Niçin Ünlü Daralması

Son sesi a veya e olan fiil kök ve gövdelerine, şimdiki zaman eki (-yor) getirildiğinde kelime sonundaki sesli daralır. Bunun sebebi &#;y&#;nin daraltıcı etkisidir:

• söyle-yor>söyl(ü)yor
• anla-yor>anl(ı)yor
• yaşa-yor>yaş(ı)yor
• ar(a) &#; yor >ar(ı)yor
• kan(a) &#; yor >kan(ı)yor
• tuzl(a) &#; yor >tuzl(u)yor
• yakal(a) &#; yor >yakal(ı)yor
• düşl(e) &#; yor >düşl(ü)yor
• anlam(a) &#; yor >anlam(ı)yor
• seçm(e) &#; yor >seçm(i)yor
• temizl(e) &#; yor >temizl(i)yor

Dikkat! Türkçede &#;ye-, de-, ne&#; sözcüklerinin bazı kullanımlarında &#;y&#; kaynaştırma ünsüzünden önceki geniş ünlüde daralma olur. Bunların dışındaki sözcüklerde &#;y&#; kaynaştırma ünsüzünden önceki geniş ünlüde daralma olmaz.

• ye -y &#; ecek > yiyecek
• ye &#; y &#; elim > yiyelim
• de &#; y &#; ecek > diyecek
• ne &#; y &#; e > niye

DOĞRU&#;&#;&#;>&#;&#;YANLIŞ

• bekleyecek -> bekliyecek
• düzenleyecek -> düzenliyecek
• dinleyelim -> dinliyelim
• başlayacak -> başlıyacak
• anlayamadım-> anlıyamadım
• sevmeyeceğim-> sevmiyeceğim

&#;de-&#; ve &#;ye-&#; fiil köklerine gelecek zaman, istek kipi, sıfat-fiil ve zarf-fiil eki getirildiğinde veya başka bir ek getirilip de araya -y- kaynaştırma harfi girdiğinde, bu sesler (a, e) daralarak ı, i, u, ü olur.

• de-yor>diyor
• de-e>diye
• de-en>diyen
• de-e-lim>diyelim
• ye-en>yiyen
• ye-ince>yiyince
• ye-ecek>yiyecek

Not:

1. deyince, deyip örneklerindeki e, yazıda korunur.
2. ne-ye>niye kelimesinde de daralma vardır.

Daralma olumsuzluk ekinin ünlüsü için de geçerlidir.

• kork-ma-yor>korkmuyor,gel-me-yor>gelmiyor&#;

Dikkat! Çok heceli kelimelerde sadece söyleyişte daralma vardır.

• atlayarak (>atlıyarak),
• başlayan (>başlıyan),
• yaşayacak (>yaşıyacak),
• atlamayalım (>atlamıyalım),
• gelmeyen (>gelmiyen),
• gizleyeli (>gizliyeli)&#;

Ünlü Daralması Nedir Örnekler

Şimdiki zaman eki olan -yor eki kendinden önce gelen “a, e” geniş ünlülerini daraltarak “ı, i, u, ü” ye dönüştürür. Bu ses olayına &#;ünlü daralması&#; denir.

Örnekler:
Sızla – yor > Sızlıyor(Eylemin sonunda bulunan “a” geniş ünlüsü “ı” dar ünlüsüne dönüşmüştür.)
Gizle – yor- um > Gizliyorum
Yazma-yor > yazmıyor
Özle-yor > özlüyor
Kapla – yor > Kaplıyor
De– yor > Diyor
Ye – yor – uz > Yiyoruz
Oyna – yor – lar > Oynuyorlar
Dinle – yor – uz > Dinliyoruz
Anla – yor – muş > Anlıyormuşuz
Planla –yor > Planlıyorduk
Bekle – yor – um > Bekliyorum
İzle – yor – uz > İzliyoruz
Süsle – yor – lar > Süslüyorlar
Cevapla – yor – lar > Cevaplıyorlar

• “ye” ve “de”  eylemleri üzerine sesli harf ile başlayan bir ek eklenirken, ek ile arasında “y” yardımcı ses girer. Bu yardımcı sesin daraltma etkisi olduğu için “de” ve “ye”  fiillerinin sonundaki “e” sesli harfi “i” dar ünlüsüne dönüşür.

