Haber Yüklemleri

Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter , p. , TURKEY YAZILI BASINDA HABER CÜMLELERİNİN ANALİZİ‫٭‬ Selcen ÇİFCİ ÖZET Araştırmada, bir iletişim formu olarak haber cümlelerinin taşıdıkları ve taşımaları gereken nitelikler üzerinde durulmuş, mevcut yazılı basından aynı haberlerin veriliş biçimleri derlenerek aralarındaki ortaklıklar ve farklılıklar vurgulanmıştır. Bu amaçla günlük yazılı süreli yayın organlarından tiraj sıralamasına göre ilk beşte bulunanlar seçilerek haber yazıları derlenmiş, on günlük süreçte derlenen yazılar haber iletişim biçiminin kurallarına göre ve habere yapılan etkiye göre sınıflandırılmıştır; etkinin açık nedenleri irdelenerek, iletişimi bozucu veya okuyucuyu yanıltıcı anlatım tekniklerine dikkat çekilmiştir. “Haber” kavramının medya okur-yazarlığı çerçevesinde nasıl anlaşılması gerektiği ortaya konmaya çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Haber cümlesi, haber, gazete. ANALYSIS OF HEADLINES IN WRITTEN PRESS ABSTRACT In this study, It’s focused on the qualities of news sentences (News sentences refer to the sentences that could be seen in newspaper and written press) It’s stressed the similarities and the differences of news sentences that in written press. Five newspaper that’re rated in bestseller list are investigated the techiques of expression which could fake the news readers are how should be understood the concept of “News” is explaned in the context of media literacy. Key words: News sentence, news, newspaper. GİRİŞ Haber ve Haber Cümlesi Nedir? “Haber”, çok genel tanımıyla bilgi anlamında kullanılmaktadır. Türkçe Sözlük’te verilen tanımı da kavramın bu yönünü vurgulamaktadır: “1. Bir olay, bir olgu üzerine edinilen bilgi, salık. 2. Ġletişim veya yayın organlarıyla verilen bilgi. 3. Bilgi.” Haber cümlesi ise bir olayı, olguyu, bilgiyi bir başkasına aktarmak, iletmek amacıyla kurulmuş cümledir. Gramer alanındaki haber cümlesi (kipi) tanımları da bu tanımın gramer bakımından ifadesinden ibaret görünmektedir: Haber (bildirme) kipleri, müspet veya menfi olarak, yapılan veya yapılacak olan hareketleri haber veren kiplerdir. (Ergin, ) ‫٭‬ Bu çalışma, 17 Nisan tarihinde “I. Uluslararası Kitle Ġletişim Araçlarında Türkçenin Kullanımı” Sempozyumunda bildiri olarak okunmuş, ancak hiçbir şekilde (özet veya tam metin ) yayınlanmamıştır .  Uşak Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Türkçe Öğretmenliği Bölümü, elmek: [email protected] Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter Selcen ÇİFCİ Haber Cümlesinin Nitelikleri Nelerdir? Bireyler arası iletişimde aktarılan haber cümleleri, kişilerin birbirleriyle ilişkilerinin tür ve derecesine göre değişebilmektedir. Buna herhangi bir şekilde sınır getirmek mümkün değildir ve belki doğru da değildir; ancak, kamuya bilgi veren kurumsal haber kaynaklarının bir haber cümlesini kurarken dikkat etmesi, uyması gereken birtakım kurallar vardır. Bu kuralların bir kısmı moral değerlerle, bir kısmı da yazma tekniği ile ilgilidir. Haberde olması gereken ve beklenen özellikler: Önem, ilginçlik, yakınlık, duygusallık, sık tekrarlanma, hedef kitlenin genişliği, en büyük olmak, en küçük olmak, tek olmak, ilk olmak, meşhur olmak, merak uyandırmak (Banar, 4) gibi temel niteliklerdir. Bu nitelikler, haberin değerini, okunurluğunu azaltan ya da artıran önemli kriterlerdir. Ancak, bunlar haberin güvenilir ve doğru olmasıyla doğrudan ilgili unsurlar değildir. Haberin değerli ve güvenilir olması için şu kriterlere de uygunluk göstermesi gerekmektedir: Tarafsızlık, kişilik haklarına ve sosyal değerlere saygılılık gibi. Elbette ki bu ölçülere göre, bir haber oluşturulmamalı, tespit edilen ve haber değeri bulunan olaylar ve olgular yukarıdaki kriterlere göre sunulmalıdır. Çalışmada haber cümlelerinin nitelikleri üç grupta toplanarak değerlendirilmiş ve elde edilen haber bulguları bu sınıflandırma çerçevesinde değerlendirilmiştir: a) Haber cümlesinin gramer bakımından özellikleri b) Haber cümlesinin içerik bakımından taşıması gereken nitelikler c) Sunum tekniği bakımından haber cümlelerinin özellikleri A. Gramer Bakımından Haber Cümlesinin Özellikleri Az sayıda sıfat ve zarfla tasvir edilmiş olmalı: Haber cümlesinde tasvir edilen ayrıntılar, okuyucu üzerinde duygusal etki bırakarak haberin niteliğini ve amacını değiştireceği gibi, dikkatin başka noktalara yönelmesine de yol açabilir. Ancak, haberin bütünlüğüne yardım edecek temel nitelikleri vurgulayan sıfat ve zarflara yer verilmelidir. Bunlardan tamamen sakınmak bulanık, muğlak bir haber cümlesi ortaya çıkarabilir; bu da haberin gövdesine ulaşan okuyucunun kafasını karıştırabilir. Bilinmeyen kelimelerin ve terimlerin kullanılmasından kaçınılmalı: Basın yayın organları, genel bir hedef kitleye (kamuoyuna) haber aktardığı için hedef kitlenin bilgi alt yapısında olmayan terim ve başkaca bilinmeyen kelimeleri kullanmaktan kaçınmalıdır. Mümkünse Türkçeleştirilmeli, metin içerisinde ise açıklamasını yapmalıdır. Yoksa, haber yeterince anlaşılamayacağı