «ДА» Belarus diyaloğa “Da!” dedi

114 Новые встречи: диалоги в Баку Yeni Buluşmalar: DA Bakü’de Владимир Авдеев Vladimir Avdeyev 116 Знакомство с Платформой Диалог Евразия в Грузии DA Platformu’nun Gürcistan tanıtımı yapıldı

70 У русского языка большое будущее Rus diline ilgi artıyor Учгюль Севинч, В.Г. Будай Sevinç Üçgül, V.G. Buğday 92 Мы воссоздаем разрушенный мир Dünyayı yeniden inşa ediyoruz Сергей Трахимёнок Sergey Trahimyonok 78 Быть сказителем «Манаса» – это дар свыше Manasçılık Allah vergisidir Абдыкерим Муратов Abdıkerim Muratov

102 Спустя 360 лет отношения между Украиной и Турцией стали еще динамичнее Ukrayna-Türkiye ilişkileri 360. yılında

96 УНИВЕРСИАДА-2013 Казань соберет студентов со всего мира UNIVERSIADE -2013 Dünya gençleri Kazan’da buluşuyor Беседовал: Аскар Гатин Александрович Konuşan: Askar Gatin Aleksandroviç

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:35 Page 8

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:35 Page 9

Айтматов Лицо литературы нашего времени

Aytmatov Çağımızın edebi yüzü

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:35 Page 10

главная тема

айтматов: лицо литературы нашего времени

Прощай, Чингиз-ага! Elveda üstad...

Анар Председатель Союза писателей Азербайджана.

Anar Azerbaycan Yazarlar Birliği Başkanı.

«Медленно покидаем этот мир…»

“Dünyayı yavaş yavaş terk ediyoruz...”

Невозможно поверить, что я больше не встречусь с Чингизом-ага, не буду с ним общаться, не буду беседовать с ним на самые разные темы в Москве или Бишкеке, Анкаре или Стамбуле.

Üstad Aytmatov’la bir daha muhabbet edemeyeceğime, çeşitli mevzular etrafında Bakü’de, Ankara’da, İstanbul’da, Moskova’da ve Bişkek’te bir araya gelerek müzakereler yapamayacağıma inanmak bana ağır geliyor.

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:35 Page 11

dosya

aytmatov: çağımızın edebi yüzü

В

еликий писатель современности, великий сын киргизского народа и всего тюркского мира, друг Азербайджана, как он сам писал в предисловии к моей книге, мой старший брат Чингиз Айтматов покинул этот мир. Недавно ушла в вечность Римма Казакова. Другой великий поэт писал о «листопаде моего поколения». Невозможно поверить, что я больше не встречусь с Чингизом-ага, не буду с ним общаться, не буду беседовать с ним на самые разные темы в Москве или Бишкеке, Анкаре или Стамбуле. Всего несколько месяцев назад он был гостем в нашем городе. Президент Ильхам Алиев наградил его высшим орденом Азербайджана. В связи с ремонтом в Союзе писателей мы отметили его восьмидесятилетний юбилей в Центре Ататюрка. Чингиз Торекулович был в бодром состоянии: энергичен, готовился к юбилейным мероприятиям во многих странах и городах и, конечно же, на своей родной земле. Этот год был объявлен годом Чингиза Айтматова. Он покинул нас в середине этого года. Другую часть этого года, а также выпавшие на нашу долю будущие года и десятилетия мы будем жить уже без него. Легкомысленные или просто злобные люди были готовы плохо отзываться о писателях советской эпохи, получавших премии, почетные имена, привилегии от советской власти. Но они забывают, что ни одно официальное обещание и привилегии не смогли нисколько повлиять на творческую непреклонность настоящего мастера. Чингиз Айтматов в своих произведениях был одним из самых отважных и принципиальных мастеров. Может быть, в будущем появятся другие писатели такого же значения, может быть, даже большего, но никто в памяти нашего поколения не займет место Ч.Айтматова. Когда мы только начинали литературную деятельность, он был уже живой легендой. Читая произведения «Прощай, Гульсары!», «Белый пароход», «И дольше века длится день», мы восхищаемся не только силой литературного выражения, но и несравненной отвагой автора. У советской власти хватало ума не превращать в диссидентов таких русских писателей как В.Шукшин, В.Астафьев, В.Распутин, Ю.Трифонов, белорусского писателя В.Быкова, киргизского писателя Ч.Айтматова, несмотря на то, что они ни в чем не отставали от изгнанных из Союза, считающихся диссидентами писателей, сокрушительно представлявших советскую действительность, остроту проблем советского существования. Наоборот, награждая самыми высокими наградами и премиями, а также публикуя их произведения, старались доказать всему миру, что Ч.Айтматов и эти пи-

odern dünyanın büyük yazarı, Kırgız halkının ve bütün edebiyat dünyasının görkemli evladı, Azerbaycan’ın samimi dostu, kitabıma yazdığı ön sözde dediği gibi “benim büyük kardeşim”, ağabeyim Cengiz Aytmatov da bu dünyayı terk ederek ebedi istirahat mekanına, ahirete göç etti. Başka bir şair şöyle yazıyordu şiirinin dizelerinde: “Neslimin yaprak dökümü…” İnanmak hala çok zor geliyor. Büyük üstad Cengiz Aytmatov’la bir daha görüşemeyeceğime, muhabbet edemeyeceğime, çeşitli mevzular etrafında Bakü’de, Ankara’da, İstanbul’da, Moskova’da ve dahi Bişkek’te bir araya gelerek müzakereler yapamayacağıma inanmak ağır bana… O ölümünden bir ay önce şehrimizin aziz misafiriydi. Cumhurbaşkanımız İlham Aliyev tarafından Yüksek Devlet Nişanıyla taltif edilmişti. Yazarlar Birliği’nin binasının restorasyonda olması münasebetiyle onun sekseninci yaş gününü Atatürk Merkezi’nde kutlamıştık. O koca çınar dimdik, babayiğit, enerji dolu ve heyecanı ile ayaktaydı. O yıl “Cengiz Aytmatov Yılı” ilan edilmişti. Birçok ülkede ve doğduğu vatanında geniş törenlerle 80 yaşını kutlamaya hazırlanıyordu. O, bizi yılın ortalarında terk ederek ayrıldı aramızdan. Yıllar artık onsuz geçiyor. Bilmiyorum, ömür payımıza düşen nice yılda daha onsuz yaşayacağız? Sübjektif düşünen, kin tutan bazı yazarlar, Sovyet döneminde aldığı mükafatlar, fahri unvanlar ve imtiyazlar sebebiyle onu eleştiriyorlar. Ancak unuttukları bir şey var: Hiç bir mükafat ve imtiyaz gerçek sanatkarın metanetine, dirayetine, cesaretine ve doğruyu yazmasına zerre kadar zarar vermez. Aytmatov bütün eserlerinde bunu en cesur şekilde ortaya koymuş bir sanatkar ve üstaddı.

M

В середине года Айтматов ушел, покинув нас навсегда. Годы уже идут без него. Не знаю, как мы будем продолжать жить без него в отведенное нам время. Aytmatov, bizi yılın ortalarında terk ederek ayrıldı aramızdan. Yıllar artık onsuz geçiyor. Bilmiyorum, ömür payımıza düşen nice yılda daha onsuz yaşayacağız? Сердечный друг На каждом заседании ПДЕ, в котором участвовал Чингиз Айтматов, он сидел рядом с Анаром и говорил ему: «Мы – аксакалы Евразии».

Samimi bir dost Cengiz Aytmatov katıldığı DAP'ın her toplantısında ANAR'la yanyana oturur: “Biz Avrasya’nın Aksakallarıyız” derdi..

YAZ 2009 • SAYI 29 DA

11

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:35 Page 12

главная тема

айтматов: лицо литературы нашего времени Наш Айтматов Президент Азербайджана Ильхам Алиев награждает Айтматова высшей государственной наградой.

Hepimizin Aytmatov’u Azerbaycan Devlet Başkanı İlham Aliyev, Aytmatov’u Yüksek Devlet Nişanı’yla taltif etti.

сатели не против советской системы власти. Но ни одна премия, награда не смогла заставить их пойти против своей идеи, творческой природы, гражданского долга – заставить пойти против долга быть свидетелем и летописцем жестокой реальности.

Эта потеря доставляет нам боль. Но мы гордимся тем, что Айтматов известен во всем мире и находится на литературном олимпе. Aytmatov’u kaybetmek yüreğimizi yakıyor. Ama onun dünyaca meşhur bir edebiyat zirvesi olmasıyla da onur duyuyoruz.

12 ДА ЛЕТО 2009 • 29 НОМЕР

Объявлялось: «Свобода – это не самовольство!» Правда, разрешенная свобода – это не полная свобода. То же самое можно сказать и о разрешенной отваге. Чингиз Айтматов в годы, когда требовались совсем другие качества, был свободной личностью и свободным мастером. В «эпоху разрешенной отваги» легко быть храбрым, но если это связано с большим риском, то удается намного труднее. Родившийся на родине великого предка Манаса, в долине Талас, в маленьком селении Шекер, сын подвергнутых впоследствии репрессиям родителей, получивший образование зоотехника, Чингиз Айтматов своим врожденным талантом и яркостью личности стал самым публикуемым, читаемым и любимым во всем мире известным писателем. Статью, написанную в честь 75-летия Айтматова, я назвал «Мы тоже им гордимся». Сегодня весь мир оплакивает потерю такого писателя, как Айтматов. Мы тоже пребываем в скорби. Скорбим – однако гордимся, что он был. Потому что он был также и нашим Айтматовым! Прощай, дорогой Чингиз-ага! n

Bundan sonra belki başka yeni yazarlar yetişecek ve çok önemli konuları yazacaklardır. Ama hiç biri neslimizin hafızasından Cengiz Aytmatov’u silemeyecek ve Onu bulunduğu zirveden indiremeyecektir. Benim dönemimin yazarları daha edebiyata ilk adımını attıklarında Aytmatov yaşayan bir efsaneydi. Biz Elveda Gülsarı, Beyaz Gemi, Gün Olur Asra Bedel eserlerini okurken yalnız sanatsal tasvir gücü karşısında değil, hayatın gerçek problemlerini ortaya koymaktaki cesaretini hayranlıkla ve hayretle yorumlardık. Sovyet iktidarı birçok saçmalıklar ortaya koysa da V. Şuşkin, V. Astafyev, V. Rasputin, Y.Trifonov gibi Rus yazarlarla beraber Kırgız yazar C. Aytmatov’u ortadan kaldırmanın kendisine pahalıya mal olacağını biliyordu. Bu yazarlar ortaya koydukları eserlerle Sovyet iktidarının iç yüzünü en keskin biçimde cesaretle ve sarsıntı doğuracak şekilde ortaya koyuyorlardı. Sürgüne gönderilen yazarlardan hiç de geri kalır yanları yoktu. Aksine Aytmatov’u ve diğer yazarları en yüksek taltiflerle ödüllendiriyorlardı. Onların eserlerini yüksek tirajlarla bastırıyor ve halka dağıttırıyorlardı. Bununla bu yazarların sisteme karşı olmadıkları imajını veriyorlardı. Onlara verilen hiç bir ödül ya da imtiyaz onların akidesinden, sanatkarlığından ve halkın sesi soluğu olma yolundan geri koymamıştır.

“Bağımsızlık başıboşluk değildir” diye haykırılıyordu Evet, ama güdümlü bağımsızlık da tam bağımsızlık değildir. Aynen öyle de, güdümlü cesarette cesaret değildir. Cengiz Aytmatov ise tamamen özgür biçimde eserlerini cesaretle yazıyor ve sanatını icra ediyordu. Güdümlü cesaretle eser yazmak kolaydır. Ama şartların en ağır olduğu dönemde, tabir yerindeyse kelle koltukta cesaretle yazmak gerçek sanatkarın işidir. Aytmatov böyle bir sanatkardı. Talas vadisinin şeker köyünde gözlerini dünyaya açan, anne, baba ve akrabaları sürgünden sürgüne gönderilen, Veteriner Fakültesi mezunu, şahsi gayret ve kabiliyetleri ile yeryüzünün her köşesinde tanınan ve eserleri dillerden dillere tercüme edilerek okunan, parlak şahsiyet, dünyaca meşhur büyük sanatkar Cengiz Aytmatov en sevilen yazar olmaya, sevenlerinin gönlünde yaşamaya hak kazanmış bir üstaddır. Onu kaybetmek yüreğimizi yakıyor. Ama onun dünyaca meşhur bir edebiyat zirvesi olmasıyla da onur duyuyoruz. Çünkü O Kırgız’ın, Türkmen’in, Kazak’ın, Azeri’nin, dünyanın; kısaca hepimizin Aytmatov’uydu. n

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:35 Page 13

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:35 Page 14

главная тема

айтматов: лицо литературы нашего времени

Безымянные сыны Печаль киргизских детей читается в их глазах.

“Adsız Oğlan”lar Kırgız çocukların hüznü gözlerinden okunuyor.

Папочка!

Мы не смогли проводить тебя из нашего дома

Харун Токак Сопредседатель Платформы Диалог Евразия.

Harun Tokak Diyalog Avrasya Platformu Eşbaşkanı.

Babacığım! Seni evimizden uğurlayamadık

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:35 Page 15

dosya

aytmatov: çağımızın edebi yüzü есна 1991 года… Зима отступила из долин и с равнин, удалившись в горы, и готовится сдать свои последние позиции весне. Темные тучи над Азией мало-помалу исчезают, а весна уже изрядно дает о себе знать. Доселе невиданная похоронная процессия в тишине движется к Ата Бейиту. По всем видимым глазу возвышенностям, оврагам, тропинкам и полям прямо к Ата Бейиту тянется человеческий поток. Впереди всей этой многочисленной толпы идет глава Кыргызстана Аскар Акаев, государственные деятели, всемирно известные, как и Чингиз Айтматов, писатели, деятели искусств, журналисты и ученые. Военные машины, везущие саркофаги, движутся в строгом порядке. Всего 137 саркофагов… В саркофагах находится 137 человек, 135 из которых были убиты выстрелом в затылок, а двое – выстрелом в сердце… По общему приказу всех 137 человек одновременно опускают в подготовленные заранее могилы. Ужасающая картина. *** Ноябрь 1938 года… Зима полностью победила осень, отвоевав ее последние позиции, и заняла все районы и вершины. Зима победила… В те годы Бабюре еще была маленькой девочкой. Ей было 9 – 10 лет. Ее отец работал сторожем в поселке, где находились принадлежащие государству дома для приезжих в Чон Таше, который сейчас называется Ата Бейит. Здесь они жили в маленьком домике. В Чон Таше была также кирпичная фабрика. В те годы Чон Таш был полон людей, которые зимой приезжали, чтобы кататься на лыжах, а летом – чтобы отдохнуть. Особенно выходные дни превращались в праздник, благодаря детскому шуму и крикам. Бабюре тоже играла с ними аж до самого захода солнца. Дети просто обожали играть в прятки, потому что на кирпичной фабрике было много закоулков, где можно было спрятаться. Бабюре очень любила прятаться в этих закоулках. Зима 1938 года была очень холодной и началась очень рано. В начале ноября отец захотел отправить Бабюре вместе с матерью отдохнуть у друзей. Ссылаясь на то, что дом у друзей был маленьким и там проживало обширное семейство, мама не хотела ехать. Тогда отец напомнил ей, что это приказ начальства и что последствия невыполнения приказа окажутся для них неблагоприятными.

В

1

991 Baharı… Kış vadilerden, ovalardan dağlara doğru çekilmiş, son mevzileri de bahara teslim etmeye hazırlanmaktadır. Asya’nın üzerindeki siyah bulutlar yavaş yavaş sıyrılmakta, bahar kendisini iyiden iyiye hissettirmektedir. Hiç olmadık kadar uzun bir cenaze konvoyu Atabeyt’e doğru sükun içersinde yol almaktadır. Gözün görebildiği tepelerden, derelerden, patika yollardan, tarlalardan bir insan seli, Atabeyt’e doğru akın etmektedir. Başta Kırgızistan Devlet Başkanı Asker Akayev olmak üzere bütün devlet erkanı, Cengiz Aymatov gibi dünyaca ünlü yazarlar, sanatçılar, gazeteciler, bilim adamları kalabalığın önünde yürümektedirler. Lahitleri taşıyan askeri araçlar bir nizam halinde hareket etmektedir. Tam 137 lahit… Lahitlerin içinde, yüz otuz beşi kafasının arkasından, ikisi kalbinden kurşunlanarak idam edilmiş 137 kişi… Bir emirle 137 kişi, aynı anda önceden açılan kabirlere konulur. Manzara ürperticidir. *** 1938’in Kasımı… Kış, sonbaharın son kalan neferlerini bile teslim almış, bütün bölgeleri, bütün zirveleri tutmuştur. Zafer kışındır… Babüre, o yıllarda henüz küçük bir kızdır. 9-10 yaşlarındadır. Babası, bugün adı Atabeyt olarak değiştirilen Contaş’taki devlete ait misafirhanelerin bulunduğu kampüste bekçidir. Burada küçük bir evde kalırlar. Contaş’da bir de kerpiç fabrikası vardır. O yıllarda Contaş, kışın kayak yapmak, yazın da dinlenmek için gelen insanlarla dolar taşardı. Özellikle tatil günleri çocukların şamataları ile bay-

1938 год был годом, когда возросло давление, мучения и ссылки не только в Кыргызстане, но и во всех республиках Советского Союза. 1938 yılı sadece Kırgızistan’da değil, tüm Sovyetler Birliği ülkelerinde; baskı, işkence ve sürgünlerin arttığı yıllardı.

Огромное столпотворение В официальной церемонии проводов Айтматова приняли участие как государственные деятели, так и простые люди.

Mahşeri kalabalık Resmi törenle son yolculuğuna uğurlanan Aytmatov’a hem devlet hem halk sahip çıktı.

YAZ 2009 • SAYI 29 DA

15

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:35 Page 16

главная тема

айтматов: лицо литературы нашего времени Сестра Ченгиза Айтматова Роза и её сыновья Cengiz Aytmatov’un kız kardeşi Rosa Aytmatova ve oğulları.

Чингиз Айтматов, который в написанных им книгах открыто говорит о своей утрате: «Папочка, я не могу поставить тебе памятник, я даже не знаю, где ты», нашел место захоронения своего отца. Yazdığı kitaplarda adeta açık kayıp ilanı verir gibi “Babacığım! Ben sana bir anıt dikemem, nerede olduğunu bile bilmiyorum” diyen Cengiz Aytmatov babasının yerini bulmuştur.

16 ДА ЛЕТО 2009 • 29 НОМЕР

Взяв Бабюре, мама поспешно покинула Чон Таш. 1938 год был годом, когда возросло давление, мучения и ссылки не только в Кыргызстане, но и во всех республиках Советского Союза. Газеты, постоянно печатая статьи о том, что «враги народа» остаются безнаказанными, подстрекали руководство на местах к действию. Как и везде, в Кыргызстане тюрьмы были переполнены людьми. Многих людей, любимых народом, заклеймили как «врагов народа» и посадили в тюрьму. Этих людей требовалось устранить. Но где и как можно было их похоронить всех вместе и тайно? Народ не должен был знать это. Мог возникнуть всеобщий бунт. И в голову им пришла кирпичная фабрика, где Бабюре играла в прятки. К тому же, здесь уже была давно выкопана яма достаточно больших размеров. Через некоторое время Бабюре вместе с матерью вернулась с отдыха. Вернувшись, они увидели, что кирпичная фабрика разрушена, а находящаяся рядом глубокая яма заполнена, и над ней имеется небольшой земляной холмик. Отец сказал, чтобы они никому ничего не говорили и ни у кого ничего не спрашивали, иначе их всех тоже убьют. Иногда по ночам отец Бабюре брал в руки Коран, приходил к холмику и читал там. Когда он возвращался домой, то было видно, что он плакал. В лунные ночи Бабюре тайно следила, как ее отец читает Коран.

ram yerine dönerdi. Babüre de onlarla günbatımına kadar doyasıya oynardı. Çocuklar, özellikle saklambaç oynamaya bayılırdı. Çünkü kerpiç fabrikasının saklanmaya müsait köşe bucağı çoktu. Babüre, o köşe bucaklara saklanmayı çok severdi. 1938’in kışı hem çok soğuk, hem de erken başlamıştır. Kasım başlarında Babüre’nin babası; annesiyle birlikte Babüre’yi bir arkadaşının yanına tatile göndermek ister. Annesi, arkadaşlarının evlerinin dar, çoluk çocuklarının çok olmasını bahane ederek gitmek istemez. Babası, idarecilerin emri olduğunu, emrin yerine getirilmediğinde sonlarının ne olacağını hatırlatır. Annesi, Babüre’yi yanına alarak apar topar Contaş’tan ayrılır. 1938 yılı sadece Kırgızistan’da değil, tüm Sovyetler Birliği ülkelerinde; baskı, işkence ve sürgünlerin arttığı yıllardır. Gazeteler, sürekli “halk düşmanları” cezalandırılmıyor diye yayınlar yaparak idarecileri tahrik etmektedir. Her yerde olduğu gibi Kırgızistan’da da hapishaneler insanlarla dolup taşmaktadır. Halkın sevgilisi haline gelmiş nice insanlar “halk düşmanı” yaftasıyla içeri alınmaktadır. Bu insanların ortadan kaldırılması gerekiyordu. Ama topluca ve gizlice nereye-nasıl gömüleceklerdi. Halk fark etmemeliydi. Toplu isyan olabilirdi. Akıllarına, Babüre’nin saklambaç oynadığı kerpiç fabrikası gelir. Üstelik hazır kazılmış büyükçe bir çukur da vardır. Bir müddet sonra Babüre annesiyle tatilden döner. Kerpiç fabrikasının yıkıldığını, yanındaki derin çukurun doldurularak topraktan bir tepecik yapıldığını görürler.

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:35 Page 17

dosya

aytmatov: çağımızın edebi yüzü 1973 год… Отец Бабюре готовился отправиться в свой последний путь. Его болезнь усилилась. Позвав к себе дочь, он сказал: «Доченька, эту тайну я до сегодняшнего дня никому не говорил. Об этом знаешь только ты. Под этим небольшим холмиком лежат киргизские ученые, народные лидеры и деятели культуры. Когда придет день, и сменится режим, скажи об этом тем, кто будет иметь должные полномочия, но до тех пор смотри, никому ничего не говори». После этого умер. Когда пришел 1990 год, со всех сторон стали слышны радостные весенние крики. Упал железный занавес. Бабюре отправилась к полномочным представителям власти и рассказала им все. Яма была вскрыта. Там нашли останки 137 человек, 135 из которых были убиты выстрелом в затылок, а двое – выстрелом в сердце. В этой яме в Чон Таше был и отец Чингиза Айтматова. Он был одним из двоих, убитых выстрелом в сердце. Чингиз Айтматов, его сестра и брат нашли своего отца, которого искали полвека, в яме на кирпичной фабрике. Чингиз Айтматов, который в написанных им книгах открыто говорит о своей утрате: «Папочка, я не могу поставить тебе памятник, я даже не знаю, где ты», нашел место захоронения своего отца.

Роза Айтматова даже не помнит лица своего отца. Не имея возможности хоть один раз вдоволь назвать его «папой», она обрела своего потерянного отца 53 года спустя, в яме около кирпичной фабрики. Rosa Aytmatova, babasının simasını bile hatırlamaz. Bir kere doya doya “Baba” diyemeden kaybettiği babasını 53 sene sonra bir kerpiç fabrikasının çukurunda sadece kemiklerine kavuşur. Babası, “sakın kimseye bir şey söylemeyin ve kimseye de soru sormayın, yoksa sizi de bizi de öldürürler” der. Babüre’nin babası; bazı geceler eline Kur’an’ı alarak, tepeciğin yanına gider ve Kur’an okurdu. Eve döndüğünde ağladığı belli olurdu. Babüre, mehtaplı gecelerde gizlice babasının Kur’an okuduğunu seyrederdi. 1973 Yılı… Babüre’nin babası son yolculuğuna çıkmak üzeredir. Hastalığı iyice artmıştır. Kızını yanına çağırarak; “kızım bu sırrımı bugüne kadar kimselere söylemedim. Bunu bir tek sen biliyorsun. Bu tümseğin altında Kırgızların alimleri, halk önderleri, medeniyet adamları yatıyor. Gün gelir devran değişirse yetkililere bunu söylersin, sakın o güne kadar kimselere bir şey söyleme” diyerek vefat eder.

Слезы матерей Киргизские матери плакали по Айтматову так, словно потеряли своего собственного сына.

Anaların gözyaşı Kırgız anaları Aytmatov’un ardından öz evladını kaybetmiş gibi gözyaşı döktüler.

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:35 Page 18

главная тема

айтматов: лицо литературы нашего времени

Министр туризма и культуры Турции Эртугрул Гюнай (в центре) и министр культуры и информации Кыргызстана Султан Раев посетили могилу Айтматова и возложили венок. Türkiye Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanı Ertuğrul Günay (ortada) ve Kırgızistan Kültür Bakanı Sultan Rayev Aytmatov’un kabrine çelenk koydular.

Роза Айтматова: «Дорогой папочка, в конце концов, найдя тебя, разве не должны мы были хотя бы проводить тебя? Прости нас за то, что мы не смогли вынести тебя из нашего дома».

18 ДА ЛЕТО 2009 • 29 НОМЕР

Мать, которая устала от ожидания, умерла 20 лет назад. Когда отца Чингиза Айтматова забрали из дома, объявив его врагом народа, самому Чингизу Айтматову было лет 8 – 9, а его сестре Розе – всего 5 – 6 месяцев. Сейчас же одному из них уже намного больше шестидесяти, а вторая оставила позади половину столетия. Бумага, на которой было записано решение о расстреле, продырявлена, и на краях отверстия все еще можно увидеть следы крови. Кости были по отдельности положены в саркофаги, и на военных машинах отправлены в Ата Бейит. Государственные деятели, близкие родственники и простые люди, образовавшие многочисленную толпу, следуют за везущими саркофаги военными машинами. Чингиз Айтматов, его сестра и брат, словно горестные монументы, следуют за своим отцом. Они словно неприступная крепость отчаяния. Роза Айтматова даже не помнит лица своего отца. Не имея возможности хоть один раз вдоволь назвать его «папой», она обрела своего потерянного отца 53 года спустя, в яме около кирпичной фабрики. Они приблизились к Ата Бейиту. Ступая по траве, Айтматовы думали о том, что, возможно, ступают по следам своего отца – кто знает, как часто их отец бродил там.

1990’lı yıllara gelindiğinde; her tarafta baharın çığlıkları duyulmaya başlar. Demirperde yıkılır. Babüre, Kırgız yetkililere gider ve durumu anlatır. Çukur açılır. 135’i kafasının arkasından, ikisi de kalbinden kurşunlanmış 137 kişinin kemikleri bulunur. Cengiz Aytmatov’un babası da Contaş’taki bu çukurdan çıkar. Kalbinden kurşunlanan iki kişiden birisidir. Cengiz Aytmatov ve kardeşleri yarım asırdan beri aradıkları babalarına kerpiç fabrikasındaki bu çukurda kavuşurlar. Yazdığı kitaplarda adeta açık kayıp ilanı verir gibi “babacığım ben sana bir anıt dikemem, nerede olduğunu bile bilmiyorum” diyen Cengiz Aytmatov babasının yerini bulmuştur. Beklemekten yorulan anneleri, vefat edeli 20 yıl olmuştur. Halk düşmanı diye babası evlerinden götürüldüğünde Cengiz Aytmatov sekiz-dokuz yaşlarında, kız kardeşi Rosa ise henüz beş altı aylıktır. Şimdi birisi altmış yaşını çoktan geçmiş, diğeri de yarım asrı çoktan geride bırakmıştır. . Babasının cebindeki infaz kararının hulasasının yazılı olduğu kağıt kurşunla delinmiş, deliğin kenarlarından sızan kan izleri hala bellidir. Kemikler, ayrı ayrı lahitlere yerleştirilir ve askeri arabalarla Atabeyt’e doğru yola çıkarılır. Devlet erkanı, yakınları ve halktan oluşan büyük bir kalabalık lahitleri taşıyan askeri araçları takip etmektedir.

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:36 Page 19

dosya

aytmatov: çağımızın edebi yüzü Они начали чувствовать себя просто ужасно. Словно им снится чрезвычайно печальный сон… Перед глазами стоит молодой человек… 34 года… Один выстрел, и свинец вошел в сердце… И их отец упал на землю… «Папочка, дорогой папочка», – слова смешиваются с рыданиями. Момент, когда 137 саркофагов по общему приказу одновременно начали опускать в подготовленные заранее могилы, стал для Айтматовых самым трагичным. Картина просто ужасающая. Они потеряли своего отца, которого искали всю жизнь, в тот же день, что и нашли. Словно Бог обрушил горы, и они остались под ними. Они пережили много страданий, но помнят о том, что люди должны прощать, иначе зло будет продолжаться бесконечно. Роза Айтматова, которая стояла, словно печальная фея воды, в то время как стекающие по ее щекам слезы орошали могилу ее отца, промолвила трясущимися губами: «Дорогой папочка, в конце концов, найдя тебя, разве не должны мы были хотя бы проводить тебя? Прости нас за то, что мы не смогли вынести тебя из нашего дома».n

Участие в церемонии лиц высшего ранга Президент Кыргызстана Курманбек Бакиев почтил память Чингиза Айтматова.

Törene üst düzey katılım Kırgızistan Devlet Başkanı Kurmanbek Bakiyev, Cengiz Aytmatov’u kabri başında andı.

Cengiz Aytmatov ve kardeşleri hüzünden bir abide gibi yürürler babalarının ardından. Kederden erişilmez bir kale gibidirler. Rosa Aytmatova, babasının simasını bile hatırlamaz. Bir kere doya doya baba diyemeden kaybettiği babasının 53 sene sonra bir kerpiç fabrikasının çukurunda sadece kemiklerine kavuşabilir. Atabeyt’e yaklaşmışlardır. Aytmatov’lar, çimenlerin üzerinden geçerken; “belki de babamın ayak izlerine basıyoruz, babamız kim bilir ne kadar dolaştırıldı buralarda” diye düşünürler. Kendilerini çok kötü hissetmeye başlarlar. Çok acılı bir rüyada gibidirler… Gözlerinin önünde bir delikanlı… 34 yaşında… Bir atışla geldi kurşun kalbine saplandı… Ve babaları yere yıkıldı… “Babam… canım babam…” sesleri hıçkırıklara karışır. Yüz otuz yedi lahit, bir emirle aynı anda önceden kazılan kabirlere konulmaya başladığında Aytmatov’ların bittiği andır. Manzara ürperticidir. Bir ömür boyu aradıkları babalarını buldukları gün kaybetmişlerdir. Tanrı Dağları yıkılmış da altında kalmışlardır. Çok acılar çekmişlerdir ama yine de insanın affedici olması gerektiğini, yoksa kötülüklerin sonsuza kadar devam edip gideceğini düşünürler. Hüzünlü bir pınar perisi gibi duran Rosa Aytmatova’nın, yanaklarından süzülen yaşlar babasının toprağını ıslatırken, titreyen dudaklarından; “Canım babacığım seni bu kadar bulmuşken hiç değilse birimizin evinden uğurlamalı değil miydik. Seni evimizden çıkaramadığımız için bizi affet” cümleleri dökülür. n

Rosa Aytmatova: “Canım babacığım seni bu kadar bulmuşken hiç değilse birimizin evinden uğurlamalı değil miydik. Seni evimizden çıkaramadığımız için bizi affet.”

YAZ 2009 • SAYI 29 DA

19

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:36 Page 20

главная тема

айтматов: лицо литературы нашего времени

Как будто Айтматов знал, кроме нашего, еще и другой мир. Поэтому создавалось впечатление, что он больше, весомее – как могучее дерево среди незамысловатых кустарников. Aytmatov, sanki bizim dünyamızdan başka diğer bir dünya daha biliyor ve tanıyordu. Bu yüzdendir ki, hep çalılıkta farkedilmeyen kudretli bir ağaç izlenimi vermiştir.

Айтматовский подход Aytmatov yaklaşımı Эвелина Боровецкая Проф., председатель Отделения аксиологии Российского философского общества.

Evelina Borovetskaya Prof. Dr., Rusya Felsefe Birliği Aksiyoloji Bölümü Başkanı.

