Sözcüğün Görevi Sorulursa

AN EXAMINATION AND EVALUATION STUDY ON MUYESSIRETU’L-ULÛM STRUCTURED ABSTRACT In this essay written by us, we examined the grammar book named by Müyessiretü’l-Ulûm, according to the currently grammar works, which is written by Bergamalı Kadri for to be presented to İbrahim Paşa who is the vizier of Sultan Süleyman I. In our study Bergamalı Kadri's approach to grammar handled in an objective way and after the evaluation it has been made on these approaches. In this work, we used the book in which is written by Esra Karabacak in 2002 and issued by Turkish Language Institution. Near that book we profitted from the work of Besim Atalay which is issued in 1946 by the name of “Müyessiretü’l-Ulûm (Tıpkıbasım-Çaviriyazılı Metin ve Dizin), and we profitted from the opinions of Besim Atalay about this book and the author of it. We can see that the Müyessiretü'l-Ulûm was created according to the rules of Arabic grammar. In this case, we reach the conclusion that Bergamalı Kadri is dominating both Turkish and Arabic grammar rules. In addition, sometimes the author's comparison on the Persian language with our language shows that he also have information about Persian language. Müyessiretü'l-Ulûm's most important feature is being the oldest Tuskish grammar book known which is written in the Anatolian area. In the last part of the book, presenting the grammar rules practically by using examples from a designated gazal is also an important feature of this book which makes it different. Müyessiretü’l-Ulûm is the first grammar book in Turkish which is written in Anatolian area. This book is very important by giving the grammar rules of Turkish language in Turkish. At the period of this book was written, the science language was Arabic. According to this situation, most of the scientific books in grammar area and also in the other areas were written in Arabic. From this point of view, the author of this book, Bergamalı Kadri was a person who has a deep main language love and a foresightful person. The sentences like ““Görilsün ki Türkî dilde ne kadar fesâhat, belâgat vardur…” which were told by author for Turkish are also proves his main language love. Separately creating a book in Turkish in this period when people use Arabic and Persian at madrasas shows the author’s sensitivity about his main language. As a result of our examination on Müyessiretü’l-Ulûm, we think that this book was written by adopting toArabic grammar books. In the same way we see that the arrangement of book and the subjects in it were also planned according to Arabic grammar rules. We think that writing the grammar of a language by trying to use the rules of another language causes some differences between the grammar book and the language which the book written in it. While the grammar of our language is being constructed, our point of departure must be idea and emotion; it must not be shape as in Arabic (Karahan, 2013, s.71-79). But if we consider the circumstances of the period this book was written, criticising this book by this way will be an incorrect approach. We can say that phonetics subjects were examined superficially in this book. All of the subjects about phonetics were given under other headlines. The main cause of this situation is taking Arabic grammar rules as a model by writing this book. Because Arabic and Turkish languages don’t resemble each other as phonetics construction and word creating methods. In the same way the author’s classifying a word as ‘idgâm’ which is the truly example of phonetics consonant becoming double, shows this situation clearly. Author's both issues should morphologic elements of a sentence in his classification on the departure of the Arabic suggests that this work still has bases in Arabic grammar book created by taking samples. However, in assessing their own work and the work of each period should not be ignored when assessing the conditions of the period. Müyessiretü'l-Ulum is an exceptional work between works written in its own time. Author's ideas put forward for the language learning is noteworthy. Bergamali Kadri's "Her tâife kendü lügâtı kâidesin tiz anlar; sonra sâir lügâtleri kendü lügâtine kıyâs idüp sehl zamânda çok iz’âna yitişür" as that phrase indicates that he has important ideas on the teaching of language. It also works to show examples used during explanations, methods such as questions and answers also revealed that the extent equipped on the author's language teaching. As a result, the importance of the work on this important feedback as well as the knowledge of both languages so we can call Bergamalı Kadri as a visionary linguist and a pioneer of grammar writing in Anatolia field. We hope to see many works and more valuable works on this distinguished book of Bergamali Kadri, Müyessiretü'l-Ulum in the future. Key Words: Müyessiretü’l-Ulûm, First Grammar Book of Turkish, Grammar Examination.

