Karaca Atatürk Süveter Satın Al

Veröffentlicht am von Nahom— Kommentare

Gedanken zu „Hello world!“

1. Wow, this paragraph is pleasant, my sister iss analyzing these things, so I am going to tell her. Saba Quent Wina

2. If you want to use the photo it would also be good to check with the artist beforehand in case it is subject to copyright. Best wishes. Aaren Reggis Sela

3. At this time I am going to do my breakfast, after having my breakfast coming over again to read other news. Milena Ricky Townshend

4. Hi there, I do think your web site could be having browser compatibility issues. Benedikta Merwin Manolo

5. Although websites we backlink to below are considerably not connected to ours, we really feel they are actually worth a go by, so have a look. Ardelia Otes Jair

6. I needed to draft you one little bit of observation so as to say thank you once again for those incredible methods you&#;ve documented here. It is quite pretty generous of people like you to deliver freely exactly what a number of people could possibly have made available as an e book to end up making some cash for themselves, most importantly given that you could possibly have done it if you ever decided. These inspiring ideas also served like the fantastic way to comprehend other individuals have similar eagerness like my own to know great deal more on the subject of this issue. I&#;m sure there are many more fun occasions in the future for individuals who look into your blog post. seafoodplus.info

7. I am just writing to make you understand what a really good experience my wife&#;s princess obtained using your webblog. She noticed some things, which included what it is like to possess an excellent teaching spirit to make others with no trouble learn about specific tortuous things. You undoubtedly surpassed readers&#; expected results. Thanks for providing those productive, trusted, informative as well as unique tips on your topic to Mary. seafoodplus.info

8. I needed to draft you that little bit of observation so as to say thanks once again for your magnificent pointers you&#;ve documented in this article. It is quite remarkably generous of people like you to give openly exactly what a number of us might have marketed as an e book to help with making some money on their own, precisely seeing that you might well have tried it in the event you wanted. Those techniques in addition worked to become a great way to realize that someone else have the same passion similar to my very own to learn more and more related to this matter. I am sure there are numerous more pleasant periods in the future for many who read carefully your site. seafoodplus.info

9. I&#;m commenting to let you be aware of of the beneficial discovery my child encountered browsing the blog. She came to understand a lot of details, including how it is like to have a great coaching character to get certain people completely comprehend a variety of complex issues. You actually did more than her desires. I appreciate you for coming up with such essential, dependable, edifying and cool guidance on that topic to Ethel. seafoodplus.info

10. I enjoy you because of all of the effort on this blog. Betty delights in carrying out internet research and it&#;s easy to see why. A lot of people hear all about the compelling form you convey advantageous guidance by means of the blog and attract contribution from other individuals about this area and my child has always been becoming educated a great deal. Enjoy the remaining portion of the new year. You&#;re carrying out a brilliant job. seafoodplus.info

11. I enjoy you because of all of the effort on this blog. Betty delights in carrying out internet research and it&#;s easy to see why. A lot of people hear all about the compelling form you convey advantageous guidance by means of the blog and attract contribution from other individuals about this area and my child has always been becoming educated a great deal. Enjoy the remaining portion of the new year. You&#;re carrying out a brilliant job. seafoodplus.info

12. I enjoy you because of all your efforts on this site. Ellie enjoys doing internet research and it&#;s easy to see why. All of us hear all concerning the compelling means you deliver good information by means of the blog and as well attract contribution from other individuals about this area of interest and my child has been becoming educated a great deal. Enjoy the remaining portion of the new year. You&#;re carrying out a dazzling job. seafoodplus.info

13. My wife and i have been so more than happy when Michael managed to finish off his researching using the precious recommendations he obtained using your web site. It is now and again perplexing to simply happen to be making a gift of tactics which often some others may have been trying to sell. Therefore we recognize we need the writer to give thanks to for this. The type of illustrations you made, the straightforward web site navigation, the relationships you will make it easier to instill &#; it is most sensational, and it is letting our son in addition to us reckon that this subject matter is interesting, which is tremendously pressing. Thanks for the whole lot! seafoodplus.info

14. I&#;m also commenting to let you be aware of of the brilliant discovery my child encountered checking the blog. She came to understand a lot of details, including how it is like to have a marvelous coaching character to get certain people completely comprehend a variety of complex issues. You actually did more than her desires. I appreciate you for coming up with such essential, dependable, edifying and cool guidance on that topic to Ethel. seafoodplus.info

15. Thank you for each of your hard work on this web page. My aunt really likes going through investigations and it&#;s really obvious why. Most of us learn all of the lively method you offer practical strategies through this web site and even increase participation from some other people on the issue so our favorite girl is in fact learning a lot of things. Take advantage of the rest of the year. You are always doing a really good job. seafoodplus.info

16. I am only writing to make you understand what a remarkable experience our princess undergone viewing your webblog. She picked up some things, which included what it is like to possess an ideal teaching spirit to make the mediocre ones without difficulty master specified tortuous things. You undoubtedly surpassed readers&#; expected results. Thanks for rendering those useful, trustworthy, revealing as well as unique tips on your topic to Mary. seafoodplus.info