20 ДА ЛЕТО 2009 • 29 НОМЕР

н производил впечатление человека, который знает больше остальных. Как будто он знал, кроме нашего, еще и другой мир. Поэтому создавалось впечатление, что он больше, весомее – как могучее дерево среди незамысловатых кустарников. Вместе с тем, в нем была особая чуткость, которая при общении воспринималась как сопричастность. Как если бы особой расширенной аурой он прикасался к собеседнику бережно, осторожно, ненавязчиво – именно так, как делал в своих произведениях. Своими словами он касался нашего сердца, и проблемы, которые он ставил перед нами,

О

, herkesten fazla bilen bir insan izlenimi bırakıyordu. Sanki bizim dünyamızdan başka diğer bir dünya daha biliyor ve tanıyordu. Bu yüzdendir ki, hep anlaşılmayan karışık bir ağaçlıktaki kudretli bir ağaç izlenimi vermiştir. Bununla beraber onda ayrı bir nezafet vardı ki, bu incelik onunla teşrik-i mesaide olunduğunda ona özgü gibi algısını verirdi. Bu algı, geniş bir aura ile sohbet ettiği kişiye eserlerindeki gibi dikkatli, özenli bir şekilde yaklaştığı zamanlarda olurdu. O sözleri ile kalbimize ulaşmıştır ve önümüze koyduğu problemler ruhumuzu hareket ettirmelidir. Bunlar ahlak konusundaki düşünceler değildir, hayır. Bunlar öğretmen

O

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:36 Page 21

dosya

aytmatov: çağımızın edebi yüzü должны были подвигнуть на труд наши души. Это были не размышления на тему о нравственности, нет. Это была именно мастерски поставленная Учителем задача духовного труда. Тех усилий сердца, которые приводят к его очищению – через слезы, через покаяние, через чувство единения с Высшим. Это то, что называется катарсисом и является основной целью и предназначением настоящего искусства во все времена. Его загадкой был тот мир, который существовал в нем. Это было не наше обыденное, не будничная суета, но особое бытие, которое выше нас по природе. Такое, которое может быть познаваемо только в меру его открываемости – как и насколько оно само этого пожелает. То, что нельзя получить никак иначе – только свыше. Наверное, это отмеченность Божьим Духом, когда горний мир раскрывается перед человеком своей непостижимостью. Для этого недостаточно одного намерения человека. Высшее открывается к общению только тогда, когда состояние человеческой личности достигает особой готовности, которую это высшее определяет само. Высокие вибрации души развиваются особыми усилиями сердца. И духовное измерение человеческой жизни измеряет тогда подлинное достоинство человека – настоящее, неподдельное, именно то, которое мы видели в Чингизе Айтматове.

«Чингиз! Не убивай никого… Этот мир справедлив...» То, что сродни высшему миру, какая-то способность чувствовать его реальность. Это состояние исчерпывающе охарактеризовано в Писании словами «Много званых, но мало избранных». Он именно был таким – избранным из званых, тем, кому открылось. Почему так? И почему именно он? Что особенного было в нем, советском по происхождению человеке, что позволило ему пройти такой путь нравственного восхождения? Какие нравственные задачи ставила перед ним жизнь? С девяти лет – сирота, сын расстрелянного «врага народа». В десять лет – уже на работе. А в четырнадцать – самый старший мужчина в ауле: все остальные ушли на фронт. Ответственность не по годам. За женщин и детей всего аула. За свою семью – старенькую бабушку, сестренку, брата. За скот, без которого в высокогорной Киргизии не выжить. Тяготы и невзгоды возмущали неокрепший дух. Когда украли корову, оставив семью без единственной кормилицы, он хотел убить. Но слова встреченного им в степи старика остановили его. «Не убивай никого... Этот мир справедлив...», – так сказал старик. И двенадцатилетний Чингиз нашел в себе силы услышать эти слова!!! Именно из них и сформировалось его мировоззрение. Еще долгие годы будет он вспоминать эту встречу и на-

Лицо друга сли я скажу, что все повести и романы Чингиза Айтматова переведены на таджикский язык и являются самыми востребованными книгами у наших читателей, то просто констатирую факт. Влияние айтматовского творчества на творчество таджикских прозаиков – общеизвестное явление. Мы познакомились в 1957 году, и наше знакомство переросло в прекрасную дружбу – в этом тоже нет ничего удивительного, потому что он знал устода Мирзо Турсун-заде раньше и уважал больше, чем меня (Чингиз был первым его заместителем в Комитете солидарности стран Азии и Африки). Мумин Каноат Постоянные встречи на сессиях Верховного Совета СССР, в Комитете по ЛеНародный поэт Таджикистана. нинским и Государственным премиям, на съездах и пленумах Союза писателей и в Комитете солидарности давали возможность увидеть его в разMumin Kanoat ных ситуациях и порой в очень рискованные моменты. К его чести должен Tacikistan Milli Şairi. сказать: никогда не заставал его в состоянии уныния или растерянности. Айтматов всегда был собран, целеустремлен и мудр. Во время застолий, когда собирались наши учителя Мирзо Турсун-заде, Расул Гамзатов, Кайсын Кулиев, Мустай Карим, Камиль Яшен, Берды Кербабаев, Давид Кугультинов, всегда царили мудрость и красноречие. Из молодых обычно присутствовали Олжас Сулейменов, Ануар Алимжанов, я и – очень редко – Чингиз. Иной раз в его отсутствие Расул или Кайсын острили, что Чингиз и в гостинице создает свои шедевры. Он и в самом деле везде и повсюду работал. Иначе он не смог бы создать целую систему в художественной прозе. Если до «Белого парохода» его герои по характеру и психологии были людьми из Средней Азии, то от «Восхождения на Фудзияму» до последних произведений его герои – люди планеты Земля. Талант Айтматова от произведения к произведению растет и совершенствуется. Чингиз Айтматов – самый цельный и завершенный художник Евразии двадцатого века. Он обожал общество образованных, красивых женщин. В 1971 году я пригласил Чингиза, Олжаса и Ануара на банкет, организованный в честь интеллектуальных красавиц Таджикистана. Некоторые из них вели себя довольно раскованно. На другой день Чингиз сказал мне: у вас превратное представление о красоте. Одна из вчерашних дам – писаная красавица, но у нее отсутствует гармония внешней и внутренней красоты. Он постоянно искал черты красоты, импульсы добра, истинные и сильные натуры. На последней встрече во Фрунзе и на Иссык-Куле я запомнил его несколько отстранненым. Он говорил мне откровенно: мы с тобой, да еще Олжас, Абдулло, Эркин – аксакалы Средней Азии. Мы сделали все, что могли, для наших народов и сохранения дружбы между ними. Нужно передать эстафету в надежные руки. Об этом мы должны думать и таким образом действовать.

Е

Dostun yüzü ğer Cengiz Aytmatov’un bütün hikaye ve romanlarının Tacikçeye çevrildiğini ve okuyucularımızın en rağbet gösterdiği kitapları olduğunu söylersem, bir olayı tesbit etmiş olurum. Aytmatov’un fikirlerinin Tacik yazarlarına etkisi herkesin bildiği bir olgudur.

E

1957 yılında tanıştık ve tanışıklığımız mükemmel bir dostluğa dönüştü. Bunda hayret edilecek birşey yok. Zira Aytmatov üstad, Mirzo Tursunzade’yi daha önce tanımıştı ve benden daha fazla hürmet gösteriyordu. Aytmatov, Asya Afrika Üyeleri Dayanışma Komitesi’nde onun birinci yardımcısıydı. SSCB’nin Yüksek Kurulu Lenin ve Devlet Ödülleri Komitesi oturumlarında, Yazarlar Birliği’nin genel oturumlarında, Dayanışma komisyonunda sürekli bir araya gelmeler, onu farklı durumlarda bazen çok riskli anlarda da görme imkanı verdi. Onu hiçbir zaman bezgin veya dalgın görmediğimi, onun adına onurla söylemem gerek. Aytmatov her zaman derli toplu, hedefe yönelmiş ve irfan doluydu. Mirzo Tursunzade, Rasul Hamzatov, Kaysın Kuliev, Mustay Karim, Kamil Yaşen, Berdı Kerbabaev ve David Kugultinov hocalarımız bir masa etrafında toplandıkları zaman, bilgelik ve belağat dolu bir ortam egemen olurdu. Gençlerden Olcas Süleymanov, Anuar Alimjanov, ben ve çok seyrek Aytmatov. Bir defasında Rasul veya Kaysın, “Aytmatov eserlerini otelde de yazabilir” diye latife yapmıştı. O gerçekten her yerde, her ortamda çalışırdı. Yoksa o edebi nesirde tam teşekküllü sistemi oluşturamazdı. Onun Beyaz Gemi’ye kadarki kahramanları karakter ve psikolojik olarak Orta Asya’dandı, Fuji Yama Dağı’ndan son eserlerine kadar kahramanları dünya genelindendi. Aytmatov’un kabiliyeti eserden esere gelişiyor ve mükemmelleşiyordu. Cengiz Aytmatov Avrasya’nın yirminci yüzyıldaki en katışıksız ve nihai sanatçısıdır. Eğitimli ve güzel kadınların olduğu muhitleri çok severdi. 1971 yılında Cengiz’i, Olcas’ı ve Anuar’ı Tacikistan’ın güzel entellektüelleri onuruna düzenlenen şölene davet ettim. Bazıları gayet rahat davrandılar. Ertesi gün Cengiz “sizin ters bir güzellik anlayışınız var. Dünkü hanımlardan biri, ressamın fırçasından çıkmış kadar güzel bir kadın ama iç ve dış güzellik uyumu yoktu kendisinde” demişti. Devamlı güzellik vasıflarını, iyiliğin itici gücünü, gerçek ve güçlü mizacı arar ve toplardı. Frunze (Bişkek)’de ve Issık Göl’deki son buluşmamızda onu bir yana çekilmiş gördüm. Bana şöyle demişti: Biz seninle, Olcas, Abdullo ve Ekin’le Orta Asya’nın aksakallarıyız. Halklarımız ve aralarındaki dostluğu korumak için yapabileceğimiz herşeyi yaptık. Meşaleyi güvenli ellere teslim etmek gerek.” Bunu düşünmeli ve buna göre hareket etmemiz gerek.

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:36 Page 22

айтматов: лицо литературы нашего времени tarafından özellikle ustaca verilmiş ruh emeğinin ödevleridir. Bunlar Yüce ile olan birliktelikle, istiğfarla, gözyaşları ile temizlenmeye yönelen kalp gayretleridir. Katarsis (arınma) denen şey budur ve asıl hedef de budur. Tüm zamanların sanatının asıl görevidir. Onun için asıl bilmece, içindeki diğer dünyadır. Bu bizim gündelik varlığımız değil, günlük siluetimiz değildir, fakat doğamız itibari ile üstün olan özel bir varlıktır. Bu var olma, onun açılması ve çözülmesi ölçüsünde bilinebilecek, bu da onun istediği ölçüde açılacaktır. Yani bunu farklı bir şekilde elde etmek mümkün değildir. Sadece “Yukarı”dan gelecektir. Herhalde, öteki alem tüm kavranılmazlığı ile insanın önüne açıldığında, yukarıdan Tanrı iradesi böyle çizmiştir. Bunun için de insanın sadece niyeti yeterli değildir. Yukarılar, ancak insanın kişisel şahsiyetinin özel bir hazırlığa eriştiği zaman, Yukarı’nın belirlemesiyle, diyaloğa açılmaktadır. Ruhun yüksek titreşimi ise kalbin özel gayretleri ile artmaktadır. Ve işte o zaman, insan hayatının ruhi seviyesi tıpkı Cengiz Aytmatov’da gördüğümüz sahte olmayan yetenekleri ölçmektedir.

“Kimseyi öldürme... Bu dünya adaletlidir Cengiz”

Чингиз Айтматов, его отец Торекуль, мать Нагима и брат Ильгиз (1932). Aytmatov; babası Törekul, annesi Nagima ve kardeşi İlgiz’le (1932).

Айтматов – сын «врага народа» Айтматов – с девяти лет – сирота, сын расстрелянного «врага народа». В десять лет – уже на работе. А в четырнадцать – самый старший мужчина в ауле: все остальные ушли на фронт.

Aytmatov: Halk düşmanı(!) bir babanın oğlu Dokuz yaşından itibaren “Halk Düşmanı” sıfatıyla kurşuna dizilen bir babanın oğlu olarak öksüz kalmıştı. On yaşında artık çalışıyordu. On dört yaşında tüm erkeklerin cepheye gitmesinden ötürü köydeki en büyük erkek olarak kalmıştı.

22 ДА ЛЕТО 2009 • 29 НОМЕР

ставление, которое принял как отеческое. Память об отце была для него священна. За нее он боролся в пятьдесят шестом, когда добивался реабилитации отца. И после этого – еще почти пятьдесят лет, до тех пор, пока не нашел его могилу. Его пассионарность была востребована в политике. Думаю, то лучшее, что было в перестройке, принес вовлеченный в нее Чингиз Айтматов. Само словосочетание «перестройка с человеческим лицом» – это Айтматовский подход. Потому что он сам был Человеком. Среди перестроечных реалий он выделял в первую очередь преодоление в стране духовно-нравственного кризиса. Считал очень важным окончательное избавление общества от комплекса страха. В те ставшие уже такими далекими годы он подчеркивал, что в основе общества нового типа должны лежать идеальные, духовные ценности. Что нет другого пути к гармоничному обществу, кроме совершенствования человеческих качеств, максимального напряжения нравственной активности людей. И перестроечная волна энтузиазма миллионов людей, когда вся страна у телеэкранов вбирала в себя энергию Первого съезда

Üst aleme yakın olmak, onun gerçekliğini hissetmenin bir özelliğidir. Bu her şeyi kapsayan hal şu sözlerle eserinde yer alır: “Birçok ismi anılan kişi vardır, fakat seçilenler azdır”. Aytmatov, ismi anılanlar arasında öyle bir seçilen idi. Neden böyle oldu? Neden özellikle O? Onda ne yetenek vardı ki, Sovyet uyruklu bu insana böyle bir ahlaki yücelme yolundan geçme imkanı veriyordu? Hayat onun önüne hangi ahlaki sorunları koymuştu? Dokuz yaşından itibaren “Halk Düşmanı” sıfatıyla kurşuna dizilen bir babanın oğlu olarak öksüz kalmıştı. On yaşında artık çalışıyordu. On dört yaşında tüm erkeklerin cepheye gitmesinden ötürü köydeki en büyük erkek olarak kalmıştı. Yaşına uygun olmayan sorumluluklar... Köyün tüm kadın ve çocuklarının sorumluluğu… Ailesinin, yaşlı ninesinin, kız ve erkek kardeşinin sorumluluğu. Kırgız’ın dağlıklarında hayatını idame ettiremeyeceği ineklerin sorumluluğu… Zorluklar ve perişanlıklar dayanıklı olmayan ruhunu hiddetlendirdi. İnekleri çalınıp aile tek beslenme kaynağından mahrum kalınca suçluları öldürmek istemişti. Fakat bozkırda karşılaştığı ihtiyar onu durdurup “Kimseyi öldürme... Bu dünya adaletlidir...” demişti. Ve on iki yaşındaki Cengiz kendisinde bu sözleri dinleyecek gücü bulmuştur. Tam da bu sözlerle onun dünya görüşü şekillenmiştir. Daha uzun yıllar bu karşılaşmayı ve baba sözü gibi aldığı bu uyarıyı hatırlayacaktır. Babasının anısı onun için kutsaldır. Elli altılı yıllarda onun için mücadele etmiş ve babasının iade-i itibarını sağlamaya çalışmıştır. Bundan sonra geçen nerede ise elli yıl daha, ta ki babasının mezarını bulana kadar.

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:36 Page 23

dosya

aytmatov: çağımızın edebi yüzü народных депутатов так, как засохшая земля после долгой засухи вбирает в себя живительную влагу, – это был подвиг в первую очередь Айтматова. Мне кажется даже, что силой своего духа, напряжением воли он метафизически материализовал эту мыслеформу. Народ воспрял, ликовал поначалу, а потом притих, а затем сказал: мы устали. В рабстве мы ели мясо. Пища свободы – манна небесная – скорее для птиц. Хотим плотского! Призывы к нравственному совершенствованию вошли в естественное противоречие с человеческой природой – природой плоти. И так же, как он предрек перестройку, он предсказал и ее крах. Слово «плаха» тоже стало прообразом будущего – в многослойности смыслов каждый может определить свой пласт казненного. Для меня он в том, что на вопрос «Читали ли вы Айтматова?» я ни разу еще не услышала от молодых людей ответа «да». Это значит, что, вместо установленного отсечения крайней плоти, произошло усекновение головы поколения, идущего нам на смену. Поколения наших детей, которых мы зачали во время перестройки, родили в период воодушевления высокими идеалами, растили в невзгоде постчернобыльских лет, вкладывали в них свои – ясно высказанные впервые после семидесяти лет молчания слова… Но похищен наш плод, наш труд, наше продолжение.

Когда падают горы Он был предвестником опасностей новой эпохи – эпохи информациологии. «Манкурт» – слово, которое он ввел в обиход. Кажется, он и словом хотел бороться с бездуховностью, с выхолощенностью сердца, с пустотой, которая заполняется чужими командами – вне нравственного поля, вне мысли, вне вертикальной составляющей жизни. Наверное, понимая, что мир пришел к тому рубежу, когда уже не читают романов со сложными нравственными заданиями, свое последнее по-

Siyasetin Aytmatov’daki gibi ihtiraslı ve devrimci ruhlu insanlara ihtiyacı vardı. Sanırım perestroykanın iyi olan tarafı, Cengiz Aytmatov’un buna ilgi duyması olmuştur. “İnsani yüzü ile perestroyka” sözü, bir Aytmatov yaklaşımıdır. Çünkü onun kendisi insandır. Perestroyka gerçekleri arasında onun ilk sırada belirlediği, manevi-ahlaki krizin üstesinden gelmek olmuştur. Toplumu korku kompleksinden kurtarmanın çok önemli olduğunu söylemiştir. Bundan daha uzun yıllar önce altını çizdiği gibi yeni tip toplumun temelinde ideal manevi değerler bulunmalıdır. Başka türlü, barışık bir topluma ulaşmanın yolu yoktur. Bu, sadece insani niteliklerin olgunlaştırılması, insanların ahlaki etkinliğinin azami yükseltilmesi ile mümkün olacaktır. Hatta milyonlarca insanın perestroyka dalgasına olan iştiyakı, bu dönemde insanların kurumuş toprakların kuraklıktan çıkmışçasına suyu çektikleri gibi halk milletvekillerinin ilk toplantısındaki enerjiyi tüm ülke, televizyonlarının başında içine çekmiştir. Bu hareketlenme başta Aytmatov’a aittir. Hatta, bana öyle geliyor ki, Aytmatov ruh gücü ve irade gerilimi ile metafizik olarak bu düşünce şeklini maddileştirmiştir. Halk heyecanlanmış, övünç içerisindeydi fakat sonra ses kesilmişti. Bunun üzerine “biz yorulduk” demiştir. Kölelikte biz et yedik. Özgürlük ekmeği – kudret helvası – her şeyden önce kuşlar içindir. Hayatı istiyorum! Ahlaki olgunlaşma çağrıları insanların tabii fıtratları ile çelişkiye düşmeye başlamıştır. Aynı zamanda o, perestroykayı tahmin ettiği gibi onun parçalanmasını da önceden söylemiştir. “Darağacı” kelimesi de geleceği şekillendirmektedir. Çok katmanlı düşünce sisteminde herkes kendi katledilme katmanını seçebilir. Benim için bu “Aytmatov’u okudunuz mu?” sorusuna gençlerden “evet” cevabı duymayışımdır. Bu demektir ki, var olan bir sünneti yerine getirmek yerine bizim yerimize gelecek nesillerin kafalarının kırpılması söz konusu olmuştur. Perestroyka döneminde gebe kaldığımız bizim neslin

Когда украли корову, оставив семью без единственной кормилицы, Айтматов хотел убить. Но слова встреченного им в степи старика остановили его. «Не убивай никого... Этот мир справедлив...» İnekleri çalınıp aile tek beslenme kaynağından mahrum kalınca suçluları öldürmek istemişti. Fakat bozkırda karşılaştığı ihtiyar onu durdurup “Kimseyi öldürme... Bu dünya adaletlidir...” demişti.

Самый лучший писатель ХХ века Yirminci yüzyılın en iyi yazarı жизнь! С детства читала Айтматова. Ждала каждую его новую книaşırtıcı bir hayat! Çocukluğumdan Aytmatov’u okurum. Onun her yeni kitabını bekПомню потрясение от «Плахи». Во время горбачевской перестройки, неожиданно Ş lerdim. Dişi Kurdun Rüyaları romanından duyduğum şoku hatırlarım. Gorbaçov peУдлягу.дивительная всех и себя, стала экспертом Комитета по экологии Верховного Совета СССР, по- restroykası döneminde, herkes için ve kendim için de şaşırtıcı bir şekilde SSCB Yüksek Birзнакомилась с Чингизом Торекуловичем. В 2005 году – в двадцатилетие перестройки – опять встретилась с Айтматовым. Успела сказать, что считаю его лучшим писателем ХХ века. Мы договорились, что мой сын Даниил будет писать его портрет. Его уход был таким неожиданным. И таким же неожиданным стало предложение написать для «ДА» свои воспоминания о Чингизе Торекуловиче. Только сейчас осмыслила, что работала над текстом, начиная со дня Полной луны Первого месяца нисана – еврейского Исхода – и до конца субботнего дня перед христианской Пасхой. Так – символами времени и событий – расставляются вехи Пути. Так – вне нас – соединяется то, что кажется нам несоединимым. Но за этим непостижимым всегда стоит человек. Человек как связующий мост – мост между Землей и Небом. В таком ракурсе несущественны наши различия. Значима только суть Божьего творения. Именно то, что выделял в человеке Чингиз Айтматов.

liği Ekoloji Komisyonu uzmanı olmuştum ve Cengiz Aytmatov ile tanışmıştım. 2005 yılında –perestroykanın 20. yılında– tekrar Aytmatov ile karşılaştım. Ona kendisinin Yirminci yüzyılın en iyi yazarı olduğunu söyleme fırsatını buldum. Oğlum Danil’le, onun portresini yapması konusunda anlaştık. Onun gidişi öyle beklenmedik oldu ki… Aynı zamanda, Cengiz Aytmatov hakkında hatıralarımı DA dergisine yazmak da bir o kadar beklenmedik oldu. Şimdi fark ettim ki, metin üzerinde çalışmaya ilk Yahudi ‘Nisan’ ayının dolunayında başladım ve Hıristiyan Paskalya’sının öncesindeki son Cumartesi gününe kadar devam ettim. Yolların çizgileri böyle –olay ve zamanın sembolleri ile– çizilmektedir. Evet, bizim bağlantısız olduğunu düşündüklerimiz irademiz dışında bağlanmaktadır. Fakat bu kavranılmaz şeylerin arkasında, daima insan durmaktadır. İnsan bir köprüye benzer. Bu köprü yer ile gök arasındadır. Böyle bir kısa görünüşte, bizim ayrı calıklarımız farklı değildir. Sadece ilahi kudretin özü önemlidir. Aytmatov, insanda özellikle bunu ortaya koymuştur.

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:36 Page 24

главная тема

айтматов: лицо литературы нашего времени

Трагический контекст романа «Когда падают горы» – это не прощание автора перед уходом из здешней жизни, но прощание всех перед концом земного мира. Dağlar Devrildiğinde romanının trajik içeriği yazarın bu hayattan gidişinden önce veda etmesi değil, dünyanın sonundan önce herkesin vedasıdır.

Опасность века информации Айтматов был предвестником опасностей эпохи информациологии. «Манкурт» – слово, которое он ввел в обиход.

Bilgi çağı tehlikesi Aytmatov, “bilgi çağı” tehlikesinin habercisi oldu. Mankurt sözcüğünü literatüre o sokmuştur.

24 ДА ЛЕТО 2009 • 29 НОМЕР

слание нам он оставил на корешке книги. «Когда падают горы (Вечная невеста)» – это слова библейского содержания и сакрального смысла. Означают они конец времен для Земли и новый период жизни для тех, кто сумел соблюсти себя в чистоте духа после того, как завершил свое существование этот испорченный человеком мир. Трагический контекст романа – это не прощание автора перед уходом из здешней жизни, но прощание всех перед концом земного мира. И в недосказанности романа – особенность этой ситуации. Ведь в прощании так много того, что стоит вне слов. И могут ли вообще быть слова перед концом Земли? Ему открылось то, что он передал нам именно недосказанностью текста при абсолютной четкости названия. Глубокие потрясения и тяжкие утраты свойственны нашей эпохе. Не прекращаются войны и конфликты, мир переполнен бесчисленными проявлениями зла. Нет взаимного доверия между людьми, падает авторитет родителей, учителей, правительств, принижается личное достоинство человека, забываются традиции и теряется уважение к жизни. Утрачены традиционные представления об истине, добре и красоте, морально-этических нормах. Высшее вытесняется из всех областей общественной жизни, включая экономику, политику, образование и искусство. Одновременно рождается пренебрежительное отношение к религиозным ценностям. Представления о ценностях, лишенные религиозной основы, неизбежно деградируют. Столкновение религий и науки само по себе ускоряет процесс разрушения ценностей – при наличии расхождений во взглядах люди неизбежно начинают рассматривать эти ценности как относительные понятия. В глазах современного человека традиционные религиозные добродетели утратили силу убеждения. Их вытеснила повсеместная похоть, в которой уже нет места ни интимному, ни сакральному. Последний роман Чингиза Айтматова говорит и об этом крушении внутренней вселенной человека. Размышления Чингиза Айтматова в области ак-

çocuklarını, yüksek ideallerin ilhamı altında doğurduk. Çernobil yıllarının felaketi ertesinde büyüttük, onlara yetmiş yıldan sonraki açıkça öğretilen sözlerin susmasını içlerine yerleştirdik... Fakat bizim özümüz, emeğimiz, devamımız çalındı.

Dağlar Devrildiğinde Aytmatov, yeniçağın “bilgi çağı” tehlikesinin habercisi oldu. Mankurt sözcüğünü literatüre o sokmuştur. Sanırım o sözle ruhsuzlukla, kalp fakirleşmesiyle, ahlaki sınırların dışında, fikirlerin dışında, hayatı oluşturan dikey yabancı komutlarla dolan boşluklarla mücadele etmek istemiştir. Belki de dünyanın öyle bir hal almasındandır ki, artık insanlar karmaşık ahlaki görevleri anlatan romanları okumamaktadır. Aytmatov son mesajını bize kitap kapağının üzerinde bırakmıştır. Dağlar Devrildiğinde (Ebedi Nişanlı) bu sözler İncil’den alınmıştır ve kutsal manalar içermektedir. Bu yerküre için sonun geldiğini ve hayatının bu yeni döneminde insanın varlığını bozulmuş dünyada nasıl bitirdiğini, sonra ruh temizliğini nasıl gözettiğini ifade etmektedir. Romanın trajik içeriği yazarın bu hayattan gidişinden önce veda etmesi değil, dünyanın sonundan önce herkesin vedasıdır. Ve bu durumun özelliği romanın söylenmeyen kısmındadır. Vedalarda, sözlerin dışında kalan birçok şey vardır. Ayrıca dünyanın sonunun öncesinde söz söylenebilir mi hiç? Aytmatov’un, roman isminin açıklığı ve metnin söylenmeyen kısmında bize iletmeye çalıştığı mesaj, ona açılan o muamma idi. Bizim asrımız derin şoklar ve ağır kayıpların dönemi olmuştur. Savaşlar ve çatışmalar bitmek bilmemektedir, dünya sayısız kötülükler ile dolmuştur. İnsanlar arasında karşılıklı sevgi kalmamış, hükümetlerin, öğretmenlerin, ebeveynlerin otoriteleri azalmış, insanların kişisel özellikleri düşmüş, gelenekler unutulmuş ve hayata karşı saygı kaybolmuştur. Doğruluk, iyilik, güzellik ve etik-moral değerler hakkındaki geleneksel yaklaşımlar kaybedilmiştir. Toplumsal hayatın tüm alanlarında ekonomi, siyaset, eğitim ve sanatı kapsayaraktan yukarıya konulma gerçekleşmektedir. Aynı zamanda dini değerlere karşı bir ihmal doğmaktadır. Dini temelden arındırılmış değerler hakkındaki yaklaşımlar kaçınılmaz olarak gerilemektedir. Din ve bilimin çatışması, değerlerin kendi kendine yıkılma sürecini hızlandırmaktadır. Görüşlerdeki farklılıkların var oluşu ile insanlar kaçınılmaz olarak bu değerlerin kişiye göre değişen değerler olduğunu düşünmektedir. Toplumda doğan görüş ayrılıkları, arkasından bu değerleri göreceli kavramlar haline getirmiştir. Modern insanın gözünde geleneksel dindar hayır sahipleri ikna gücünü yitirmişlerdir. Onları yerinden eden, kutsallık ve mahremlik bile barındıramayan genel arzuları olmuştur. Cengiz Aytmatov’un son romanı insanlığın içindeki bu yıkılışı da anlatmaktadır. Айтматов с дочерью Ширин (1985). Aytmatov kızı Şirin’le (1985).

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:36 Page 25

dosya

aytmatov: çağımızın edebi yüzü «Перестройка с человеческим лицом» Его пассионарность была востребована в политике. Думаю, то лучшее, что было в перестройке, принес вовлеченный в нее Чингиз Айтматов. Само словосочетание «перестройка с человеческим лицом» – это Айтматовский подход.

Perestroyka’nın insani yüzü Siyasetin Aytmatov’daki gibi ihtiraslı ve devrimci ruhlu insanlara ihtiyacı vardı. Sanırım Perestroyka’nın iyi olan tarafı, Cengiz Aytmatov’un buna ilgi duyması olmuştur. “İnsani yüzü ile perestroyka” sözü, bir Aytmatov yaklaşımıdır.

сиологии – теориии ценностей как смыслообразующих оснований человеческого бытия – всегда присутствовали в его произведениях. В стенах Национальной Академии наук Киргизской Республики он отстаивал необходимость выделения предметной проблематики аксиологии как самостоятельной науки. То, что общечеловеческие проблемы он формулировал средствами образно-интуитивного творчества, религиозно-мифологического знания, только подчеркивает значимость писателя для всего человечества как мыслителя. Каждое яркое создание Чингиза Айтматова, по мнению академика Турара Койчуева, построено на накале высоких страстей – столкновении добра и зла, радости и трагедии, любви и измены, долга и предательства, справедливости и ее отсутствия, правды и лжи, честности и обмана – ставя перед читателями вечный гамлетовский вопрос: «Быть или не быть?» Академик Николай Дыров высказывает созвучную мысль: «Творчество Айтматова, как и творчество Шекспира, обладает удивительной особенностью: необходимость его для цивилизации с каждым годом будет становиться все больше – для восстановления понятий ценностных категорий, которые утрачивает современная цивилизация, теряя при этом свою духовную и культурную значимость. Востребованность его произведений фактически становится одним из условий выживания цивилизации в тех нравственных категориях, которые, как чистый родник, даны нам от Господа и лежат в основе общения человека с Богом». n

Cengiz Aytmatov’un aksiyoloji1 alanı çerçevesindeki düşünceleri onun eserlerinde daima yer almıştır. Kırgız Cumhuriyeti Milli Bilimler Akademisi içerisinde daima mantığın aksiyolojinin sorunsallarını ayrı bir bilim dalı gibi belirlenmesini savunmuştur. Aytmatov’un genel insani problemleri yaratıcı-sezgisel sanat ve dini-mitolojik bilgi ile şekillendirmesi, tüm insanlık için bir düşünür olarak önemini vurgulamaktadır. Akademisyen Turara Koyçuyeva’ya göre, Aytmatov’un her çarpıcı eseri, aşırı arzuların parlaklığı çerçevesinde şekillenmiştir. İyilik ve kötülüğün çatışması, sevinç ve trajedi, aşk ve aldatma, vefa ve ihanet, adalet ve adaletin yokluğu, gerçek ve yalan, dürüstlük ve kandırma duygularını okuyucunun önüne koyarak Hamlet’in o ezeli “Olmak ya da olmamak” sorunsalını sormaktadır. Akademisyen Nikolay Dırov şu fikirleri dile getirmektedir: “Aytmatov’un sanatı, Shakspeare’de olduğu gibi, şaşırtıcı bir özelliğe sahiptir: Modern medeniyetin kaybetmeye başladığı ve bu arada da manevi ve kültürel önemini de yitirdiği değer kategorilerinin anlaşılması için onun varlığına her yıl daha fazla ihtiyaç duyulacaktır. Onun eserlerine olan talep, fiili olarak medeniyetin değer kategorileri üzerinde ayakta kalabilmesi şartlarından biri haline gelmiştir. Bu değer kategorileri, Tanrı tarafından temiz bir kaynak gibi verilmiş ve Tanrı ile insanın konuşması temelindedir.” n 1 Değerbilim: Genel değer teorisi çerçevesinde değerin anlam, özel-

lik, kaynak ve çeşitleri ile değeri belirleyen ölçütleri, değerin birey ve toplum hayatındaki yer ve önemini inceleyen disiplin.