Sözcüğün türü, görevi, işlevi, çeşidi sorulursa sözcüğün isim mi, zarf mı, sıfat mı, zamir mi ,edat mı olduğuna bakılacağını

Sıfatların isimleri, zarfların genellikle fiilleri nitelediğini (güzel kız: sıfat; güzel konuş: zarf )

Sıfatların mutlaka ilgili olduğu isimden önce gelmesi gerektiğini (kötü insan: sıfat)

-in tamlayan ekinin yerine bazen -den ekinin de kullanılabileceğini (aşağıdakilerden )

Takısız isim tamlamalarında iki unsurun da ek almadığını tamlananın neye benzediğini ya da neyden yapıldığını, ayrıca sıfat tamlamalarıyla karıştırmamak için araya “den” ya da “gibi” getirmemiz gerektiğini (altın (dan) yüzük ,ipek (gibi) saç ) Takısız isim tamlamalarıyla niteleme sıfatlarını birbiriyle karıştırmayın, niteleme sıfatlarının arasına “gibi” “den” getiremezsiniz. (yorgun adam: sıfat tamlaması )

Niteleme sıfatlarının önündeki isim düşerse sıfatın adlaşmış sıfat olduğunu (kötülerle arkadaşlık yapmayın: adlaşmış sıfat)

Yüklemi ek-eylem almış fiilimsiden oluşan cümlelerin isim cümlesi olduğunu (Tek amacım, sizleri gelecekte iyi yerlerde görmek)

İsmin -e , -de ,-den hal ekleriyle biten öğelerin genellikle dolaylı tümleç olduğunu, ismin -i haliyle biten öğenin her zaman belirtili nesne olduğunu, 3. tekil iyelik ekiyle (-(s) i) biten öğenin özne olduğunu ( yolda gördüm: dt ) (bahçeyi gezdim: b.n) (babası geldi: öz.)

-den ekiyle biten öğe cümleye bir sebep anlamı katarsa o öğenin zarf tümleci olduğunu (hastalandığından gelemedi: zt)

-de ve -den çekim eklerinin sıfat tamlaması kurduklarında yapım eki özelliğini kazandığını (sıradan insanlar, candan arkadaşım, gözde öğrenci: önündeki isme “nasıl” sorusunu yöneltebiliyoruz öyleyse altı çizili ekler sıfat yapmıştır ve bu yüzden artık yapım ekidir.)

İyelik eklerinin bir ismin sonuna gelerek onun kime ait olduğunu bildirdiğini, iyelik eklerini daha kolay bulabilmek için ismin başına “benim, senin, onun, bizim, sizin, onların” getirebileceğimizi (kitabım, yavru..)

İyelik eki almış bir isimin başında iyelik zamiri (benim, senin, onun.) kullanılmamışsa bunların tamamının “tamlayanı düşmüş isim tamlaması” olduğunu (pantolonum, babası.)

Her – im ekinin aynı ek olmadığını (telefonum nerede?:1.tekil iyelik eki “benim telefonum”, çok iyiyim: ekfiilin geniş zamanı; çünkü isme gelmiş ve onu yüklem yapmıştır, bizim çocuklarımız: tamlayan eki, ölümden korkma: fiilden isim yapım eki yanına geleceğim: Şahıs ekidir, bütün şahıs ekleri mutlaka kip ekinden sonra gelir.)

İsim (ad) tamlamalarında ilk sözcüğe tamlayan ikinci sözcüğe tamlanan dendiğini (yüreğinin sesi )

tamlayan t.nan

İsim tamlamalarında tamlayanla tamlananların yer değiştirebileceğini (içini gıdıklıyordu bütün erkeklerin);

t.nan                              tamlayan

Belirtili isim tamlamalarında her iki unsurun da ek aldığını ve tamlanana “neyin, kimin” sorularını yöneltebildiğimizi (bahçenin kapısı: neyin kapısı) belirtisiz isim tamlamalarında sadece tamlananın 3.tekil kişi iyelik eki aldığını tamlayanın hiçbir ek almadığını ve hem daha kolay bulabilmek hem de sıfat tamlamalarıyla karıştırmamak için tamlanana “ne” sorusunu sorduğumuzu (bahçe kapısı: ne kapısı?)