Ünlü Daralması Örnekler:
De –y – e > Diye ( -y- yardımcı ses )
De –y – eyim > Diyeyim
De –y – en  > Diyen
De–y –erek > Diyerek
De–y –ecek > Diyecek

Ye – y – ecek – iz > Yiyeceğiz ( -y- yardımcı ses )
Ye –y – en – iz > Yiyeniz
Ye –y – erek > Yiyerek
Ye –y – eyim > Yiyeyim
Ye –y– ince > Yiyince

Not: TDK&#;ye göre “de-&#; eylemi -ip ve -ince eklerini aldığında “e” ünlüsü “y” yardımcı sesi almasına rağmen ünlü daralması meydana gelmez.

Not: “ye” ve“de” eylemleri dışındaki sözcüklerde “y” yardımcı sesi almış olması ünlü daralması olacağı anlamına gelmez. Bu türden sözcükler telaffuzda ünlü daralmasına meyilli olduğu için yazarken daralmış olması yazım yanlışları meydana getirir.

Doğru    Yanlış
Dinleyen                    Dinliyen
Ağlayalım                  Ağlıyalım
Cevaplayacak           Cevaplıyacak
Özleyebilir               Özlüyebilir
Planlayacağız           Planlıyacağız

• Dilimizde bütün olumsuzluk eki (“ma, -me” ) “-yor” şimdiki zaman ekinden önce geliyorsa daralmaya uğramak zorundadır.

Örnekler:
Kaç – ma – yor – sunuz > Kaçmıyorlar
Bekle – me – yor-du-k > Beklemiyorduk
Sus – ma – yor – uz > Susmuyorsun
Gör – me – yor – lar &#; dı > Görmüyorsunuz

DİKKAT: Bu konuda öğrencilerin çok sık karıştırdığı durum ise “a, e” ile bitmeyen sözcüğün, “-yor” eki alması esnasında sözcüğün aldığı yardımcı ünlü olan “ı, i, u, ü” ünlülerinin &#;daralma&#; zannedilmesidir. Ünlü daralmasının gerçekleşebilmesi &#;-yor&#; eki sözcüğe eklenmeden önce &#;MUTLAKA&#; &#;a veya e&#; ile bitmesi şarttır.

Ünlü Daralması Olmayan Örnekler

Bak – (ı) – yor >  (ı) kaynaştırma ünlüsüdür ve daralma kesinlikle yoktur. Çünkü sözcük &#;a&#; veya &#;e&#; ile bitmemiştir.
Getir – (i) – yor > (i) kaynaştırma ünlüsü
Sev  – (i) – yor > (u) kaynaştırma ünlüsü
Gör – (ü) – yor > (ü) kaynaştırma ünlüsü

ÜNLÜ DARALMASI TESTİ ÇÖZ

Ünlü Daralması: Türkçede “a, eˮ ünlüleriyle biten eylemlerin
şimdiki zaman (-yor) çekiminde a ünlüsü ı, u; e ünlüsü i, ü olur.
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünlü daralması vardır?
A) Önümüzdeki hafta eve dönüyorum.
B) Sabahları sürekli gazete okuyorum.
C) Onu görünce heyecanla el sallıyordu.
D) O buraya gelince niçin kaçıyorsun?
E) Bana bir şey deyip gideceğini söyledi.

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünlü daralması yoktur?
A) Böyle düşünüyorum diye kimseye hesap verecek değilim.
B) Bu kadar az yemekle bir türlü doymuyorum, demişti.
C) Bunu duyduğum an her şeyi gözümde canlandırıyorum.
D) Yıllardır yollarını gözlüyordu, beklemek onu yıpratmıştı.
E) Kardeşim diğer odada tek başına televizyon izliyor.

Aşağıdakilerin hangisinde ünlü daralması yoktur?
A) Kara bulutlar yaklaşıyor, bizi korku sarıyordu.
B) Şimdi onun yanında olduğumu düşlüyorum.
C) Senin bana olan tepkini bir türlü anlamıyorum.
D) Yanındaki kadına sürekli bir şeyler söylüyordu.
E) Sana diyecek bir şeyim kalmadı, gidebilirsin.