Каждое яркое создание Чингиза Айтматова, по мнению академика Турара Койчуева, построено на накале высоких страстей – столкновении добра и зла. Akademisyen Turara Koyçuyeva’ya göre, Aytmatov’un her çarpıcı eseri, aşırı arzuların parlaklığı çerçevesinde şekillenmiştir. YAZ 2009 • SAYI 29 DA

25

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:36 Page 26

главная тема

айтматов: лицо литературы нашего времени

Он всегда был желанным гостем ингиз Айтматов, всемирно известный писатель, всегда охотно приезжал в Татарстан. Мы помним один из его первых визитов в составе делегации писателей Киргизии в семидесятые годы для участия в Днях литературы братской среднеазиатской республики. Особенно же мне запомнился его приезд в 2000 году в качестве гостя президента Республики Татарстан Минтимера Шаймиева. Он был любезно приглашен вместе с другим не менее знаменитым деятелем литературы Олжасом Сулейменовым. Чингиза Торекуловича сопровождал его младший сын. Мне – в те годы председателю Союза писателей Татарстана – было поручено встречать высоких гостей и сопровождать Фоат Галимуллин их на всех мероприятиях. Чингиз Айтматов познакомил меня Доктор филологических наук, с сыном Ильдаром. Я заметил, что имя Ильдар популярно профессор (Казань). у татар. Оказалось, киргизским братьям тоже нравится это имя. «Красивое привлекает все народы, – заметил АйтмаFuat Galimullin тов. – Ильдар означает человека, имеющего родину, хозяина Prof., Filoloji Bilimler Doktoru (Kazan). своей страны. Не только киргизский народ, но и мой род имеет непосредственное отношение к татарам. Я хотел, чтобы мой сын почувствовал тепло земли далеких предков». Чингиз Айтматов и татарский писатель Рафаэль Мустафин встретились особенно тепло, ибо они многие годы сотрудничали в редколлегии журнала «Дружба народов». Чингиз Торекулович говорил очень просто, но емко, обнаружив глубокое знание всемирного литературного процесса. Он высоко оценил вклад татарского народа в развитие культуры и просвещение тюркских народов. Особо отметил труды татарских ученых Хусаина Фаизханова, Калима Рахматуллина, Мадины Богдановой, Абдулкаюма Мифтахова и других, сделавших многое для изучения великого киргизского эпоса «Манас». В 2000-е годы мы часто встречались в Турции и Кыргызстане на мероприятиях, которые проводились в рамках форумов Платформы Диалог Евразия. Визит Чингиза Айтматова летом 2008 года в Казань стал его последней командировкой. Программу этой поездки он не смог выполнить: не хватило нескольких дней жизни…

Ч

Her zaman beklenen misafir oldu ünyaca ünlü yazar Cengiz Aytmatov Tataristan’a seve seve gelirdi her zaman. Yetmişli yıllarda kardeş Orta Asya ülkesinin edebiyat günlerine katılmak için Kırgızistan yazarlarından oluşan delegasyonuyla yaptığı ilk ziyaretlerinden birini hatırlıyorum. 2000 yılında Tataristan Cumhurbaşkanı Mintimir Şaymiev’in misafiri olarak geldiği ziyareti özellikle hatırlıyorum. Diğer ünlü edebiyat adamı Olcas Süleymenov da yüksek düzeyde davet edilenlerdendi. Cengiz Törekuloviç’e küçük oğlu eşlik ediyordu.

D

O zamanlar Tataristan Yazarlar Birliği Başkanı olarak bana bu yüksek misafirleri karşılamak ve bütün etkinliklerde kendilerine refakat etme görevi verilmişti. Cengiz Aytmatov beni oğlu İldar’la tanıştırdı. Ben İldar adının Tatarlar arasında popüler olduğunu belirtmiştim. Meğer Kırgız kardeşlerimiz de bu adı severmiş. Aytmatov, “Güzel olan bütün halkları cezp eder. İldar vatanı olan, ülkesinin sahibi anlamlarına gelir. Sadece Kırgız milletinin değil, benim soyumun da Tatarlarla dolaysız bir bağı var. Oğlum uzak atalarının sıcaklığını hissetsin istedim.” demişti. Cengiz Aytmatov ve Tatar yazar Rafael Mustafin fevkalade bir sıcaklıkla bir araya geldiler çünkü ikili uzun yıllar Drujba Narodov dergisinin yazı işlerinde mesai arkadaşlığı yapmışlardı. Cengiz Törekuloviç sade bir şekilde ama kapsamlıca, dünya edebiyat sürecine derinliğine hakim şekilde konuşuyordu. Tatar milletinin Türk soylu milletlerin kültür ve eğitimine yaptığı katkılara büyük değer verirdi. Özellikle Husain Faizhanov, Kalim Rahmatullin, Madina Bogdanova, Abdulkayum Miftahov ve diğer Tatar bilim adamlarının Kırgızların büyük Manas Destanı’nın araştırılmasındaki büyük gayretlerini zikretti. 2000’li yıllarda Türkiye’de, Kırgızistan’da Diyalog Avrasya Platformu’nun toplantıları vesilesiyle sık sık bir araya geldik. Cengiz Aytmatov’un 2008 yazındaki Tataristan’a gelişi onun son iş gezisi oldu. Bu gezisinin programını tamamlayamadı. Hayatının birkaç günü yetmedi...

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:36 Page 27

dosya

aytmatov: çağımızın edebi yüzü

Песня друзей

Dostların şarkısı

Мусагит Хабибуллин

Musagit Habibullin

Народный писатель Татарстана (Казань).

Tataristan Milli Yazarı (Kazan).

engiz Aytmatov’la zaman ve mekanda kilometre ve onlarca yıllara bölünmüş шкатулке моей памяти сохранились две встречи с Чингизом Айтматовым, разiki buluşma yerleri hafızamın cevahir kutusunda izlerini koruyor. İlki yazarın Kaделенные в пространстве и времени километрами и десятилетиями. Первая случилась при очередном приезде писателя в Казань. Несмотря на то, что тоzan’a gelişlerinden birinde oldu. Tatar yazarlarla bir araya gelememesine rağгда он не смог отдельно встретиться с татарскими писателями, после завершения всех men, bütün işleri bittikten sonra Aytmatov’u oteline uğurlamaya gittik. Vakit geç olего дел мы пошли провожать Айтматова в гостиницу. Время было уже позднее, устаmuştu… misafir de, biz de yorulmuştuk. O yine de söylediğine göre sadece Tyan Şan ли и гость, и мы. Тем не менее, он захотел угостить нас чаем, составленным по осоdağlarında yetişen otlardan özel bir reçeteyle hazırlanmış çayından ikram etmek isбому рецепту из трав, растущих, по словам Айтматова, лишь в предгорьях Тянь-Шаня. tedi bize. “Han” (hükümet) otelinde seve seve kaldık. Çay içerken farkına varmadan Тогда мы душевно посидели в нашей «ханской» (правительственной) гостинице. За zaman geçmiş ve sohbetimiz uzayıp gitmişti geç vakte kadar. чаем время летит незаметно, и наша беседа затянулась надолго. Sıcak tartışmalar altında canımız daha sıcak şeyler içmek istedi ve o zaman TatarisПод горячие споры захотелось выпить чего-нибудь погорячее, и тогда Гариф Ахуtan Yazarlar Birliği Başkanı Garif Ahunov çantasından daha sert bir içecek çıkardı. Cenнов, председатель Союза писателей Татарстана, вынул из своего портфеля более giz Aytmatov genişçe gülmüş, ellerini iki yana açarak neşeyle “Tugan (Azizim) Garif, крепкое угощение. Чингиз Айтматов широко улыбнулся и, разведя руками, весело сказал: «Гариф, туган (родной), сам я не пью, но при виде твоего гостинца отчеben içmiyorum fakat senin ikramında içim nedense daha bir neşeli oldu” demişti. “Ama го-то стало весело на душе. Только сначала ты мне спой свою «Песню друзей», – önce ‘Dostların Şarkısı’nı söyle bana” diye eklemişti. “Kardeşim Cengiz ben sanatçı deдобавил он, – говорили, ты хорошо поешь». «Я, брат Чингиз, не артист, – отвечал ğilim” demişti Garif Ahunov “fakat söylemezlik de yapamam. Bu şarkı sadece samiГариф Ахунов, – но и не спеть не смогу. Эта песня мне тем mi dostlar için söylendiği için değerlidir” demişti. и дорога, что поется только истинным друзьям». «Эта песня – для тебя, брат Чингиз, она – тебе», – по- «Хай, мой Бишкек, если б не İçinde gümüş renkli nal sesleri, vuslatın önceden duyulan heyecanı ve kuvvetli dostça sarılışların sevinci ve Kazan’ın дытожил Гариф куплеты, в которых было все: и перестук было тебя!», – он с такой çınlayan davetinin olduğu şarkıların nakaratını “Bu şarkı seсеребряных копыт, и предвкушение встречи, и радость nin için Cengiz kardeşim, sana” diye bitirirdi. “Hey Bişkek’im, крепких дружеских объятий, и звонкий зов Казани... «Хай, страстью повторил мой Бишкек, если б не было тебя!», – он с такой страстью sen olmasaydın” son satırları öyle bir tutkuyla tekrarlamıştı последние строки, что повторил последние строки, что Айтматов некоторое вреki, Aytmatov çarpılmış gibi bir süre Ahunov’a bakmış ve sonмя потрясенно смотрел на Ахунова, а затем обнял его в Айтматов некоторое время ra coşkuyla bir an sarılmıştı. пылком порыве. “Elli yaşımda bu şarkıyı niçin söylersin ha!” diye haykırdı. Şarпотрясенно смотрел на «Хай! Что ж ты не спел эту песню на моем пятидесятиkı kıymetli bir vesile olmuş, gece devam etmişti. Misafiriлетии?!» – воскликнул он. Песня стала достойным поводом Ахунова, а затем обнял его mizin ardından kendisi de soloya katılıyor, nakaratları ardı – вечер продолжался. И наш гость теперь уже сам сов пылком порыве. ardına tekrarlıyordu. En son üç kişi sarılarak söylemiştik. Ahuлировал, повторяя куплеты раз за разом. В конце мы стаnov’un şarkısı damarlarında Tatar kanı akan Kırgız yazarın ли петь втроем, обнявшись. Песня Ахунова всерьез поgerçekten hoşuna gitmişti. Bizden şarkının sözlerini kendisine нравилась киргизскому писателю, в жилах которого “Hey Bişkek’im, sen текла татарская кровь. Он попросил, чтобы мы перепиyazmamızı rica etti. Biz “Kazan” kelimesini “Bişkek” olarak сали ему слова песни. Но когда слово «Казань» мы поolmasaydın” satırlarını öyle değiştirmeye yeltendiğimizde itiraz etmiş hemen itiraz etпытались заменить на «Бишкек», он сразу запротестовал: “gerek yok bırakın kalsın” demişti. Uzun süre ayrılamadık bir tutkuyla tekrarlamıştı ki, miş «Не надо, пусть «Казань» останется!» Мы долго не могbir o bizi, bir biz onu otelin kapısına kadar geçirmiştik... ли расстаться: то он нас, то мы его провожали до дверей Aytmatov çarpılmış gibi bir O buluşmadan bu yana çok zaman geçti. Moskova’ya her geгостиницы... lişimde Cengiz Aytmatov’la görüşme yolları aradım. Uzun süre Ahunov’a bakmış ve После той встречи утекло много воды. Каждый раз, başaramadım. Ancak bir gün Yazarlar Evi’ne uğradım. приезжая в Москву, я искал встречи с Чингизом Айтмаsonra coşkuyla sarılmıştı. süre Hem ülkede hem Yazarlar Birliği’nde dağılma başlamıştı... товым. Долго не удавалось. Но как-то я зашел в Дом лиKapıyı açar açmaz Aytmatov’la burun buruna geldim. Sanтераторов. И в стране, и в Союзе писателей начинался развал... Едва открыв дверь, я нос к носу столкнулся с Айтki beni bekliyordu, kollarını genişçe açıp beni kucakladı. Hiçматовым. Он будто только меня и ждал – широко распахнул объятия. Ни о чем не bir şey sormadan beni “Grot”a (oranın büfesine böyle derdik) götürdü. спросив, сразу повел меня в «грот» (буфет тамошний мы так называли). Aşağı indik... Grot-Büfe küçük bir yerdi ama mükemmel çay ve kahve verirlerdi her Спустились... «Грот» был небольшой, но чай-кофе там всегда подавали отменный. zaman. Cengiz büfedeki kıza bir şeyler fısıldadı ve beni köşedeki bir masaya oturttu. Чингиз что-то шепнул буфетчице и усадил меня за стол в дальнем углу. Сам сел Kendisi karşıma oturdu dirseklerini masaya dayadı “şimdi anlat bakalım kardeşim, oraнапротив, облокотился: «Давай, теперь расскажи, брат, как там мои друзья – Амирdaki arkadaşlarım nasıllar? Amirhan Aga, Sigbat Abı, Arif?” Annesinin sevgili şairi Sigхан-ага, Сигбат-абы, Ариф?» Я ответил, что Сигбат-абы – любимый поэт его матери bat Abı’nın vefat ettiğini söyledim. – уже в мире ином. “Ben de annemi son yolculuğuna uğurladım. Ta o zaman Kazan’dan döndüğüm za«Я ведь тоже маму проводил в последний путь. Уже тогда, когда я вернулся из Каman annem ağır hastaydı. Yine de bana Kazan’ı büyük bir ilgiyle tekrar tekrar sordu. зани, мама была тяжело больна. Тем не менее, она расспрашивала меня о Казани с большим интересом. Я привёз ей пуховый платок. Она этот платок приложиOna tüyden başörtüsü getirmiştim. Başörtüsünü ateşli yanağına koymuş ben de ona ла к горячей щеке, а я ей спел вашу песню, рассказал о том незабываемом вечеsizin şarkıyı söyledim o unutulmaz akşamı anlattım kendisine. Annem dinliyordu belре. Мама слушала, чуть улыбаясь, будто представляла меня среди друзей-татар. li belirsiz gülümseyerek beni sanki Tatar arkadaşların arasında tahayyül ediyordu. İki Через два три часа она умерла… Давай-ка споем опять «Песню друзей»! – «А можüç saat sonra vefat etti... “Dostların Şarkısı’nı gel bir daha söyleyelim”. “Burada şarkı но ли здесь распевать?» – «Можно», – сказал великий писатель, не очень-то обsöylenebilir mi?” “Söylenir” dedi büyük yazar gelenlere çok da aldırış etmeden. ращая внимание на посетителей. Etrafta ruhun taşkınlıklarından anlayan yazar milleti oturuyordu. Cengiz sessizce şarВокруг сидели писатели – народ, понимающий толк в духовных порывах. Чингиз kımızı söylemeye başladı, sözü ben aldım. İnsanlar önce çaydan çakırkeyif olduğumuzu тихонечко запел нашу песню, я подхватил. Люди сначала, решив, что мы захмеsandılar sonra bize doğru seğirttiler. Hatta biri “bana da öğretin Cengiz Törekuloviç” лели от чая, заулыбались, а потом потянулись к нам. Один и вовсе пристал: «Наdiye tutturdu. Cengiz bana kurnazca göz kırpıp “eğer Dostların Şarkısı’nı öğrenmek isучите меня тоже, Чингиз Торекулович!» Чингиз, хитро подмигнув мне, ответил: «Если хочешь выучить «Песню друзей», почаще бывай в родной Казани». tiyorsan öz kent Kazan’a daha sık git” dedi.

В

C

YAZ 2009 • SAYI 29 DA

27

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:36 Page 28

главная тема Представитель барокко в Азии Barok’un Asya’daki temsilcisi айтматов: лицо литературы нашего времени

ингиз Айтматов принадлежит к самым крупным явлениям мировой литературы на переломе тысячелетий. В основном, конечно, он состоялся еще в советский период. То, что он писал и на киргизском, и на русском языках, обеспечило ему возможность широкого контакта с русскоязычной аудиторией. Публикации его романов в московских журналах сразу делали их достоянием тех, до кого невозможно было и мечтать дотянуться совершеннейшим созданиям киргизского духа в оригинале. Чингиз Айтматов выдвинулся в ряд самых любимых и читаемых авторов – от Шолохова и Леонова до Авижюса и Друцэ, Гончара и Быкова. Журнал «Новый мир» с очередным романом киргизского автора сразу же становился раритетом – очередь нетерпеливых читателей сопровождала всесоюзную славу... Я собирал в особую папочку рецензии о Чингизе из разных газет – от «Известий» до «Литгазеты» и «ЛитРоссии». Задумываясь над поворотами айтматовских сюжетов, я слышал скрип восточных повозок, ржание коней и рев верблюдов – я видел всадников в лисьих малахаях и всадниц в засаленных парчах и бархатах, в озорных шапочках, украшенных птичьим пером… В 1983 году я получил Государственную премию СССР вместе с Чингизом Айтматовым – предмет моей гордости. Мы познакомились с ним задолго

engiz Aytmatov milenyumların dönemeçlerindeki dünya edebiyatının en büyük zuhurlarından biridir. Esasında o daha Sovyetler zamanında ortaya çıkmıştı. Onun hem Rusça hem de Kırgızca yazması ona Rus dilli okuyucularla geniş bir temas kurma imkanı verdi. Onun Moskova dergilerinde romanlarının yayınlanması mükemmel bir şekilde yaratılmış Kırgız ruhuna ulaşma imkanını hayal bile edemeyenlere orijinalinde ulaşılır kıldı. Cengiz Aytmatov, Şolohov’dan Leonov’a, Avijos’tan Drutse’ye, Gonçar’dan Bıkov’a en sevilen ve okunan yazarlar arasında öne çıktı. Novıy Mir dergisi Kırgız yazarın son romanını yayınlamasıyla hemen nadirattan olurdu, sabırsız okuyucuların oluşturduğu sıra bütün Sovyetlerde onun şöhretine eşlik ederdi... İzvestia’dan Litgazeta1 ve Litrossi’ye2 Cengiz hakkında çeşitli gazetelerde çıkan tahlil yazıları topladığım özel bir dosya tutardım. Aytmatov’un konularının değişimi üzerine düşünürken Doğu arabalarının gıcırtılarını, atların kişnemelerini ve develerin böğürtülerini duyardım. Tilki kürkünden kalpaklı, yağlı simli kumaş ve kadife giyinmiş, kuş tüyleriyle süslenmiş şapkalı süvariler görürdüm... 1983 yılında SSCB devlet ödülünü Cengiz Aytmatov’la beraber almıştık. Benim için bir onur vesilesidir. Biz ondan çok daha önce tanıştık. Aytmaov, Kaysın Kuliyev, David Kugultinov, Mikola Bajan ve Oles Gonçar dostlarımla arkadaştı. Cengiz Aytmatov tebessümle yakalar, Ukrayna’da pastırma yazının uçuşan iplerini Buralara uğrayan atalarının bıraktığı Atların ağızlarındaki beyaz köpük gibi.

«Ты меня подводишь к Гоголю, Иван?!» – «Абсолютно верно, Чингиз. А ты и есть представитель Николая Гоголя, Михаила Булгакова и Габриэля Гарсиа Маркеса на Востоке...» – «В хороший ряд ты меня ставишь, Иван, трудно отказаться...»

Benim kendisine ithaf ettiğim bu küçük şiiri okuyunca gülümsedi ve sonsuza değin “İvan, bu çok basit! Sadece çetrefil şeyleri yazmak lazım. Sen ise basitleri karmaşık yazıyorsun” diye kafama mıhlamıştı. Bir süre bana bakmıştı. Acaba onun bu delikanlıca ironisine tahammül edebilecek miydim? Her şeyin yolunda olduğuna kanaat getirmiş ve o an tuzak kurma sırası bana gelmişti. “Cengiz, peki sen sosyalist realizmin temsilcisi olmadığını biliyor musun?” diye sorduğumda “Peki hangisinin temsilcisiyim? Kritik realizmin mi?” diye cevap vermişti. “Hayır! Büyülü realizmin... Sen Barok’un Asya’daki temsilcisisin” dedim. Aytamtov tekrar “Peki bunu ne ile yerler İvan?” diye sorunca, Kübalı yazar Aleho Karpentyer’in Ro-

Ч

Иван Драч Народный поэт Украины.

İvan Draç Ukrayna Milli Şairi.

Cengiz “Sen beni Gogol’a mı yaklaştırıyorsun İvan?” diye itiraz edecek gibi olmuştu ki, “Kesinlikle doğru Cengiz. Sen zaten Nikolay Gogol’un, Mihail Bulgakov’un ve Gabriel Markues’in Doğu’daki temsilcisisin...” diye cevapladım.

28 ДА ЛЕТО 2009 • 29 НОМЕР

C

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:36 Page 29

dosya

aytmatov: çağımızın edebi yüzü до того – он дружил с моими друзьями Кайсыном Кулиевым и Давидом Кугультиновым, Миколой Бажаном и Олесем Гончаром. Чингиз Айтматов ловит, смеясь, Летящую нитку бабьего лета на Украине, Как белую пену с конских губ, Оставленную его забредшими сюда предками. Прочитав эти мои короткие стихи, посвященные ему, он улыбнулся и пригвоздил меня навеки: «Иван, это слишком вульгарно! Надо просто писать о сложном, а ты пишешь сложно о простом». И надолго задержал на мне взгляд – выдержу ли я его залихватскую иронию? Он убедился, что все в порядке – и тут пришла моя очередь устраивать подвохи. «А знаешь ли ты, Чингиз, что не являешься представителем социалистического реализма?» – «А какого? Критического?» – «Нет! Магического... Ты – представитель барокко в Азии». – «А с чем это кушают, Иван?» Тогда я привел ему цитату из кубинского писателя Алехо Карпентьера (статья «Роман в Латинской Америке» из сборника «Судьба романа»): «Почти все мы, латиноамериканские писатели, за редким исключением, принадлежим барокко». «А для того, чтобы вы составили наглядное представление о том, что такое барокко, я вам посоветую посетить Андреевский собор в Киеве, созданный по проектам Растрелли. Присмотритесь к его плетеным колоннам, увитым гирляндами цветов, от вычурных решеток до роскошных лепных украшений, – и вот вам законченный образец барокко, который абсолютно сравним со стилем, общим для латиноамериканских писателей. Варгас Льоса – это барокко. Карлос Фуэнтес – это барокко. Хулио Кортасар, в конечном счете, со своими концепциями – тоже барокко». «Ты меня подводишь к Гоголю, Иван?!» – «Абсолютно верно, Чингиз. А ты и есть представитель Николая Гоголя, Михаила Булгакова и Габриэля Гарсиа Маркеса на Востоке...» – «В хороший ряд ты меня ставишь, Иван, трудно отказаться...» В таком ключе мы вели диалог, и только преждевременная кончина выдающегося киргизского мастера прервала его. Надо было бы сводить Чингиза Торекуловича на Андреевский спуск в Киеве, где обитал когда-то Михаил Булгаков, надо было бы помолиться в Андреевском соборе. Я – христианин – всегда в Баку или Стамбуле захожу в мечеть и обращаюсь к Всевышнему. То, что я снимаю обувь, как все мусульмане, только помогает мне в моей молитве... Без Чингиза Айтматова не возникло бы в литературном обиходе такого понятия, как «манкуртизм». Манкурты одолевают нас, но когда появляются художники и мыслители, точно называющие явление, это значит, что против яда находится противоядие. Был с нами Чингиз Айтматов и остается с нами навек Чингиз Айтматов – значит, выживем! n

manın Kaderi kitabındaki “Latin Amerika’da Roman” yazısından bir alıntıyla cevap verdim: “Biz Latin Amerikalı yazarların çok az istisna ile hemen hepimiz Barok’a aitiz.” Konuşmamı şu cümlelerle devam ettirdim: “Barok’un ne olduğu ile ilgili görsel bir düşünce oluşturmak istiyorsanız size Kiev’de Rastreslli’nin projesi olan Andreyevskiy kilisesini görmenizi tavsiye ederim. Onun çiçekten çelenkleriyle örülü sütunlarına, tumturaklı parmaklıklarından şahane süs kalıplarına kadar işte size Latin Amerika yazarlarının üsluplarıyla kıyaslanan Barok’un kusursuz örneği. Varchas Losa Barok’tur. Carlos Fuenches Barok’tur. Hulio Kortasar da son tahlilde anlayışlarıyla Barok’tur”. Cengiz “Sen beni Gogol’a mı yaklaştırıyorsun İvan?” diye itiraz edecek gibi olmuştu ki, “Kesinlikle doğru Cengiz. Sen zaten Nikolay Gogol’un, Mihail Bulgakov’un ve Gabriel Markues’in Doğu’daki temsilcisisin...” diye cevapladım. Bundan çok hoşlanmıştı: “Beni iyi bir sıraya koydun İvan, reddetmek zor”. Bu minvalde diyaloğumuzu sürdürdük ve ancak büyük Kırgız ustanın zamansız ölümü onu kesti. Cengiz Törekuloviç’i Kiev’de bir zamanlar Mihail Bulgakov’un yaşadığı Andreyevskiy yokuşuna götürmeli ve Andreyevskiy kilisesinde dua edilmeliydi. Ben Hıristiyanım ama Bakü’de veya İstanbul’da her zaman camiye gider ve Yüceler Yücesi’ne dua ederim. Müslümanlar gibi ayakkabılarımı çıkarmam duamda bana yardımcı oluyor sadece... “Mankurtizm” gibi bir kavram Cengiz Aytmatov’suz edebiyatta kullanıma girmezdi. Mankurtlar hakkımızdan geliyorlar, ancak olguyu dosdoğru tanımlayan sanatçı ve düşünürler ortaya çıktığı zaman zehire karşı panzehir var demektir. Cengiz Aytmatov bizimleydi ve sonsuza kadar bizimle olacak bu da demektir ki kurtulacağız! n

Айтматов вечно с нами Без Чингиза Айтматова не возникло бы в литературном обиходе такого понятия, как «манкуртизм». Манкурты одолевают нас, но когда появляются художники и мыслители, точно называющие явление, это значит, что против яда находится противоядие. Был с нами Чингиз Айтматов и остается с нами навек Чингиз Айтматов – значит, выживем!

Aytmatov sonsuza kadar bizimle “Mankurtizm” gibi bir kavram Cengiz Aytmatov’suz edebiyatta kullanıma girmezdi. Mankurtlar hakkımızdan geliyorlar, ancak olguyu dosdoğru tanımlayan sanatçı ve düşünürler ortaya çıktığı zaman zehire karşı panzehir var demektir. Cengiz Aytmatov bizimleydi ve sonsuza kadar bizimle olacak. Bu da demektir ki kurtulacağız!

1. Litgazeta: Literaturnaya Gazeta, Edebiyat Gazetesi. 2. Litrossii: Literatura Rossii, Rusya Edebiyatı Gazetesi.

YAZ 2009 • SAYI 29 DA

29

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:36 Page 30

главная тема

айтматов: лицо литературы нашего времени

Гарифулла Есим Проф., депутат Сената Парламента Казахстана.

Garifulla Esim Prof. Dr., Milletvekili (Kazakistan).

Айтматов и мировая метаморфоза Aytmatov ve dünya metamorfozu

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:36 Page 31

dosya

aytmatov: çağımızın edebi yüzü В казахской литературе не было пока основательного, глубокого слова об Айтматове. На вопросы о том, что истинно высокое в творчестве Чингиза Айтматова, а чего он не успел сделать, видимо, ответы будут даны не в спешке, а после основательной подготовки и осмысления. Kazak edebiyatında Aytmatov hakkında şimdiye kadar esaslı, derin bir söz söylenmedi. Sağlam bir hazırlık ve düşünceden sonra Cengiz Aytmatov’un eserlerinde gerçekten yüce şeylerin olup olmadığı sorularına cevap vermek için acele edilmiş olur, zira Aytmatov’un ömrü bunu yapmaya yetmedi.

D

ировая метаморфоза начиналась с кыргызского аула. Чингиз Айтматов обнаружил мировые процессы в самом себе, на своей родной земле. Это означало появление писателя общемирового масштаба, ощущающего единство и целостность мира. Земля везде одна, сущность человека везде одинакова. Дух – понятие, через которое проявляется единство и целостность Вселенной. В 1963 году Чингиз Айтматов за книгу «Повести гор и степей» был удостоен самой престижной в СССР премии в области литературы и искусства. Тогда иные уверяли, что это все, что мог написать Айтматов, что это вершина его творчества, больше от него ждать нечего. Но вскоре выходят в свет повести «Ана жер Ана», «Прощай, Гульсары», написанные в иной манере, выходящей за рамки метода соцреализма. Новым был синкретизм таких жанров, как миф, фантастика, реализм. Потом был «Белый пароход» – по-

М

ünya metamorfozu bir Kırgız köyünde başladı. Cengiz Aytmatov dünyadaki süreçleri bizzat kendisinde, öz vatanında buldu. Bu, dünyayı tek ve bir bütün olarak hisseden dünya çapında bir yazarın doğması anlamına geliyordu. Yeryüzü her yerde aynıdır, insanın mahiyeti her yerde birdir. Ruh, kainatın birliği ve bütünlüğünün kendisinde tezahür ettiği kavramdır. Cengiz Aytmatov 1963 yılında sanat ve edebiyat alanında Dağlar ve Steplerden Masallar kitabıyla en prestijli ödüle layık görüldü. Bazıları o zamanlar Cengiz Aytmatov’un yazabileceği her şeyin bu olduğunu ve bunun sanatının zirvesi olduğunu ve ondan artık daha fazla bir şey beklenmeyeceğini iddia ediyorlardı. Ancak kısa bir süre sonra başka bir üslupta ve sosyalist gerçeklik çerçevesinde Toprak Ana ve Elveda Gülsarı uzun hikayeleri yayınlandı. Efsane, fantazi, realizm gibi türlerin yeni bir sinkretizmi oldu bu. Sonra bunları Cengiz Aytmatov’un “masaldan sonra geldi, masalın sonsözü oldu” dediği Beyaz Gemi takip etti. Sosyalist gerçekliğin teori ve pratiği Beyaz Gemi gibi bir eserin algılanmasına hazır değildi. Özellikle çocuğun hikayenin sonunda ölmesi çok sarstı. Bazıları bunun insanca olmadığını söylediler. Bütün sorun da hümanizmin fazilet (erdem) ve merhametsizlikten doğmasında zaten. Kötülüğün ne olduğunu öğrenmesek, fazilet nasıl ortaya

Теория и критика социалистического реализма не были готовы к восприятию такого произведения, как «Белый пароход». Sosyalist gerçekliğin teori ve pratiği Beyaz Gemi gibi bir eserin algılanmasına hazır değildi.

YAZ 2009 • SAYI 29 DA

31

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:36 Page 32

главная тема

айтматов: лицо литературы нашего времени Писателю Чингизу Айтматову свойственны глубинная логика художественного описания, глубинное понимание природы человека и социального бытия. Нельзя открыть тайну человека, сравнивая или сопоставляя его с какой-либо вещью или явлением. Yazar Cengiz Aytmatov edebi tasvirinin derin mantığıyla, insan tabiatını ve toplumsal varlığını derin anlayışla temayüz etmiştir. İnsanın sırrı onu bir eşya veya olgu ile kıyaslamakla veya onların yerine koymakla çözülmez. весть, которую Айтматов называл сказкой, приходящей за сказкой, послесловием сказки. Теория и критика социалистического реализма не были готовы к восприятию такого произведения, как «Белый пароход». Особенно потрясала смерть мальчика в финале повести. Некоторые говорили, что это негуманно. Но в том-то все дело, что гуманизм берет свое начало из добродетели и жестокости. Как может проявиться добродетель, если мы не узнаем, что такое зло? Зло востребовано добродетелью, в противном случае определить сущность добродетели невозможно… В повести «Пегий пес, бегущий краем моря» тема детского созидания продолжена. Но это произведение Айтматова не нашло такого бурного отклика, как «Белый пароход»: мы не были готовы к такому разговору, ибо в «Пегом псе» мировая метаморфоза показана как проблема. Одинокая лодка, качающаяся в морских волнах, напоминает судьбу человечества. Убедившись в том, что они заблудились, взрослые один за другим бросаются в море, чтобы спасти мальчика. Он должен остаться, чтобы продолжить жизнь. В «Буранном полустанке» соседствуют легенда и фантастика. Хотя и легенда, и фантастика связаны одним событием, но смысл и значения у них разные. Когда речь идет об отдельном человеке, писатель ограничивается легендой. Фантастика вступает в права, когда разговор заходит о человечестве.