Belirtili ad tamlamalarında araya sıfatların girebileceğini ya da tamlayanın sıfatlarla nitelenebileceğini (Sütçü İmam’ın kahraman torunları )

Bir ismin birden çok sıfatının olabileceğini (zeki, çalışkan, dürüst, bir öğrenciydi)

Kurallı birleşik sıfatların , “-lı, -li” eki almış sıfat tamlamalarının ismi nitelemesiyle ve sıfat tamlamasında isimle sıfatın yer değiştirmesi ve isme getirilen t.k. iyelik ekini almış söz grubunun ismi nitelemesiyle oluştuğunu (uzun saç: sf. Tm. – uzun saçlı erkek: birleşik sıfat; bozuk yol: sf. Tm. – yolu bozuk köy: birleşik sıfat)

Belirtisiz isim tamlamalarının da sıfat olarak kullanılabileceğini (altın sarısı saç)

Zamirlerle de isim tamlaması kurulabileceğini (benim üniversitelerim, senin dünyan, kendi insanlarımız, kimin nesi)

Geçişli fiillerin yani neyi, kimi sorularını yöneltebildiğimiz fiillerin kılış fiili (atmak, delmek, açmak), Bir hareket bildiren, geçişsiz olan ve hareketin kişinin kendi isteğiyle gerçekleştiğini ifade eden fiillere durum fiili (yürümek, güldü, oturmuş), Bir hareket bildirmeyen, eylemin kişinin kendi isteği dışında gerçekleştiğini ifade eden ve geçişsiz olan fiillere oluş fiili (kararmak, sararmak, solmak, büyümek)dendiğini

Fiil kiplerinin haber kipleri (-di, -miş,-yor, -ecek , -ar,-mez) ve dilek kipleri (-ayım, -alım, -a ,-malı, emir ekleri) olmak üzere ikiye ayrıldığını

Basit zamanlı fiillerin tek; birleşik zamanlı fiillerin iki kip eki aldığını (gelmiş: basit zamanlı – gelmişti: birleşik zamanlı)

Bir fiil birleşik zamanlı ise orada mutlaka bir ek-fiilin olduğunu (çalışmalıymışım -çalışmalı imişim)

Bir cümlede eğer isim soylu bir sözcük yüklem olmuşsa orada mutlaka bir ek-fiilin olduğunu (sınıf temizmiş, her şeyim sensin, bu yaptıklarım senin içindi, o da iyidir.)

Fiil çatısı denince, fiillerin özne ve nesneye göre aldığı durumun sorulduğunu

Öznesine göre fiil çatısının etken, edilgen, dönüşlü, işteş olarak dört grupta incelendiğini;

Bir fiilin edilgen olabilmesi için mutlaka “-l ,-n” çatı eklerini alması gerektiğini ve öznesinin (eylemi yapanın) belli olmaması gerektiğini (Sokaklar temizle-n-di) (kim tarafından temizlendi? Cevap yok)

Bir fiil edilgen çatılı ise öznesi mutlaka sözde öznedir. (çaylar içi-l- di ) (çaylar: sözde öznedir)

Bir fiilin dönüşlü olabilmesi için “-l, -n” çatı eklerinden birini alması, öznenin belli olması ve kendi kendine olma anlamı vermesi gerektiğini (kadın aynanın karşısında süsle-n-di ) (kadın: gerçek özne)

Bir fiilin işteş çatılı olabilmesi için “-iş” çatı ekini mutlaka alması, öznenin en az iki kişi olması ve eylemin birlikte ya da karşılıklı yapılma anlamı vermesi gerektiğini (çocuklar döv-üş-tü: karşılıklı – kadınlar gül-üş-tü: birlikte)

Etken fiillerin öznesinin belli olduğunu yani öznesinin gerçek olduğunu ve “-l , -n ,-ş” çatı eklerinden birini almaması gerektiğini ( çocukları dövdü)

Fiillerin nesnesine göre “geçişli, geçişsiz, oldurgan, ettirgen” olduğunu,

Bir fiillin başına “onu” zamirini getirebiliyorsak o fiilin geçişli, getiremiyorsak geçişsiz olduğunu (“sevdi” geçişli bir fiildir; çünkü “onu sevdi” diyebiliriz.) (“oturdu” geçişsiz bir fiildir çünkü “onu oturdu” diyemiyoruz. Yani geçişliler nesne alabilirken geçişsizler alamıyor.)