için değeri ve etkisi azalabilecektir. Temel üç kipin dışına çıkmamalıdır: Gramer konusu olarak haber cümlesi: “Bir hareketin yapıldığını, yapılmakta olduğunu veya yapılacağını haber vermek, bildirmek amacıyla kurulan cümlelerdir.” (Cemiloğlu, 79) Basın yayın organlarında kullanılan haber cümleleri de bu tanımlara uygun olarak belirli geçmiş zamanda, gelecek zamanda ve şimdiki zamanda olmalıdır. Geniş zaman kipi haber vermede kullanılabilecek uygun bir kip değildir. “Haber cümlesi”nin gramer tanımlarında sözü edilen kiplerden başka bir kiple kurulması doğru değildir. Ancak, bu durum magazin haberlerinde hoş görülebilirse de kamuoyunu ilgilendiren temel haber cümlelerinde farklı anlamalara yol açabilir. Gramer bakımından “olumlu cümle”lerle kurulmalıdır: Olumsuz cümle yapıları, insan psikolojisini de olumsuz tutuma itebilmektedir. (Yüksel, ) “Beklenen sonuca ulaşılamadı.” yerine, “Sonuç şöyle oldu.” demek daha doğrudur. Haber cümlelerinde kullanılan yüklemler: Haber cümlelerinde çok çeşitli fiiller yüklem olarak kullanılmaktadır. Bunların sayıları ve tam içerik analizleri başka bir çalışmanın konusunu oluşturabilir. Haber yükleminin tam olarak neyi aktardığına dikkat edilmeli; haberi propaganda boyutuna taşıyacak (özellikle parlak sözler) yüklemler kullanmamaya özen gösterilmelidir. Bir okuyucunun şu şikâyeti bunu anlamlı biçimde vurgulamaktadır: “Eskiden büyüklerimiz bir şeyler «söylerdi» veya «derdi»; şimdi «mesaj verir» oldular. Artık «toplantı»ya tenezzül eden yok; hepsi «zirve yapıyor». Mesaj vermek'ten söz ediyorsunuz. Bence beteri var: «dedi, söyledi» yerine «şeklinde konuştu» diye biten haber cümleleri.” (Devrim, ) Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter Yazılı Basında Haber Cümlelerinin Analizi Yalın ve olabildiğince kısa olmalıdır: Basit ve sıralı cümlelerin uzatılarak kullanılması hem anlatım bozukluğuna kolayca yol açabilmekte (Köstekçi, ), hem de bilgi metinlerinin anlaşılmasını güçleştirmektedir. Haber cümlelerinde daha çok “iç içe birleşik cümleler”in kullanılması uygun görünmektedir. “Ki’li birleşik cümleler” ve “şartlı birleşik cümleler” ancak haberin alındığı kaynağın durumuna göre yer verilebilecek cümlelerdir. B. Haber Cümlelerinin İçerik Bakımından Nitelikleri Haberin ilk cümlesi/cümleleri 5N+1K‟ye uygun olmalıdır: Bir haber cümlesi olayın nerede, ne zaman, nasıl, niçin, neyle, kim/kimler tarafından yapıldığını belirtecek şekilde düzenlenmelidir. (Banar, ) Bilginin bu şekilde düzenlenmesi, haberciliğin temel kurallarındandır. Bu sorular, eğitim- öğretimde metin altı sorularının birinci tipini oluştururlar; cevabı metin içerisinde yer alan sorulardır. (Akyol, ) Bir metin üzerinde farklı amaçlarla çalışabilmek için öncelikle metnin bu kurala göre anlaşılması gerekmektedir. Abartılı ifadelerden kaçınmalıdır: Abartılmış ifadeler ve zıtlıkların aşırı vurgulanması, bir konunun daha iyi anlaşılması için eğitim-öğretimde kullanılmaktadır. (Ergin, 68, 81) Ancak, bilgi verme amacıyla, objektif olunması gereken iletişimde abartılı ifadelere başvurmak, içeriği de önemli ölçüde etkileyeceğinden bir propaganda etkisi meydana getirebilir. Kesinliği olmayan veya hileli tahminler gibi (propagandacritic, ), okuyucuları yersiz bir endişeye ya da korkuya sevk edebilir. Öznel haber cümleleri kurmaktan kaçınılmalıdır: Haber yazan ile yorum yapanın görevi birbirine karıştırılmamalıdır. Habercinin görevi olmuş olanı, olmakta olanı ve biliniyorsa olacak olanı kamuoyuna ulaştırmada aracılık, elçilik etmektir. Haberciden her ne kadar bir makine objektifliği beklenemeyecekse de habercinin taşıdığı sorumluluğu yerine getirmesi beklenir. Aksi hâlde, kamunun habercisi olma niteliğini yitirip belli bir kesimin sözcüsü sıfatını alabilir. İfadeler kesin anlamlar taşımalı: Belirsiz, bulanık ifadelerden kaçınılmalıdır. Bu tür ifadeler de “abartılmış ifadeler” gibi, okuyucu üzerinde propaganda etkisi meydana getirebilir; okuyucuyu yanıltacağı gibi, habercinin de güvenilirliğini zedeleyebilir. Süslü anlatımdan uzak durulmalıdır: Süslü ve gösterişli haber ifadeleri, haberin vurgusunu ve etki gücünü artırmakla birlikte haberin içeriğini gerçeğinden farklı olarak, hileli biçimde değiştirebilir. Özellikle, belirli kişiler ve kurumlar için kullanılacak parlak sözler (glittering generalities) temel bir propaganda tekniğini yansıtmaktadır. (Burns, Roe, Ross, ) Elbette, resmî gazete üslubu kullanılmayacaktır; ancak, sanat endişesine düşmek de habere itibarı etkileyecektir. (Dumanlı, 18) C. Haber Cümlelerinin Sunum Tekniği Bakımından Nitelikleri Haberin kaynağı belirtilmelidir: Haberin nereden veya kimden alındığı açık şekilde belirtilmelidir. “bir üst düzey yetkili”, “istatistiklere göre” gibi ifadeler, temel propaganda tekniklerinden “transfer tekniği”nin kullanıldığını işaret eder. Pek çok okuyucu bu gibi hileli kaynakları gerçeğinden ayırt edemez. Ayrıca, mutlaka bir haber teyit edilmiş olmalıdır. (Dumanlı, 49) Okullarımıza konan “Medya Okur-Yazarlığı” dersi de medyanın daha doğru anlaşılmasını sağlamak amacı