Edebiyatta Hatırlatma Sanatı

Telmih sanatı ve şiir örnekleri

Telmih yani hatırlatma, söz arasında herkesin bildiği, geçmiş dönemlerde yaşanmış bir hadiseyi ya da insanı işaret etmek ya da anımsatmaktır. Hatırlatılmış olan kişi ya da olay hakkında uzun uzun açıklamalarda bulunulmaz, kısaca üzerinde durulur. Aşağıdaki örneğe bakılabilir:

Mâsiva nakşına iplik kadar olma mâ’il

Ehl-i tecrîdi yolından alı kor bir iğne

Bu beyitte İsa Peygamberin iğnesine gönderme yapılmıştır. Hz. İsa göğe yükseldiği zaman, üstünde dünyaya ait eşya olduğundan dördünce kattan daha yukarıya çıkmasına müsaade edilmemiş ve geri gönderilmiştir. Hz. İsa'nın üzerinde iğne vardı.

1- "Şuh Şirin'ler yüzünden dağ delen Ferhat'lar 
Aslıhan'lardan yanan Âşık Kerem'ler görmüşüz."

2- "Sultan Süleyman'a kalmayan dünya
Bu dağlar yerinden ayrılır bir gün."

3- "Ekmek Leylâ oldu dostlarım / Mecnûn oldum peşi sıra giderim."

4- "Vahdetün şarabından / Bir cur'a nûş edeyin
Enel-Hak çağıruban / Dâra gireyin Mevlâ"

5- "Sabâ Mesîh- dem olub bahârdan bu gece
Hıtâ'ya benzedi gülşen nigârdan bu gece

6-Gökyüzünde İsa ile

Tur Dağı’nda Musa ile

Elindeki asa ile

Çağırayım Mevla’m seni

7-Gönlünü Şirin'in aşkı sarınca

Yol almış hayatın ufuklarınca

O hızla dağları Ferhat yarınca

Başlamış akmaya çoban çeşmesi

8-Ne büyüksün ki kanın kurtarıyor Tevhid'i

Bedr'in aslanları ancak bu kadar şanlı idi. (Mehmet Akif Ersoy)

9-Beni bende demen bende değilem

Bir ben vardır bende benden içerü

Süleyman kuş dili bilür dediler

Süleyman var Süleyman'dan içerü

(Yunus Emre)

Genel Kültür

Herkesçe Bilinen Bir Şeyi Hatırlatma Sanatı: Telmih Nedir?

Telmih Nedir?

Telmih Örnekleri

• Telmih (hatırlatma) sanatı "andırma" olarak da isimlendirilir.
• Bu sanatta bilinen bir olay veya kişiden dolaylı bir şekilde bahsetmek esastır.
• Dini hikâyeler, ayet-i kerimeler ve mesnevilerde yer alan asıl kahramanlar telmih sanatını oluşturur.
• Telmihte en önemli şey olay veya kişilerle ilgili anahtar kelimenin metin içerisinde verilip asıl meseleye bu sözler çerçevesinde ulaşmaya çalışmadır.
• Anımsatılan şey uzun uzadıya açıklanmayıp bir iki sözcükle dile getirilir.
• Telmih (anımsatma) sanatında ortak kültür oldukça önemlidir.
• Telmih (anımsatma) sanatında anlatılan duygu ile işaret edilen olay arasında gizli de olsa bir benzetme söz konusudur.
• Telmih (hatırlatma) sanatındaki olay veya kişiler şiir veya metin ile anlam ve benzerlik ilişkisi içinde olmak zorundadır.
• Telmihte aşk hikâyeleri, savaşlar, devlet idaresi, peygamberlerin mucizeleri, velilerin kerametleri, tarihi şahsiyetler, tarihi olaylar, kıssalar çok önemli unsurlar olarak işlenir.
• Hz Yusuf'un güzelliği; Hz Nuh'un kavminin uğradığı tufan olayı; Hz Musa'nın Firavun ile mücadelesi, Tur Dağı hadisesi, Hz Hızır'la bir yolculuğa çıkması; Hz İsa'nın hastaları iyileştirmesi, ölüleri diriltmesi; Hz İbrahim'in ateşe atılması, Hz. Süleyman'ın yüzüğü, hayvanlarla konuşması, karınca hikâyesi, hüdhüdü; Hz Muhammed'in (SAV) miraca çıkması vb. hadiseler telmih sanatında çok fazla karşımıza çıkar.