Geçişsiz bir fiilin “-r , -t ,-tır” ekleriyle geçişli yapılabileceğini ve geçişsizken geçişli yapılan bu fiillere “oldurgan” fiil dendiğini (adamı öl-dür-dü)

Çekim eklerinin sözcüğün anlamını ve türünü değiştirmediğini, adlara gelen çekim eklerinin durum ekleri, iyelik ekleri, çoğul eki, tamlayan eki; fiile gelen çekim eklerinin ise kip ve şahıs ekleri olduğunu

İkili kökün (ortak kök, kökteş) anlam değişikliği olmadan hem isim hem fiil kökü olarak kullanılabilen kökler olduğunu (Boya aldım: isim) (evi boyamış: fiil ), “Ortak köklü” sözcüklerle “sesteş, eşsesli” sözcüklerin farklı olduğunu, sesteş sözcükler arasındaki ses benzerliğinin tesadüfi olduğunu ve aralarında hiçbir anlamsal bağ olmadığını oysa ortak köklü sözcüklerde anlamsal bağ olduğunu ( Gül: “Gül.” dedi bülbüle: Bu cümlede geçen ilk “gül” sözcüğü isimdir, ikincisi ise fiildir; dikkat ettiyseniz aralarında hiçbir anlamsal bağ yok, öyleyse bunlar sesteş)

İkilemelerin ve edat öbeklerinin de sıfat, zarf, isim olarak kullanılabileceğini ( çocuk gibi ağlıyordu: edat öbeği zarftır.

Deste deste para: ikileme sıfat görevindedir)

Cümle öğelerine ayrılırken önce yüklemin tam ve doğru olarak bulunması ve hemen ardından yükleme “kim, ne” sorularını yönelterek öznenin bulunması gerektiğini, özne bulunmadan nesnenin bulunmaması gerektiğini; cümlenin öğeleri bulunurken isim tamlamalarının, sıfat tamlamalarının, deyimlerin, ikilemelerin, birleşik sözcüklerin bölünemeyeceğini

Geçişli fiillerin “-t, -tır, -r” ekleriyle yeniden geçişli yapılarak geçişlilik derecesinin artırılabileceğini ve bu tür fiillere “ettirgen” çatılı fiiller dendiğini(Bir de kitap al-dır-dı)

Anlatım bozukluğu sorularında;

Cümlenin dil bilgisi kurallarına uygun olup olmadığına,

Ortak öğelerden kaynaklanan bir yanlışlığın olup olmadığına,

Tamlama yanlışlarına.

Sıfat-fiil, zarf fiil ve isim fiil eklerinin üçüne birden fiilimsi (eylemsi) dendiğini (sıfat-fiil ekleri: an-ası-mez-ar-dik – ecek -miş); (zarf-fiil ekleri:-arak, -ıp ,-madan, -ınca, -dıkça ,-dığında…); (isim fiil ekleri:- ma ,-ış ,-mak)

Duru cümlenin içinde gereksiz sözcük bulunmayan cümle olduğunu

Akıcı cümlenin kolay okunur, anlaşılır bir cümle olduğunu

Her “-acak, -mez , -ar ,-miş” eklerinin sıfat fiil olmadığını, sıfat-fiil olabilmesi için genellikle sıfat tamlaması kurması gerektiğini, söz konusu ekler eğer temel cümlede fiili yüklem yapmışsa zaman ekleri olduğunu ( geçmiş günleri yâd ettik: sıfat fiil eki) (günler ne çabuk geçmiş: geçmiş zaman eki)

Bir cümlede kaç tane fiilimsi varsa o kadar yan cümle olduğunu (bir gülüşün ölmem için yetecek: iki fiilimsi eki olduğu için iki yan cümle vardır.)