yanında okuyucuyu basın yayının enformatik tuzaklarından korumak amacını taşımaktadır. Farklı görüşler varsa mutlaka yer verilmelidir: Haberin kuralları, sanatın değil, bilimin kurallarına tâbidir. Bilimsel işleyişe uygun olarak âdil davranılmalı, haber bilimsel bir desenle sunulmalıdır. Aksi bir durum, habercilere zaman zaman hukukî sıkıntılar yaşatmasının yanı sıra habere konu olan kişi ya da kurumların haklarının ihlâli sonucunu doğurmaktadır. Haber cümlesi doğruyu yansıtmalıdır: Yanlış ve yalan haber, haber kurumlarına olan saygı ve güveni elbette zedeleyecektir. (Dumanlı, 16) Bu niteliğin izaha ihtiyacı yoktur. Haber cümlelerini bu bakımdan incelemek başka bir uzmanlık alanını ve başka bir çalışmayı gerektirmektedir. Bu çalışmada haber cümlelerinin bu yönü incelenmemiştir. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter Selcen ÇİFCİ Özne ile yüklem birbirine yaklaştırılmalıdır: Sunum tekniği bakımından haberin vurgusunu güçlendirmek amacıyla özne, yükleme yakın tutulmalıdır. Soru cümleleriyle sunulmamalıdır: Soru cümlesi, doğru ve etkili bir haber cümlesi değildir. Özellikle retorik (Özdemir, 95; Kılıç, 95 ) sorular haber cümlesini etkileyici kılabiliyor, önemli bir içerik vurgusu sağlıyorsa da haber cümlesine öznellik kattığından dolayı haberin içeriğine de zarar verebilmektedir. Okuyucunun ilgisini çekmelidir: Haberin ilgi çekmesi oranında değer kazandığı bilinmektedir. Ġlgi çeken haberin hedef kitlesi daha geniş olmaktadır. Ancak, haber cümlesinin ilgi çekiciliği “hedef kitle” normunun dışındaki unsurlarla sağlanmamalıdır. (Dumanlı, 52) Gerçekten ilgi çeken haberler zaten pek çok yayın organında paralel haber olarak yer almaktadır. Çok ilgi çekici bir haberin diğer yayın organlarında da yer alması, haberin çekiciliğini; sadece bir yayın organında yer alması ise habercinin haber yakalamadaki başarısını, bazen de haber cümlesindeki ilgi toplayan hileyi işaret etmektedir. YÖNTEM Çalışmada Kullanılan Yöntem: Araştırmada Türkiye’de günlük satış rakamı en yüksek olan ulusal gazetelerden beşi seçilerek on gün boyunca karşılaştırmalı olarak taranmış, birden fazla gazetedeki paralel haberler tespit edilerek alan yazınındaki “haber cümlesi yazma ölçütleri”ne göre değerlendirmeye tâbi tutulmuştur. Bazı haberlerin gazetelerin farklı nüshalarında paralel haber olarak yer aldığı görülmüştür; bundan dolayı haberlerin servis tarihleri dikkate alınmıştır; sadece aynı gün birden fazla gazetede paralel haber olarak yer almasına dikkat edilmiştir. Çalışmanın Sınırlılıkları: Gazetelerin satış rakamları günden güne farklılık gösterebilmektedir. Bu nedenle çalışma için gazetelerin sadece – tarihleri arasındaki en yüksek satış rakamlarına göre ilk beş ulusal gazeteyle sınırlandırılmıştır. Seçilen gazetelerde yer alan haberlerin sadece birden fazla gazete tarafından servis edilenleri değerlendirmeye alınmıştır. Herhangi bir gazetenin başka bir gazete tarafından yer verilmeyen haberi incelemeye alınmamıştır. Çalışma, seçilen gazetelerin on günlük ( /) tarihleri arasında) nüshalarıyla sınırlandırılmıştır. Varsayımlar: Seçilen gazetelerin, ulusal gazetelerin haber sunum tekniklerini yeterince temsil ettiği varsayılmıştır. On günlük tarama sürecinin, birden fazla ve yüksek tirajlı gazetelerin taranmasından dolayı, yeter miktarda haber cümlesi tipini elde etmeye uygun olduğu varsayılmıştır. Bulgular ve Yorumları: Türlerine Göre Haberlerin Dağılımı Haber Türü Haber Sayısı Haber Türü Haber Sayısı Haber Türü Haber Sayısı Toplumsal 70 Adlî 11 Politik 22 Üniversite 14 Ġş dünyası 9 Ulaşım 7 Meteoroloji 3 TOPLAM Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter Yazılı Basında Haber Cümlelerinin Analizi Haber ortaklıklarının en fazla toplumsal nitelikli haberlerde bulunduğu görülmektedir. Bunu politik haberler ve üniversitelerle ilgili haberler izlemektedir. Paralel haberlerin hangi tür haberde yoğunlaştığı çalışmanın konusunu oluşturmadığından bu tablo hatalı haber ve haber cümlelerinin hangi tür haberlerde yoğunlaştığını anlamada yardımcı olacaktır. Yukarıdaki tabloda yer alan çeşitlilikteki haber cümlesinin yaklaşık %57’sinde (78 haber) alan yazınından derlenen haber cümlesi ve gövdesi kriterlerine uygunluk bulunmadığı tespit edilmiştir. Gazetelerin Hatalı Haber Cümlesi Oranları Elde edilen paralel haber toplamı Hatalı haber sayısı A Gazetesi 29 18 B Gazetesi 28 13 C Gazetesi 36 26 D Gazetesi 29 15 E Gazetesi 14 6 Tabloda gazetelere karşı öznel bir tutumla yaklaşmış olma yargısından imtina edildiği için ve ayrıca çalışmanın amacı herhangi bir gazetenin haber cümlesi yanlışlarını ortaya koymak olmadığından gazete adları verilmemiştir. Gazeteler arasında hatalı haber cümlesi oranları bakımından önemli farklılıkların bulunduğu anlaşılmaktadır. E gazetesinin hatalı oranı %42’de kalırken C gazetesinin hatalı haber oranının yaklaşık % 72’ye ulaştığı görülmektedir. Haber profesyonelliği ile bir gazetenin satış miktarı arasındaki ilişkinin ne olduğunu bilmiyoruz; ancak, yüksek miktarda satışı bulunan bir gazetenin %72 gibi