Telmih (Anımsatma) Sanatına Örnekler

Örnek 1 

Gökyüzünde İsa ile

Tur Dağı&#;nda Musa ile

Elindeki asa ile

Çağırayım Mevla&#;m seni

(Yunus Emre)   

Açıklama: Yukarıdaki dörtlüğün ilk dizesinde Hz İsa'nın Allah tarafından gökyüzüne yükseltilmesine, ikinci dizede Hz. Musa'nın Tur Dağı'nda Allah ile gerçekleşen mucizevi durumuna, üçüncü dizede Hz. Musa'nın yere attığında büyük bir yılana dönüşen mucizevî asasından bahsedilmektedir. Dörtlükte bu üç unsur etrafında oluşan bir telmih sanatı söz konusudur.

Örnek 2 

Gönlünü Şirin'in aşkı sarınca

Yol almış hayatın ufuklarınca

O hızla dağları Ferhat yarınca

Başlamış akmaya çoban çeşmesi

(Faruk Nafiz Çamlıbel)

Açıklama: Yukarıdaki dörtlükte Ferhat ile Şirin hikâyesine telmih yapılmıştır. Ferhat ile Şirin meselesi konusu aşk olan bir Türk halk öyküsüdür. Edebiyatta zorluklar söz konusu olduğunda bu hikâye anımsatılır. Hikâyede Ferhat'ın Şirin'e ulaşması için koskoca bir dağı delmesi gerekir. Şair, çoban çeşmesinin aşkla şevkle akmasını Ferhat'ın Şirin'e ulaşması için dağı delmeye çalışmasına benzetmiştir. Böylece telmih (hatırlatma) sanatı ortaya çıkmıştır.

Örnek 3

Ne büyüksün ki kanın kurtarıyor Tevhid'i

Bedr'in aslanları ancak bu kadar şanlı idi.

(Mehmet Akif Ersoy)

Açıklama: Şair, bu şiirde Çanakkale'de çarpışan Türk savaş güçlerini peygamberimizin Bedir Savaşı'ndaki ordusuna benzetmiştir. Bedir Savaşı'nda bir avuç Müslüman binlerce müşriki yenip savaşı kazanır. Çanakkale Savaşı'nda da aynı durum söz konusudur. Elinde doğru dürüst bir silah olmayan Türk askeri bütün dünyaya karşı savaşı inanılmaz bir şekilde kazanır.

Örnek 4 

Mende Mecnûn'dan füzûn âşıklık isti'dâdı var

Âşık-i sâdık menem Mecnûn'un ancak adı var

(Fuzuli)

Füzûn: fazla

İsti'dâd: kabiliyet, yatkınlık

Âşık-i sâdık: gerçek âşık

Açıklama: Bu beyitte Leyla ile Mecnun hikâyesine telmih yapılmıştır. Leyla ile Mecnun'un bütün âşıklara emsal olan o müthiş aşkından, Mecnun'un Leyla'yı bulmak için yıllarca çöllerde dolaşmasına, delirmesine anımsatmada bulunulmuştur. O müthiş âşk aslında benim âşkım kadar olamaz. Ben ondan daha büyük bir aşk yaşamaktayım, demektedir.

Örnek 5 

Seyretti hava üzre denir taht-ı Süleyman

O saltanatın yeller eser şimdi yerinde.

(Ziya Paşa)

Açıklama: Hz. Süleyman çok büyük bir servet sahibiydi. O, en zengin peygamber ve kişi olarak bilinir. Kurda, kuşa, suya neredeyse her şeye hükmedebiliyordu. Şair, burada Süleyman peygamberin mal varlığı, gücü ve saltanatının dahi geçici olduğuna atıfta bulunarak dünyanın geçiciliğine sözü getirmek istemiştir. Yani telmih sanatı ile düşüncesini güçlendirmiştir.