Bir cümlede eğer fiilimsi varsa o cümlenin girişik birleşik bir cümle olduğunu ve cümle yapısına göre sorulursa önce şıklarda fiilimsi olup olmadığına bakacağımızı (gülerek yanıma geldi: girişik birleşik bir cümledir; çünkü -erek fiilimsi ekini almıştır. )

Birleşik fiillerin iki fiilin birleşmesinden ( öpüver, bakakaldı, yapabil), bir isimle bir yardımcı fiilin birleşmesinden ( mutlu olmak, fark etmek, emretmek, etkili kılmak.) ya da deyimin cümlede yüklem olmasıyla (baltayı taşa vurdu) oluştuğunu

Fiil kipinde anlam kaymasının bir zaman ekinin ya da dilek kipinin bir başka zaman eki ya da dilek kipi yerine kullanılması olduğunu ( Sabahları yürüyorum (yürürüm) ,Nasrettin hoca eşeğe ters biner (binmiş) )

Yapım eki almamış sözcüklerin basit (geldi, çaylar, seviyorum.), yapım eki almış sözcüklerin türemiş ( taşlık, ışık, sevgi.) olduğunu

Yapım eklerinin sözcüğün anlamını ve türünü değiştirdiğini (uç-ak, göz-lük, çiz-gi. )

Yalın cümlenin söz sanatlarından arınmış cümle olduğunu

Ara sözlerin iki virgül, iki kısa çizgi arasında söylenen açıklama niteliğinde bir söz olduğunu ve ara sözün cümleden çıkartıldığında cümlenin anlamının bozulmadığını (Ayşe, evin en büyük olanı, dün gelin oldu.)

Ara sözün görevi sorulduğunda aslında cümlenin hangi öğesini oluşturduğunun sorulduğu (Yukarıdaki cümlede ara söz özne görevindedir.)

Eksiltili cümlenin yüklemi söylenmemiş cümle olduğunu (Karşımıza birdenbire çıkan bir deniz.)

Cümlenin kuruluşuna (dizilişine) göre ya kurallı (düz) ya da kuralsız (devrik) olduğunu, yüklemi sondaysa kurallı, sonda değilse devrik olduğunu (Yarın size geleceğim: kurallı)

(Yarın geleceğim size: devrik)

Bir cümlenin yükleminde, “-me, -ma, -mez, -maz, -sız, -siz ekleri ya da “yok” , “değil” sözcükleri varsa o cümlenin olumsuz bir cümle olduğunu

Sözcüklerin yanlış yazılmasının, sözcüklere getirilen eklerin yanlış olmasının yazım yanlışı olduğunu

Özel isimlerin hepsinin büyük harfle başlaması gerektiği; aksi taktirde bir yazım yanlışlığı yapılmış olacağını (Yaban, Milliyet gazetesi, Karabaş, Meydan Mahallesi, Kenan)

“f,s,t,k,ç,ş,h,p” sert ünsüzleriyle biten bir sözcüğe “c,d,g” yumuşak ünsüzüyle başlayan bir ek getirildiğinde bu ünsüzler eğer “ç,t,k”ye dönüştürülmezse orada bir yazım yanlışı yapılmış olacağını ve bu dönüşümden sonraki ses olayına ünsüz benzeşmesi (sertleşmesi) dendiğini (kitapçı: yanlış-kitapçı: doğru ve aynı zamanda bir ünsüz benzeşmesi vardır.)

“p,ç,t,k” sert ünsüzlerle biten kelimelere ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde bu ünsüzlerin yumuşadığını buna da ünsüz yumuşaması dendiğini, özel isimlerde bu yumuşamanın olmadığını ( ağaç -ı ~ ağacı, Zonguldak’ı )

Özel adlara, sayılara, kısaltmalara getirilen çekim eklerinin kesme işaretiyle ayrılması gerektiğini; aksi taktirde bir yazım yanlışlığı yapılmış olacağını (Ayşe’yi, TDK’nin,5’te)

Bağlaç olan “de ,da”nın ayrı yazıldığını ,kesinlikle “te,ta” biçimi olmadığını, cümleden çıkartıp cümleyi yeniden okuduğumuzda cümlenin yapısının bozulmadığını (Sana kitap da alacağım.)

Özel isimden sonra gelen “de ,da” bağlacının kesinlikle kesme işaretiyle ayrılmayacağını( sizinle Ahmet de gelecekti.);

“ki”nin çekimli bir fiilden sonra geliyorsa bağlaç olduğunu ve mutlaka ayrı yazılması gerektiğini (Duydum ki unutmuşsun gözlerimin rengini.)