32 ДА ЛЕТО 2009 • 29 НОМЕР

çıkar ki? Fazilet kötülüğü ister, aksi takdirde faziletin mahiyetini anlamak mümkün olmayacaktı... Deniz Kıyısında Koşan Ala Köpek uzun hikayesinde çocuk yaratılışı konusu devam ediyor. Ancak Aytmatov’un bu eseri Beyaz Gemi kadar coşkun bir yankı bulmadı: Böyle bir konuşmaya hazır değildik zira Deniz Kıyısında Koşan Ala Köpek’te dünya metamorfozu problem olarak gösterildi. Denizin dalgaları üstünde yalpalayan yalnız kayık insanlığın kaderini hatırlatıyor. Yollarını kaybettiklerine kanaat getiren yetişkinler çocuğu kurtarmak için birbirleri ardınca denize atılırlar. Hayatı devam ettirmesi için onun yaşaması gerekir. Kar Fırtınası İstasyonu’nda ise efsane ve fantazi iç içedir. Gerçi efsane de fantazi de tek bir olayla ilintilidirler fakat mana ve anlamları farklıdır. Konu tek bir insan olunca yazar efsaneyle yetiniyor. Fantazi, insanlık söz konusu olunca harekete geçiyor. Kar Fırtınası İstasyonu’ndan sonra Dişi Kurdun Rüyaları yayınlandı. Dişi Kurdun Rüyaları zihinde diğergam ve çilecilik tabloları çağrıştırır. Burada kötülüğü iyilikten, adaleti haksızlıktan ayırmak çok zordur. Adalet kazanmadı, savaş alanında kurban gitti. Ölümden daha güçlü bir kuvvet var mı? Evet, var elbette. Bu inancın gücünün safiyetidir. Safiyete sadece yaşayanlar değil, ölümün nefeslerini hissedenler ve hayatta olmayanlar da arzu duyar. Romanın temel düşüncesi insanın insana armağanı hayatın korunması, bu amaç uğruna yapılan ölümcül mücadele kurban da gerektirir, fikirlerin, kavramların, tasavvurların ve bunların doğurduğu dramların çatışmasını da. Yazar Cengiz Aytmatov edebi tasvirinin derin mantığıyla, insan tabiatını ve toplumsal varlığını derin anlayışla temayüz etmiştir. İnsanın sırrı onu bir eşya veya olgu ile kıyaslamakla veya onların yerine koymakla çözülmez. İnsan dünyada benzeri olmayan bir tecellidir. İnsanı ancak insanla kıyaslayarak tanımak mümkündür. Dişi Kurdun Rüyaları romanından sonra Cengiz Aytmatov, siyaset hayatında girdi. Yazar için faydalı oldu mu bu? Tek bir cevap vermek zordur. Ona bu

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:36 Page 33

dosya

aytmatov: çağımızın edebi yüzü После «Буранного полустанка» была опубликована «Плаха». «Плаха» вызывает в воображении картины жертвенного аскетизма. Здесь очень трудно отделить зло от добра, справедливость от вероломства. Справедливость не восторжествовала, она пала жертвой на поле брани. Есть ли сила могущественнее смерти? Да, конечно есть, эта сила – чистота веры. Чистоты жаждут не только живые, но и те, кто чувствует дыхание смерти, и те, кого уже нет в живых. Идея романа – сохранить жизнь, которая дарует человека человеку, напомнить всем, что смертельная схватка, которая идет во имя этой цели, предполагает и жертвы, и столкновение взглядов, понятий, представлений, и порождаемые ими драмы. Писателю Чингизу Айтматову свойственны глубинная логика художественного описания, глубинное понимание природы человека и социального бытия. Нельзя открыть тайну человека, сравнивая или сопоставляя его с какойлибо вещью или явлением. Человек – это явление, равного которому нет в мире. Познать человека можно лишь в сопоставлении с человеком. После романа «Плаха» Чингиз Айтматов окунулся с головой в политическую жизнь. Было ли это полезно для писателя? Трудно ответить одним словом. Мы далеки от желания упрекать его в этом, ибо на наших глазах рассыпалась в прах Красная империя, заявлявшая о будущей своей тысячелетней истории. Самое большое достижение наших дней заключается в том, что утвердилась свобода духа, не стало прежней цензуры, боязни огласки, опасности прямо высказывать мнение. В эти годы Чингиз Айтматов написал еще один роман – «Тавро Кассандры». Над человечеством нависла угроза, тавро Кассандры. Если мы зададимся вопросом, какой это знак, то, безусловно, это знак Судного дня. Ты видишь и чувствуешь приближение конца света, но сделать ничего не можешь… В казахской литературе не было пока основательного, глубокого слова об Айтматове. На вопросы о том, что истинно высокое в творчестве Чингиза Айтматова, а чего он не успел сделать, видимо, ответы будут даны не в спешке, а после основательной подготовки и осмысления. n

konuda sitem edecek düşüncelerden uzağız çünkü gelecek bin yıllık tarihini ilan eden Kızıl İmparatorluk gözlerimizin önünde un ufak oluyordu. O günlerimizin en büyük kazanımı, ruhun özgürlüğünün teyit edilmiş olması, geçmişteki sansür, ifşa etme korkusu ve düşünceleri direk söyleme tehlikesinin kalmamış olması. Bu yıllarda Cengiz Aytmatov bir roman daha yazdı: Kassandra Damgası. İnsanlığı Kassandra Damgası tehdit ediyordu. “Bu neye işarettir?” diye kendimize soracak olursak elbette kıyamet gününe işaret ediyor. Dünyanın sonunun geldiğini görüyor ve hissediyorsun ama elinden bir şey gelmiyor... Kazak edebiyatında Aytmatov hakkında şimdiye kadar esaslı, derin bir söz söylenmedi. Sağlam bir hazırlık ve düşünceden sonra Cengiz Aytmatov’un eserlerinde gerçekten yüce şeylerin olup olmadığı sorularına cevap vermek için acele edilmiş olur, zira Aytmatov’un ömrü bunu yapmaya yetmedi. n

Айтматов: писатель или политик? После романа «Плаха» Чингиз Айтматов окунулся с головой в политическую жизнь. Было ли это полезно для писателя? Трудно ответить одним словом.

Yazar Aytmatov mu siyasetçi Aytmatov mu? Dişi Kurdun Rüyaları romanından sonra Cengiz Aytmatov, siyaset hayatında girdi. Yazar için faydalı oldu mu bu? Tek bir cevap vermek zordur.

YAZ 2009 • SAYI 29 DA

33

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:36 Page 34

главная тема

айтматов: лицо литературы нашего времени

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:36 Page 35

dosya

aytmatov: çağımızın edebi yüzü

Чингиз Айтматов и национальные литературы Cengiz Aytmatov ve milli edebiyatlar Востребованный современный писатель, Айтматов своими художественными открытиями расширил границы национальной литературы, поднял её до мирового уровня.

Çağdaş ve değerli bir yazar olan Aytmatov, kendi sanatsal keşifleri sayesinde milli edebiyatın sınırlarını genişletmiş ve dünya standartlarına yükseltmeyi başarmıştır.

ворчество должно быть глубоко связано с тем, что происходит в мире. Творчество ради себя самого – преступное равнодушие», – сказал Чингиз Айтматов в интервью, данном газете «Новые известия». Писатель, еще в раннем детстве испытавший на себе горечь страшных репрессий и тяготы разрушительнейшей войны, отвергал всеми силами своей человеческой природы жестокость и насилие, предательство и трусость, видел опасность наркомании. Все это по-разному проявилось в произведениях Мастера. С особым эмоциональным накалом и в великолепной художественной форме трагедия и боль людей изображены в «Материнском поле». Геннадий Базаров, талантливый кыргызский кинорежиссер, назвал это великой находкой. А персонажи романа «Тавро Кассандры» не хотят меняться, пройти через нравственное очищение, катарсис, так как насилие, зло, нетерпимость, нажитые людьми в течение веков, сделали их невосприимчивыми к истине. Они предпочитают

engiz Aytmatov, Novıye İzvestiya gazetesine verdiği röportajda “İcra edilen sanat, dünyada olup bitenlerle yakından ilgili olmalıdır. Şahıs adına yapılan sanat, yerilmeğe değer bir ilgisizliktir.” demişti. Henüz erken yaşlarında savaşın yıkıcılığını, baskısını ve zor acılarını bizzat yaşamış olan yazar, zulüm ve şiddet, ihanet ve korkaklık kavramlarının daima karşısında durmuş ve uyuşturucu bağımlılığı tehlikesinin hep farkında olmuştur. Bunların hepsi, farklı şekillerde Üstadın eserlerinde yer bulmuştur. İnsanların ıstırapları ve trajedileri müthiş bir sanat kabiliyeti ve özel bir duygusallıkla Toprak Ana romanında yansıtılmıştır. Öyle ki, yetenekli Kırgız yönetmen Genadiy Bazarov bu durumu büyük bir buluş olarak nitelendirmektedir. Kassandra Damgası romanındaki şahıslar, değişmek istememektedir. Ahlaki arınmadan geçmeyi ve temizlenmeyi reddetmektedirler. Zira bu insanların asırlar boyunca edinmiş oldukları şiddet, kötülük ve hoşgörüsüzlük içeren tavırları, onları gerçeklere karşı vurdumduymaz hale getirmiştir. Onlar Apokalipsis’i tercih etmektedirler ve bu seçim, as-

«Т

C

А.С. Ормушев Профессор, ректор Восточного университета им. Махмуда КашгариБарскани.

A. S. Ormuşev Prof. Dr., Mahmut Kaşgari-Barskani Doğu Üniversitesi Rektörü.

YAZ 2009 • SAYI 29 DA

35

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:36 Page 36

главная тема

айтматов: лицо литературы нашего времени Апокалипсис, и такой выбор таит в себе большую опасность. Но эту опасность человек создает сам. Как сказал писатель в одном из своих интервью, человек технически уже уподобился Богу, а нравственно остался варваром. Добившись могущества над природой, он может погибнуть вследствие преступного использования достижений собственного разума. Каждое произведение Чингиза Айтматова – это открытие незнакомого мира. Только тончайшее мастерство и общечеловеческая боль автора всегда остаются узнаваемыми. И еще – его искренность, его всегдашнее стремление помочь всемирному взаимопониманию людей. Востребованный современный писатель, Айтматов своими художественными открытиями расширил границы национальной литературы, поднял её до мирового уровня. Проблемы, поставленные писателем, актуальны и сейчас, в период ускорившихся процессов глобализации, объективность и неизбежность которой сегодня ни у кого не вызывает сомнения.

Самобытность национальных культур

Каждое произведение Чингиза Айтматова – это открытие незнакомого мира. Только тончайшее мастерство и общечеловеческая боль автора всегда остаются узнаваемыми. И еще – его искренность, его всегдашнее стремление помочь всемирному взаимопониманию людей. Cengiz Aytmatov’un her bir eseri, okuyucusuna yabancı bir dünya sunar. Ancak yazarın ustalığı, samimiyeti, bütün insanlara has acısı ve onun insanlar arasında evrensel anlayışı sağlama çabası her zaman aynıdır.

36 ДА ЛЕТО 2009 • 29 НОМЕР

По мнению ученых, одним из путей сохранения самобытности национальных культур является межцивилизационный, межконфессиональный и межкультурный диалог, в процессе которого люди осознают свои различия и, вместе с тем, единство и общность. Примечательно, что в 1986 году, когда глобализация как практическое воплощение интеграционных процессов и теоретический проект еще не вошла в русло современной социокультурной действительности, по инициативе писателя Айтматова был проведен Иссык-Кульский форум, идеи которого были восприняты новой мировой интеллектуальной элитой. Для воплощения своей мечты, возникшей еще на Иссык-Кульском форуме, Айтматов проделал колоссальную работу и как писатель, и как общественный деятель. Свидетельство того – его яркие выступления по животрепещущим вопросам современного общества на республиканских и международных конференциях, симпозиумах и форумах; его глубокие статьи, посвященные проблемам культуры и цивилизации. Но, конечно, главная ценность – написанные им книги, сближающие людей планеты и подготавливающие почву для диалога и взаимопонимания. Какой должна быть национальная литература младогосударственных образований, появившихся на политической карте мира в период ускоряющейся глобализации? Как ей сохранить свою самобытность, не растворяясь в доминирующих культурах? У представителей младописьменных литератур есть и ориентир, и духовная опора. Это – великий Чингиз Айтматов, предвосхитивший своим творчеством многие проблемы современности. n

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:37 Page 37

dosya

aytmatov: çağımızın edebi yüzü lında özünde büyük bir tehlikeyi barındırmaktadır. Lakin, bu tehlikeyi insan kendisi oluşturmaktadır. Verdiği röportajlardan birinde yazarın dediği gibi, teknik olarak insanoğlu Tanrı’yı taklit edebilmiştir. Fakat ahlaken hep barbar olarak kalmıştır. Tabiat üzerindeki hakimiyeti elde edince, yine çirkin fikirler üreten aklın yüzünden, kendi sonunu getirebilir. Cengiz Aytmatov’un her bir eseri, okuyucusuna yabancı bir dünya sunar. Ancak yazarın ustalığı, samimiyeti, bütün insanlara has acısı ve onun insanlar arasında evrensel anlayışı sağlama çabası her zaman aynıdır. Çağdaş ve değerli bir yazar olan Aytmatov, kendi sanatsal keşifleri sayesinde milli edebiyatın sınırlarını genişletmiş ve dünya standartlarına yükseltmeyi başarmıştır. Onun ortaya koymuş olduğu problemler, tarafsızlığı ve kaçınılmaz oluşu kimsede kuşku uyandırmayan küreselleşme sürecinin hızla gelişmekte olduğu günümüzde de güncelliğini korumaktadır.

Milli kimliklerin muhafazası Bilim adamlarına göre, milli kimlikleri muhafaza etme yollarından biri de, insanların kendi farklılıklarının ve aynı zamanda aralarındaki birlik ve ittifaklarının şuuruna varmış oldukları medeniyetler, dinler ve kültürler arası diyalog sürecidir. 1986’da, yani küreselleşme kavramının henüz teorik bir proje olduğu ve daha bugünkü sosyo-kültürel hayatımıza girmediği dönemde, yeni entelektüel elit tabaka tarafından kabul gören fikirlerin ortaya konulduğu Issık Göl Forumu, yazar Aytmatov’un girişimleri sayesinde gerçekleştirilmiştir. Aytmatov, Issık Göl Forumu’nda doğan hayalinin gerçekleştirilmesi adına, hem bir yazar hem de faaliyet gösteren bir aydın olarak muazzam işler başarmıştır. Milli ve uluslararası konferanslarda, çeşitli sempozyum ve forumlarda, günümüz toplumunun güncel meseleleriyle ilgili verdiği parlak demeçleri, kültür ve medeniyet problemleri üzerine yazdığı derin anlamlı makaleleri, bunun birer örneğidir. Ancak en önemlisi, tabii ki de onun, dünya insanlarını birbirine yakınlaştıran, hoşgörü ve diyalog zemini hazırlayan değerli eserleridir. Hızla küreselleşen bir dönemde siyasi haritada ortaya çıkan genç devletlerin eğitimlerinde milli edebiyat nasıl olmalıdır? Hakim kültürlerin etkisi altında erimeden kendi varlığını nasıl korumalılar? Yeni yazılı edebiyatların temsilcilerinde hem belli başlı bir hedef hem de manevi bir direnç vardır. Bu, sanatı ile birçok modern problemin üstesinden gelen büyük yazar Cengiz Aytmatov’dur. n

YAZ 2009 • SAYI 29 DA

37

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:37 Page 38

главная тема

айтматов: лицо литературы нашего времени

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:37 Page 39

dosya

aytmatov: çağımızın edebi yüzü

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:37 Page 40

главная тема Вселенная Айтматова Aytmatov’un dünyası

айтматов: лицо литературы нашего времени

Тулеген Мамеев Поэт, Заслуженный деятель культуры Киргизской Республики.

Tulegen Mameyev Şair, Kırgızistan Devlet Sanatçısı.

40 ДА ЛЕТО 2009 • 29 НОМЕР

Айтматов пришел в неугомонном веке, загорелся, как звезда во Вселенной, и оставил в сердцах миллиардов людей свет и тепло.

O hareketli bir dönemde dünyaya geldi, bir yıldız gibi evrende parladı ve milyarların kalbinde bir ışık ve sıcaklık bıraktı.

Е

ir gün dünya gezegeninde yaşayanlara “Geniş fikirli insanlar uzak bir gelecekte kiminle iftihar edecekler?” sorusu yöneltilirse, hiç şüphesiz ki çekinmeden: “Büyük bir insan olan Cengiz Aytmatov ile” diye cevap verirdim. O hareketli bir dönemde dünyaya geldi, bir yıldız gibi evrende parladı ve milyarların kalbinde bir ışık ve sıcaklık bıraktı. “Dünyada yaşadığı sürece insan, her zaman insan olarak kalmalıdır. Kendi maneviyatını, doğasının zenginliğini göstermeli ve korumalıdır. Zira insanoğlu dünyaya yaşayan herkese karşı sevgi beslemek için gelmektedir.” – Cengiz Aytmatov’un bu nasihati, asırlarca insanlığın altın hazinesinde saklanacak bir sözdür. Sahip olduğu zekası ve yeteneği ile sadece Kırgız değil, tüm Orta Asya ve Türk halklarının toprakları üzerinde yücelmiştir. Cengiz Aytmatov, adeta evrende parlayan bir yıldızdır; tüm insanlığın yıldızıdır. Tüm insanlar temiz ve safça dünyaya gözünü açar, ağlar, güler, yaşar ve gider. Aytmatov’un, arkasında bıraktığı akıl zenginliği, yaşamaya devam edenler içindir. Onun her eseri bir sevgi nağmesidir. Genç ve ihtiyarların, bir birini seven aşıkların, evlat ile anne-babası arasındaki birer sevgi ilişkisi örneğidir. Aytmatov, insanları daima dürüstlüğe, sevgide samimiyete ve toprak-ananın semerelerini,

сли спросить у живущих на планете Земля, кем будут гордиться глубоко мыслящие люди в далеком будущем, я не побоюсь ответить: они будут гордиться Человеком с большой буквы – Чингизом Айтматовым. Он пришел в неугомонном веке, загорелся, как звезда во Вселенной, и оставил в сердцах миллиардов людей свет и тепло. «Человек, который живет на Земле, должен оставаться человеком, должен отстоять и показать свою духовность, богатство своей натуры, потому что человек появился на свет, чтобы любить всех, кто живет на этой планете», – таков завет Чингиза Айтматова, который на века останется в золотом фонде человечества. Своим умом и талантом он возвысился не только над кыргызской землей, Средней Азией и землей всех тюркоязычных народов. Чингиз Айтматов – звезда, сияющая во Вселенной, звезда всего человечества. Все люди рождаются безупречно чистыми, одинаково смеются, одинаково плачут, живут и умирают. Богатство ума, которое оставил нам Айтматов, принадлежит всем живущим. Каждое его произведение – это песнь любви, образец отношений между молодыми и пожилыми, между девушками и юношами, детьми и родителями. Он

B

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:37 Page 41

dosya

aytmatov: çağımızın edebi yüzü

призывал людей жить честно, любить всей душой, беречь плоды матери-земли – все то, что дал Всевышний одушевленным и неодушевленным. Каждое его произведение возвышает ум и чувства, углубляет духовность, показывает разницу между человеком и животным. И я как поэт воспринимаю его величественные и таинственные слова – слова, которые порой удивляют и которые я берегу в своей душе. Каждый человек, читавший его книги, соприкоснулся с большим вдохновением и воспитанием чувств. В произведениях Айтматова я вижу человеческую любовь, трагедию эпохи, печаль века и образ матери... Все это – исторический подарок нашего поколения будущему. Спустя много лет жители планеты Земля через произведения Чингиза Айтматова узнают о нашем непростом мире и о нынешней эпохе. Наш Чингиз – Человек, которым мы гордимся не только в настоящем, но и перед человечеством будущего. Он – отдельная Вселенная! n

Allah’ın canlı ve cansız olanlara bahşetmiş olduğu her şeyi korumaya davet etmiştir. Aytmatov’un her eseri insanın yüreği ve aklını kabartıyor, hissiyatını derinleştiriyor, insan ile hayvan arasındaki farkı ortaya seriyor. Ben bir şair olarak onun, insanı bazen hayretlere düşüren ulu ve sırlarla örtülü sözlerini benimsiyor ve gönlümün derinliklerinde saklıyorum. Onun kitaplarını okumuş olan herkes, mutlaka büyük bir ilham ve ruh terbiyesiyle karşılaşır. Aytmatov’un eserlerinde insan sevgisi, çağın trajedisi, asrın kederi ve annenin tasvirini görüyorum. Bu kavramların hepsi, şimdiki neslin gelecektekilere tarihi bir hediyesidir. Yıllar sonra, dünya adlı bu gezegende yaşayacak olanlar, Cengiz Aytmatov’un eserleri sayesinde bugünkü devrimizi tanıma fırsatı bulacak ve hiç de kolay olmayan bu dünyamızı öğrenmiş olacaklar. Bizim Cengiz’imiz, sadece günümüzde değil, geleceğin insanlığı karşısında da kendisiyle iftihar ettiğimiz bir insan. O, apayrı bir evrendir! n

Наш Чингиз – Человек, которым мы гордимся не только в настоящем, но и перед человечеством будущего. Bizim Cengiz’imiz, sadece günümüzde değil, geleceğin insanlığı karşısında da kendisiyle iftihar ettiğimiz bir insan. O, apayrı bir evrendir! YAZ 2009 • SAYI 29 DA

41

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:37 Page 42

Айтматов и тюркский мир Aytmatov ve Türk dünyası Омер Фарук Сёзджю Директор кыргызско-турецкого мужского лицея им.Ч.Айтматова.

Ömer Faruk Sözcü Dr., Bişkek Aytmatov Erkek Lisesi Müdürü.

42 ДА ЛЕТО 2009 • 29 НОМЕР

Чингиз Айтматов является представителем не только своей страны, но и всей Евразии, он – гордость своего времени и всего тюркского мира, философ-просветитель, посол цивилизации среди братских тюркоговорящих стран и народов.

Cengiz Aytmatov, sadece kendi memleketinin değil, bütün Avrasya’nın büyük temsilcisi, kendi zamanının ve Türk dünyasının gururu, onların aydın filozofu, Türkçe konuşan kardeş ülkeler ve halklar arasında medeniyet elçisidir.

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:37 Page 43

dosya

aytmatov: çağımızın edebi yüzü

«С

тех далеких эпох и до наших времен слова породили слова, а мысли породили мысли. Одни тюркю смешались с другими. События и рассказы о них превратились в эпическую легенду. Именно так до нас дошли рассказы о Манасе, о сыне Манаса Семетее, который объединил киргизские племена и стал символом этого единства, о войнах, которые киргизы вели со своими бесчисленными врагами, и героических подвигах… Голоса наших отцов и всех наших предков стали частью этой легенды. И мы всегда будем слышать эти голоса. Мы будем слышать хлопанье крыльев птиц, покидающих эти места, топот копыт, которые уже долгие годы не стучат по этой земле, стоны умерших на войне героев, надрывный плач по погибшим и радостные победные выкрики. Этот эпический сказ, являющийся гордостью всех живых и гордостью всех нас, будет возрождать и напоминать нам о прошлом…». На протяжении всей киргизской истории были указывающие киргизам путь мудрецы, управляющие обществом писатели и духовные лица, смелые, как Манас, герои, известные и другим народам ученые. Чингиз Айтматов является представителем не только своей страны, но и всей Евразии, он – гордость своего времени и всего тюркского мира, философ-просветитель, посол цивилизации среди братских тюркоговорящих стран и народов.

Наш Чингиз с помощью своего пера открыл свои объятия всему миру Во второй половине XX века имя Чингиза Айтматова начало ассоциироваться со всем народом. «Чингиз» и «Киргиз» – эти два слова стали обозначать одно и то же. Во всем мире, говоря «Чингиз», подразумевали «Киргиз», а говоря «Киргиз», подразумевали «Чингиз». Если один Чингиз (Чингисхан) своим мечом заставил покориться полмира, то наш Чингиз с помощью своего пера открыл свои объятия всему миру. На сегодняшний день произведения Чингиза Айтматова переведены на 170 языков мира, а тираж достиг 60 миллионов. Эти цифры демонстрируют то, насколько Чингиза Айтматова ценят и любят во всем мире. Описав жизнь обычных людей, он создал произведения, которые обогатили духовный мир всего человечества. Его произведения отражали наиболее свято чтимые человеческие идеи той эпохи и стали зеркалом народа и своего времени. Вместе с ним народы всего мира разделили с киргизским народом его горести и радости, вместе с ним огорчались и радовались.

“O

nun uzak çağlardan zamanımıza kadarki sözleri yeni sözleri, fikirleri ise yeni fikirleri doğurdu. Ve türküler başka türkülere karıştı. Olaylar ve bu olayların öyküsü bir destana dönüştü. Manas’ın ve Kırgız aşiretlerini birleştiren, bu birliğin simgesi olan Manas’ın oğlu Semetey’in hikâyeleri, Kırgızların sayısız düşmanlarıyla yaptıkları savaşlar, kahramanlıklar, bize işte böyle ulaştı... Biz bu destana babalarımızın, bütün ecdadımızın seslerini verdik. Bu sesleri hep duyacağız: Çok eski zamanlarda buraları terk eden kuşların uçuşunu, nice zamandır artık toprağı dövmeyen toynakların sesini, savaşta ölen kahramanların naralarını, ölenler için yakılan ağıtlarımızı, zaferler için sevinç çığlıklarımızı duyacağız. Bu destan, yaşayanların; hepimizin övüncü için, geçmişi canlandıracak, gösterecektir...” Kırgızların tarihinde her zaman kendilerine yol gösteren alimleri, toplumu yönlendiren yazarları ve hatipleri, Manas gibi cesur yiğitleri, başka milletlerce tanınmış bilim adamları olagelmiştir. Cengiz Aytmatov, sadece kendi memleketinin değil, bütün Avrasya’nın büyük temsilcisi, kendi zamanının ve Türk dünyasının gururu, onların aydın filozofu, Türkçe ko-

Порожденная его пером любовь к природе, вечная неиссякаемая любовь, высокие моральные ценности вошли в сердца народов всего мира и каждого читателя в отдельности. O’nun kaleminden çıkan tabiat sevgisi, ebedi ve bitmez muhabbet, ahlaki yüksek değerler dünya milletlerinin ve her bir okuyucunun yüreğine işlemiştir.

YAZ 2009 • SAYI 29 DA

43

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:37 Page 44

главная тема

Школьники об Айтматове Öğrenciler ne dediler? айтматов: лицо литературы нашего времени Ученики образовательных учреждений «Себат» похожи на Нургази из «Белого парохода», Алтынай из «Первого учителя», Султанмурата и Мырзагюль из «Ранних журавлей», которые испытывали страстную тягу к науке, пострадали ради будущего киргизского народа, хотели, чтобы киргизский народ был информированным, нравственным и верующим. Мээрим Русланбекова ученица 10 класса кыргызско-турецкого лицея «Айчурек»: Произведения Чингиза Айтматова принадлежат не только сегодняшнему, но и завтрашнему дню, так как предвосхищают события истории. И дольше века длится память о нем в наших сердцах... Мeerim Ruslanbekova Ayçurek Kırgız-Türk Lisesi 10.sınıf öğrencisi Cengiz Aytmatov’un eserleri sadece günümüze değil, tarihi olayları önceden öngörmesinden dolayı yarınlarımıza da aittir. Ve asırlar boyu da o bizim kalbimizde yaşayacaktır…

Чолпон Орозбекова ученица 11 класса кыргызско-турецкого лицея «Айчурек»: Все его произведения очень дороги мне, потому что в них он учит нас самому трудному – ежедневно быть человеком!

Sebat Eğitim Kurumları’nın öğrencileri Beyaz Gemi’deki Nurgazi, Birinci Öğretmen’deki Altınay gibi, Erken Gelen Turnalar’daki Sultanmurat ve Mırzagül gibi ilime susamış, Kırgız milletinin geleceği için ıstırap çekmiş; Kırgız milletinin bilgili, ahlaklı, imanlı olmasını istemişlerdir.

Çolpon Orozbekova Ayçurek Kırgız-Türk Lisesi 11. Sınıf öğrencisi Onun eserlerinin tümü benim için çok değerli, çünkü o eserlerinde bize hayatta en zor olan şeyin her zaman insan olmak olduğunu öğretiyor! Бетюль Акман ученица 11 класса кыргызско-турецкого лицея «Айчурек»: Впервые увидев его, я была поражена: для меня Айтматов всегда был недосягаемой звездой. Теперь, когда его нет, он живет в глубине моего сердца... Betül Akman Ayçurek Kırgız-Türk Lisesi 11.sınıf öğrencisi Ben onu ilk gördüğümde hayret içinde kalmıştım. Benim için Aytmatov her zaman ulaşılması mümkün olmayan yıldızdı. Şimdi o yok ama kalbimin derinliklerinde yaşıyor… Кемель Айтмурзаев ученик 10 класса кыргызско-турецкого лицея им. Ч. Айтматова: Айтматов был очень значимым человеком не только для кыргызского народа. Его вклад в развитие мирового искусства так велик, что я не боюсь написать банальную фразу о том, что он всегда будет жить в сердцах многих людей – потому что это чистая правда. Kemel Aytmurzayev C.Aytmatov Kırgız-Türk Lisesi 10.sınıf öğrencisi Aytmatov, sadece Kırgız halkı için çok önemli kişilik değildi. Onun dünya sanatına yatırımı o kadar büyük ki, alışılmış bir söz de olsa “O her zaman birçok insanın kalbinde yaşayacak” ifadesini kullanmaktan çekinmiyorum. Çünkü bu çok doğru. Сергей Коровкин ученик 10 класса кыргызско-турецкого лицея им. Ч. Айтматова: Чингиз Айтматов – это мой идеал и великий сын своего народа. Sergey Korovkin C.Aytmatov Kırgız-Türk Lisesi 10.sınıf öğrencisi Cengiz Aytmatov, benim idealimdeki kişilik ve halkımızın büyük evladıdır. Малик Умаров ученик 10 класса кыргызско-турецкого лицея им. Ч. Айтматова: Мне кажется, Айтматова можно назвать героем его же повести «Первый учитель» – Дюйшеном, поскольку он так же, как и его герой, борется за образование и просвещение своего народа. Мalik Umarov C.Aytmatov Kırgız–Türk Lisesi 10.sınıf öğrencisi Bana göre Aytmatov’u, kendi halkının eğitimi ve aydınlığı için mücadele vermesinden dolayı, kendi eserlerinden Öğretmen Duyşen romanının kahramanlarından Duyşen olarak tanımlayabiliriz.

Порожденная его пером любовь к природе, вечная неиссякаемая любовь, высокие моральные ценности вошли в сердца народов всего мира и каждого читателя в отдельности. Все учителя в образовательных учреждениях «Себат» являются такими же опытными учителями с добрыми намерениями, как Дюйшен и учитель географии Инкамаль из повести Чингиза Айтматова «Первый учитель», которые учили детей современным нравственным принципам, справедливо воспитывали и любили их, думали об их будущем. А ученики этих лицеев, в свою очередь, похожи на Нургази из «Белого парохода», Алтынай из «Первого учителя», Султанмурата и Мырзагюль из «Ранних журавлей», которые испытывали страстную тягу к науке, пострадали ради будущего киргизского народа, хотели, чтобы киргизский народ был информированным, нравственным и верующим. И именно так, как они мечтали, учительский коллектив и ученики образовательных учреждений «Себат» в короткий период времени стали известны в нашей стране своими успехами на поприще науки. В апреле 2008 года, приняв участие в церемонии награждения победителей олимпиады по турецкому языку, Чингиз Айтматов сообщил о том, что, по случаю его восьмидесятилетия, он был приглашен в Турцию, что в октябре 2007 года он ездил в Элазыг для участия в «Пятнадцатых вечерах хазарских стихов», по-

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:37 Page 45

dosya

aytmatov: çağımızın edebi yüzü

делился своей радостью по поводу того, что открывшийся там парк был назван его именем и ему вручили награду за служение тюркскому миру. Отметив, что, по его мнению, подобные события помогают делать общую культуру частью будущего, Айтматов упомянул о том, что дружеские взаимоотношения между двумя странами вызывают чувство гордости. В один из последних дней жизни великий писатель Чингиз Айтматов посетил наш лицей и сказал нам следующее: «Не забывай своего имени, не забывай своих предков, не забывай свой народ, не забывай свой язык». И этот человек, который был как отец для каждого из нас, безвременно покинул нас. Мы же, взяв жизнь нашего отца Чингиза Айтматова и его произведения в качестве примера, считаем своим долгом претворять его наставления, оставленные нам в качестве наследства, в жизнь, и ради этого прилагать все усилия к тому, чтобы познакомить все человечество с тюркским миром и турецким народом. Провожая этого избранного человека нашего времени в последний путь, мы хорошо знаем о том, что в XXI веке мы уже будем лишены одного из необыкновенных классиков мировой литературы. Айтматов еще долго будет продолжать жить в наших сердцах. Благодаря созданному им миру, не имеющему границ, он навсегда останется в памяти человечества. n

nuşan kardeş ülkeler ve halklar arasında medeniyet elçisidir.

Bizim Cengiz’imiz kalemiyle bütün dünyaya kucağını açmıştır Cengiz Aytmatov 20. Yüzyılın ikinci döneminde, tek bir isimle bir milletin ismini tanıtıyordu. “Cengiz” ve “Kırgız” denen bu iki kelimeyi bir anlamda buluşturdu. Artık dünya halkları Cengiz deyince Kırgız’ı; Kırgız deyince Cengiz’i tanıyorlardı. Eğer bir Cengiz dünyanın yarısına kılıçla boyun eğdirdiyse, bizim Cengiz’imiz kalemiyle bütün dünyaya kucağını açmıştır. Cengiz Aytmatov’un eserleri günümüzde 170 dile çevrilmiş olup 60 milyon nüsha olarak yayımlanmıştır. Bu rakamlar Aytmatov’un dünya üzerinde ne kadar değerli ve sevilen biri olduğunu göstermektedir. O sıradan insanların hayatlarını yazıp, bütün insanlığın ruh dünyasını zenginleştiren eserler ortaya çıkarmıştır. Onun eserleri, o zamanki devrin en kutsal insancıl fikirlerini yansıtıp, milletin ve zamanın aynası olmuştur. Bununla birlikte dünya milletleri, Kırgız milletinin kaygı ve sevincini birlikte paylaşıp, onunla beraber üzülüp onunla beraber sevinmiştir. O’nun kaleminden çıkan tabiat sevgisi, ebedi ve bitmez muhabbet, ahlaki yüksek değerler dünya milletlerinin ve her bir okuyucunun yüreğine işlemiştir. “Sebat Eğitim Kurumları”nın bütün öğretmenleri, onun eserlerindeki “Birinci Öğretmen” Duyşen Hoca gibi, coğrafya dersine giren İnkamal Hoca gibi;

Айтматов обращается к ученикам кыргызскотурецкого лицея им. Чингиза Айтматова в Бишкеке. Aytmatov, Bişkek’teki Cengiz Aytmatov KırgızTürk Lisesi’nde öğrencilere hitap ediyor.