yüksek bir oranda kusurlu haber sunması, beklenen bir durum değildir. Toplumsal nitelikli 70 paralel haberin %55’inde hata tespit edilmiştir. Bu rakam, toplam paralel haber/hata oranına uygundur. Ancak, bu tabloda dikkatimizi, “iş dünyası” ve “üniversiteler” ile ilgili haberler çekmektedir: Ġş dünyası paralel Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter Selcen ÇİFCİ haberlerinin yaklaşık %88’inde kusur bulunmaktadır. Üniversite haberlerinin haber cümlelerinde ve haber gövdelerinde rastlanan hata oranı da, iş dünyası haberlerindeki kadar olmasa bile, politik haber cümlelerindeki hata oranını (%54) aşarak önemli bir ölçüye ulaşmıştır: % Hata türlerinin tek tek ayrıntılı bir analizi yapılmamıştır; ancak buradaki hataların büyük çoğunluğunun “Ne zaman?” sorusuna cevap verilmemiş olmasından kaynaklandığı gözlemlenmiştir. Temel haber cümlesi kipinin dışına çıkılarak yapılan hataların ise daha çok belirsiz geçmiş zamanla kurulan cümlelerden kaynaklandığı anlaşılmıştır; bunların ise aslında çoğunluğu hata kapsamında değerlendirilmeyebilir; çünkü, bu kiple kurulan cümlelerin bir kısmının, “ifade kesinliği”ni bozmadığı gözlemlenmiştir. Kaynak göstermeme hatalarının ise bir kısmı kaynak habercinin belirtilmemesinden, kalan kısmı ise haberin gövdesinde bilgiyi kimlerin verdiğinin belirtilmemesinden kaynaklanmaktadır. Bu hata türünün oranı çok yüksek görünmese de metnin içeriğine ciddi zarar verebileceğinden, önemli sayılmalıdır. Adlî Haberler Hata Türü f Hata Türü f 5N+1K kuralına uymayanlar - Temel haber cümlesi kipinin dışına çıkanlar - Bilinmeyen kelime kullanma - Habere kaynak göstermeme (Haberi 2 derleyenin belirtilmemesi ve/veya haber gövdesinde kaynağı belirtmeme) Haber cümlesine öznellik katma - Süslü ve gösterişli haber cümlesi kullanma 1 Haber gövdesinde karşıt görüşe yer vermeme - Haber cümlesinde abartılı ifade kullanma Kesinlik taşımayan haber cümlesi kullanma 1 TOPLAM 4 Adlî konularda belirlenebilen paralel cümlelerin sayısı oldukça azdır. Bunların üzerinden herhangi bir yorum yapmak sağlıklı olmayabilir; ancak, burada 5N+1K hatasına rastlanmaması dikkatimizi çekmektedir. Buna uygun olarak politik içerikli haber cümlelerinde abartılı ifadelere yer verilmesi dikkatimizi çekmektedir; bunda gazetelerin siyasî taraftarlıklarının rol oynadığı düşünülmektedir. Kullanılan abartılı ifadeler, bir siyasi grubun desteklenmesi amacına yönelik olarak görülmektedir. “Haber cümlesine öznellik katma” hatasını da “abartılı ifade kullanma” ile birleştirmek yanlış olmayacaktır. Bu durumda, propaganda üslubu taşıyan ifadeler daha da yoğunlaşacaktır. Üniversite Haberleri Hata Türü f Hata Türü f 5N+1K kuralına uymayanlar 3 Temel haber cümlesi kipinin dışına çıkanlar - Bilinmeyen kelime kullanma - Habere kaynak göstermeme (Haberi 1 derleyenin belirtilmemesi ve/veya haber gövdesinde kaynağı belirtmeme) Haber cümlesine öznellik katma 3 Süslü ve gösterişli haber cümlesi kullanma 1 Haber gövdesinde karşıt görüşe yer vermeme 2 Haber cümlesinde abartılı ifade kullanma 1 Kesinlik taşımayan haber cümlesi kullanma 1 TOPLAM 12 Üniversite haberlerine karşı gazetelerin çok duyarlı oldukları görülmüştür. Ġlgili haberler az sayıda olmakla birlikte paralel haber olma özelliği çok yüksek bulunmuştur; “koridorda ıslık çalan profesör” haberi, taranan beş gazetede de paralel haber olarak yer almıştır. Politik nitelikli haberlerde olduğu kadar olmasa da burada da propaganda izlerine rastlanmaktadır. “Öznellik”, “karşıt görüşe yer vermeme”, süslü ve gösterişli haber cümlesine yer verme” aynı kapsamda düşünüldüğünde haber hatasının bir noktada yoğunlaştığı görülmektedir. Burada toplam dokuz haberin yedisinde 5N+1K kuralına uyulmadığı görülmektedir; bunların da tamamına yakını “Ne zaman?” sorusuna yer verilmemesidir. Aynı hata türüne, diğer haber gruplarında da sık rastlanmıştır. Ġş dünyası haberlerinde yoğunluk kazanması, dikkatli bir okuyucuya kötü bir reklam metnini düşündürebilir. Dolayısıyla, bu rakamlar üzerinden değerlendirme yapılamaz. Paralel Haberlerde Hiç Rastlanmayan Hata Türleri Az sayıda sıfat ve zarfla tasvir edilmiş olma Gramer bakımından “olumlu cümle”lerle kurulma Yalın ve olabildiğince kısa olma Doğruyu yansıtma Özne ile yüklemi birbirine yaklaştırma Soru cümleleriyle sunmama Okuyucunun ilgisini çekme Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter Yazılı Basında Haber Cümlelerinin Analizi Yukarıdaki hata türlerine alan yazınında tanımlanmakla birlikte taranan paralel haberlerde hiç rastlanmamıştır. Bu hata türlerinden bazıları, araştırmacı tarafından kontrol edilemeyeceği için haber cümlesi taramada dikkate alınmamıştır. Bunlar, “doğruyu yansıtma” ve “okuyucunun ilgisini çekme” kriterleridir. Diğer beş hata türüne rastlanmamış olması, habercilik adına değerli ve olumlu bir kayıttır. Sonuç ve Toplu Değerlendirme: En yüksek tirajlı beş ulusal gazetenin on günlük nüshalarının taranması sonucunda paralel haber elde edilmiştir. Tespit edilen paralel haberler nitelik bakımından şu ana gruplar altında toplanmıştır: Toplumsal nitelikli olanlar, politik olanlar, adlî haberler, iş dünyası haberleri, üniversitelerle ilgili haberler, ulaşım haberleri ve meteoroloji haberleri. Bu haberler, alan yazınından belirlenen haber cümlesi ve gövdesiyle ilgili on altı kritere göre değerlendirilmiştir. Kriterlerin dokuzuyla ilgili hatalı haber tespit edilirken, yedi kriter bakımından hiçbir hataya rastlanmamıştır. En çok hatalı haber toplumsal nitelikli olanlarda (39 hata), en az hata ise adlî haberlerde, ulaşım ve meteoroloji haberlerinde görülmüştür. Hata türleri bakımından incelendiğinde ise çok sık karşılaşılan 5N+1K hataları dikkatimizi çekmiştir (39 hata); bunu, haberin kaynağını açık belirtmeme hataları (19 hata) izlemektedir. Az sayıdaki politik haberde, üniversite ve iş dünyası haberlerinde öznelliğin, abartı ve süslü ifadelerin yüksek oranlarda görülmesi anlamlı bulunmuştur. Gramerle ilgili bazı hataların hiç görülmemesi (yalın ve kısa cümle kurmama, yapıca olumlu cümle kurmama, soru cümlesiyle haber başlığı oluşturmama gibi), bazılarına da çok az rastlanması (temel üç kipin dışına çıkma, çok sayıda sıfat ve zarfla betimleme cümlesi kurma, cümlenin kesin bir yargı taşımaması gibi) olumlu bir sonuç olarak kaydedilmiştir. Haber cümlelerinin ve gövdelerinin taşımamaları gereken nitelikler bakımından daha detaylı çalışmalarla incelenmesi gereği ortaya çıkmaktadır. Özellikle, hata türlerinden her birisinin ayrı bir çalışmaya konu edilmesi gerekmektedir. Böylece, hatalı haber cümlesi kurma ve haber gövdesi oluşturma nedenleri de aydınlatılmış olacaktır. Tarama Tarihlerine Göre Paralel Haberlerin Listesi (Haber Başlıklarıyla) Tarihli Paralel Haberler Milliyet (Turşucu fuhuş Posta (ÖLÜMÜNÜ şebekesi kurmuş) YAZDI) Toplumsal Adliye Posta (Turşucuda kirli işler) Milliyet (Çeber, Yaklaşan ölümünü anlatmış: Sabah (Turşucuya fuhuş İşkence altında son baskını) mektup! Tarihli Paralel Haberler Sabah (YÖK Genel Kurulu‟na Sabah (YÖK bahçesinde jet hızıyla atama) ceylan besleyecek) Üniversite Üniversite Posta (Türban savunucusu Posta (Bu poz Başbakan‟ı YÖK‟e atandı) kızdırabilir! Tarihli Paralel Haberler Hürriyet („Yumuşaklık‟ Hürriyet (Çöp evde rekortmeni İpek Kağıt, yaşayan çocuklar koruma milyon dolar yatıracak) altında) Toplumsal Ġş dünyası Milliyet (İpek‟e yaş günü Milliyet (Üç kardeş çöp hediyesi) evde yaşıyordu: Buna yürek dayanmaz!) Posta (Kendisi tatlı dünyası acı) Milliyet ( milyon aboneyi Posta (Şehidin ailesine konuşturuyor) şoku) Posta (Vodafone sürpriz Milliyet (Şehit ailesine Toplumsal Ġş dünyası yaptı) intihar şoku) Hürriyet (Vodafone, Hürriyet („Şehit‟ dendi milyar TL yatıracak, fiyatta intihar çıktı) „ölümcül indirim‟ yapmayacak) Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter Yazılı Basında Haber Cümlelerinin Analizi Tarihli Paralel Haberler Posta (Rabbim Cleveland Hürriyet (Kol kola girme Adliye dedi) cezası) Politik Hürriyet (Allah‟tan yardım Posta (Hakemden „Kol istedim Cleveland içime kola girin‟ cezası) doğdu) Posta (Evde kan izleri) Toplumsal Hürriyet (Ekip kurduk onu arıyoruz) Tarihli Paralel Haberler Hürriyet (Obama Sürprizi) Milliyet („Ilımlı İslam‟ tanımına NO!) KISKANDIRDI: Komşu çatladı!00) Dr. Korkmaz Alemdar, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. AKYOL, Hayati (), Türkçe Öğretim Yöntemleri, Kök Yayıncılık, Ankara. BANAR, Seçil (), Türkiye‟de Haber Verme İşlevinin Kişilik Hakları ve Etik Yaklaşımla Değerlendirilmesi, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 15, s BURNS Paul C., ROE Betty D., ROSS Elinor P., Teaching Reading In Elementary Schools, Houghton Mifflin Company, Boston CEMĠLOĞLU, Ġsmet (), Yüzyıla Ait Bir Kısas-ı Enbiyâ Nüshası Üzerine Sentaks İncelemesi, TDK Yay., Ankara. DEVRĠM, Hakkı (), Reyhan Gürtuna‟nın Şapkaları, Radikal Gazetesi, 10 Mart. funduszeue.info?haberno=) DUMANLI, Ekrem (), Haber Kılavuzu, Zaman Kitap, Ġstanbul. DUMANLI, Ekrem (), Medya, Zaman Kitap, Ġstanbul, 3. Baskı. ERGĠN, Akif (), Öğretim Teknolojisi-İletişim, Anı Yayıncılık, Ankara, 2. Baskı. ERGĠN, Muharrem (), Türk Dil Bilgisi, Boğaziçi Yayıncılık, Ġstanbul, Baskı. KILIÇ, Filiz (), Kırgız Türkçesinde Algısal Delile Dayalılık, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 1, Mart. KÖSTEKÇĠ, Mehmet (), Üniversite Öğrencilerinin Cümle Hataları Üzerine Bir Analiz Çalışması, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Mehmet Önal, Gazi Üniv. Sosyal Bil. Enst., Türkçe Eğitimi Bilim Dalı. MORA, Necla (), Medya Çalışmaları, Medya Pedagojisi ve Küresel İletişim, Alt Kitap. ÖZDEMĠR, Sevim (), Cubrân Halil Cubrân‟ın “Surâhu‟l-Kubūr” Adlı Hikâyesi, Nüsha, Yıl:2, Sayı:5, Bahar. YÜKSEL, Erkan (), Radyo ve Televizyonlarda Haber Dili ve Haber Yazım Teknikleri, Yerel Medya Eğitim Seminerleri, XII. Yerel Medya Eğitim Semineri, Konrad Adenauer Vakfı, Nisan Adana. YÜKSEL, Erkan (), Hangi Haber Aktarma Yüklemi Nerede Kullanılır? funduszeue.info?sid= Türkçe Sözlük (), Türk Dil Kurumu Yayını, Ankara. funduszeue.info, ( ) funduszeue.info, (). Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter

Haber yazma uygulamalarına yeni başlayanların karşılaştıkları en büyük güçlüklerden birisi, hangi haber aktarma yüklemini nerede kullanacakları sorusudur. Önce &#;açıkladı&#; mı yazmalıyım, yoksa &#;dedi&#; mi? &#;Söyledi&#; yükleminden sonra hangi yüklemi kullanmalıyım? &#;Diye konuştu&#; mu daha doğru, yoksa &#;diye kaydetti&#; mi? Hangi yüklemler, hangi yüklemlerden önce ve hangileri sonra gelmeli?

Bu soruların yanıtları haber yazma uygulamalarına yeni başlayanlar için büyük &#;dert&#; yaratır. Hangi sözün, hangi haber aktarma yüklemi ile biteceğine karar veremeyen muhabir, çoğu zaman aynı yüklemi tekrarlama yanlışına da düşer. Altını çizen kişi, bir sonraki cümlede başka bir şeyin altını çizer. Belirten kişi, bir sonraki cümlenin sonunda da belirtir.

HANGİ YÜKLEMLER DAHA ÇOK KULANILIYOR?

Ülkemizde gazetelerde yayımlanan &#;doğru&#; haberler incelendiğinde &#;daha çok hangi haber yüklemleri tercih ediliyor?&#; sorusuna yanıt aranabilir. Haber aktarma yüklemlerinin önemlilik sıralaması, sanırım haber yazma uygulamalarına yeni başlayanlar için de &#;altın&#; bir rehber niteliği taşır. Kişisel tavsiyem, bu haber aktarma yüklemlerinin bir yere not edilmesi ve haber yazarken bir göz gezdirilmesi&#;

Ülkemizde yayımlanan haberlerde en çok kullanılan haber aktarma yüklemleri &#;açıklamak&#;, &#;demek&#; ve &#;söylemek&#;. Bunlardan sonra ise &#;belirtmek&#;, &#;diye konuşmak&#;, &#;ileri sürmek&#;, &#;vurgulamak&#;, &#;şöyle konuşmak&#; ve &#;anlatmak&#; yüklemleri geliyor.