“ki” eklendiği isimi sıfat yapmışsa yani önündeki isme “hangi” sorusunu yöneltebiliyorsak o -ki’nin sıfat yapan “-ki” olduğunu, sıfat yapan -ki’lerin genellikle -“da ,-de” ekinden sonra geldiğini ve bitişik yazıldığını (duvardaki resim: hangi resim; üzerindeki elbise: hangi elbise? )

“ki” eğer bir ismin yerini tutmuşsa ve “ki” den sonra “ler” çokluk ekini getirebiliyorsak o “ki”nin ilgi zamiri olduğunu ve bitişik yazılması gerektiğini (Seninki geliyor ~ Seninkiler)

“ mi” soru edatının her zaman ayrı yazıldığını, hangi öğeden sonra geliyorsa o öğeyi buldurmaya yönelik olduğunu,- ma ,-me olumsuzluk ekinin darlaşmış biçimiyle karıştırmamak gerektiğini (Siz mi geleceksiniz? :soru ekidir ve özneden sonra geldiği için özneyi buldurmaya yöneliktir.) (Beni niçin dinlemiyor? :Burada -me olumsuzluk ekinin darlaşmış biçimidir ve bitişik yazılmalıdır.)

Birinin cümlesini hiç değiştirmeden kendi cümlemiz içinde aktarmaya “doğrudan anlatım” ,birinin sözünü kendi cümlemiz içinde eriterek, az çok değiştirerek vermeye “dolaylı anlatım” dendiğini (Öğretmenim:“Bu olmamış.” dedi. :doğrudan anlatım) (Öğretmenim bunun olmadığını söyledi. :Dolaylı anlatım )

Tek bir sözcükle anlatılabilecek bir sözcüğün birden çok sözcükle anlatılmasına “dolaylama” dendiğini (Bu yıl bacasız sanayinin yüzleri güldüreceği söyleniyor: Turizm kastedilmiş)

“İçin” edatının “-mek için” şeklinde kullanıldığında “amaç- sonuç” ; “-dığı için” şeklinde kullanıldığında “ neden – sonuç” bildirdiğini (Seni görmek için geldim: amaç-sonuç) (Çalışmadığı için kazanamadı: neden- sonuç)

Belgisiz zamir ve sıfatların iki sözcükten oluştuğu durumlarda bitişik yazılması gerektiğini (birkaç insan, biraz sevgi, birtakım ..)

“Etmek, olmak” yardımcı fiilleriyle oluşmuş birleşik fiillerde isim unsurunda bir ünlü düşmesi ya da ünsüz türemesi olmuşsa bitişik, olmamışsa ayrı yazılması gerektiğini (reddetmek, emretmek, terk etmek)

Birleşik fiillerde isim unsuru tek başına kullanılamıyorsa düşüm olmasa dahi bitişik yazılması gerektiğini (defetmek, defol, vazgeçmek .)

Ünlü daralması sorulunca önce -yor ekini arayacağımızı kelimeden -yor’u çıkartınca daralma olup olmadığını anlayabileceğimizi, daralma olabilmesi için mutlaka -yor ekinin olması gerektiği; ancak her -yor ekinin olduğu yerde daralma olmayabileceğini (bekliyor ~ bekle-yor: ünlü daralması var) ( seviyor ~sev-iyor : daralma yok )

Dilimizde sadece “de-” ve “ye-” fiillerinde -yor eki olmadan da daralma olabileceğini. (diye, yiyecek)

Virgül ve noktalı virgülden sonra gelen sözcüklerin -özel isim değilse- küçük harfle, diğer noktalama işaretlerinden sonra gelen sözcüklerin büyük harfle başlaması gerektiğini (Kuşlar gibi uçmayı, balıklar gibi yüzmeyi öğrendik; ancak çok basit bir sanatı unuttuk: İnsanca yaşamayı.

Sıfat ve isim tamlamalarında tamlayanla tamlananın arasına virgül getirmenin bir noktalama yanlışlığı olduğunu

-ip, -ıp, -up, -üp bağfiil (zarf fiil) ekini almış fiillerden sonra virgül getirilemeyeceğini (Kitaplarını alıp çıktı.)