YAZ 2009 • SAYI 29 DA

45

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:37 Page 46

главная тема

Школьники об Айтматове Öğrenciler ne dediler? айтматов: лицо литературы нашего времени

Школьники встретили Ч. Айтматова с любовью. Элазыг/Турция

Elazığlı öğrenciler Aytamtov’u sevgiyle karşıladılar.

Данияр Абдылдаев ученик 11 класса кыргызско-турецкого лицея им. Ч. Айтматова: Гордость – слово, которым я хотел бы охарактеризовать Чингиза Айтматова. Я испытываю безграничную гордость, а затем уже восхищаюсь его талантом, человечностью и опытом, которыми он делится с нами в своих произведениях. Он, простой человек из глубинки, вырос во всеми уважаемого, известного писателя с большим именем, в народное, культурно-литературное достояние Кыргызстана и кыргызского народа. В своих книгах писатель раскрывал быт, традиции, жизненные устои кыргызов, описывал самые лучшие, тёплые человеческие отношения, поступки – и в то же время противоречивые стороны жизни. Чингиз Айтматов стал героем, наставником не только для нас, его соотечественников, но и для читателей из тюркоязычных стран, он стал частью нашей жизни. Он учил оставаться человеком, несмотря на то, что это трудно в тяжёлые, быстротечные времена. Daniyar Abdılbayev C.Aytmatov Kırgız-Türk Lisesi 11.sınıf öğrencisi “Övünç” kelimesini Aytmatov’la karakterize etmek isterdim. Ben sınırsız övünç duyuyorum. Onun eserlerinde bizimle paylaştığı beceri, insanlık ve tecrübesine hayranlık duyuyorum. O derinliklerden gelen sadece bir insan. O, büyük, saygıdeğer, ünlü yazarlarla birlikte Kırgızistan ve Kırgız halkının milli, edebi ve kültürel değerleri ile büyümüş birisidir. Yazar kendi eserlerinde Kırgız halkı için hayati önemi olan prensiplerini, adet ve yaşayış tarzlarını açıklamakta, en sıcak insan ilişkileri ve hareketlerini ve aynı zamanda hayatın tezatlıklarını tasvir etmiştir. Aytmatov sadece biz hemşerileri için değil, Türk dünyasından okurlarının kahramanı, öğretmeni ve bizim hayatımızın bir parçası olmuştur. O, tüm çağın hızlı akışına ve zorluklara rağmen insan olarak kalmayı öğretmiştir.

öğrencilere çağdaş ve ahlaki eğitim veren, onları adaletli yetiştiren, çocukları seven, onların geleceğini düşünen temiz niyetli, tecrübeli öğretmenlerdendir. Bu lisenin öğrencileri ise Beyaz Gemi’deki Nurgazi, Öğretmen Duyşen’deki Altınay gibi, Erken Gelen Turnalar’daki Sultanmurat ve Mırzagül gibi ilime susamış, Kırgız milletinin geleceği için ıstırap çekmiş; Kırgız milletinin bilgili, ahlaklı, imanlı olmasını istemişlerdir. Onların da düşündüğü gibi, “Sebat Eğitim Kurumları”nın öğretmen ve öğrencileri kısa sürede, memleketimizde bilimsel alandaki başarılarıyla tanınmışlardır. 2008 yılı Nisan ayında 6. Türkçe Olimpiyatları Kırgızistan ödül törenine katılan Cengiz Aytmatov sekseninci yaş günü dolayısıyla Türkiye’den de davetler aldığını, 2007 yılının Ekim ayında “15. Hazar Şiir Akşamları”na katılmak üzere Elazığ’a gittiğini, orada açılan bir parka kendi isminin verilmesi dolayısıyla çok sevindiğini ve burada Türk Dünyası Hizmet Ödülü ile onurlandırıldığını aktarmıştı. Bu gibi şeyleri ortak kültürü geleceğe taşıma adına olumlu bulduğunu dile getiren Aytmatov, iki ülke arasındaki dostluk bağlarının gurur verici olduğunu sözlerine eklemişti. Büyük yazarımız Aytmatov ömrünün son günlerinin birinde lisemizi ziyaret edip, bize “adını unutma, atanı unutma, milletini unutma, dilini unutma”

Чахо Рыдванов ученик 10 класса кыргызско-турецкого лицея им. Ч. Айтматова: Чингиз Айтматов преодолел все трудности и испытания своей жизни и смог стать настоящим человеком. Поэтому о нем нельзя сказать коротко – для этого просто не хватит слов. Все любят и уважают его... Çaho Rıdvanov C.Aytmatov Kırgız-Türk Lisesi 10.sınıf öğrencisi Aytmatov, hayatında tüm zorlukların ve engellerin üstesinden gelerek önemli bir seviye kazanmıştır. Bundan dolayı onu birkaç cümle ile anlatamayız. Onu anlatmaya kelimeler yetmez. Herkes onu seviyor ve ona saygı duyuyor… Василий Шкарин ученик 10 класса кыргызско-турецкого лицея им. Ч. Айтматова: Для меня он просто человек. Быть может, кто-то меня осудит, скажет, что нельзя великого представителя кыргызского народа называть простым словом, но для меня высший смысл – родиться, прожить жизнь и умереть достойным человеком. Порой люди забывают об этом, им кажется, что если есть жизнь, то не надо платить за этот дар. Чингиз Айтматов был не просто великим писателем, выдающимся политиком, достойным представителем своего народа – он всегда оставался самим собой. Сколько бы я ни читал его произведений, каждая строчка, написанная им, вселяет в меня веру, что только воистину достойный человек мог так красиво и безошибочно переносить на бумагу человеческие чувства. Vasiliy Şkarin C.Aytmatov Kırgız-Türk Lisesi 10.sınıf öğrencisi O benim için sadece bir insandı. Belki birileri beni yargılayıp “Kırgız halkının büyük bir temsilcisini basit bir kelimeyle ifade edemezsin” diyebilirler. Fakat benim için doğmak, hayatı yaşamak ve saygıdeğer bir insan olarak ölmenin anlamı büyüktür. Zaman zaman insanlar bunu unutup, eğer hayat varsa bu nimet için herhangi bir bedel ödemenin gereksiz olduğunu düşünürler. Aytmatov sadece bir yazar değil, müstesna bir politikacı ve Kırgız halkının kahramanıdır. O her zaman olduğu gibiydi. Onun ne kadar eserini okuduysam, eserlerinin her satırı bende “insanın duyguları ancak bu kadar güzel ve hatasız olarak kağıda dökülebilir” inancını doğurmuştur.

46 ДА ЛЕТО 2009 • 29 НОМЕР

Университет Фатих deyip, her birimize babalık присвоил Ч. Айтматову görevini yapıp aramızdan звание Почетного доктора. ayrılmıştır. Biz de Cengiz AytСтамбул/Турция matov atamızın hayatını, Fatih Üniversitesi eserlerini kendimize örnek Aytmatov’a fahri doktora ünvanı verdi. alıp, onun bize miras bıraktığı nasihatlerini hayatımıza tatbik etmeyi, bu uğurda bütün gücümüzle Türk dünyasını ve Türk milletini dünyaya tanıtmayı kendimize bir borç bildik. Zamanımızın o güzide insanını, son yolculuğuna uğurlarken, artık onun 21. asırda günümüze bırakacağı dünya edebiyatının eşsiz klasiklerinden mahrum kalacağımızı da çok iyi biliyoruz. Aytmatov olgusu, can dünyamızda uzun süre yaşamaya devam edecektir. O kendi edebiyat dünyasıyla, sınırsız fikir yapısıyla ve üstün zekasıyla insanlığın zihninde ebediyete kadar yaşayacaktır. n

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:37 Page 47

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:37 Page 48

лицом к лицу Продолжая традицию прошлых столетий, Россия и по сей день играет ведущую роль в таких отраслях, как политика, наука и литература. Несомненно, самым важным фактором этого успеха и авторитета является образование. Образование есть источник, к которому в течение долгих веков обращаются вдохновленные национальными героями народы, стремясь к возвышению путем саморазвития. Виктор Садовничий – один из тех, кто посвятил свою жизнь образовательной и научной деятельности, приобрел мировую известность. Занимая в течение последних 15 лет должность ректора самого престижного высшего учебного заведения России, он около полувека работает в научной сфере. В ходе нашей беседы Виктор Антонович рассказал нам о своем жизненном пути, начавшемся в селе Краснопавловка Харьковской области и однажды волею судьбы приведшем его на должность ректора Московского государственного университета, и сделал оценку современной системы образования.

Беседовал: Али Сами Йылдырым Координатор журнала «ДА» в РФ.

Konuşan: Ali Sami Yıldırım Da Rusya Federasyonu Koordinatörü.

48 ДА ЛЕТО 2009 • 29 НОМЕР

Али Сами Йылдырым: Виктор Антонович, расскажите, пожалуйста, немного о себе. Были ли хорошим учеником в школе, университете? Виктор Садовничий: Мой путь к дверям университета не был простым. Я учился в сельской школе в селе Краснопавловка Харьковской области. В восьмом классе я увидел в газете информацию о строительстве университета – писалось, что в Москве, на Воробьевых горах, будет сооружен Дворец образования и науки. Так у меня появилась мечта – поступить в МГУ. Но поехать в город из села было практически невозможно, потому что для этого требовался паспорт. А паспорт в сельской местности тогда не давали, удерживая там молодежь. Поэтому я вместе с другом после школы поехал устраиваться работать на шахту в Донбасс. Я стал работать в забое, учился в вечерней

Rusya Federasyonu dünya siyaset, bilim ve edebiyat sahnelerinde geçmişte olduğu gibi, çağımızda da etkin bir rol oynamaya devam ediyor. Bu başarının ve etkinin sağlanmasındaki en önemli unsur hiç kuşkusuz eğitim... Eğitim, bir milletin kendine has çizgide gelişip yükselmesinde, hayatını bu işe adamış kahramanların rehberliğinde sık sık başvuracağı önemli bir kaynak... Sayın Viktor Sadovnichy de bu bağlamda Rusya’nın dünya bilimler tarihine kazandırmış olduğu bir eğitim sevdalısı... Şu anda Rusya’nın tartışmasız en prestijli eğitim müessesesi olan Moskova Devlet Üniversitesi’nde on beş yıldan bu yana rektörlük yapan Sadovnichy, yaklaşık yarım asırdır akademik hayatın bizzat içinde. Krasnopavlovka köyünden Moskova Devlet Üniversitesi Rektörlük makamına uzanan hayat serüvenini ve mevcut eğitim sistemini artısı ve eksisi ile değerlendirmesi simasında beliren samimiyetin diline de yansıdığının göstergesi... Ali Sami Yıldırım: Sayın Sadovnichy kendinizi tanıtabilir misiniz? Nasıl bir öğrencilik hayatınız oldu? Viktor Sadovniçiy: Üniversite eğitimine adım atmam kolay şartlarda gerçekleşmedi. İlköğretimimi bir köy okulunda tamamladım. Çocukluğumu Harkov bölgesindeki Krasnopavlovka köyünde geçirdim. Sekizinci sınıftayken, Moskova Serçe Tepeleri’nde bir eğitim ve bilim sarayının kurulacağını duydum. Böylece Moskova Devlet Üniversitesi’ne girmek benim için bir gaye-i hayal haline geldi. Ancak, yolculuk için pasaport gerektiğinden dolayı, köyden şehre gitmek hemen hemen imkansızdı. O zamanlar gençlerin köylerden ayrılmalarını engellemek için pasaport vermezlerdi. Bu yüzden okul bittikten sonra arkadaşımla beraber bir maden ocağında çalışmak üzere Donbass’a gittim. Donbass’da aynı zamanda akşam okulunda eğitim görüyordum. Diploma aldıktan sonra Belarus Ziraat Akademisi’ne başvuru için gereken belgeleri gönderdim. Şunu söylemek gerekiyor ki, her zaman iyi bir matematikçiydim. Bu sebeple üniversiteye gireceğimden hiç kuşkum yoktu. Ama çalıştığım yerdeki ustabaşım Nikolay “Ne! Ziraat Akademisi de ne oluyor? Sen matematikçisin, üniversiteye gitmen lazım”, diye benimle alay ediyordu. Ama ben belgelerimin akademiye artık gönderilmiş olduğunu söyledim. O zaman Nikolay “Bir gece içinde belgelerini geri getirirsem gidecek misin?” dedi. Bahse girdik. Belgelerimi geri getirebilirse üniversite eğitimim için Moskova’ya gidecektim. Çok geçmeden belgelerim Nikolay’ın postane müdürü olarak çalışan eşi sayesinde geri geldi. Nikolay’la beraber Moskova’ya gittik. MekanikMatematik Fakültesi’nin sınavlarına girdim ve kazandım. Böylece hayalim gerçekleşti. O zaman 19 yaşındaydım. Nikolay ise üniversitenin hukuk fakültesine girdi.

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:37 Page 49

yüz yüze

Ректор Московского государственного университета

Виктор Садовничий:

От старосты курса –до ректора Moskova Devlet Üniversitesi Rektörü

Viktor Sadovniçiy

Sınıf temsilciliğinden rektörlüğe YAZ 2009 • SAYI 29 DA

49

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:37 Page 50

лицом к лицу Более десяти лет возглавляю конкурс «Учитель года» и вижу, какие прекрасные преподаватели есть в России. On yıldan fazla “Yılın Öğretmeni” yarışmasının başındayım ve Rusya’da ne kadar iyi öğretmen olduğunu gayet iyi görüyorum.

Садовничий Виктор Антонович со своим турецким коллегой, депутатом Национального Собрания Турецкой Республики , бывшим министром образования Турции Мехмет Сагламом. Rektör Sadovniçi, TBMM milletvekili ve eski Milli Eğitim Bakanı Mehmet Sağlam ile birlikte.

школе и, получив аттестат, подал документы в Белорусскую сельскохозяйственную академию. Надо сказать, что я всегда был очень хорошим математиком, и страха, что не смогу поступить, у меня не было. Но мой бригадир Николай стал меня поддевать: «Ну, какая сельхозакадемия! Ты же математик – поехали в университет!» Но я уже отослал документы в академию. И тогда Николай мне говорит: «А если я верну их за ночь, ты поедешь?» Мы поспорили: если он сможет вернуть документы – я поеду «за своей мечтой» в Москву. А нет – так нет. И что вы думаете? Он их вернул. Правда, благодаря своей супруге, которая работала начальником почты. Так мы с Николаем отправились в Москву. Ну, а дальше были экзамены на мехмат и зачисление. Так сбылась моя мечта. Мне было 19 лет. Николай же поступил на юридический факультет университета. Ваши жена и дети тоже посвятили свою жизнь математике? Жена – моя однокурсница. И все дети учились на мехмате. Там по блату учиться невозможно – надо уметь хотя бы считать… Сын Юра – доктор наук, уже профессор. Он преподает на мехмате. Дочь Инна преподает на ВМК (факультет вычислительной математики и кибернетики), а другая дочь, Анна, работает в Торгово-промышленной палате и еще преподает на экономическом факультете. Одним словом, все математики… Все окончили МГУ с отличием. Я рад, что они выбрали этот путь. Смели ли Вы когда-нибудь предположить, что в один день станете руководителем МГУ? Каков был этот путь? Все началось еще на первом курсе. Старшекурсники повели нас в поход. Это была традиция мехмата: старшекурсники приучали первокурсников ходить в походы. А обратно мы воз-

Ya eşiniz ve çocuklarınız, onlar nasıl bir eğitim aldılar? Eşimle aynı sınıfta okuyorduk. Çocuklarımız da Matematik fakültesinden mezun oldular. Bu fakültede iltimasla okumak ve ders geçmek mümkün değildir. Oğlum Yuriy profesör, Matematik Fakültesi’nde öğretim üyeliği yapıyor. Kızım İnna hesap uzmanı ve Sibernetik Fakültesi’nde ders veriyor. Kısacası herkes matematikçi... Herkes Moskova Devlet Üniversitesi’nden çok iyi notlarla mezun oldu. Bu yolu seçmelerinden çok mutluyum. Bir gün Moskova Devlet Üniversitesi’nin yöneticisi olacağınızı hiç tahmin edebilir miydiniz? Her şey birinci sınıftayken başladı. Son sınıf öğrencilerinin kontrolü rehberliğinde bir doğa gezisine katıldık. Son sınıf öğrencilerinin ilk sınıf öğrencilerini bu tür gezilere götürmeleri adettendi. Büyüklerimiz gittiğimiz yerde bir gece daha kalacakları için, tek başımıza geri dönmek zorundaydık. Elektrikli trene binmemiz lazımdı. Aramızda çok kız vardı ve trene binmek için ormandan geçiyorduk. Bu arada yoğun bir yağmur başladı, hava karardı. Yolumuzu kaybettik. Kızlar ağlamaya başladılar. Ben grubumuzu ormandan götürdüm. Ben de dahil olmak üzere hiç kimse yolu bilmediğinden tesadüfen götürdüm tabi. Sonraki gün üniversitede sınıf temsilcisinin seçileceği bir toplantı düzenleniyordu. Galiba sınıf arkadaşlarım çok minnettar kaldıkları için beni seçtiler. Bundan sonra devamlı olarak kurumumuzda farklı görevler yaptım: Sınıf temsilciliği, öğrenci komitesi başkanlığı, sınıfın; sonra da fakültenin Komsomol Birliği’nin sekreterliği... Okulda akademik çalışmalara zaman ayırma bakımından çok titiz olmak gerektiği için derslerden sosyal işlere zaman ayırmak, ilk zamanlar benim için çok zordu. Özellikle Mekanik-Matematik Fakültesi’nde sadece kendi bilgilerinizi kullanarak okuyabilirsiniz. Ama sonunda akademik meşguliyetlerin yanında sosyal faaliyetlere de katılmaya başladım ve üniversiteyi pekiyi notlarla bitirdim. Yüksek lisans yapmaya karar verdim. Süresinden önce tezimi bitirdim ve fakültede asistan olarak kaldım. Kısa bir süre sonra doçent oldum. Aynı zaman diliminde profesörlük tezimi yazıyordum. O yıllarda üniversitenin en genç profesörü oldum. 1978 yılında Rektör Yardımcısı oldum... 1992 yılında Moskova Devlet Üniversitesi’ne Rektör olarak seçildim.

Bilgisayarı biliyorlar ama Aleksandr Puşkin’i tanımıyor ve okumuyorlar Üniversitede kırk yıldan fazla süredir öğretim üyeliği yapıyorsunuz. Üniversite adaylarını biraz değerlendirir misiniz? Bana göre üniversiteye girenlerin bilgi seviye-

50 ДА ЛЕТО 2009 • 29 НОМЕР

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:37 Page 51

Московский государственный университет. Moskova Devlet Üniversitesi.

вращались уже самостоятельно, потому что старшекурсники остались еще на одну ночь. Нам надо было сесть на электричку. И вот мы – среди нас много девчонок – отправились по лесу на станцию. В это время пошел сильный дождь, быстро стемнело. Мы заблудились. Девчонки заныли. Я взял на себя командование и вывел их. Конечно, случайно вывел, потому что дороги никто не знал. А на следующий день было студенческое собрание, где выбирали старосту курса. Наверное, чувство благодарности у моих однокурсников было столь велико, что они выбрали меня. И после этого я постоянно был на какихто постах: староста курса, председатель студкома, секретарь комсомольской организации курса, потом факультета... Так как в любой общественной работе много беготни, а учеба требует сосредоточенности, первое время было сложно. Тем более что на мехмате никогда не было скидок ни на что – засчитывались только твои знания. Но я втянулся и в итоге окончил университет с отличием. Поступил в аспирантуру, досрочно защитился и был оставлен ассистентом на кафедре. Потом стал доцентом и одновременно защищал докторскую. Был самым молодым профессором в те годы в университете. А в 1978 году я стал заместителем проректора… Ну, а уже в 1992 году был избран ректором МГУ.

Ребята умеют работать с компьютером. Но они не знают Александра Пушкина Вы больше сорока лет преподаете в университете. Как меняется уровень знаний абитуриентов? Я считаю, что уровень подготовки абитуриентов падает год от года. И на то есть причины. Я не хочу сказать, что виноваты учителя. Более десяти лет возглавляю конкурс «Учитель года» и вижу, какие прекрасные преподаватели есть в России. Причина в другом – в отношении, которое было к образованию в 90-х годах: педагог чувствовал себя личностью, «не вписанной» в рыночную экономику. Еще одна причина – низкий уровень поддержки учителя, его невысокий общественный статус. Нельзя не сказать и о том, что наше образование постепенно перестает быть фундаментальным. Мы в МГУ уже ощущаем, что ребята, которые к нам приходят, чаще продвинуты в одном узком направлении. Например, умеют работать с компьютером, Интернетом. Но они не знают Александра Пушкина, Михаила Лермонтова, не читают Льва Толстого. К сожалению, вызывает тревогу и то, что ребята не всегда грамотно говорят и пишут по-русски. Я хочу бить тревогу по поводу качества школьной подготовки.

si her yıl düşüyor. Bunun çeşitli sebepleri var. Öğretmenlerin suçlu olduğunu söylemek istemem. On yıldan fazla “Yılın öğretmeni” yarışmasının başındayım ve Rusya’da ne kadar iyi öğretmen olduğunu gayet iyi görüyorum. Bunun sebebi olarak 90’lı yıllarda eğitime bakış açısını söyleyebilirim: Öğretmen kendini pazar ekonomisine uymayan bir şahıs olarak görüyordu. Bir diğer sebep ise öğretmenlere verilen destek seviyesi. Bu, onların toplumda üstün olmayan statüde sınıflandırılmasına yol açıyor. Eğitimimizde kalitenin her geçen dönem daha da düştüğüne dikkat çekmek istiyorum. Üniversitede bize gelen çocukların sadece bir yönde gelişmiş olduğunu fark etmekteyiz. Mesela bilgisayar ve internet ile çalışmayı biliyorlar ama Aleksandr Puşkin’i, Mihail Lermontov’u, Lev Tolstoy’u tanımıyor ve okumuyorlar. Maalesef çocukların hatasız Rusça konuşamamaları ve yazamamaları da bizi endişe içinde bırakıyor. Okullarda verilen eğitimde hayata hazırlama noktasında endişelerim var. Okulda Rusça hazırlığın kalitesi hızla düşüyor. Neslimizin çocukluğundan beri ezbere bildiği klasik eserler üzerine üniversitemizde yazılan kompozisyonların bazen sadece bir kaç cümleden oluştuğunu söylemek yeterli sanırım. Ayrıca ülkemizde matematik öğrenme ve öğretme kalitesi de gittikçe düşüyor. Bence bunun stratejik bir anlamı var. Saint Petersbrug’taki G-8 zirvesinden çıkan son bildiriyi okursanız, devlet başkanlarının eğitim deklarasyonunu imzalarken ilk önce matematik bilimini düşündüklerini anlarsınız. Bu problem hem Amerika hem Avrupa hem de Japonya’da baş göstermeye başladı. Rusya eskiden okullarda yüksek matematik

Ребята умеют работать с компьютером, Интернетом. Но они не знают Александра Пушкина, Михаила Лермонтова, не читают Льва Толстого. Öğrenciler bilgisayar ve internet ile çalışmayı biliyorlar ama Puşkin’i, Lermontov’u, Tolstoy’u tanımıyor ve okumuyorlar. YAZ 2009 • SAYI 29 DA

51

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:37 Page 52

лицом к лицу

Вручение государственной награды ректору МГУ Виктору Садовничему. Viktor Sadovniçiy’e devlet nişanı veriliyor.

Чему мы тогда детей научим, если постоянно повторяем: все, что было в нашей стране до сих пор, – это непоправимые ошибки и страшные преступления? Ülkemizde bugüne kadar var olan şeylerin büyük hata ve cinayet olduğunu devamlı tekrarlıyorsak, çocuklarımıza neyi öğreteceğiz?

52 ДА ЛЕТО 2009 • 29 НОМЕР

Катастрофически падает подготовка в школе по русскому языку. Достаточно сказать, что сочинения, которые пишутся в нашем вузе, иногда содержат всего несколько строк, хотя речь идет о классическом произведении, которое наше поколение знало с детства чуть ли не наизусть. Кроме того, в стране падает уровень преподавания математики в школе, а это, на мой взгляд, имеет стратегическое значение. Если внимательно почитать Заключительную рацию саммита глав G-8 в Санкт-Петербурге, можно увидеть, что главы государств говорили именно о математике, когда принимали Декларацию об образовании. Это беспокоит всех – и Европу, и Америку, и Японию. Россия традиционно была страной с очень высоким уровнем преподавания математики в школе. Но наша классика – это и книги по занимательной математике, и другие учебники, – к сожалению, сейчас осваивается школьниками не в полной мере. Это нонсенс, но мы на ряде факультетов Московского университета вынуждены вводить дополнительные занятия по школьной математике, чтобы подтянуть уровень поступивших для усвоения того высокого стандарта, который мы в университете не снижаем. Да и школьные учебники оставляют желать лучшего. Потому что их много. Я знаю, что одних

Урок высшей математики. Matematik dersinde

eğitimi olan bir ülkeydi. Bizim klasik kitapların arasında şimdi okul öğrencilerinin gerektiği ölçüde faydalanamadığı matematik üzerine sürükleyici kitaplar vardı. Moskova Devlet Üniversitesi’nin birçok fakültesinde öğrencilerin seviyelerinin üniversitemizde olması gereken standartları yakalayabilmeleri için, ek matematik derslerinin konulması bence çok mantıklı bir şey değil. Okul ders kitapları konu işleme bakımından daha verimli olabilir. Bu olay ders kitaplarının çok çeşitlilik göstermesinden kaynaklanıyor. Okullarda matematik ders kitaplarının toplam sayısı yetmiş civarında. Tarih ders kitaplarının sayısı daha çok. Üstelik Rusya’nın kendi geçmişine olumsuz bakışları içine almakta. Ülkemizde bugüne kadar var olan şeylerin büyük hata ve cinayet olduğunu devamlı tekrarlıyorsak, çocuklarımıza neyi öğreteceğiz? Halkımız köklü bir tarihe ve kültüre sahip. Bu yüzden tarih ders kitaplarında ülkemizin tarihinden tarafsız ve adil olarak bahsedilmelidir. Bu kitapların uygun vasıf ve içerikle bastırılması devletimizin amaçlarından biridir. Bu sebeplerle üniversitemize öğrenci alımını büyük bir seçicilikle yapmaktayız. Moskova dışından gelen öğrencilerin belli amaçları oluyor. Fakat Moskovalı öğrenciler ev hayatlarının rahat şartlarına ve anne babalarının desteğine rağmen yurtta kalan öğrencilerden daha başarısız oluyorlar. Çevreden gelen öğrenciler daha erken çalışmaya, büyük problemleri daha erken çözmeye başlıyorlar. Ama Moskovalı olmayanların da zayıf noktaları var. Başkentin çekici şeylerine daha çabuk kapılabiliyorlar. Üniversitenizdeki yabancı öğrenciler genelde hangi fakülteleri tercih ediyorlar? Moskova üniversitesinde bugün 36 tane fakülte var. Bu fakültelerde üç binden fazla yabancı öğrenci eğitim görüyor. Tüm fakültelerde yabancı sayısı hemen hemen aynı, belirli bir fakülteye yoğunlaştıklarını söyleyemeyiz. Üniversitenizin başta Türkiye ile yapılanlar olmak üzere, ne gibi uluslar arası program ve çalışmaları var?

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:37 Page 53

yüz yüze школьных учебников по математике более семидесяти. По истории – еще больше. И они написаны, в основном, в негативных красках по отношению к прошлому России. А чему мы тогда детей научим, если постоянно повторяем: все, что было в нашей стране до сих пор, – это непоправимые ошибки и страшные преступления. Так нельзя. Народ ведь жил, у него есть история, есть культура, есть достижения. Поэтому в учебниках по истории надо рассказывать о нашем прошлом объективно и справедливо. И сейчас ставится задача, чтобы такие учебники все-таки появились. Поэтому мы по-прежнему держим курс на отбор талантливых людей через олимпиады – региональные, общероссийские, международные. Приезжие студенты сконцентрированы на движении к своим целям, они знают, чего хотят, и добиваются этого. Порой москвичи, несмотря на более комфортные условия жизни дома, под опекой родителей, учатся хуже общежитских студентов. Приезжие раньше начинают подрабатывать, решать какие-то «взрослые» вопросы, например, с жильем. Но и у приезжих есть слабые места. Они больше поддаются на столичные соблазны – кто не выдержал искушения, уходит. Но такой «естественный отбор» тоже нужен. Какой процент иностранных студентов учится в МГУ? Какие факультеты они чаще всего выбирают? В Московском университете в данный момент 36 факультетов, на которых учится более трех тысяч иностранных граждан. Почти все они равномерно распределены по всем этим факультетам, и нельзя сказать, что какому-то определенному факультету отдается особое предпоч-

Moskova Devlet Üniversitesi bugün Türkiye’de Ankara Üniversitesi, İstanbul Üniversitesi, TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi, Karadeniz Teknik Üniversitesi ve Yeditepe Üniversiteleri ile işbirliği halindedir. Türkiye eğitim kurumlarıyla bağlantı kurmamızda; Ankara Üniversitesi eski Rektörü, Türkiye Cumhuriyeti eski Milli Eğitim Bakanı, TBMM Eğitim Komisyonu başkanı Prof. Dr. Mehmet Sağlam çok büyük bir rol oynadı. Türkiye yüksek eğitim kurumları ile çalışan Moskova Devlet Üniversitesi’nin bölümleri arasında Asya ve Afrika Ülkeleri enstitüsü, tarih ve hukuk fakülteleri mevcut. 1993 yılında Moskova Devlet Üniversitesi ile Ankara Üniversitesi’nin arasında bilim ve kültür değişim konusunda bir protokol imzalandı. Bu protokolün gerçekleştirilmesi için bugüne kadar çalışan öğretmen ve öğrenci değişim programı imzalandı. İmzalanmış olan anlaşmaya göre Moskova Devlet Üniversitesi ve Ankara Üniversitesi her yıl öğrenci değişimi, Türkçe ve Rusça yaz dil kursları gerçekleştiriliyor. 2002 yılında Moskova Devlet Üniversitesi ile Yeditepe Üniversitesi arasında işbirliği öngören bir anlaşma imzalandı. 2007 yılının Nisan ayında Moskova Devlet Üniversitesi’nin Asya ve Afrika Ülkeleri Enstitüsü ile TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi arasında işbirliği üzerine bir protokol antlaşması imzalandı. Şu anda Asya ve Afrika Ülkeleri Enstitüsü, Akdeniz Üniversitesi ile işbirliği konusunda görüşmelerini sürdürmektedir. Dört yıldan beri T.C. Moskova Büyükelçiliği Eğitim Müşavirliği’nin himayesi, Asya ve Afrika ülkeleri Enstitüsü’nün aktif katılımıyla üniversitemizin öğrencilerinin katıldığı Rusya Türkçe Olimpiyatı gerçekleştirilmektedir. Mart ayında düzenlenen 4. Rusya Türkçe Olimpiyatı’nda Asya ve Afrika Enstitüsünün öğrencileri 5 madalya aldı (şiir yarışmasında, şarkı yarışmasında, Rusya ile Türkiye ilişkilerini konu alan kompozisyon dalında). n

Приезжие студенты сконцентрированы на движении к своим целям, они знают, чего хотят, и добиваются этого. Порой москвичи, несмотря на более комфортные условия жизни дома, под опекой родителей, учатся хуже общежитских студентов. Moskova dışından gelen öğrencilerin belli amaçları oluyor. Fakat Moskovalı öğrenciler ev hayatlarının rahat şartlarına ve anne babalarının desteğine rağmen yurtta kalan öğrencilerden daha başarısız oluyorlar.

YAZ 2009 • SAYI 29 DA

53

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:37 Page 54

лицом к лицу

тение.

преподавательского и студенческого обмена, ко-

Какие международные программы, в частности программы с турецкими вузами, существуют на данный момент в МГУ, какие программы планируются, и какие Вы бы хотели начать? На сегодняшний день МГУ сотрудничает с пятью вузами Турецкой Республики. Это Анкарский университет, Стамбульский университет, Университет экономики и технологии Турецкого объединения палат и бирж, Технический университет Карадениз (Трабзон) и Университет Йедитепе. Большую роль в налаживании сотрудничества с турецкими университетами в свое время сыграл профессор Мехмет Саглам, бывший ректор Анкарского университета. Впоследствии он стал министром образования республики, а сейчас возглавляет Комиссию по образованию Народного собрания Турецкой Республики. Основные подразделения МГУ, которые поддерживают сотрудничество, – это, конечно же, Институт стран Азии и Африки, исторический и юридический факультеты. В 1993 году между МГУ и Анкарским университетом было заключено соглашение о научном и культурном обмене. Для его реализации была подписана рабочая программа в области

в соответствии с подписанным соглашением,

торая действует по настоящее время. Ежегодно, ИСАА МГУ и Анкарский университет осуществляют обмен студентами, проводят летние курсы турецкого и русского языков в Анкарском университете и в ИСАА. В июле 2002 года между ИСАА и Университетом Йедитепе (Стамбул) было подписано соглашение о сотрудничестве. В апреле 2007 года между ИСАА и Университетом экономики и технологии Турецкого объединения палат и бирж был подписан протокол о намерениях в области сотрудничества. В настоящее время ИСАА ведет переговоры о сотрудничестве с Университетом Акдениз (Анталья). В течение четырех лет при поддержке Отдела образования Посольства Турции в Москве и при активном участии ИСАА проводится Всероссийская олимпиада по турецкому языку, в которой принимают участие студенты нашего института. В марте с.г. была проведена 4-я Всероссийская олимпиада по турецкому языку, в которой студенты ИСАА МГУ заняли пять призовых мест (в конкурсе стихов на турецком языке, в конкурсе песен на турецком языке, конкурсе эссе на тему турецко-российских отношений). n

Платформа ДА поздравляет Садовничего Виктора Антоновича с семидесятилетием. Moskova Devlet Üniversitesi Rektörü Prof. Viktor Antonoviç Sadovniçi’nin 70. doğum yıldönümünü kutluyoruz.