Örnek 6 

Beni bende demen bende değilem

Bir ben vardır bende benden içerü

Süleyman kuş dili bilür dediler

Süleyman var Süleyman'dan içerü

(Yunus Emre)

Açıklama: Bu şiirde de Hz. Süleyman'ın kuş dilini bilmesine telmih yapılmıştır. Hz. Süleyman'ın bir mucizesi de diğer yaratıkların dilini bilmesi ve onlarla konuşması ve onları emri altında çalıştırabilmesiydi.

Örnek 7 

Ey dost senin yoluna

Canım vereyim Mevla

Aşkını komayayın

Od'a gireyim Mevla 

Od: ateş

Açıklama: Hz İbrahim'in ateşe atılması hadisesine telmih yapılmıştır. Hz. İbrahim, bir tapınakta yer alan putları kırdığı için Nemrut tarafından ateşe atılır. Allah'ın emriyle ateş, bir anda sönüp o yer gül bahçesine döner. Hz. İbrahim de o gül bahçesinden gülleri toplayarak çıkar. 

Örnek 8

Şuh Şirin'ler yüzünden dağ delen Ferhat'lar,

Aslıhan'lardan yanan Âşık Kerem'ler görmüşüz

Açıklama: Telmih (hatırlatma) sanatında sık sık halk hikâyelerine başvurulur. Bu dizelerde Ferhat ile Şirin, Kerem ile Aslı hikâyelerine telmihte bulunulmuştur. Ferhat'ın Şirin'e ulaşmak için dağı delmeye çalışması meselenin özüdür. Kerem, Ermeni keşişin kızı olan Aslı'ya âşık olur. Babası onun Kerem ile evlenmesine izin vermez. Kerem, Aslı'ya çeşitli zorluklar neticesinde ulaşır. Kerem'in evlendiği gün Kerem de Aslı da yanıp kül olurlar ve ölürler.

Örnek 9

Dövdükçe tavlanan demir er geç kılıçlaşır

Her kın filizlenip, Ali'den Zülfikar açar

(Abdullah Ö. Hacıtahiroğlu)

Açıklama: Dizelerde Hz. Ali'nin İslam tarihindeki kahramanlıkları ve meşhur kılıcı "Zülfikar"a atıfta bulunulmuştur. Hz. Ali'nin Zülfikar ismindeki kılıcı bütün kılıçlardan farklı olarak çift başlı bir kılıç olarak bilinir.

Örnek 10

Serp onlara ambardan bir avuç arpa

Kuşlarım geliyor kanat çırpa çırpa

Değil mi ki yollar kilitli ve sapa,

Oku, güzel Yusuf'u öven Mezamir&#; 

(Ahmet Muhip Dıranas)

Açıklama: Dörtlükte Hz. Yusuf peygamberin Mısır'a padişah olması ile güzelliğine atıfta bulunulmuştur. Hz. Yusuf'un eşsiz güzelliği, Mısır'a aziz olması, kardeşleriyle yaşadığı hadiseler telmih (hatırlatma) sanatında sürekli karşımıza çıkar. 

Örnek 11 

Hırçın yel, uslu dal kapışırlar yalın kılıç

Rüstem bitirse bir savaş, İsfendiyar açar

Açıklama: Dizelerde tarihi şahsiyetlere yönelik güçlü bir telmih (hatırlatma) söz konusudur. İran'ın güçte emsalsiz pehlivanı olan Zaloğlu Rüstem ile yine ondan aşağı olmayan İsfendiyar'ın kahramanlıklarına atıfta bulunulmuştur.

Örnek 12 

Kardeşini öldürüyor Kabil,

İçimde bir yalnızlık duygusu,

Ölüm kadar uzun yaz uykusu,

Sıkıntı ile geçilen sahil.

(Orhan Veli)

Açıklama: Orhan Veli, bu dizelerde Habil'in kardeşi olan Kabil'i öldürmesine çağrışımda bulunmuştur. Şair, insanlık tarihinin en önemli ve eski bir hadisesi olan bu olayla düşüncelerini geliştirmeye çalışmıştır. Böylece telmih (hatırlatma) sanatı ortaya çıkmıştır.

Ayrıca bakınız