Büyük ünlü uyumuna “kalınlık -incelik uyumu” , küçük ünlü uyumuna ise “düzlük -yuvarlaklık uyumu” dendiğini

İçinde cümleyi kuran kişinin yorumu, beğenisi olmayan, herkesçe kabul edilen yargıların “nesnel” ; kişinin kendi beğenisini, yorumunu dile getiren ve kanıtlanamayan yargılara ise “öznel” dendiğini (Dünyanın en uzun nehri Nil Nehri’dir: Nesnel ) (Nil’i seyretmeye doyum olmaz: öznel )

Bir sanatçının anlatım biçimiyle ilgili cümlelere üslup cümlesi dendiğini (Yazar, bu romanında uzun cümleler kullanmış, yöre insanının konuşma dilinden yararlanmıştır.)

“ Mademki, halbuki, sanki, oysaki” sözcüklerinden sonra gelen “ki”lerin bağlaç olduğu halde kalıplaştığı için bitişik yazılması gerektiğini

Dilimizde üç ayrı türde “o” sözcüğünün olduğunu

“O” sözcüğü, bir ismin önüne gelir ve önündeki isme “hangi” sorusunu yöneltebilirsek buradaki “o”nun işaret sıfatı olduğunu ( O insanlarla konuşma.)( hangi insanlar?)

“Niçin” sözcüğünün her zaman soru zarfı olduğunu, niçin anlamında kullanılan “ne, neden, niye, ne diye” sözcüklerinin de soru zarfı olduğunu

Türkçede soru zarfı, soru zamiri, soru sıfatı ve bağlaç olmak üzere dört çeşit “ne” olduğunu,

“ne” sözcüğü “niçin” anlamında kullanılmışsa soru zarfıdır. (Yüzüme ne bakıp duruyorsun?)

Önündeki ismi belirtmişse, yani önündeki isme “hangi” sorusunu yöneltebiliyorsak “soru sıfatıdır.” (Ne tür romanlardan hoşlanırsın?) (hangi tür)

Bir ismin yerini tutmuşsa yani “ne”den sonra “ler” ekini getirebiliyorsak “soru zamiri” (Bana ne(ler) aldın?)

Bağlaç olan “ne” ise sözcük ya da sözcük gruplarını birbirine bağlar ,“ne.ne” olarak kullanılabilir, cümleye olumsuzluk anlamı katar. (Ne ders çalışıyor ne okula gidiyor)

Not: Bir cümlede “ne. ne” bağlacı kullanılmışsa yüklem olumsuzluk eki almamalıdır; aksi taktirde bir anlatım bozukluğu yapılmış olur. (Ne seni ne onu istemiyorum.)

“En” sözcüğünün birkaç istisnası dışında cümlede her zaman zarf olduğunu; (İçimizden en adamı oydu: burada “en” sıfattır.) (En güzel şarkıyı o söylerdi: burada “en” sıfatın zarfıdır)

Cümledeki yargı sayısının, çekimli eylemlerin, eylemsilerin ve ekeylem alarak yüklem olmuş ad soylu sözcüklerin toplamı olduğunu (Bir şiir istersin içinde benzetmeler olan, kusura bakma sevgilim heybemde sana benzeyecek kadar güzel bir şey yok) (bu dizelerde altı çizili sözcük ya da sözcükler birer yargıdır dolayısıyla burada toplam altı yargı vardır.)

“Betimlemenin (tasvir etme) gözlemlerin okurun gözü önünde canlanacak biçimde olması gerektiğini, bu anlatım biçiminde niteleme sıfatlarının, durum zarflarının çokça kullanıldığını, bir yerin ya da bir kişinin genellikle dış görünüşünün anlatıldığını, hareketin olmadığını, kısaca betimlemenin sözcüklerle resim çizme işi olduğunu (Namık’ın üzerinde açık mavi bir pardösü vardı. Kirli ve biraz da eski bu pardösünün üzerindeki açık kırmızı ve temiz atkı bir çelişki gibi görünüyordu.)

“Öykülemede” ise bir olay, bir hareket olduğunu (Salim Gaya sınıfa girdi, defteri imzaladı, yerinden kalkarak dersi anlatmaya başladı.)