54 ДА ЛЕТО 2009 • 29 НОМЕР

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:37 Page 55

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:38 Page 56

интеллектуальный взгляд

Насколько дóроги наши ценности? Değerlerimiz ne kadar değerli? Каждая эпоха порождает соответствующий тип личности, соответствующие типы ценностей. Давайте подумаем о себе и об окружающих. Ведь живем, в конце концов, не только для того, чтобы есть, а чтобы быть. Her çağ kendine uygun kişilik ve değerler tipi doğurur. Gelin, kendimizi ve etrafımızdakileri düşünelim. Zira nihayetinde sadece yemek için değil, var olmak için yaşıyoruz.

DA 29 (RUSYA) 22.09.2009 21:38 Page 57

entelektüel bakış Виталий Панок

Vitaliy G. Panok

Кандидат психологических наук, директор Украинского научно-методического центра практической психологии и социальной работы Академии педагогических наук и Министерства образования и науки Украины.

Ukrayna Bilimsel-Metodoloji Merkezi, Pedagoji Bilimleri Akademisi Sosyal Bilimler ve Ukrayna Eğitim ve Bilim Akademisi Müdürü.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ ШЕТ ТІЛДЕР ЖӘНЕ ІСКЕРЛІК КАРЬЕРА УНИВЕРСИТЕТІ KAZAKİSTAN CUMHURİYETİ BİLİM VE EĞİTİM BAKANLIĞI YABANCI DİLLER VE MESLEKİ KARİYER ÜNİVERSİTESİ Қазақстан Республикасы Шет тілдер және іскерлік карьера университеті Алматы қаласы әкімдігімен, Тұран университетімен, М.Х.Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университетімен, Түркия Республикасы Кастамону және Невшехир Қажы Бекташ университеттерімен, Халықаралық Қырғызстан- Түркия Манас университеттерімен бірлесе отырып, Қазақстанның тәуелсіздігінің 25 жылына және Алматы қаласының 1000 жылдығына арналған «ҰЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫ ТУРИЗМІ ЖӘНЕ САУДА-САТТЫҒЫНЫҢ ЕУРАЗИЯ ЕЛДЕРІНІҢ ДАМУЫНДАҒЫ ОРНЫ» атты тақырыптағы ІІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ДҮНИЕСІ ТУРИЗМ СИМПОЗИУМЫ БАҒДАРЛАМАСЫ Kazakistan Cumhuriyeti Yabancı Diller ve Mesleki Kariyer Üniversitesi’nin öncülüğünde ve ev sahipliğinde, Kazakistan Cumhuriyeti Almatı Valiliği, Turan Üniversitesi, Taraz- M. A. Dulati Devlet Üniversitesi, Kırgızistan-Türkiye Uluslararası Manas Üniversitesi, Türkiye Cumhuriyeti Kastamonu Üniversitesi, T.C. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi katılım ve işbirliğiyle, Kazakistan’ın bağımsızlığının 25 ve Almatı’nın 1000 yılı armağan olarak düzenlenen “ULU İPEKYOLU TURİZM VE TİCARETİNİN AVRASYA ÜLKELERİNİN KALKINMASINDAKİ YERİ” İsimli II. ULUSLARARASI TÜRK DÜNYASI TURİZM SEMPOZYUMU’NUN P R O G R A M I 3-5 Маусым/ Haziran 2016 ALMATI 3 1- КҮН/ЖҰМА 3 МАУСЫМ 2016 1. GÜN/ CUMA 3 HAZİRAN 2016 08-9.30 Таңғы ас Kahvaltı 09.00-09.40 Қонақтарды қарсы алу және тіркеу Konukları Karşılama ve Kayıt 10.00-10.30 Ашылуы және құттықтау сөздер Açılış ve Protokol Konuşmaları 10.30-11.00 Кофе брейк/ Kahve Arası 11.00 -13.00 І. ЖАЛПЫ ОТЫРЫС: «Еуразия өлкелеріндегі туризм: қайнар көздері, өткені бүгіні және болашағы» І. GENEL OTURUM: “Avrasya Ülkelerinde Turizm: Kaynakları, Dünü, Bugünü ve Geleceği” 13.00-14.00 Түскі ас (Университет асханасы) Öğle Yemeği (Üniversite Yemekhanesi) 14.00-18.00 IІ. ЖАЛПЫ ОТЫРЫС: «Ұлы Жібек жолы сауда- саттығының Азия-Еуропа қарым-қатынастары мен әлемдік туризмнің дамуына ықпалы» ІІ. GENEL OTURUM:«Ulu İpek Yolu Ticaretinin Asya- Avrupa İlişkilerine ve Dünya Turizminin Gelişmesine Katkısı”. 16.00 – 16.30 Кофе брейк/ Kahve Arası 19.00-21.00 Кешкі Ас (Университет асханасы) Akşam Yemeği (Üniversite Yemekhanesi) 21.00 Қонақ үйге бару Otele Gidiş 2 –КҮН/CЕНБІ - 4 МАУСЫМ 2016 2. GÜN/CUMARTESİ - 4 HAZİRAN 2016 08-9.30 Таңғы ас Kahvaltı 10.00-13.00 ІІІ. Отырыс: Секция отырыстары (1-3 секциялар) III. OTURUM: Seksiyon Oturumları (1-3 Seksiyonlаr) 10.30-11.00 Кофе брейк/ Kahve Arası 13.00-14.00 Түскі ас (Университет асханасы) Öğle Yemeği (Üniversite Yemekhanesi) 14.00-17.00 ІІІ. Отырыс: Секция отырыстары (4-5 секциялар) III. OTURUM: Seksiyon Oturumları (4-5 Seksiyonlаr) 4 16.00 – 16.30. Кофе-брейк/ Kahve Arası 17.00-17.30 IV. Отырыс: Қорытындылау және жабылу отырысы IV. OTURUM: Değerlendirme ve Kapanış Oturumu 17.30-18.00 Қатысушыларға сертификат тапсыру Sertifika ve Protokol Töreni 18.00-19.30 Концерт Konser 19.30-21.00 Кешкі Ас Akşam Yemeği 3 -КҮН/ЖЕКСЕНБІ - 4 МАУСЫМ 2016 3. GÜN/PAZAR - 4 HAZİRAN 2016 МӘДЕНИЕТ КҮНІ MEDENİYET GÜNÜ 08.00-09.30 Таңғы ас Kahvaltı 10.00-13.00 Алматы қаласы және Алматы облысының көрікті жерлерін Аралау Almatı Şehri ve Çevesinde Geziler 13.00-14.00 Түскі ас Öğle Yemeği 19.00-21.00 Кешкі ас Akşam Yemeği ҚОНАҚТАРДЫ ШЫҒАРЫП САЛУ KONUKLARIN ÜLKELERİNE DÖNÜŞÜ ҚАТЫСҚАНДАРЫҢЫЗ БЕН ҚОСҚАН ҮЛЕСТЕРІҢІЗ ЖӘНЕ КЕЛГЕНДЕРІҢІЗ ҮШІН АЛҒЫС БІЛДІРІЕМІЗ! KATILIMLARINIZ, KATKILARINIZ VE TEŞRİFLERİNİZ İÇİN TEŞEKKÜR EDERİZ! 5 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ ШЕТ ТІЛДЕР ЖӘНЕ ІСКЕРЛІК КАРЬЕРА УНИВЕРСИТЕТІ KAZAKİSTAN CUMHURİYETİ BİLİM VE EĞİTİM BAKANLIĞI YABANCI DİLLER VE MESLEKİ KARİYER ÜNİVERSİTESİ «ҰЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫ ТУРИЗМІ ЖӘНЕ САУДА-САТТЫҒЫНЫҢ ЕУРАЗИЯ ЕЛДЕРІНІҢ ДАМУЫНДАҒЫ ОРНЫ» атты тақырыптағы ІІ- ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ДҮНИЕСІ ТУРИЗМ СИМПОЗИУМЫ БАҒДАРЛАМАСЫ “İPEK YOLU TURİZM VE TİCARETİNİN AVRASYA ÜLKELERİNİN KALKINMASINDAKİ YERİ” İsimli II. ULUSLARARASI TÜRK DÜNYASI TURİZM SEMPOZYUMU PROGRAMI II INTERNATIONAL SYMPOSIUM OF THE TURKISH WORLD TOURISM ON THE THEME: «THE ROLE OF GREAT SILK WAY TOURISM AND TRADE IN THE DEVELOPMENT OF EURO-ASIAN COUNTRIES» 3-5 маусым 2016, АЛМАТЫ 3-5 Haziran 2016, ALMATI 6  1- КҮН - 3 МАУСЫМ 2016, ЖҰМА - АЛМАТЫ 1.GÜN - 3 HAZİRAN 2016, CUMA-ALMATI 09.00-09.40 Қонақтарды қарсы алу және тіркеу Konukları Karşılama ve Kayıt İşlemi 10.00 -11.00 АШЫЛУ/AÇILIŞ Қазақстан Республикасының әнұраны Түркия Республикасының әнұраны İki Ülkenin İstiklal Marşı Ашылу және қүттықтау Баяндамалары Açılış ve Protokol Konuşmaları A- АШЫЛУ БАЯНДАМАЛАРЫ /AÇILIŞ KONUŞMALARI  Доктор, профессор Сабри Хизметли, ШТІКУ ректоры және ұйымдастыру комитетінің тең төрағасы  Prof. Dr. Sabri HİZMETLİ, YDMKÜ Rektörü, Organizasyon Komitesi Eş Başkanı  Доктор, профессор Әли Өзек, ШТІКУ Президенті  Prof. Dr. Ali ÖZEK, YDMKÜ Başkanı  Доктор, профессор Махметқали Нұрғалиұлы Сарыбеков, М. Хайдар Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университетінің ректоры және ұйымдастыру комитетінің тең төрағасы  Prof. Dr. Mahmetğali SARIBEKOV, K.C. M.H. Dulati-Taraz Devlet Üniversitesi’nin Rektörü ve Organizasyon Komitesi Eş Başkanı  Доктор, профессор Сейіт Айдын, Кастамону мемлекеттік университетінің ректоры және ұйымдастыру комитетінің тең төрағасы, Түркия  Prof. Dr. Seyit AYDIN, T.C. Kastamonu Üniversitesi’nin Rektörü ve Organizasyon Komitesi Eş Başkanı  Доктор, профессор Сабахаттин Балжы, Қырғызстан-Түркия халықаралық Манас университетінің ректоры және ұйымдастыру комитетінің тең төрағасы  Prof. Dr. Sabahattin BALCI, Kırgızistan-Türkiye Uluslararası Manas Üniversitesi’nin Rektörü ve Organizasyon Komitesi Eş Başkanı  Доктор, профессор Филиз Қылыч, Түркия Республикасының Қ.Бекташ Уәли мемлекеттік университетінің ректоры және ұйымдастыру комитетінің тең төрағасы  Prof. Dr. Filiz KILIÇ, T.C. H. Bektaş Veli Üniversitesi’nin Rektörü ve Organizasyon Komitesi Eş Başkanı 7  B - ҚҰТТЫҚТАУ БАЯНДАМАЛАРЫ /PROTOKOL KONUŞMALARI  Бауыржан Қыдырғалиұлы Байбек, Алматы қаласының әкімі – ұйымдастыру комитетінің тең төрағасы  Baurjan BAYBEK, Almatı Valisi ve Organizasyon Komitesi Eş Başkanı  Рыза Каған Йылмаз, Түркия Республикасы Алматы Бас Консулы  Rıza Kağan YILMAZ, Türkiye Cumhuriyeti Almatı Başkonsolosu  Академик Жұрынов Мұрат Жұрынұлы, ҚРҰҒА Президенті  Akademik Murat JURINOV, K.C. Milli Akademisi Başkanı  Доктор, профессор Рахман Алшанов, Тұран университетінің ректоры және ұйымдастыру комитетінің тең төрағасы  Prof. Dr. Rahman ALCANOV, K.C. Turan Üniversitesi’nin Rektörü ve Organizasyon Eş Başkanı  Доктор, профессор Махмұт АҚ, Т Р Стамбул университетінің ректоры  Prof. Dr. Mahmut AK, İstanbul Üniversitesi Rektörü  Доктор, профессор Мұса Йылдыз, Қожа А. Яссауи университетінің Төрағасы  Prof. Dr. Musa YILDIZ, H. A. Yesevi Uluslararası Türk Kazak Ün. Mütevelli Heyet Başkanı  Доктор, профессор Каплан Рамазан, Т.Р. Бартын мемлекеттік университетінің ректоры  Prof. Dr. Ramazan KAPLAN, T.C. Bartın Üniversitesi’nin Rektörü  Ақадемик Бабахан Шериф, Өзбекстан Ұлттық Академиясы/ Өзбекстан  Akademik Şerif BABAHAN, Özbekistan M. Akademisi/Özbekistan  Доктор, профессор Мұстафа Талха Гөнуллу, Адыяман университетінің ректоры  Prof. Dr.Mustafa Talha GÖNÜLLÜ, T.C. Adıyaman Üniversitesi Rektörü  Доктор, профессор Ибраев Алмаз, Махмұт Қашғари Шығыс университетінің ректоры/ Қырғызстан  Prof. Dr. Almaz İBRAEV, M. Kaşgari- Doğu Ün. Rektörü/ Kırgızistan  Доцент, доктор Мубариз Агаларов, Әзірбайжан Ұлттық Ғылымдар академиясы  Doç. Dr. Mubarız AĞALARLI, Azerbaycan Milli Akademisi/ Azerbaycan  Доктор, профессор Кенан Чоян, Памуккале университетінің Бас хатшысы  Prof. Dr. Kenan ÇOYAN, Denizli Pamukkale Ün. Genel Sekreteri  Доцент, доктор Эрнест Ибрагимов, Қырым Мәдениет, Өнер және Туризм Университеті 8  Doç. Dr. Ernest İBRAGIMOV, Kırım Medeniyet, Sanat ve Turizm Üniversitesi Öğretim Üyesi/Kırım  Доктор, профессор Мехмет Евкуран, Хитит университетінің деканы  Prof. Dr. Mehmet EVKURAN, Hitit Üniversitesi Dekanı/Türkiye  Доктор, доцент Седат Бенек, ТР Харран университеті/Түркия  Doç. Dr. Sedat BENEK, T.C. Harran Üniversitesi/ Türkiye  Доктор, доцент Мұстафа Хотамышлы, Ақтеніз университеті /Түркия  Doç. Dr. Mustafa HOTAMIŞLI, AKÜ İİFak./ Türkiye  Доцент, доктор Завреева Зарема Насиповна,Вернадский университет  Doç. Dr. Zavreeva Zarema NASİPOVNA, V. İ. Vernaskova Ün./ Kırım  Док., доц. Ясемин Немліоғлу Қожа, Т Р Қожаелі университеті /Tүркия  Yard. Doç. Dr. Yasemin NEMLİOĞLU KOCA, Kocaeli Ün./ Türkiye  Док. Дилек Елван Чокишлер, ТР Аднан Мендерес университеті /Түркия  Ar. Gör. Dr. Dilek Elvan ÇOKİŞLER, T.C. Adnan Menderes Ün./Türkiye  Доктор, доцент Назым Чокишлер, Измир Катип Шелеби университеті/Түркия  Yard. Doç. Dr. Nazım ÇOKİŞLER, İzmir Katip Çelebi Üniversitesi/Türkiye  Доктор, доцент Илияс Ерпай, Сиирт Университеті/ Түркия  Yard. Doç. Dr. İlyas ERPAY, Siirt Üniversitesi/ Türkiye  Доктор, доцент Жемал Сезер, Сакария университеті, Түркия  Doç. Dr. Cemal SEZER, T.C. Sakarya Üniversitesi/ Türkiye  Доктор Қиялбек Диқанов, Алатау/Ататүрік университеті/Қырғызстан  Dr. Kualbek DİYKANOV, Alatav/Atatürk Üniversitesi/ Kırgızistan  Доктор, профессор Хасан Курт, Анкара университеті  Prof. Dr. Hasan KURT, Ankara Üniversitesi/Türkiye  Доктор, доцент Невзат Шимшек, А.Яссауи Университеті Еуразия Зерттеу Институтының Директоры  Doç. Dr. Nevzat ŞİMŞEK, A.Yesevi Ün. Avrasya A. Enstitüsü Müdürü  Prof. Kan. Anarbek ABDCABBAROV, Ruskılbekov Kırgız Ekonomi Ün./ Kırgızistan  Фармацевт магистрі Мевлюд Зенелхасани, Тиран университеті /Албания  Eczacı Mastır Mevlud Zenelhasani, Tiran Tıp Üniversitesi/ Arnavutluk 9 11.30-13.00 І. ЖАЛПЫ ОТЫРЫС: «ЕУРАЗИЯ ӨЛКЕЛЕРІНДЕГІ ТУРИЗМ:ҚАЙНАР КӨЗДЕРІ, ӨТКЕНІ ЖӘНЕ БҮГІНІ» I.GENEL OTURUM: «AVRASYA ÜLKELERİNDE TURİZM: KAYNAKLARI, DÜNÜ, BUGÜNÜ VE GELECEĞİ» Өтетін орны: ШТІКУ, әл-Фараби залы Yeri: YDMKÜ el-Farabi Salonu  Модератор: Доктор, проф. Мұса Йылдыз, Қожа А. Яссауи университетінің төрағасы  Başkan: Prof. Dr. Musa YILDIZ, H. A. Yesevi Uluslararası Türk Kazak Ün. Mütevelli Heyet Başkanı  Модератор Академик Бабахан Шериф, Өзбекстан Ұлттық Академиясы/ Өзбекстан  Başkan:Akademik Şerif BABAHAN, Özbekistan M. Akademisi/Özbekistan  Хатшы: кандидат, доцент Гүлназ Бейсенбекова, ШТІКУ проректоры  Sekreter: Kan. Doç. Gülnaz BEYSENBEKOVA, YDMKÜ Rektör Yard. БАЯНДАМАШЫЛАР/KONUŞMACILAR: 1. К.э.н., профессор Абдыжапаров Анарбек Самийбекович, Кыргызский Экономический Университет им.М. Рыскулбекова «Роль Великого Шелкового Пути в развитии стран ЦАР» Prof. Dr. Anarbek ABDCABBAROV S. Kırgız Ekonomi Üniversitesi “Orta Asya Ülkelerinin Kalkınmasına Ulu İpek Yolunun Rolü” 2. Док., проф. Мехмет Евкуран, Хитит университеті, Дінтану факультеті «Түрік әлеміндегі ғылым және мәдениет алмасуындағы туризмнің рөлі» Prof. Dr. Mehmet EVKURAN, Hitit Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi, «Türk Dünyasında Bilimsel ve Kültürel Etkileşimde Turizmin Rolü» 3. Доцент, док. Кутай Октай, Кастамону университеті, Туризм факультеті, декан орынбасары «Туризм және қонақ үй менеджменті» Doç. Dr. Kutay OKTAY, Kastamonu Üniversitesi, Turizm Fakültesi, DekanYardımcısı, Turizm ve Otel İşletmeciliği «Türk Dünyası Ülkelerinin Turizm Portalları Üzerine Bir İnceleme» 4. Док., проф. Мехмет Азимли, Хитит университеті, Дінтану факультеті «Жібек жолындағы Осман сапаршылары және Дәптердар Сефи Шелебидің Қазақстан туралы көзқарастары жайлы» 10 Prof. Dr. Mehmet AZIMLI, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fak. İslam Tarihi ve Sanatları Bölümü Başkanı "İpek Yolu Üzerinde Osmanli Seyyahlari ve Defterdar Seyfi Çelebi'nin Kazakistan İzlenimleri Üzerine Mülahazalar» 5. Доктор Махаммед Жабраилов, Әзірбайжан Ұлттық Ғылым академиясы «Тарихи Жібек жолының Түркі Респбуликаларының дамуына ықпалының экономикалық мәні» Dr. Mahammad Jabrayilov, Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi "Tarihi İpek Yolunun Türk Cumhuriyetlerinin gelişmesine etkilerinin ekonomik boyutu: gerçeklik ve perspektifler» 6. Доктор экономических наук, доцент Ибрагимов Эрнест Энверович, ГБОУ ВО РК «Крымский университет культуры, искусств и туризма». «Особенности культурного туризма как фактора сохранения культурного наследия». Doç. Dr. Ernest İBRAHİMOV Enveroviç, Kırım Kültür Ün. Turizm Fak. “Kültürel Mirasın Korunmasının Bir Faktörü Olarak Kültür Turizminin Özellikleri.” 7. Доцент, доктор Хакан Рейхан, Хитит университеті, Экономика факультеті «Тұрақты даму жүйесі ретінде экотуризм және Түркияның экотуризм потенциалы» Doç. Dr. Hakan REYHAN, Hitit Üniversitesi İ.İ.B.F. Öğr. Üyesi "Bir Sürdürülebilir Kalkınma Biçimi Olarak Ekoturizm ve Türkiye’nin Ekoturizm Potanisyeli» 8. Док., проф. Шахмұрат Арық, Кастамону университеті «Түркияда басылған журналдардың Қазақстан мен Түркияның танылуындағы рөлі» Prof. Dr. Şahmurat ARIK, Kastamonu Üniversitesi Öğretim Üyesi «Türkiye’de Neşredilen DergilerinTürkistan ve Kazakistan’ın Tanıtılmasındaki Rolü» 9. Доцент, док., Барыш Эрдем, Қырғызстан-Түркия Манас университеті «Қырғызстан туризмінің жалпы жағдайын қадағалау: қазіргі жағдайы және ұсыныстар» Doç. Dr. Barış Erdem, Kırgızistan–Türkiye Manas Üniversitesi Turizm ve Otelcilik Yüksekokulu Müdürü ve Öğretim Üyesi «Kırgızistan Turizm Arz ve Talep Durumunun Analizi: Mevcut Durum ve Çözüm Önerileri» 10. Доц., док. Ахмет Сердар Айташ, Харран университеті, Жаратылыстану- әдебиет факультеті «Геотуризм жағынан потенциалды бір сала: Немрут тауы ұлттық саябағы» Yrd. Doç. Dr. Ahmet Serdar AYTAÇ, Harran Ünv. Fen Edebiyat Fak. Öğ. Üy. «Jeo Turizm Açısından Potansiyel Bir Alan: Nemrut Dağı Milli Parkı, Adıyaman» 11  14.00-18.00 II.ЖАЛПЫ ОТЫРЫС: «ҰЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫ САУДА-САТТЫҒЫНЫҢ АЗИЯ-ЕУРОПА ҚАРЫМ- ҚАТЫНАСТАРЫ МЕН ӘЛЕМДІК ТУРИЗМНІҢ ДАМУЫНА ЫҚПАЛЫ» II. GENEL OTURUM: «İPEK YOLU TICARETININ ASYA-AVRUPA İLIŞKILERI VE DÜNYA TURİZMİNİN GELİŞMESİNE KATKILARI» Өтетін орны: әл-Фараби залы Yeri: YDMKÜ el-Farabi Salonu Модератор: Проф.доктор Махмут Ак, Стамбул университетінің ректоры Başkan : Prof. Dr. Mahmut AK, İstanbul Üniversitesi Rektörü Модератор: Доцент, доктор Адил Джамилоғлы Курбанов, Әзірбайжан Ұлттық Ғылым Академиясы Başkan: Doç. Dr. Adil Cemiloğlu KURBANOV, Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Хатшы: Проф.канд. Рахимбек Несипбаев, ШТІКУ, экономика ғыл.фак. деканы Sekreter: Prof. Каn. Rahımbek NESİPBAYEV, YDMKÜ İ.İ.İ.Fak. Dekanı Өтетін орны: әл-Фараби залы Yeri: YDMKÜ el-Farabi Salonu БАЯНДАМАШЫЛАР/KONUŞMACILAR: 1. Профессор, доктор Сабри Хизметли, ШТжІКУ ректоры, «Ұлы Жібек жолы сауда-саттығының Еуразияның дамуына және мәдениеттер- аралық қарым-қатынастарға ықпалы» Prof. Dr. Sabri HİZMETLİ, YDMKÜ Rektörü «İpek Yolu Ticaretinin Avrasya’nın Kalkınmasına ve Medeniyetlerarası İlişkilere Etkisi» 2. Доктор, профессор Хасан Курт, Анкара университеті/ШТІКУ проректоры «Жібек жолы тарихы және туризмі» Prof. Dr. Hasan KURT, Ankara Üniversitesi Öğr. Üyesi/YDMKÜ Rektör Yard «İpek Yolu Tarih ve Turizmi» 3. Доктор, проф. Жандан Немлиұлы, Хитит университеті, Дінтану факультеті «Жібек жолы бойында орналасқан Қаратеңіздің еншісі Трабзонның сауда және туризм мәні » Prof.Dr. Candan NEMLİOĞLU, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fak. Öğr. Üyesi Ipek Yolu Üzerinde Yer Alan Karadeniz’in Incisi Trabzon’un Ticari ve Turistik Önemi 4. Доцент, доктор Абдулкадир Гузел, Харран университеті, Жаратылыстану- әдебиет факультеті 12 «Адыяман қаласындағы ешкі аңы туризмі» Yrd. Doç. Dr. Abdulkadir GÜZEL, Harran Üniversitesi, Fen Edebiyat Fak. Öğ. Üy. «Adıyaman İlinde Yaban Keçisi Av Turizmi» 5. Доцент, доктор Жанан Танрысевер, Кастамону универ., Туризм факультеті «Туризмді түрлендірудің мәдени жолдары» Yrd. Doç. Dr. Canan TANRISEVER, Kastamonu Üniversitesi Turizm Fakültesi Turizm Rehberliği Bölüm Başkanı «Turizmin Çeşitlendirilmesinde Kültür Rotaları» 6. Доктор исторических наук, доцент Бегалиева Асель Сувакуновна, Кыргызско-Казахский университет, профессор, и.о. профессора Академии государственного управления при Президенте КР. «Особенности религиозного туризма и паломничества в Кыргызской Республике» Doç. Dr. Asel BEĞALIYEVA S., Kırgızistan-Kazakistan Ün. Öğ. Üy. «Kırgızistan’da Dini Turizm ve Ziyaret Özellikleri » 7. Доцент, доктор Мехмет Акбүйік, Харран университеті, Туризм факультеті «Жібек жолының Шаңлы урфаның сана туризміне ықпалы: Шейх Месуд мысалы» Yrd. Doç. Dr. Mehmet AKBIYIK, Harran Ünv. Turizm ve Otel İşletmeciliği Yüksek Okulu Bölüm Başkanı « İpek Yolunun Şanlıurfa İnanç Turizmine Etkisi: Şeyh Mesud Örneği» 8. Доцент, доктор Айшен Шатыр Рейхан, Хитит унив., Экономика факультеті «Түрік туризмінің болашағына байланысты ұсыныстар: глобал жылу ойлары қарсаңында» Yrd. Doç. Dr. Ayşen Satır REYHAN, Hitit Üniversitesi İ.İ.B.F. Öğretim Üyesi «Küresel Isınma Senaryoları Çerçevesinde Türk Turizminin Geleceği İle İlgili Öngörüler» 9. К.э.н. и.о. доцента Молдашева Алтынай Боранбаевна, ТарМУ им. М.Х. Дулати, заведующий кафедрой «Туризм и сервис» «Возможности использования анимационных программ в индустрии гостеприимства» Kan. Doç. Altınay MOLDAŞAYEVA, Taraz M.A. Dulati Ün. Turizm Böl. Başkanı “Konukseverlik Endüstrisini Geliştirmede Animasyon Programlarını Kullanma İmkanları ” 10. Д.и.н., профессор Несипбаева Калия Рахимовна, КазНПУ им. Абая, «Великий Шелковый путь и его влияние на развитие орнамента» Prof. Dr. Kaliya NESİPBAYEVA R., Abay Ün. Öğ. Üy. “ Ulu İpek Yolu ve Milli Nakışları Geliştirmeye Etkisi” 11. Доктор Хәсанов Бахтияр Камилоглу, Әзірбайжан Ұлттық ғылымдар академиясы «XIX-XX. ғғ. Басында Кавказия түріктерінің әлеуметтік өмірі (орыс деректері бойынша)» Dr. Hәsәnov Bәxtiyar Kamiloğlu, Azәrbaycan Milli İlmiler Akademisi 13 «XIX. –XX. Yüzyılın başlarında Kafkasya Türkleri’nin Sosyal Hayatı (Rus kaynaklarına Göre)» 12. Доктор, проф. Мухсин Халис, Кастамону университеті, Экономика ғылымдары факультеті «Тұрақты бәсекелік қуаты және біртұтастықтағы байланысы: туризм секторына байланысты бір талқылау» Prof. Dr. Muhsin HALİS, Kastamonu Ün., İktisadi ve İdari Bilim. Fak. Öğ. Üyesi «Sürdürülebilir Rekabet Gücü Ve Kümelenme İlişkisi: Turizm Sektörüne İlişkin Bir Değerlendirme» 13. К.г.н, доцент Зевреева Зарема Насиповна, Крымский федеральный университет имени В.И.Вернадского, Таврическая академия «Основные направления развития туристских взаимоотношений туристско- рекреационных регионов (на примере Республики Крым)» Doç. Dr. Zarema ZEVREEVA N, Kırım V. İ. Federal Ün. Öğretim Üyesi “Kırım Cumhuriyeti Örneğinde Turistik Bölgelerde Turistik İlişkileri Geliştirmenin Temel Kuralları ” 14. Доктор, профессор Фазыл Шенол, Қырғызстан-Түркия Манас университеті, Туризм факультеті «Ыстықкөл халқының туризм жайлы көзқарастары» Prof. Dr. Şenol ÇAVUŞ, Kırgızistan – Türkiye Manas Üniversitesi Turizm ve Otelcilik Yüksekokulu Öğretim Üyesi «Issık-Göl Halkının Turizme Karşı Tutumları» 15. Prof. Каn. Shabanov E. I. «International relations», M. Auezov SKSU, «The issue of Tsar’s administration interaction with native population of the Central Asia» 16. Доцент, доктор Агаларов Мубариз Захидоглу, Әзербайжан Ұлттық ғылымдар академиясы «Х ғасырда Каспий теңізі және айнасының сипаттамасы («Hüdud el alem» қарсаңында)» Doç. Dr. Ağalarov Mübariz Zahidoğlu, Azәrbaycan Milli Elmlәr Akademiyası «X. Yüzyılda Hazar denizi ve çevresinin tasviri (“Hüdud el alem” eseri esasında)» 17. Доцент, доктор, Фазыл Шенол, доктор Ұланбек Әлімов, Қырғызстан- Түркия Манас университеті, Туризм факультеті «Түркі әлеуметтік-мәдени өміріндегі аттар және Қырғызстанда ат туризмін дамыту потенциалы» Yrd. Doç. Dr. Fazıl ŞENOL, Öğr.Gör.Dr. Ulanbek ALİMOV, Kırgzistan-Türkiye U. Manas Üniversitesi Turizm ve Otelcilik Y.Okulu “Türk Yaşam Kültüründe Atlar ve Kırgızistan’da At Turizminin Gelişme Potansiyeli” 18. Профессор, доктор Жомарт Симтиков, УИЯДК «Некоторые вопросы инвестиционной политики рекреационного туризма» Prof. Dr. Cömert SİMTİKOV, YDMKÜ Öğ. Üyesi “ Serbest Turizme Yatırım Politikasının Bazı Problemleri ” 14 2 -КҮН - 4 МАУСЫМ 2016, СЕНБІ - АЛМАТЫ 2 GÜN - 4 HAZİRAN 2016, CUMARTESİ-ALMATI 10.00-17.00 ІІІ. ОТЫРЫС: СЕКЦИЯ ОТЫРЫСТАРЫ III. OTURUM: SEKSIYON OTURUMLARI 1-секция: «ЕУРАЗИЯДАҒЫ РУХАНИ ТУРИЗМ: ЗИЯРАТ ЖЕРЛЕРІ ЖӘНЕ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ» 1.Seksiyon «AVRASYA’DA MANEVI TURIZM: ZIYARET YERLERI VE ÖZELLIKLERI» Өтетін орны: Әли Өзек залы Yeri : YDMKÜ A. ÖZEK Salonu Модератор: Профессор, доктор Мустафа Талха Гонуллу, Адыяман университеті, проректор Başkan: Prof. Dr. Mustafa Talha GÖNÜLLÜ, T.C. Adıyaman Ün. Rektörü Moderatör: Проф., канд. Анарбек Абдыжаппаров, Рысқұлбеков ат. Қырғыз Экономика университеті Başkan: Prof. Kan. Anarbek ABDCABBAROV, Ruskılbekov Kırgız Ekonomi Ün. Sekreter : Prof . Doç. Ulan ABDIKALIKOV, YDMKÜ Хатшы: т.ғ.к., проф. Абдыхалықов Ұ.Қ., ШТІКУ БАЯНДАМАШЫЛАР/KONUŞMACILAR: 1. Доктор Адил Джамилоглы Курбанов, Институт Философии и Права Академии Наук Азербайджанской Республики «Перспективы экологического сотрудничества Азербайджана и Казахстана в Каспийском море» Doç. Dr. Adil Camiloğlu Kurbanov, Azәrbaycan Milli İlmiler Akademisi «Hazar Denizi Çerçevesinde Azerbaycan-Kazakistan Ekolojik İşbirliği’nin Perspektifleri» 2. Доктор, профессор Әли Рафет Өзкан, Кастамону университеті проректоры «Саяхат және денсаулық » Prof. Dr. Ali Rafet ÖZKAN, Kastamonu Ün. Rektör Yard. “ Seyahat ve Sıhhat” 3. Доктор Дилек Елван Чокишлер, Аднан Мендерес ун., Доц. Доқ.Назым Чокишлер, Измир Катип Шелеби Ун. «Халықаралық қатынастар теориялары перспективасының қоғамдар арасында бейбітшілікті орнатуда туризмнің рөлі » 15 Araştırma Görevlisi Dr. Dilek Elvan ÇOKİŞLER, Adnan Menderes Üniversitesi-Yard. Doç. Nazım ÇOKİŞLER, İzmir Katip Çelebi Üniversitesi Öğ. Üyesi «Uluslararası İlişkiler Teorileri Perspektifinden Toplumlar Arasında Barışın Sağlanmasında Turizmin Yeri» 4. Академик, т.ғ.к., Ұлан Абдыхалықов, ШТІКУ, тарих факультеті деканы «Ұлы Жібек жолы» тарихы және қазіргі кезеңі Akademik Ulan ABDIKALIKOV, YDMKÜ Tarih ve İlahiyat Fakültesi Dekanı “Ulu İpek Yolu: Tarihi ve Bugünü” 5. К.э.н., и.о. доцент, Бакыт Турдумамбетов, Кыргызско-Турецкий международный университет «Манас», «Проблемы развития инфраструктуры экотуризма в Кыргызстане» Doç. Dr. Bakıt TURDUMAMBETOV, Kırgızistan- Türkiye U. Manas Ün. Öğ. Üye. “Kırgızistan’da Ekoturizmi Kalkındırmanın Yapısal Sorunları” 6.