Dolaylı anlatım tercih edildiğinde ise haber aktarma yüklemlerinin öncelik sıralaması biraz değişiyor. İlk sırada &#;belirtilmek&#; yüklemi ve ardından &#;açıklanmak&#;, &#;bildirilmek&#;, &#;önerisinde bulunulmak&#; ve &#;ileri sürülmek&#; yüklemleri tercih ediliyor.

Şimdi, haber yazımında kullanılan diğer bazı aktarma yüklemleri ile birlikte bu yüklemlerin dilimizdeki anlamlarına bakalım. Bu sayede hangi haber yüklemlerinin hangileri ile yakın anlamlara geldiği ve hangilerini kullanırken bir çeşit &#;yorumda&#; bulunulduğu anlaşılabilir.

HANGİ YÜKLEM NE ANLAMA GELİYOR?

açıklamak: Bir konuyla ilgili gerekli bilgileri vermek, izah etmek; bir sorunla ilgili aydınlatıcı bilgi vermek; bir sözün, bir yazının ne anlatmak istediğini belirtmek, yorumlamak.

belirtmek: açıklamak

işaret etmek: belirtmek, bir şeyi, bir durumu el, yüz hareketleriyle anlatmak, göstermek. 

kaydetmek: Bazı önemli noktaları tespit etmek; belirtmek, söylemek.

söylemek: Düşündüğünü ya da bildiğini sözle anlatmak; bir düşünceyi ileri sürmek, ortaya atmak; haber vermek.

konuşmak: Düşünceyi sözlü olarak anlatmak; belli bir konudan söz etmek.

demek: Söz söylemek; herhangi bir kanıya, yargıya varmak.

dile getirmek: belirtmek, anlatmak, açıklamak, ifade etmek.

anlatmak: Bir konu üzerinde açıklama yapmak, açıklamada bulunmak, bilgi vermek, söylemek.

ifade etmek: anlatmak

bildirmek: Herhangi bir konuda bilgi vermek; anlatmak, ifade etmek.

değinmek: Bir konuyu ele alarak ondan kısaca söz etmek, dokunmak, temas etmek.

ileri sürmek: Bir düşünceyi ya da tasarıyı önermek, serdetmek.

vurgulamak: Vurgu ile söylemek; bir yazı ya da konuşmada sürekli olarak öne sürülen, önemle belirtilmek istenen düşünceye dikkat etmek, belli bir noktayı altını çizerek belirtmek.

altını çizmek: vurgulamak

hatırlatmak: anımsatmak.

eleştirmek: Bir düşünceyi, bir eseri, bir yargıyı inceleyerek doğruluk veya yanlışlığını ortaya çıkarmak ve gerçek değerini belirtmek, tenkit etmek.

suçlamak: Bir kimsenin herhangi bir suç işlediğini öne sürmek, itham etmek.

uyarmak: Bir kimseye bir davranışta bulunmamasını söylemek, ikaz etmek; görevini gereği gibi yapmayan kimseye nasıl davranması gerektiğini hatırlatmak, ihtarda bulunmak.

öneride bulunmak: önermek, teklif etmek.

iddia etmek: Bir iddia ileri sürmek, sözünde direnmek.

savunmak: Herhangi bir saldırıya karşı koymak, saldırıya karşı korumak, müdafaa etmek; hareket ya da düşünceyi söz ve yazı ile doğru, haklı göstermeye çalışmak; yapılan bir suçlamaya ya da ithama karşı kendi haklı gösterecek sebepler ileri sürmek; bir kişiyi desteklemek, ona arka çıkmak.

yorumlamak: Bir yazıyı veya bir sözü yorum yaparak açıklamak, tefsir etmek; Bir olaya, bir duruma bir anlam vermek.

YORUM İÇERENLERE DİKKAT!

Yukarıda sıralanan haber yüklemlerinin sayısını daha da artırmak mümkün. Bunun için &#;haber toplama ve yazma&#; konulu kitaplara bakılabilir. Ancak yukarıda yaptığım sıralama bir çeşit önemlilik sıralamasına da işaret etmektedir. Çünkü doğrudan aktarma yüklemlerinden, daha çok yorum gerektiren ifadelere doğru bir sıralamayı içermektedir.

&#;Değinmek&#; ve &#;ileri sürmek&#; yüklemlerinden başlayarak sıralanan &#;vurgulamak&#;, &#;hatırlatmak&#;, &#;eleştirmek&#;, &#;suçlamak&#;, &#;uyarmak&#;, &#;ileri sürmek&#;, &#;iddia etmek&#;, &#;savunmak&#; ve &#;yorumlamak&#; gibi yüklemler bir anlamda haberi yazan kişinin, yapılan açıklamadan çıkardığı değerlendirme ve yorumlardır. O nedenle bu yüklemlerin tam olarak anlamlarını bilip, yerli yerinde kullanılmasında yarar vardır.

Bunun dışında yukarıdaki yüklemler arasında benzer anlamlar taşıyanların birbirinin yerine kullanılmasında pek de sakınca yoktur. Ancak farklı habercilik anlayışları nedeniyle kullanım tercihlerinde kimi farklılıklar olabilir. Başka bir deyişle kimi yayın organları kimi yüklemlerin kullanılmasına öncelik veriyor olabilir.

İLK CÜMLENİN YÜKLEMİ NASIL OLMALI?

Örneğin bir toplantı, bir konuşma ya da demeç haberini ele alalım. Bu haberin ilk cümlesinin nasıl olması gerektiğini sorgulayalım. Bu türdeki haberlere de &#;açıklama haberi&#; diyelim.