Kişilikleri tamamen fikirden ibaret olan insanların hayali olandan bu kadar çekiniyor(I) olmaları, çok ilginçtir. O niye (II) böyleydi acaba. Başka bir dünyaya ait şeylerden bahsedilmesine katlanamıyordu(III) . Bununla ilgili görüşünü mektupta dile getirmişti ancak bu mektupta yazılanları, yetersiz bulduğu için, on dört defa değiştiriyor(IV) ve yine de yetersiz buluyordu(V). Bu denemelerden geriye sadece iki tanesi bize kaldı; bir üçüncüsünü ise biz cesaret ettik ve burada yayınladık.

Yukarıda altı çizili sözcüklerden hangisinde ünlü daralması vardır?
A) Yalnız I. B) Yalnız III. C) II. ve III. D) III. ve IV. E) II. ve V.

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ses bilgisi kurallarına uyulmamasından kaynaklanan bir yazım yanlışı yoktur?
A) Yanımıza ağlıya ağlıya geldiğinde hiçbir şey anlatmıyordu.
B) Buraya yemek yiyip gelmiştik, o yüzden yemeyeceğiz.
C) Sana bir şey diyince neden yüz ifaden hemen değişiyor.
D) Sözlerimi hep çarpıtıyor, beni dinlemiyeceğini söylüyor.
E) Ona söyliyecek bir şeyim kalmadı, diyerek sızlanıyordu.

Alt Kategoriler:PDF, Ses Bilimi, Yazım Bilgisi ve İmla Kuralları

İçindekiler:

1. Ne için niçin ses olayı?
2. Niye ünlü düşmesi?
3. Peki ses olayı nedir?
4. Niye kelimesinde ünlü düşmesi?
5. Yiyecekte ünlü daralması var mı?
6. Seviyor kelimesinde ünlü daralması var mı?
7. Yiyecekte hangi ses olayı vardır?
8. Bilmiyor ünlü daralması mı?
9. Rengi kelimesinde hangi ses olayı vardır?

Ne için niçin ses olayı?

"Niye Kelimesindeki Ses Olayı sorusunun yanıtı nedir?" Cevap Niye kelimesindeki ses olayı ünlü daralması ve kaynaştırmadır.

Niye ünlü düşmesi?

1- İki heceli ve ikinci hecesinde “ı, i, u, ü” dar ünlüleri bulunan bazı sözcükler ünlü harfle başlayan bir ek aldıklarında sözcüğün ikinci hecesindeki “ı, i, u, ü” dar ünlü harf düşer. Bu duruma ünlü düşmesi adı verilir. Yardımcı fiille birleşen ismin ikinci hecesindeki dar ünlü düşer.

Peki ses olayı nedir?

Pek iyi – peki olmuştur. Buradaki ses olayı hece düşmesidir. ğ, h, ı, l, n, r, y, z sesleri zayıf sesler olduğu için düşme yaşanmıştır.

Niye kelimesinde ünlü düşmesi?

Doğrulanmış Cevap. Merhaba; Niye kelimesinde ünlü daralması vardır. Ne - ye kelimesi ünlü daralması ile Ni - ye olmuştur.

Yiyecekte ünlü daralması var mı?

Cevap: Evet, "yiyecek" sözcüğünde ünlü daralması vardır.

Seviyor kelimesinde ünlü daralması var mı?

Cevabımız : Seviyor kelimesinde ünlü daralması yoktur . Kökümüz " - a , - e " ile bir harfle bitmemiş . O yüzden daralma yoktur . Bir kelime " - a , - e " ile biterse ve " - yor " ekini alsa sözcükteki " -- a , - e " ünlü harfler daralır " - ı , - i, - u , - ü " ye dönüşür.

Yiyecekte hangi ses olayı vardır?

''yiyecek'' sözcüğünde hangi ses olayı gerçekleşmiştir 'yiyecek' kelimesinde ünlü daralması vardır. Çünkü; kök aslında 'ye'dir ve oradaki 'e' harfi daralarak 'i'ye dönüşmüştür. Ünlü daralmasına bazı örnekler verelim.

Bilmiyor ünlü daralması mı?

Cevap: "biliyor" kelimesinde ünlü daralması yoktur. "bil-" sözcüğü geniş ünlüyle bitmediği için bu sözcükte daralma meydana gelmez.

Rengi kelimesinde hangi ses olayı vardır?

Cevap. Selam, Rengi kelimesinde ünsüz yumuşaması bulunmaktadıfunduszeue.infode renk şeklinde yazılan kelimeye ek gelince yumuşamıştır.