Тенисбеккызы Гулзада, Восточный универ. им. Махмуда Кашгари- Барскани «Развитие туристических взаимоотношений и пути развития туризма тюркского мира» Gülzade TENİSBEKKIZI, Mahmut Kaşgari-Doğu Ün./Kırgızistan “Türk Dünyasının Turizmini Geliştirme Yolları ve Turistik İlişkilei Geliştirme” 7. Көлеген Гүлбазар Батырханқызы, Халықаралық қазақ-түрік университеті «Түркі халықтарының мәдени және дүниетанымдық байланыстарын қайта жаңғырту үшін Түркістанда заманауи туризмді дамыту мәселелері» Gülbazar KÖLEGEN Batırhankızı, H. A. Yesevi Uluslararası Kazak-Türk Ün. “Türk Dünyasnın Kültür ve Sosyal İlişkilerine Yenilemek için Türkistanda Çağdaş Turizmi Geliştirme Meseleleri” 8. Алибекова Вильнара Нурдавлетовна, Таразский государственный университет им. М.Х.Дулати, «Современное состояние развития туристического рынка Жамбылской области» Vilnara ALİBEKOVA Nurdaulatova, Taraz M.A. Dulati Ün. “Jambıl eyaletinin modern Turizm alanında Gelişme Durumu” 9. П.ғ.к., доцент Карбаева Шолпан Шайкенқызы, Абай ат. ҚазҰПУ «Жаңа жібек жолы: ел экономикасының әлеуметтік-мәдени саласын дамытудағы рөлі» Kand. Doç. Çolpan KARBAYEVA Şaykenkızı, Abay Ün. “Yeni İpek Yolu: Ülke Ekonomisinin Sosyal – Kültürel Alanı Kalkındırmada Rölü” 10. Филос,ғ.к. Малдыбек Ақмарал Жұмағұлқызы, филос.ғ.к. Дайрабаева Гуланда Бегалиевна, Х.А.Ясауи ат. Халықаралық Қазақ-Түрік университеті «Ұлы жібек жолы мұрасының мәдени туризмді жандандыру мүмкіндіктері» 16 Kand. Doç. Akmaral MALDIBEK CUMAKULKIZI, Kand. Doç. Gülanda BEGALİYEVNA, H. A. Yesevi Uluslararası Kazak.Türk Ün. Öğr. Üyesi “Ulu İpek Yolu Mirasının Kültür Turizmine Candandırma İmkanları” 11. Бекбаулина Сабира Хакимовна, Дocымoвa Oрaзкуль Жумaбaeвна, Таразский Государственный университет имени М.Х.Дулати, «Роль торговли Великого Шелкового пути в развитии науки и культуры Средней Азии Sabira BEKBEVLINA H., Orazgül DOCIMOVA C., Taraz M. A. Dulati Ün. “Orta Asya’da İlim ve Medeniyetin Gelişmesinde İpek Yolunun Rolü” 12. Пед. ғыл. кандидаты, доцент Саяхат Алшымбеков, Шет тілдер және іскерліқ карьера университетінің оқытушысы «Тау туризмі бойынша қорымдар және оның генезисі» Kand. Doç. Sayahat ALŞIMBEKOV, YDMKÜ Öğr. Üyesi “Dağ Turizmine Göre Türbeler ve Ortaya Çıkış Tarihi ” 13.Доцент Сакен Сапаргалиев, УИЯДК, Кафедра «Экономики и Туризма» «Роль религиозного туризма в исламе в формировании морально- нравственных ценностей» Doçent Saken SAPARGALİYEV, YDMKÜ Öğr. Üyesi “İslam İnanç Esaslarını Yerleşmesinde Dini Turizmin Rolü” 14. Ілияс Ерпай, Сиирт университеті, Дінтану факультеті « Рухани – сана туризмі және оның Қазақстан мен Түркия қатынастарындағы орны» İlyas ERPAY, Siirt Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, «İnanç Turizmi ve Türkiye - Kazakistan İlişkilerindeki Yeri» 15. Қымбат Асанова, Қырғызстан-Түркия Манас университеті. "Мейманханалардын башкаруусунда улуттук өзгөчөлүктөр” Öğr.Gör. Kımbat ASANOVA, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi “Lokantalar Yönetimindki Değişimler” 16. П.ғ.к., доцент Алшымбеков С.К., ШТІКУ, Болатбекқызы А. Магистрант Абай ат.ҚазҰПУ «Виртуалды турлардың маркетингтік маңызы» Kand. Doç. Sayahat ALŞIMBEKOV, A. BOLATBEKKIZI, YDMKÜ Öğ.Ele. “İnternet – elektronik Ulaşım Yoluyla Düzenlenen Turların Pazarlamacılık Önemi” 17 2-секция: «МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ ТУРИЗМ» 2. Seksiyon: «MEDENIYET VE TURIZM» Өтетін орны: Мехмет Акиф Ерсой залы Yeri : YDMKÜ M. A. Ersoy Salonu Модератор: Проф.доктор Алмаз Ибраев, Махмут Қашқари ат. Шығыс университетінің ректоры,/Қырғызстан Başkan: Prof. Dr. Almaz İBRAYEV, Mahmut Kaşgari Şıgıs Ün. Rektörü/ Kırgızistan Модератор: Доцент, кандидат Евгений Шаванов, М.Әуезов ат. ОҚМУ Başkan : Kand. Doç. Evgeni ŞABANOV, Muhtar Avezov Ün./ Kazakistan Хатшы: Кандидат, проф. Ольга Куратова, ШТІКУ – пед.ғылымдар факультеті Sekreter: Kan. Prof. Olga KURATOVA, YDMKÜ – Pedagoji İlimleri Fakültesi БАЯНДАМАШЫЛАР/KONUŞMACILAR: 1. К.э.н., доцент Кенжебаева Марина Толеуовна, ТарГУ им М.Х.Дулати, зав.кафедры «Экономика» «Вопросы подготовки квалифицированных кадров для отрасли туризма» Kand. Doç. Marina KENCEBAYEVA T., Taraz M.A. Dulati Ün. Öğ. Üyesi “ Turizm Sektöründe Bilgili Kadro Yetiştirme Problemleri” 2. Док., проф. Мухсин Халис, Емрах Яшарсой, Кастамону университеті «Адам қайнаркөздері менеджменті жайлы жаңа инновациялар: Түркиядағы қонақүйлер жайлы бір зерттеу» Prof. Dr. Muhsin HALİS, Arş. Gör Emrah YAŞARSOY, Kastamonu Üniversitesi «İnsan Kaynakları Yönetiminde Yeni Eğilimler: Türkiye’deki Oteller Üzerine Bir Araştırma» 3.Доц., док. Седат Бенек, Мехмет Өзжанлығ, Харран университеті «Такоран жайлауының (Түркия/Шанлыурфа) табиғи ерекшелігі мен туризм потенциалы» Doç.Dr. Sedat BENEK, Arş.Gör Mehmet ÖZCANLІ, Harran Ün. Öğr. Üyesi «Takoran vadisinin (Türkiye/Şanliurfa/Sİverek) Doğal Ortam Özelikleri ve Turizm Potansiyeli» 4. Т.ғ.к, доцент Ақтамбердиева З.С. ШТІКУ. проректор «Мәдени мұра» бағдарламасының Қазақстандағы туризмді дамытудағы рөлі” Kand. Doç. Zavre AKTAMBERDİYEVA, YDMKÜ Rektör Yardımcısı N. Nazarbayev’in “Kültür Mirası” Programının Kazakistan’da Turizmin Gelişmesindeki Roli 5. Турдубекова Сапаргуль, Кыргызско-Турецкий меж. Университет «Манас», “Еда как часть культуры,ее роль в развитии сельского туризма» Sapargül TURDUBEKOVA U., Kırgızistan-Türkiye U. Manas Ün. Öğ. Gör. “Kırsal Turizmi Gelitirmede Eski Yemek Kültürünün Rolü” 6. Доктор педагогических наук Никитинский Евгений Сергеевич, Кулахметова Гульбарам Амантаевна, Казахская Академия спорта и туризма «Перспективы развития культурного и познавательного туризма по Великому Шёлковому пути в Республике Казахстан» 18 Doç. Dr. Evgenii NİKİTİNCKİ S., Gülbahram KULAHMETOVA, Almatı Spor ve Turizm Akademisi Öğr. Üye. “Ulu İpek Yolunun Kazakistan’da Kültür ve Sosyal Alanda Tanıtılması Perspektifi” 7 . Еркебеков Асылбек Калдыбекович, КазНПУ им.Абая, «Общие подходы к развитию индустрии туризма в республике Казахстан» Asılbek ERKEBEKOV K, Abay Üniversitesi « Kazakistan Cumhuriyeti’nde Turizm Endüstrisini Geliştirme Genel Esasları» 8. Филос,ғ.к. Малдыбек Ақмарал Жұмағұлқызы, филос.ғ.к. Дайрабаева Гуланда Бегалиевна, Х.А.Ясауи Халықаралық Қазақ-Түрік университеті «Ұлы Жібек жолы мәдениеті – діни сұхбат бастамасы ретінде» Kand. Doç. Akmaral MALDIBEK C., Kand. Gülanda DAYIRBAYEVA, H.A. Yesevi Kazak-Türk Üniversitesi Öğ. Üy. “Ulu İpek Yolu Medeniyeti- Dini Sohbet Mekanı” 9. Док., проф. Шенол Шавуш, Махмут Вурал, Қырғызстан-Түркия Манас ун. «Электрондық инновацияның Қырғызстанда орындалу мүмкіндіктері туралы» Prof. Dr.Şenol ÇAVUŞ, Öğr. Gör. Mahmut Vural, Kırgızistan–Türkiye Manas Ün «Elektronik Girişimciliğin Kırgızistanda Uygulama Olanaklarının İncelenmesi» 10. Мусабаева Заузат Колдасыновна, ТарГУим.М.Х.Дулати, ст.препод. «Культурно-исторический и природный потенциал развития туризма в регионе» Zavzat MUSABAYEVA K., Taraz M.A. Dulati Ün. Öğr. Üyesi “Bölgesel Turizmi Kalkındırmada Tarihi ve Kültürel Kaynaklar” 11. Бабаханова Э. Абай атындағы ҚазҰПУ- дің аға оқытушысы, «Жібек жолының Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық және мәдени дамудағы орны» E. BABAHANOVA, Abay Milli Pedagoji Ün. Uz. Okutmanı “İpek Yolu’nun Kazakistanda Sosyal-Ekonomik ve Kültürel Kalkınmada Yeri” 12.К.э.н. Жаксыгулова Г.К., докторант Мырзабекова М.Ж. Университет Кастамону «Влияние кинооиндустрии на развитие сферы туризма в Турции» Dr. G. K. CAKSIKULOVA, Dok. Öğr. Maya C. MIRZABEKOVA, Kastamonu Ün. Öğretim Elemanı “ Türkiye’de Turizm Endüstrisini Kalkındırmada Sinemanın Etkisi ” 13. К.э.н., доцент Фаизова Эльмира, Сәнді Карабалаева, М.Х.Дулати ат. ТарМУ, « Beauties of ancient Taraz in legends and poems» Kand. Doç. Elmira FAİZOVA, Cendi KARABALAYEVA, Taraz MA.Dulati Öğ. Üyesi 14. К.э.н Айгуль Айтжанова, УИЯДК , преподаватель «Брендинг-технология продвижения бренда» Kand. Doç. Aygül AYTCANOVA, YDMKÜ Öğ. Üyesi “Marka Geliştirmede Teknolojini Rolü” 15. П.ғ.к., доцент Гүлназ Бейсенбекова, ШТІКУ, ҒжТ проректоры «Қазақстан-Түркия арасындағы туризмді дамытудағы түрік телесериалдарының алатын орны» Kand. Doç. Gülnaz BEYSENBEKOVA, YDMKÜ Rektör Yardımcısı “Kazakistan-Türkiye İlişkilerinin Gelişmesinde TV Dizilerinin Rolü” 19 3-секция: «ТҮРКІ ӘЛЕМІ ТУРИЗМ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫ ЖӘНЕ ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ» 3. Seksiyon : «TÜRK DÜNYASI TURIZM İLIŞKILERI VE GELIŞTIRME YOLLARI» Өтетін орны: 45 аудитория Yeri : YDMKÜ 45 Nolu Sınıf Модератор: Проф.доктор, Сайым Атеш, Кастамону университеті, Başkan: Prof. Dr. Saim ATEŞ, T.C. Kastamonu Ün. Turizm Fak. Dekanı Модератор: Кандидат, доцент Алтынай Молдашева, М.Х.Дулати ат. ТарМУ, туризм кафедрасының меңгерушісі Başkan: Kan. Doç. Altınay MOLDAŞIYEVA, Taraz M. H. Dulati Ün. Turizm Bölüm Başkanı Хашы: Доцент Бинали Мамоев, ШТІКУ, кафедра меңгерушісі Sekreter: Doç. Benali MAMAYEV, YDMKÜ İİİ Fak. Bölüm Başkanı БАЯНДАМАШЫЛАР/KONUŞMACILAR: 1.Дocымoвa Oрaзкуль Жумaбaeвна, Бекбаулина Сабира Хакимовна, М.Х.Дулати ат. ТарМУ «Aймaқ туризмiнiң Ұлы Жiбeк жoлындaғы aлaтын рoлi» Orazkul DOSIMOVA, Sabira BEKBAULİNA, M.H. Dulati Taraz Ün. " Ulu İpek Yolunda Bölge Turizminin Rolü" 2.Доктор филологических наук, профессор Сауле Даутова Батталовна, директор НИИ «Литературоведения и языкознания», КазНПУ им. Абая «Литература и художественная культура тюркских народов в контексте тюркской идентичности» Prof. Dr. Savle DAUTOVA B., Abay Ün. Nİİ-nin Müdürü “ Türk Kimliği Bağlamında Türk Halklarının Edebiyat ve Sanat Kültürü” 3. Хусейн Памукшы, Кастамону университеті, Туризм факультеті «Жаңа бір туризм іс-шарасы ретінде халал туризм» Arş. Gör. Hüseyin PAMUKÇU, Kastamonu Üniversitesi Turizm Fakültesi «Alternatif Bir Turizm Etkinliği Olarak Helal Turizm» 4. Нарынгүл Маргазиева, Қырғызстан-Түркия Манас университеті «Қырғызстанда Туризмнің аты ретінде Ыстықкөл: бір сала зерттеуі» Öğr.Gör.Narıngül MARGAZİEVA, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi, "Kırgızistan'da Turizmin Adı Isık-Göl: Bir Alan Çalışması" 5. Надира Турганбаева, Динара Искакова, Қырғызстан-Түркия Халықаралық Манас университеті «Бағытты анықтау аппараты ретінде Гурме фестивальінің рөлі» Öğr.gör. Nadira TURGANBAYEVA, Öğr.gör. Dinara ISAKOVA, Manas Üniversitesi “ Destinasyon Tutundurma Aracı Olarak Gürme Festivalin Rolü” 6. Жаңыл Махпурова, Қырғызстан-Түркия Халықаралық Манас университеті 20 «Түркияда тәжірибе алмасу жасаған және жасамаған студенттердің Түркия туралы көзқарасы: Манас университеті мысалында» Öğr. Gör. Canıl Mahfurova, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi «Türkiye’de Staj Yapan ve Yapmayan Öğrencilerin Türkiye Algısı: Kırgızistan Türkiye Manas Üniversitesi Örneği» 7. Доктор, профессор Хурия Екхлеф, ШТІКУ проректоры «Жібек жолы төңірегінде тілдераралық қарым-қатынастар және ықпалдасу» Prof. Dr. Houria YEKHLEF, YDMKÜ Rektör Yardımcısı, “ İpek Yolu Bağlamında Dillerarası İlişkiler ve Etkileşim” 8. Г.ғ.к., доцент Абдиманапов Б.Ш., Мамоев Б.Ш. ШТІКУ, «Ұлы Жібeк жолы - туристік саланың дамытудың болашағы» Kand. Doç. B.Ş. ABDIMANAPOV, Doçent Benali MAMOYEV,YDMKÜ Öğr. Üy. “Ulu İpek Yolu: Türkistan Bölgesi Kalkınmasının Geleceği” 9. Кожамкулова Балнур Асилбековна, Қ.А.Ясауи Халық. Қазақ-Түрік ун. «Қазақстандағы туризмді дамыту жолдары» Balnur KOCAMKULOVA A., H.A.Yesevi Uluslararası Kazak-Türk Ün. “Kazakistan’da Turizmi Geliştirme Yolları” 10. Э.ғ.к., доцент м. а. Назикова Жанагуль Амирхановна, қызмет көрсету сферасындағы магистр, Джоланов Ермек Ермекович, М.Х.Дулати ТарМУ «Туризм саласындағы сұранысты ынталандырудағы маркетингтіктің рөлі мен әдістері» Kand. Doç. Canagül NAZİKOVA A., Ermek COLANOV, Taraz M.A. Dulati Ün. “ Turizm Alanındaki Talepleri Teşvik Etmede Pazarlamanın Önemi ve Yöntemleri” 11. Доцент, доктор Айдоган Айдогду, Мухаммед Архаям, Кастамону ун. «Халал туризм: орны жоғары туризмнің бір түрі» Yrd. Doç. Dr Aydoğan AYDOĞDU, Mohamed Arhaiam Kastamonu Üniversitesi Yükselen Bir Turizm Çeşidi: Helal Turizm 12. Филос.ғ.к., доцент Шадинова Гульзира Абиласановна, Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік Университеті «Оңтүстік Қазақстандағы туризмді дамытуға кедергі ететін негізгі әлеуметтік- экономикалық факторлар Kan. Doç. Gülmira ŞADİNOVA, H.A. Yesevi Uluslararası Kazak-Türk Ün. “ Güney Kazakistan’da Turizmin Kalkınmasına Engel Olan Sosyal ve Ekonomik Faktörler” 13. Кудабаева Ляззат Асанбайкызы, М.Х.Дулати ат. ТарМУ, аға оқытушы «Инновациялық процестердің туризм индустриясының тиімді қызмет етуіне әсері» Lezzet KULABAYEVA A., Taraz M.A. Dulati Üniversitesi İnovasyalık Proseslerin Endüstrinin Güçlü Hizmet Etmesine Etkisi” 14. Mevlud Zenelhasani, Pharmacist, University of Medicine in Tirana, Master degree, Albania «How can the Kazakhstan’s and albanian tourism be improved?» 16. Sashenka Ndreka, Journalist, University of Tirana, Scientific Master degree, Albania, «Brand promotion of Albanian tourism» 21 4-секция: «ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТУРИЗМ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУДАҒЫ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ» 4.Seksiyon: «KAZAKİSTAN’DA TURİZM VE SOSYAL-EKONOMİK KALKINMADAKİ ÖNEMİ» Өтетін орны: Әли Өзек залы Yeri : YDMKÜ Ali Özek Salonu Модератор: Проф. Доктор Кенан Чоян, Памуқкалье ун., Бас хатшы/Түркия Başkan: Prof. Dr. Kenan ÇOYAN, T.C. Pamukkale Ün. Genel Sekreteri/ Türkiye Moderatör: Доцент, доктор Невзат Шимшек, Қ.А.Ясауи ат. Халықаралық Қазақ- Түрік университеті, Еуразия Институтының директоры Başkan :Doç. Dr. Nevzat ŞİMŞEK, A. Yesevi Ün. Avrasya A. Enstitüsü Müdürü Хашы: Кандидат, доцент Надежда Ивлева, ШТІКУ, Туризм каф. меңгерушісі Sekreter: Kand. Doç. Nadejda İVLİVA, YDMKÜ, Turizm Bölüm Başkanı БАЯНДАМАШЫЛАР/KONUŞMACILAR: 1. Кандидат, доцент Олег Лютерович , доцент Бинали Мамоев , УИЯДК «Шелковый путь: Казахстанский участок Тянь-Шанского коридора» Kand. Doç. Oleg LETEROVİÇ, Doçent Benali MAMOYEV, YDMKÜ Öğr. Üy. “ İpek Yolu: Tanrı Dağları(Tiyanşan) Rotasının Kazakistan Bölümü 2. Т.ғ.к., доцент Отарбаева Гулжан Кобеевна, М.Әуезов ат. ОҚМУ, «ХХІ Ғ. Ұлы Жібек жолының жандануы – Қазақстанның жаңа экономикалық күретамыры ретінде» Kand. Doç. Gülcan OTARBAYEVA K., Muhtar AVEZOV Üniversitesi “XXI. Yüzyılda İpek Yolunun Kazakistan’ın Yeni Ekonomik Damarı Olarak Canlanması” 3. Садыков Ж.А., АО «Университет КАЗ ГЮУ» г.Астана «Формирование кластера великого шелкового пути в Казахстане в рамках международного коридора «Западная Европа –Западный Китай» C.A. SADIKOV, Astana Avrasya Üniversitesi “ Batı Avrupa- Batı Çin Arasındaki Uluslararası Koridar Bağlamında Kazakistan’da Ulu İpek Yolunun Oluşumu” 4. Ақпанбаев Еркін Жұмәсілұлы, ШТІКУ, «Экономика және туризм» каф. «Қазақстан Республикасында туристік қызметті мемлекеттік реттеу мен дамыту жолдары»» Erkin AKPANBAYEV C., YDMKÜ Öğ. Gör. “Kazakistan Cumhuriyeti’nde Turizm Hizmetinin Devlet Tarafından Düzenlenmesi ve Geliştirilmesinin Yolları” 5. Альменова Венера Саятовна, АО «Университет КазГЮУ» г.Астана «Роль туристских дестинаций в развитии экономики регионов» Venera ALMENOVA S., Astana Avrasya Üniversitesi “ Bölgesel Ekonomik Kalkınmada Turizm Güzergahının Rolü” 6. Дүйсенбек Салтанат Жаңабергенқызы, Қ.А.Ясауи ат. ХҚТУ «Қазақстандағы туризм дамуының қазіргі жағдайы: проблемалары және даму болашағы» 22 Saltanat DÜYSENBEK C., H.A.Yesevi U. Kazak-Türk Üniversitesi “Günümüzde Kazakistan’da Turizmin Gelişmesi Meselesi: Problemleri ve Gelecekte Gelişmesi” 7. Снасапина Альбина Сергалиевна, Қазақ-Ресей Халықаралық университеті «Ақтөбе облысының экологиялық туристік әлеуеті» Albina SINASPINA S., Uluslararası Kazak-Rus Üniversitesi “ Aktöbe Eyaletinin/Vilayetinin Ekolojik-Turistik Konumu” 8. Кандидат пед. наук, доцент Надежда Ивлева, магистр Динара Кадырбекова, УИЯДК «Формирование модели межэтнической толерантности в Казахстане через развитие этнического туризма» Kand.Doç. Nadejda İVLEVA, Dinara KADIRBEKOVA,YDMKÜ Turizm Böl. Başk. “Kazakistan’da Etni Turizmi Geliştirerek Etnik Topluluklar Araındaki İlişkileri Geliştirme ” 9. Нусупова Лариса Сергеевна, Узбекова Баян Султанаглиевна, Алматы менеджмент университеті «Проблемы и перспективы создания национальной гостиничной цепи» Larisa NUSUPOVA Sergiyevna, Bayan UZBEKOVA S., Almatı İşletme Ün., “Ulusal Otelcilik Ağının Kurulmasıyla İlgili Bakışlar ” 10. К.э.н.Ольга Стаценко, УИЯДК, преподаватель “ Конкурентные преимущества Казахстанского туристского продукта” Kand. Olga STASENKA, YDMKÜ Öğ. Üyesi “Kazakistan Turiztik Ürünlerinin Yarışabilirlik Özelliği” 11. К. т.н. Чернявская Наталья Петровна, Таразский Государственный университет им.М.Х.Дулати, «Новые горизонты национальной казахской кухни» Kand. Natalya ÇERNYVSKAYA PETROVNA, TARAZ m.a. Dulati Ün. Öğr. Üyesi “ Ulusal Kazak Mutfağının Yeni Ufukları” 12.Кан. доцент Смагулова Кулжехан Разиновна, ТарГУ им.М.Х.Дулати «Развитие внутреннего туризма в регионе» Doç.Dr. Smagulov Kulzhihan Razinovna, Taraz M.A. Dulati Üniversitesi "Bölgedeki İç Turizmin Geliştirilmesi" 13. PhD, Бейсекей Еркін, Халықаралық Бизнес Университеті, « Қазақстанда туризмді дамыту келешегі» PhD, Beysekey Erkin, Almatı Uluslararası Ticaret Üniversitesi "Kazakistan’da Turizmi Kalkındırmanın Geleceği" 14.Дуйсембаева Альмира Токтаназаровна, М.Х.Дулати атындағы ТарМУ «Казақстанда экологиялық туризмнің дамуы» Almira DUYSEMBAYEVA, Taraz M.H.Dulati Üniversitesi "Kazakistan'da ekolojik turizmin gelişimi" 15. Тлеугали Аскербек Адилулы, Казахско-Русский Международный Университет,(Актобе) «Развитие всеказахстанской коммуникационно-информационной платформы на базе QR–кодов в туризме» Askerbek TÜLEVĞALİ A., Aktöbe Uluslararası Kazak-Rus Ün. Öğ. Elemanı “Turizmde Orkodov Temelinde Kazakistan Genelinde İletişim ve Ulaşım Platformu ” 23 5-cекция: «ОРТА АЗИЯДАҒЫ ҒЫЛЫМ МЕН МӘДЕНИЕТТІҢ ДАМУЫНДА ҰЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫ САУДА-САТТЫҒЫНЫҢ РӨЛІ» 5. Seksiyon : «ORTA ASYA’DA İLIM VE MEDENIYETIN GELIŞMESINDE İPEK YOLU TICARETININ ROLÜ» Өтетін орны: М. А. Ерсой залы Yeri : YDMKÜ:M.A. Ersoy Salonu Модератор: Doç. Доктор Хасанов Камилоглы, Әзірбайжан Ұлттық Ғылым Академиясы Başkan :Dr. Bahtiyar Hasanov KAMİLOĞLU, Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Модератор: Профессор, доктор Хасан Курт, Аңқара ун./ШТІКУ проректоры Başkan: Prof. Dr. Hasan KURT, Ankara Ün. Öğr. Üy,/YDMKÜ Rektör Yard. Хашы: Кандидат, доцент Гүлнар Исатаева, ШТІКУ, Тарих, дінтану және халықаралық қатынастар кафедарсының меңгерушісі Sekreter: Kand. Doç. Gülnar İSATAYEVA, YDMKÜ Tarih, İlahiyat ve Uluslararası İlişkiler Böl. Başkanı Баяндамашылар/Konuşmacılar: 1. Доцент, доктор Назым Чокишлер, Измир Катип Шелеби ун., доктор Тілек Елван Чокишлер, Аднан Мендерес университеті оқытушылары «Түрік концейі: Заманауи Жібек жолы ортақ тур пакеті» Yard. Doç. Dr. Nazım ÇOKİŞLER, İzmir Katip Çelebi Üniversitesi , Ar. Gör. Dr. Dilek Elvan ÇOKİŞLER Adnan Menderes Üniversitesi, «Türk Konseyi - Modern İpek Yolu Ortak Tur Paketi» 2.Доцент, доктор Ясемин Немлиоглу Кожа, Кожаелі университеті «Жібек жолының жандандырылуында Түркия жағалауларының мәні мен рөлі» Yard. Doç. Dr.Yasemin NEMLIOĞLU KOCA, Kocaeli Üniversitesi-Barbaros Denizcilik Yüksekokulu «İpek Yolu’nun Canlandırılmasinda Türkiye Limanlarının Rolü ve Önemi» 3. Доцент, доктор Мухаррем Авжы, Доктор Женк Кочоұлы, Кастамону университеті «Бакалавриат туризм білімін алған студенттердің әлемдік туризм этикалық кодтарын түсіну сапасы» Yrd. Doç. Dr. Muharrem AVCI, Öğr. Gör. Dr. Cenk Murat KOÇOĞLU, Kastamonu Üniversitesi «Lisans Düzeyinde Turizm Eğitimi Alan Öğrencilerin Evrensel Turizm Etik Kodlarını Algılama Düzeyi» 24 4. Профессор, к.э.н. Рахимбек Несипбаев, УИЯДК, декан факультета экономических специальностей «Торгово-логистическая эффективность казахско-турецкого маршрута Великого Шелкового пути в ХХI веке» Prof. Dr. Rahimbek NESİPBAYEV, YDMKÜ- İİİ FAK. Dekanı “ XXI. Yüzyılda Ulu İpek Yolunun Kazak-Türk Rotasına Ticari ve Logistik Etkisi” 5. Т .ғ.д. Дана Мукатова, Абай атындағы ҚазҰПУ «XXI ғасырдағы Ұлы Жібек жолының даму перспективасы Dr. Dana MUKATOVA, Abay Ün. Öğr. Üyesi “ XXI Yüzyılda Ulu İpek Yolunun Kalkınma Perspektivi” 6. Доктор, профессор Бахтияр Алдашов, к.э.н., доцент Фаизова Эльмира, Таразский государственный университет имени М.Х. Дулати «Place branding toolkits in enhancing attractiveness of cities» Prof. Dr. Bahtiyar ALDAŞOV, Kan. Doç. Elmira FAYZİYOVA,Taraz M.A. Dulati Ün. «Place branding toolkits in enhancing attractiveness of cities» 7. П.ғ.к.,доцент Райхан Дабылтаева, ШТІКУ, пед. ғылымдары фак.деканы «Тараз– «Ұлы Жібек Жолы» бойындағы тарихи ірі қала» Kand. Doç. Reyhan DABILTAYEVA, YDMKÜ Pedagoji İlimleri Fak. Dekanı “Taraz: İpek Yolu Üzerindeki Tarihsel Büyük Kent” 8. Д.ф.н. Билялова Гульмира Николаевна, Казахская Академия спорта и туризма «История шелководства на Великом Шелковом пути: культурологический анализ» Dr. Gülmira BİLYALOVA N., Kazakistan Spor ve Turizm Akademisi Öğ. Üyesi “Ulu İpek Yolu Üzerinde İpekçilik Tarihi: Kültürel Değelendirme” 9.Ф.ғ.к., Баянды Оспанова, Абай атындағы ҚазҰПУ, т.ғ.к. Жуман С.Ә. Каспий Қоғамдық универ. гуманитар. ғылымдар жоғары мектебінің деканы, «Ұлы Жібек жолының пайда болу тарихының бастаулары» Kand. Bayandı OSPANOVA, Abay Ün. Öğr. Üyesi, Kan.Doç. Juman S.A Hazar Toplumsal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dekanı, “ Ulu İpek Yolunun Meydana Gelişinin Tarihçesi” 10. Кандидат, доцент Евгений Шабанов «The issue of Tsar’s administration interaction with native population of the Central Asia» 11. Г.ғ.к. доцент Тоқпанов Е.А., І.Жансүгіров атындағы МУ, п.ғ.к, доцент Омаров Қ.М. ШТІКУ оқытушысы «Туристік іс-әрекеттердің география ғылымымен байланысы» 25 Kand. Doç. E.A. TOKPANOV, Kand. Doç. K.M. OMAROV, İ. Cansugirov Üniversitesi “ Turizm Faaliyetlerinin Coğrafya İlmiyle İlişkisi” 12. Д.э.н., профессор Мизанбекова С.К, магистр Аппазова А.А. УИЯДК «Современные направления торгово-экономического сотрудничества Казахстана и Турции» Prof. Dr. Salima MIZANBEKOVA K., Uz. Okut. A.A. APPAZOVA, YDMKÜ Öğr. Üyesi “Kazakistan-Türkiye Arasında Ticari ve Ekonomik İşbirliğinin Modern Yönleri” 13. Э.ғ.к., доцент Абиева С.Н. ШТІКУ-дың оқытушысы, «Қазақстанда туристік салада бухгалтерлік есепті ұйымдастыру ерекшеліктері» Kand. Doç. Sabira ABİYEVA N, YDMKÜ Öğr. Üyesi “Kazakistan’da Turizm Alanında Muhasebecilik Düzenleme Özellikleri” 14. Доктор Оңғарова Еркенай, ШТІКУ, ректордың қабылдау бөлімінің директоры «Қазақстан Республикасының халықаралық туризмдегі орны». Dr. PhD Erkinay ONGAROVA, YDMKÜ Rektör Danışmanı “ Kazakistan Cumhuriyeti’nin Uluslararası Turizmdeki Yeri” 15. Т.ғ.к., доцент Рыскул Оспанова, Абай ат. ҚазҰПУ « Ежелгі Ұлы Жібек жолының негізгі бағыттары мен тарихи дамуы» Kand. Doç. Rıskul OSPANOVA, Abay Üniversitesi Öğr. Üyesi “ Eski Ulu İpek Yolunun Asıl Maksattları ve Tarihi Gelişimi” 16. Доцент, доктор Ержан Қуанышбаев, Еуразия Ұлттық университеті «Түркі халықтарында «жұрт» және «ұлыс» сөздерінің лексикосемантикалық ерекшеліктері» Doç. Dr. Ercan KUANIŞBAYEV, Avrasya Milli Üniversitesi Öğr. Üyesi “Türk Halklarında Yurt ve Ulus Sözlerinin Leksik-semantik Özellikleri” 17.Доцент Мамоев Б.Ш., г.ғ.д. Абдиманапов Б.Ш., ШТІКУ «Туристік индустрияны қалыптастырудағы туристік кластерлерді дамытудың рөлі» Doç. Benali MAMOYEV Ş., Kand. B.Ş. ABDIMENAPOV, YDMKÜ Öğ.