Bir açıklamaya yönelik haberin ilk cümlesi &#;A kişisi şunu açıkladı&#; olabilir. Bununla birlikte &#;söylemek&#; ya da &#;belirtmek&#; yüklemleri de ilk cümlede kullanılabilir. Yine ilk cümlede &#;A kişisi &#;&#;&#; dedi&#; de denilebilir. Haberin en önemli unsuru eğer yapılan açıklamadaki bir söz ise, bu söz en başta verilebilir. Açıklama haberlerinin büyük bir çoğunluğu bu tür sözlerle başlar.

Kimi zaman da açıklama; bir suçlama, bir iddia ya da bir eleştiri de olabilir. Bu gibi durumlarda ise haberin girişinde haberi tanımlayıcı nitelikte haber yüklemleri kullanılabilir. &#;A kişisi B&#;yi suçladı&#; denilebilir.

Dolayısıyla haberi yazarken &#;bu haber ne haberi?&#; sorusunu sormak ve haberin en başına bu açıklamayı &#;haber&#; yapan, en önemli unsurun hangi olduğuna karar vererek, bu unsuru en başta vermekte yarar vardır.

Kimi zaman haberin en önemli unsuru bir olay ve o olaya ilişkin açıklamaya dayanır. Bu gibi durumlarda da söz konusu olayı ilk cümlede belirtmek ve ardından yapılan açıklamayı vermek gereklidir.

Haberin ilk cümlesi genellikle söylenen söz üzerine odaklandığında daha çok &#;dedi&#;, &#;söyledi&#;, &#;açıkladı&#;, &#;belirtti&#; gibi yüklemler tercih edilmelidir. Ardından; kişinin ne söylediği belirtildikten sonra, o kişinin tırnak işareti içinde sözlerine yer vererek &#;diye konuştu&#;, &#;diye kaydetti&#; ya da &#;diye belirtti&#; gibi yüklemler kullanılabilir. Bu yüklemlerin hangisinin tercih edileceği ise metnin genelinde kullanılan yüklemlerle ilişkilidir. Aynı yüklemin ardı ardına tekrar edilmemesi ve tek düzeliğe düşülmemesi gereklidir.

Yine ilk cümlede &#;vurgulamak&#;, &#;hatırlatmak&#;, &#;üzerinde durmak&#;, &#;şu görüşlere yer vermek&#;, &#;şeklinde değerlendirmek&#; ya da &#;sözlerini şöyle sürdürmek&#; gibi yüklemleri kullanmamakta da yarar vardır. Çünkü bunlar daha çok haberin &#;gelişme&#; ya da &#;gövde&#; bölümünde kullanımı tercih edilen yüklemlerdir.

Açıklamaya dayalı haberlerde benim kişisel tercihim, olabildiğince fazla oranda açıklamada bulunan kişinin kendi sözlerine yer verilmesidir. Bu nedenle de öğrencilerime, muhabirin yorumunu gerektiren ya da konuyu yorumlayarak özetleyip anlatmayı içeren yüklemlerden olabildiğince kaçınmalarını tavsiye etmekteyim. Doğrudan açıklama yapan kişinin sözlerinin haber metnine alınması, muhabirin yapabileceği olası yanlış anlaşılmaları da ortadan kaldıracaktır. Daha sonra haber metnini okuyan açıklamayı yapan kişi de haberde kendi sözlerini bulacaktır. Bu nedenle &#;ileri sürmek&#;, &#;suçlamak&#; ya da &#;eleştirmek&#; gibi yüklemleri kullanmak yerine muhabirin söylenen söz ne ise onu vermesinin daha yorumsuz bir anlatım içerdiğini düşünmekteyim.

Haberin ilerleyen cümlelerinde elbette haber aktarma yüklemlerini belirli bir çeşitlilik içinde kullanmak metne zenginlik kazandıracaktır. Aynı yüklemleri mümkün olduğunca ardı ardına tekrarlamamak bu zenginliğin altın kurallardan birisidir. Bir cümle &#;&#; diye belirten A kişisi, &#; olduğunu belirtti&#; diye yazılmamalıdır. Ardı ardına iki cümle, aynı yüklemle bitmemelidir. Bir paragrafta aynı haber aktarma yüklemi, tek düzelik yaratacak bir biçimde tekrar edilmemelidir.

HABER NASIL SONLANDIRILIR?

Son olarak ise, &#;nihayet&#; ya da &#;sonuçlandırma&#; yüklemleri üzerinde durulabilir. Tüm haberler için sonuç paragrafı genellikle geçmiş hakkında bilgi veren ya da geleceği yönelik duyurumda bulunan ya da sonuç yargısı niteliği taşır.

Bir açıklama haberinde de sonuç cümlesinin &#;sonuç yargısı&#; taşıması muhtemeldir. Yarım sayfalık bir haberin son cümlesi, bu nedenle, &#;açıkladı&#; diye bitemez. Çünkü haberde en önemli unsurların başta verildiği ters piramit haber yazım tekniğine göre, haberin konusunu oluşturan açıklanan şeyin en başta verilmesi gerekir. Bu yüklemden sonra bir şeylerin açıklanması beklenir. O nedenle bir haberin son yüklemi &#;açıkladı&#; olmamalıdır.

Eğer bir konuşma ya da açıklamaya dayalı haberlerin son cümlesi aktarma ile tamamlanacaksa, şu yüklemler tercih edilebilir: &#;sözlerine eklemek&#;, &#;diye konuşmak&#;, &#;diye kaydetmek&#;, &#;şunları söylemek&#;.

Bir sonraki yazımda örnek haber metinleri üzerinden konu ele alarak haber yüklemlerinin nerede, nasıl kullanıldığı konusu üzerinde duracağım.