“Açıklamada” yazarın asıl amacının okuyucuyu bilgi sahibi yapmak olduğunu

“Tartışmada” ise yazarın okuyucunun var olan bilgilerinideğiştirmeye çalıştığını, kökleşmiş bir düşünceye karşı çıktığını ve okuyucuya kendi düşüncesini kabul ettirmeye çalıştığını (Bizde şiir kesinlikle çevrilemez görüşü hâkimdir. Bugün gidin yazın alanında gelişmiş toplumların yazın tarihine bakın, sanatçıların önce bu işe çeviriyle başladığını görürsünüz ayrıca orijinalinden daha güzel çevirileri göreceksiniz orada. Bu da şiirin çevrilebileceğinin bir kanıtı değil midir? )

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde daha fazla türemiş sözcük vardır?

Milletler parasızlıktan değil ahlaksızlıktan çökerler.

Kendini akıllı sananlar kadar, dünyada aptal yoktur.

İnsanlar sevildiğini sandıkları için âşık olur.

Nereye gittiğini bilen adama bütün dünya yol verir.

Zamanın değerini yapacak işi olan bilir.

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde hal eki kullanılmamıştır?

Bana benden olur her ne olursa; başım rahat olur dilim durursa.

Yokuş aşağı gitmek kolaydır; ama güzel manzara tepeden seyredilebilir.

Aklın süsü dil, dilin süsü sözdür; insanın süsü yüz, yüzün süsü gözdür.

İnsan bir şeyi ciddi olarak istemeyegörsün hiçbir şey erişilemeyecek kadar yüksekte değildir.

Gereksiz küçük harcamalardan sakının küçük bir delik kocaman gemiyi batırmaya yeter.

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde birleşik isim kullanılmıştır?

Vurdumduymaz insanlarla çalışmaktan bıktım.

Kuşburnu kışın en sevdiğim sıcak içecektir.

Halil Hoca sabah dersine yine geç kalmış.

Vazgeçtim gözlerinden, vazgeçtim sözlerinden.

Bu olayda da soğukkanlı davrandı Ahmet.

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde çokluk, iyelik, hal eki almış bir sözcük kullanılmıştır?

İnsanlar her şeyi elinde tutamaz hiçbir zaman.

Onlar ki akşamları aylak kararsız insanlardır.

Adımları bir bir atacaksın hayat yolunda.

Avlarda ön safta her zaman Nurullah Hoca vardı.

Evlerini bizim mahalleye taşımış Bilal Efendi.

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcük farklı bir kökten türemiştir?

Bir taş ocağını kökünden dinamitleyip devirdiler!

Aynı gömleği giyer, aynı sigaraya takılırdık.

Kim zar tutacak, kim ağzını şapırdatacak?

Karıyı boşayıp sıfır Mercedes alacaktık.

Ara sıra gıcıklaşırdın ama en kral arkadaşımdın!

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yüklem yapısı yönüyle diğerlerinden farklıdır?

Senin anladığın kadar kim anlayacak beni?

O beyaz kefeni nasıl kıyıp giydirdiler?

Öyle böyle yaşıyorum o eski günleri.

Akışta demetlenmiş, büyük, küçük, kâinat

Çatlıyor, yırtınıyor yokuşu sökmek için.

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde gövdeden türemiş bir sözcük vardır?

Olmadı ne istediysem artık ben de yoruldum.

Bir ışık olsaydın eğer sen bugün yarınlarıma.

Yüreğim ellerimde geldim; al dedim, çekinme.

Ben böyle kıvranırken uykuların nasıl rahat?

Unutayım diyorum gözlerini unut hatırlama.

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcük aldığı ekle tür değişikliğine uğramamıştır?

Şu çıkan buluta bak, bu inen suya inat!

Ben bu kadar derdi çekmek için doğmadım.

Hamallık ki, sonunda, ne rütbe var, ne de mal.

Bu dâva hor, bu dâva öksüz, bu dâva büyük.

Ansızın parlayan keklikleri jandarma baskını sanıp

Bir şeyin ne olduğunu anlatan cümleler tanım cümleleridir. “Bu nedir?” sorusuna cevap verir. (Dil, insanlar arasında anlaşmayı sağlayan canlı bir varlıktır.)

Türkçe Ders NotlarıYKS-TYT Türkçe Ders NotlarıYKS-TYT-AYT Notları