Üyesi “Turizm Endüstrisini Geliştirmede Turistik Mekanları Kalkındırmanın Rolü 26 І V. ОТЫРЫС: ҚOРЫТЫНДЫЛАУ ЖӘНЕ ЖАБЫЛУ САЛТАНАТЫ IV. OTURUM: DEĞERLENDİRME VE KAPANIŞ Өтетін орны: Мехмет Акиф Ерсой залы Yeri: YDMKÜ: Mehmet Akif Ersoy Salonu Модератор: доктор, профессор Рамазан Каплан, Бартын университетінің ректоры/Түркия Başkan: Prof. Dr. Ramazan KAPLAN, T.C. Bartın Üniversitesi Rektörü/Türkiye Moderatör: доктор, профессор Сабри Хизметли, ШТІКУ Ректоры/Қазақстан Başkan: Prof. Dr. Sabri HİZMETLİ, YDMKÜ Rektörü/ Kazakistan Хатшы: кандидат, доцент Дабылтаева Р.Е., ШТІКУ Педагогикалық ғылымдар факультетінің деканы/Қазақстан Sekreter: Kan. Doç. Reyhan DABILTAYEVA, YDMKÜ-Dekan /Kazakistan Баяндамашылар /Konuşmacılar:  Доктор, профессор Махмут Ак, Стамбул университетінің ректоры  Prof. Dr. Mahmut AK, T.C. İstanbul Üniversitesi Rektörü  Док., проф. Филиз Кылыч, Н. Қажы Бекташ У. университетінің ректоры  Prof. Dr. Filiz KILIÇ, Nevşehir H.Bektaş Veli Ün. Rektörü  Док., проф.,Сейітхан Қойбақов М.А.Дулати ТарМУ проректоры  Prof. Dr Seyithan KOYBAKOV,Taraz M. A. Dulati Ün. Rektör Yard.  док., проф. Мустафа Талха Гөнүллу, Адыяман университетінің ректоры  Док.,проф. Сейіт Айдын, Кастамону мемлекеттік университетінің ректоры  Prof. Dr. Seyit AYDIN, T.C. Kastamonu Ün. Rektörü/Türkiye  Доктор, профессор Ибраев Алмаз, М. Қашқари университетінің ректоры  Prof. Dr. Almaz İBRAEV, M. Kaşgari- Doğu Ün. Rektörü/ Kırgızistan  Доктор, профессор Кeнан Чоян, Памуккале университетінің Бас хатшысы  Prof. Dr. Kenan ÇOYAN, Denizli Pamukkale Ün. Genel Sekreteri  Доц., док. Мухаммед Жебраилов, Әзірбайжан Ұлттық Ғылымдар академиясы  Doç.Dr.Muhammed CEBRAİLOV, Azerbaycan Milli Akademisi /Azerbaycan  Доц.,док. Эрнест Ибрагимов, Қырым Мәдениет және туризм университеті  Doç. Dr. Ernest İBRAGİMOV, Kırım Kültür ve Turizm Üniversitesi/ Kırım  Доц., док. Барыш Эрдем, Қырғызстан-Түркия Хал. Манас ун.  Doç. Dr. Barış ERDEM, Kırgızistan-Türkiye Uluslararası Manas Üniversitesi/ Kırgızistan  Доктор, профессор Симтиков Ж.Қ., ШТІКУ Тарих және дінтану фак.  Prof. Dr. Cömert SİMTİKOV, YDMKÜ Tarih ve İlahiyat Fak. Öğr. Üyesi ЖАБЫЛУ/KAPANIŞ 27 • ORTA ASYA MEDENİYET VAKFI ОРТА АЗИЯ МӘДЕНИЕТ ҚОРЫ 28  TURİZMİN ÇEŞİTLENDİRİLMESİNDE KÜLTÜR ROTALARI Yrd. Doç. Dr. Canan TANRISEVER Kastamonu Üniversitesi Turizm Fakültesi Turizm Rehberliği Bölüm Başkanı [email protected] ÖZET Türkçeye “niş” olarak yerleşen akım turistik ürün çeşitlendirmesinde hedef pazarlama/ bölgesel pazarlamayı ifade eder. Niş pazarlamanın genel amacı herkesin biraz sevdiği mallar/hizmetler üretmek yerine, az kişinin çok fazla sevdiği malların/hizmetlerin üretimini gerçekleştirmek ve pazarlamaktır. Turistler, fiyatlara karşı duyarlı olmayan, gelir seviyeleri yüksek, kaliteli turist diye tanımlanan grubu oluşturur. Özel ilgi turizmi kapsamında değerlendirilebilecek hizmetler niş pazar sayılabilir. Bu kapsamda Avrupa’da 1987 yılında başlayan Türkiye’de 2000’lerde popülerleşmeye başlayan kültür rotaları da turistik ürün çeşitlendirmesinde önemli bir niş pazar olarak kabul görmektedir. Bu çalışmada Avrupa ve Türkiye’de oluşturulan kültür rotalarının turistik ürün çeşitlendirmesinde nasıl bir niş pazar olduğu değerlendirilmiştir. Güncel bir derleme/rapor olarak hazırlanan bu bildiride literatür ve son dönem verileri taranmıştır. Literatürde kültür rotaları ve turizm potansiyelleri ile ilgili daha önce yazılmış bir kaynak bulunmadığından bu çalışma literatüre katkı sağlayacaktır. Çalışmada Avrupa’da bulunan 33 kültür rotası ve Türkiye’de bulunan 17 kültür rotası incelenmiş ve bu rotaların nasıl bir turistik ürüne dönüştüğü anlatılmıştır. Bir niş pazar olarak değerlendirilebilecek olan kültür rotalarının turistik ürün çeşitlenmesinde sahip olduğu önem vurgulanmıştır. Anahtar Sözcükler: Niş Pazar, Turistik Ürün Çeşitlendirmesi, Kültür Rotaları, Avrupa Kültür Rotaları. Giriş İnsanların günümüzde turizmden beklentileri ve tercihleri hızla değişmektedir. Artık bireyler izin günlerinin tamamını tek kalemde kullanmak yerine parçalara bölerek farklı konularda ilgi alanları doğrultusunda tatil yapmayı seçmektedirler. Belirli bir konuya ilgi duyanlar için düzenlenen geziler özel ilgi turizminin kapsamına girmektedir. Alternatif turizm içerisinde değerlendirebileceğimiz özel ilgi turizmi; deniz-kum-güneşe dayalı klasik kitle turizmi anlayışının aksi olarak doğmuştur. Özel ilgi turlarına katılacaklar öncelikle kendi özel ilgi alanlarına, tutkularına ulaşmak için zaman, para ve emek ayırabilecek niteliktedirler. Özel ilgi turizmi; benzer düşüncedeki insanların birlikte seyahat edebileceği ortamı sağlayacak şekilde organize edilen turlardır (Küçükarslan 2007). “Niche” mimaride heykellerin duvara konması için oyulan boşluğu ifade eder. Bu sözcüğün diğer anlamı ise; kişinin kendisine en uygun işi, yeri ve pozisyonu bulmasıdır. Dilimize “niş” olarak yerleşen bu akım hedef pazarlama / bölgesel pazarlamayı ifade etmektedir (Demirel 1995). Niş pazarlamanın genel amacı herkesin biraz sevdiği mallar / hizmetler üretmek yerine, az kişinin çok fazla sevdiği malların / hizmetlerin üretimini gerçekleştirmek ve pazarlamaktır (Küçükarslan, 2007). Günümüz rekabet ortamında, yapılmayanı yapmak, henüz girilmemiş fakat belli potansiyele sahip olan pazarlara girmek (örneğin; dializ turizmi, sualtı turizmi, ekoturizm türleri vb.) turizmde niş pazarlamanın konusuna girmektedir. Bu tür pazarlardaki turistler, fiyatlara karşı pek duyarlı olmayan, gelir sevileri yüksek, kaliteli turist diye tanımladığımız turist segmentidir (Uçkun 2005). Özel ilgi turizmi kapsamında hazırlanan paket turlar niş pazar sayılabilir. “Kültür rotaları” ise turistik ürün çeşitlendirmesinde en başarılı niş pazar örneklerinden biridir. Kültür rotası kavramı kıtadan kıtaya farklılık göstermektedir. Amerika Birleşik devletlerinde daha çok doğa yürüyüşü olarak algılanan bu kavram uzak doğuda kültürel miras turizmi olarak algılanır. Bu çalışmanın temelini oluşturan ve kültür rotası kavramının ortaya çıktığı yer Avrupa’dır. Bu çalışmada litaretür taraması yapılarak kültür rotaları ve bu rotaların turistik ürün olarak çeşitlendirilmesinin turizme olan katkısı ele alınmıştır. Bu kapsamda araştırma soruları aşağıdaki gibidir; - Kültür rotaları turistik ürün çeşitlenmesinin bir alt başlığı olarak değerlendirilebilir mi? - Kültür rotalarının niş pazarlamadaki önemi nedir? - Kültür rotalarının Avrupa’daki popülerliğini Türkiye’de yakalaması olası mıdır? Avrupa Kültür Rotası Kavramı 1987 yılından beri Avrupa Konseyi tarafından yürütülen Avrupa Kültür Rotaları Programının amacı; Avrupa’nın farklı ülke ve kültür miraslarının ortak bir kültürel miras olduğunu ortaya koymak; zaman ve mekânda seyahat etmenin yolunu göstermektir. Avrupa konseyinin temel ilkeleri olan; insan hakları, kültürel demokrasi, kültürel çeşitlilik ve kimlik, diyalog, zaman ve mekânı aşan karşılıklı alışveriş ve zenginleşmeyi sağlamayı amaçlamaktadır. Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisinin önerisi ve 1985’te ikinci Avrupa kültürel mirastan sorumlu bakanların yaptığı toplantı sonucu, 1987 yılında Avrupa Konseyi tarafından İspanya’da yer alan “the Santiago de Compostella” ilk Avrupa Kültür Rotası olarak seçilmiştir. Bu rota, öncellikle esin kaynağı olarak hizmet etmiş, daha sonrasında ise gelecek faaliyetlerin planlanmasında referans noktası olmuştur. Avrupa konseyi tarafından kültür rotaları programlarının amaçları aşağıdaki gibidir: 1. Avrupa’nın kültürel kimliğinin, Avrupa vatandaşlığının farkındalığını arttırmak; paylaşılan değerlere anlaşılır bir form vererek temelinde kültür rotaları aracılığıyla tarihin etkilerini takip ederek, ortak Avrupa kültürünü paylaşmak ve geliştirmek, 2. Avrupa tarihinin daha iyi anlaşılması yoluyla kültürlerarası ve dinler arası diyaloğu desteklenmek, 3. Yaşam kalitesini artırma aracı, sosyal, ekonomik ve kültürel gelişmenin kaynağı olarak kültürel ve doğal mirası geliştirmek ve korumak, 4. Sürdürülebilir gelişme vizyonu ile kültür turizmine öncelik vermek, 5. Avrupalıların boş zaman aktivitelerinde, kültürel turizme yönelmeleri için özel mekânlar oluşturmak. Projenin uygulama çerçevesini, Avrupa Konseyi Avrupa Kültürel Konvansiyonu’nun imzası ile 48 üye ülke vekilinin kararları ve geliştirdikleri ilkeler üzerine kurulmuştur. Bu ülkeler önerdikleri rotaların kriterlerini yerine getirmiş olmak koşuluyla kültür rotaları için önerilerde bulunmaktadırlar. Gerekli kriterler aşağıdaki gibidir (ECCR, 2016). 1. Tarihi olan bir rotayı ya da yeni tasarlanmış bir rotayı takip etmek, 2. Bilimsel araştırma, tarihi mirası koruma, geliştirme ve zenginleştirme, genç Avrupalılar arasındaki kültürel ve eğitimsel değişim, modern kültürel ve artistik uygulamalar, kültür ve sürdürülebilir turizm gibi uzun vadede çok taraflı işbirliği projelerinde artış sağlamak, 3. Bir ve daha fazla bağımsız, organize edilmiş birlik ve federasyon şeklinde olan ağlar tarafından yönetilmek. 1998 yılında teknik bir birim olarak kurulmuş Kültürel Rotalar Avrupa Enstitüsü’nün programdaki rolü aşağıdaki gibidir (ECCR, 2016).  Yeni başlayacak proje başvurularını değerlendirmek,  İşbirliği yapan organizasyonların çalışmaları ve bu alandaki faaliyetleri izlemek,  Bilgileri yaymak ve belgeleri arşivlemek Avrupa Konseyi, kültür rotaları program politikalarının yönünü belirler, yeni temalar ve rotalar tanımlar, ağları onaylar ve Avrupa Konseyinin Kültür rotası ya da Avrupa Konseyinin ana kültür rotası kararını vermektedir. Avrupa Konseyi sertifikası olan farklı kategorilerdeki toplamda dört farklı temada değerlendirilen 33 kültür rotası aşağıdaki gibidir. 1. The Santiago de Compostela Hac Rotası (1987) 2. The Hansa (1991) 3. The Heinrich Schickhardt Rotası (1992) 4. The Viking Rotası (1993) 5. The Via Francigena (1994) 6. The Vauban and Wenzel Rotası (1995) 7. The Routes of El legado andalusí (1997) 8. Avrupa Mozart Yolu (2002) 9. The Phoenicians’ Rotası (2003) 10. The Pyrenean Demir Rotası (2004) 11. Avrupa Yahudi Mirası Rotası (2004) 12. Aziz Martin Rotası (2005) 13. The Cluniac Sites in Europe (2005) 14. Zeytin Ağacı Rotası (2005) 15. The Via Regia (2005) 16. Transromanica - The Romanesque Routes of European Heritage (2007) 17. The Iter Vitis Route (2009) 18. The European Route of Cistercian abbeys (2010) 19. Avrupa Mezarlık Rotası (2010) 20. Prehistoric Rock Art Trails (2010) 21. European Route of Historical Thermal Towns (2010)  22. The Route of Saint Olav Ways (2010) 23. The Casadean Sites (2012) 24. The European Route of Ceramics (2012) 25. The European Route of Megalithic Culture (2013) 26. The Huguenot and Waldensian trail (2013) 27. Atrium, on the architecture of totalitarian regimes of the 20th century (2014) 28. The Réseau Art Nouveau Network (2014) 29. Via Habsburg (2014) 30. Roma İparatorlarları ve Danube Şarap Rotası (2015) 31. The European Routes of Emperor Charles V (2015) 32. Napolyon Rotası (2015) 33. In the Footsteps of Robert Louis Stevenson (2015) Santiago rotası Avrupa’daki tüm hac güzergâhlarının kesiştiği rotadır. Fransa’da dört ana yerden çıkarak son gelişmesini Camino rotası ile yapan, İspanya’nın kuzeyinden Santiago’ya doğru uzanan bir rotadır. Avrupa Konseyi ilk rota olan The Santiago de Compostela Rotası ile aşağıdakileri amaçlamıştır.(Religion Routes, 2016). 1. Avrupa’daki tüm rotaları belirlemek, 2. Rotayı ortak bir dilde işaretlemek, 3. Kültürel işbirliğini ulusal, bölgesel ve yerel ölçeklerde sağlayarak mümkün olan en iyi ağı oluşturmaktır. Türkiye’deki Kültür Rotaları Türkiye’nin sahip olduğu hem doğal, hem kültürel hem de tarihi değerleri düşünüldüğünde, bundan birkaç yıl öncesine kadar, Avrupa standartlarında işaretlenmiş sadece iki kültür ya da yürüyüş rotası varken bu sayı bu yıl 17’e ulaşmıştır (Kültür Rotaları, 2016). Bunlardan ilkleri 1999 yılında açılan Likya Yolu ve 2004 yılında açılan bir din ve tarihi güzergah olan St.Paul yoludur (Clow 2000). İkisinin ortak özelliği, hem tarihi hem de doğal çeşitliliğe sahip bir yürüyüş ve keşif güzergâhı olmasıdır. Ayrıca her iki rotada da alternatif turizm etkinliklerinde bulunulabilecek cazibeler mevcuttur. Her iki rotanın da denizle bağlantısı bulunduğundan yat turizmi yapılmaktadır. Ayrıca Likya Yolu sahillerinde yapılan yat turları içinde bile ikinci bir alternatif turizm etkinliği olarak su altı batık dalışı yapmak mümkündür. Yapılabilecek alternatif turizm etkinlikleri bunlarla sınırlı değildir. Ayrıca her iki yolu da Yunanistan, Suriye, İtalya’ya bağlayıp bağlaşık bir turizm hareketi oluşturmak da mümkündür. Ancak yazık ki bugüne kadar Avrupa Konseyi tarafından Avrupa Kültür rotası olarak sertifikalandırılmış rotaların, ülkemizde devam edebilmesi mümkünken, Türkiye’den herhangi bir kurum, kuruluş ya da bir organizasyon tarafından Türkiye’deki bölümlerin tamamlanmasına yönelik bir girişimde bulunulmamıştır. Ayrıca, yeni rotalar keşfetmek ya da var olan rotaların işaretlenmemiş ya da işaretlerin zarar gördüğü bölümlerin yeniden işaretlendirilmesine yönelik bir çalışmanın yapılmıyor olması da dikkat çekicidir (Bastemur, 2013). Hatta yüzyıllardır ülkemizde var olan bu rotalar, bir İngiliz tarafından başlatılan bir proje olarak ülkemizden destek görmüştür. Son yıllarda ortaya çıkarılan diğer rotalar ise; İbrahim Peygamber Rotası, İstiklal Yolu, Küre Dağları Yürüyüş Yolu, Kaçkar Dağları Yürüyüş Yolu, Padişah Yolu, Evliya Çelebi Yolu, Frig Yolu, Hitit Yolu, Yenice Ormanları Yolu, Karya Yolu, Sarıkamış Rotası, Gastronomi Rotası, İki Deniz Arası, Ağrı Dağı, Via Egnetia’dır. Türkiye’de kültür rotası potansiyeli oldukça yüksektir. Ayrıca Avrupa’da sertifikalandırılmış rotaların ülkemizde devamının sağlanması mümkündür. Birkaç tanesine örnek aşağıdaki gibidir;  Hıristiyan inancının yayıldığı bu topraklar, Bizans’ın manastır merkezleri olup, ayrıca inançlarını yaymaya çalışan insanların, uğradığı zulümlerden kaçtığı bir uğrak noktası olarak da; dini, kültürel, tarihi ve mimari özellikleri olmasına rağmen Avrupa Manastır Rotasına dâhil değildir.  Tarihi ipek yolunun hatır sayılır bir kısmı Türkiye’den geçmesine rağmen, Türkiye’nin herhangi bir katılımı olmadan tarihi İpek Yolu Rotası tamamlanmak üzeredir.  Sadece Avrupa Kültür Rotası kapsamında olan yerlere bağlı kalınmayıp, pek çok kültür rotası da belirlenebilir. Kral Yolu, Baharat Yolu, Kuş Göç Yolları rotaları da hem yürüyüş hem tarihi bir keşif hem alternatif turizm etkinliklerini gerçekleştirebilmek için bir fırsat olarak değerlendirilebilir (Kültür Rotaları, 2016). Avrupa’da başlayıp Türkiye’nin de eklenebileceği rotaları ana başlıklar halinde vermek gerekirse;  Zeytin Ağaçları Rotası- The Olive Trees Route,  Üzüm Yolları Rotası- The Iter Vitis Route,  Fenikeliler Rotası- The Phoenicians Route,  Avrupa Yahudi Kültür Mirası Rotası, The European Route of Jewish Heritage,   Avrupa Tarihi Termal Kasabalar Rotası, The European Route of Historical Thermal Towns Route Türkiye iki Avrupa Kültür Rotası’na sahiptir. Biri Viyana’dan (Avusturya) İstanbul’a kadar uzanan Sultanlar Yolu, diğeri ise Dürres’den (Arnavutluk) İstanbul’a gelen Via Egnetia Yolu’dur. Bu yolların her ikisi de Hollandalı gönüllü gruplar tarafından oluşturulmuştur (Clow 2011). Turistik Ürün Çeşitlendirmesinde Kültür Rotaları “Turistik çeşitlendirme; turizm piyasasında turistik ürünler üreten bir birey veya turizm işletmesinin; mevcut turizm piyasası payını geliştirmek amacıyla, çeşitli yöntemlerle turizm arzını arttırma ve farklılaştırma yönündeki faaliyetlerine denir” (Kulu, 1994). Tescilli bir ürün çeşitlendirmesi olarak düşünüldüğünde, yeni kültür rotalarının geliştirilmesi, Avrupa Konseyi tarafından verilecek onaya bağlıdır. Konsey ile enstitü arasındaki ilişki, Avrupa Konseyinin komitelerinden temsilcilerle oluşturulan danışmanlar komitesi tarafından sağlanıp, öncesinde rota Avrupa Konseyi tarafından onaylanıp sertifikalandırılır. Enstitünün öneriyi değerlendirilmesi ardından, danışmanlar komitesi temayı, teklif edilen girişimi, uygulama ve çalışma ağlarının düzenlenme sürecini hesaplar. Önerilen girişim kabul edilirse, kültür rotası Avrupa Enstitüsüne bağlı olarak geliştirilir. Ayrıca enstitü projeleri izler, ağları koordine eder ve onlara teknik destek sağlar. Ağların değerlendirilmesi, yeni önerilerin tartışılması, geniş kapsamlı belgeleme, rotalar ve kültür turizminin her yönüne ilişkin veri tabanını işleme koyma ve bilgi kaynağı olma özellikleri de vardır (Kültür Rotaları, 2016). Avrupa Kültür Rotaları yalnızca akademik çalışmalara ve kültürel gelişmelere bağlı olarak düzenlenmemekte, ayrıca yürüyüşçüler içinde cazip, ilgi çekici olanların belirlenmesiyle düzenlenmektedir. Avrupa genelinde rotalar, yürüyüşçülerin kolayca bulabilecekleri şekilde ortak bir dille işaretlenmiş, düzenlenmiş, haritalandırılmış ve belgelendirilmiştir. Kendisi de uzun mesafe yürüyüşçüsü olan Cate Clow (2000)’ a göre yürüyüşçülerin beklentileri aşağıdaki gibidir;  Güçlü uluslararası tema,  Yürüyüşe uygun patikalı bir rota ve çekici kırsal alan,  İşaretlenmiş, haritalandırılmış, düzenlenmiş bir rota,  Rota boyunca sorunsuz konaklama ve ulaşım. Sonuç 2009 döneminde yaşanan ekonomik kriz tüm dünya ile beraber Türk turizmini de etkilemiştir. Yalnızca ekonomik kriz değil doğa olayları da turizmi etkileyen sebeplerin başında gelir, 2010 yılında özellikle Avrupa’yı ve Türkiye’nin bir kısmını etkileyen volkan külü yağmurları turizmi son yıllarda etkileyen en önemli olaylardan biri olmuştur (UNWTO, 2016). Avrupa, özellikle kuzey Avrupa ülkeleri bu doğal felaketi bile bir turizm fırsatına dönüştürmeyi başarmıştır. Bundan yıllar önce, Pompei yanardağı patlaması bir arkeolog tarafından araştırılmış, taşlaşmaya başlayan insanların olduğu gibi muhafaza edilmesi sağlanmıştır. Bir sıva yardımıyla açık hava müzesine dönüşen bu kent, bir arkeoloğun ürettiği çözüm ile dünyada en çok ziyaret edilen yerlerden biri haline gelmiştir. Avrupa’nın ilk kültür rotasının bir hac rotası olması da tesadüf değildir. Avrupa konseyi hac organizasyonunu bile bir destinasyon yönetimi planı ile gerçekleştirmiştir. Tek bir turizm çeşidini öne çıkarıp diğer turizm çeşitleriyle birleştirmiştir (ECCR, 2016). Bu örnekler turizm trendlerinin değişmesine sebep veya turizm trendlerinin değişmesi sonucu ortaya çıkmıştır. Şehirlerdeki markalaşma hareketi de turizm çeşitlenmesinin ve pazarlamasının bir ürünüdür. Paris “romantizm şehri”, İngiltere “centilmenlik kenti”, New York “enerji ve dinamizm şehri” olarak dünyanın en önemli marka şehirlerindendir. Paris'te bugün herhangi iyi bir mühendisin hesaplayıp yapabileceği bir Eyfel Kulesi, zamanın ileri görüşlü ve vizyon sahibi liderlerin yaptığı olağanüstü geniş Concorde Meydanı gibi alanlar ve Champ-Elysee gibi bulvarlar vardır. Bunlar diğer Avrupa kentlerinde de görülebilecek yapılardır. 1793 yılında bir müze kurma fikrine haiz olmak, bugün Fransızların en çok ziyaret edilen müzesi Louvre’a sahip olmalarını sağlamıştır. Ancak hepsini üst üste koyarsanız, dört Paris bir İstanbul etmez. Ama marka odur ki Dünyadaki her insan bir kez Paris'i görmek ister (Köroğlu 2012). Son yıllarda değişen turist beklentileri ve turizmcilerin bu beklentilere verdiği cevaplar hızla çeşitlenmiş ve her ülke kendi zenginlikleriyle, doğru orantılı olarak farklı bir ürün yelpazesi oluşturmuştur. Bu ürün yelpazesi gelişmiş olan ülkeler tarafından belirlenmiş ve diğer ülkeler tarafından uygulanmıştır. Her zaman olduğu gibi deniz, kum, güneş turizmi ve kültür turizmi yerlerini muhafaza ederken, akarsu turizmi, ornitoloji, yürüyüş rotaları vb. pek çok özel ilgi turizm çeşidi bu yelpazede yerini almıştır. Son yılların turizm trendlerine bakıldığında; kültür turları ve kültür köylerinde konaklama, kırsal turizm faaliyetleri, tema parklarına yapılan ziyaretler, jeopark ziyaretleri, şarap ve yemek yolculukları, ziyaret edilecek ülkedeki “Michelin Yıldızlı” (dünyanın en iyi restoranlarına verilen yıldız sistemi) restoranlara aylar öncesinden yapılan rezervasyonlar, “Balkonya veya ölü sezon tercihi”, “kruvaziyer turları”, “diaspora turları”, “evden uzakta- evde konaklamalar”, “motosiklet turları”, “sosyal medya önerileri”, “otellerde yaratıcı sınıfa göre tasarımlar”, “James Bond adaları ve dizi mekânlarına turlar, “uzay ve Titanik turları”, “helal turizm”, “Turizmde Asya-Pasifik ve BRIC etkisi” ve “DMO modeli” öne çıkacak olan yeni trendlerdir (Anadolu Ajansı, 2015; Pamukçu, vd. 2016). Turizmde, Dünya Turizm Örgütü tarafından geliştirilen ve ‘Yerel Turizm Örgütlenmesi’ diye kabul edilen DMO (Destinasyon Yönetim Örgütlenmesi) kavramı özellikle Türkiye gibi, turizmi henüz bir takım oyunu şeklinde oynamayan ülkeler için bir yol haritası ve uygun bir model olarak benimsenecektir. Avrupa’da başlayan ve takım oyununun en güzel örneklerinden biri olan “Kültür Rotası” programı, Türkiye’de her yıl özel ilgi turist sayısı artarak en çok tercih edilen seyahatlerden biri haline gelmiştir. Amaç, kültür turizmini diğer turizm çeşitleri ile yoğurup sunmaktır. Bu amaç doğrultusunda “Kültür Rotası” turlarına katılmanın en büyük avantajları; - Sezon bağımsız seyahat olanağı sağlaması, - Birkaç parçaya ayrılarak yapılabilecek olması, - Bir amaç içermesi, - Farklı pek çok turizm aktivitesini bir araya getirmesi, - Tarihsel, sanatsal, ekolojik ve kültürel bir köprü kurması olarak kısaca özetlenebilir. Bu kapsamda geliştirilen öneriler aşağıdaki gibidir; - Rotalar planlanırken farklı coğrafyaları da içerebilir, - Birleştirilebilir rotalarla farklı ülkeleri de kapsanabilir, - Aynı işaretleme ile farklı kültürlerde seyahat sağlanabilir, - Bu rotalar üzerinde güvenli bölge imajı oluşturulabilir, KAYNAKLAR Anadolu Ajansı, (2016). “Turizm Trendleri”, http://www.turizmhabercisi.com/iste-2015nin- turizm-trendleri.html Bastemur, C. (2013) “Mimar Sinan Rotasının Doğal ve Kültürel Peyzaj İzleri”, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara. Clow, K. (2011). “Türkiye Açık Hava Müzesi Zirvesi” nde yaptığı sunumundan derlenmiştir, 24.12.2012. Clow, K. Richerson, N. (2000). “ Likya Yolu”, Okyanus Yayınları, İstanbul, 25-42s Demirel, G.(1995). “Koca Sinan ve Yaşadığı Çağ”,Capital Dergisi, Mayıs-1995, s.128 EECR, (2016). European Council Cultural Routes Resmi Web Sitesi,http://www.culture- routes.lu/php/fo_index.php?lng=fr&dest=ac_00_000&lng=en&PHPSESSID= 317130fe83793134281a5b955f152e5c; erişim tarihi; 2016 Şubat Köroğlu, S. (2012). “Küreselleşmede Marka Kentlerin Önemi”, Coğrafya Forum, İstanbul Kulu, O. (1994). “Turizmde arz kaynaklarının çeşitlendirilmesi ve Ege Bölgesi’nde turizm potansiyeli”, D.E..Ü. S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, İzmir, s.39 Küçükarslan, N. (2007). “ Özel İlgi Turizminde Niş Pazarlamanın Yeri”, Paradox Ekonomi, Sosyoloji ve Politika Dergisi, Sayı:2 ISSN 1305-7979 Kültür Rotaları (2016). “Türkiye’deki Kültür Rotaları”, http://cultureroutesinturkey.com/c/, erişim tarihi; 01.01.2016 Pamukçu, H., Tanrısever, C. ve Batman, O. (2016) “New Tourism Trends”, Gümüşhane Sosyal Bilimler Dergisi. Religion Routes, (2016). “Avrupa Kültür Rotaları”; http//Santiago-cosmostela.net, Erişim tarihi; 09.01.2016 Uçkun, G., Çeltek E. (2011). “Niş Pazarlama ve Turizm Sektörüne Uygulanabilirliği”, http://www.isguc.org/nispazarlama,htm, erişim tarihi: 07.12.2011 UNWTO, (2016). United Nations World Tourism Organisation, “ 2015 Tourism Highlights”, erişim tarihi; 03.04.2016. http://mkt.unwto.org/sites/all/files/docpdf/unwtohighlights11enhr.pdf 

Translate.vc / русский → турецкий / [ С ] / Сексуальном

389 параллельный перевод