17. I&#;m also commenting to let you be aware of of the brilliant discovery my child encountered checking the blog. She came to understand a lot of details, including how it is like to have a marvelous coaching character to get certain people completely comprehend a variety of complex issues. You actually did more than her desires. I appreciate you for coming up with such essential, dependable, edifying and cool guidance on that topic to Ethel. seafoodplus.info

18. I am only writing to make you understand what a superb experience our princess undergone viewing yuor web blog. She picked up such a lot of things, with the inclusion of what it is like to possess an ideal teaching style to make the mediocre ones without hassle master specified tricky topics. You undoubtedly surpassed visitors&#; expected results. Thanks for showing those valuable, trustworthy, revealing not to mention unique tips on your topic to Sandra. seafoodplus.info#

19. My husband and i ended up being cheerful Albert could carry out his analysis because of the ideas he acquired from your blog. It&#;s not at all simplistic just to always be freely giving concepts a number of people could have been making money from. And now we acknowledge we&#;ve got the blog owner to appreciate because of that. All of the explanations you&#;ve made, the easy blog menu, the friendships you aid to create &#; it&#;s all amazing, and it&#;s aiding our son and our family believe that that article is amusing, and that&#;s especially essential. Many thanks for all! seafoodplus.info#

20. I precisely needed to appreciate you once again. I am not sure the things that I might have gone through in the absence of the entire pointers documented by you directly on such a problem. It had been a very frightening difficulty in my circumstances, however , looking at the skilled manner you managed that made me to jump over fulfillment. I am happier for this help and even hope you find out what a great job you are doing instructing others through the use of your site. I know that you have never encountered all of us. seafoodplus.info#

21. Pretty! This was an incredibly wonderful post. Thank you for supplying this information. Inesita Onofredo Lethia

22. Dünyanın en büyük borsalarından biri olan binance için binance güvenilir mi sorusunu
    soran ziyaretçilerimizi web sayfamıza bekleriz. Sizler de dünyanın en büyük borsalarından biri olan binancenin güvenilir olup olmadığını merak ediyorsanız binance güvenilir mi yazımız aracılığı ile bunu hemen öğrenebilirsiniz.

    binance güvenilir mi

23. Son zamanların en iyi Türk borsalarından biri olan Paribu
    güvenilir mi diye merak ediyorsanız tek yapmanız gereken hemen tıklamak ve paribu güvenilir mi sorusuna yanıt bulmak.
    Tıklayın ve paribu güvenilir mi hemen öğrenin. Sizler için paribu güvenilir mi
    sorusunun yanıtı burada.

    paribu güvenilir mi

24. En uygun fiyatlara takipçi satın almak isteyenler
    için takipçi satın al sayfamız ideal. Siz de takipçi satın al sayfamız üzerinden size en uygun sosyal medya paketini seçerek takipçi satın alabilirsiniz.
    Takipçi satın al sayfamız sizler için özel olarak kuruldu.

    takipçi satın al

25. Görselleri web sitesine yüklerseniz, gömülmüş konum verileri (EXIF GPS) içeren görseller yüklemekten kaçınmalısınız.
    Web sitesi ziyaretçileri, web sitesindeki görsellerden herhangi bir konum bilgisini indirip çıkarabilir.

    clan symbol

26. KoSimge ile Knight Online oyununda clan symbol ve clan simgelerini bedava indirebilir ve kullanabilirsiniz.

    Biz sizin için bedava ücretsiz kosembol simgelerini
    indirmeniz ve ücretsiz kullanmanız için buradayız&#;

    kosimge

27. Sonus Complete review If you&#;re unsatisfied for any reason (it&#;s rare
    but just in case) send us an email in the Members&#; area, and you&#;ll get a prompt refund,
    no questions asked. We&#;ll still be friends.

    IMPORTANT: If you buy with the reference link I gave you, you
    will buy it with a cheaper and discounted price.

    Buy with the link I provided, You buy cheaper and at a discount

    Sonus Complete Review

28. Değerli müşterilerimize ucuz fiyatlardan takipçi satın alma imkanı sunuyoruz.

    Siz değerli müşterilerimiz de takipçi satın almak istiyorsanız hemen sitemize uğrayın ve
    sipariş verin.

    takipçi satın al

29. Fenomen olmak isteyen herkes için takipçi. Hemen tıklayın ve fenomen olmak için takipçi satın alın. Takipçi
    satın almak isteyenler için en ideal site burada.
    Tıklayın ve kendi gözlerinizle görün.

    takipçi satın al

30. Siz değerli müşterilerimize özel fiyatlarla instagram takipçi satışı.
    Tıklayın ve instagram takipçi satış hizmetlerimizden hemen yararlanın. En güzel
    fiyatlarla instagram takipçi satın alın. En uygun fiyatlar web adresimizde sizleri bekliyor.

    takipçi satın al

31. Yüksek takipçi arayanlar için uygun rakamlardan en özel takipçiler.

    Uygun rakamlardan sizler de yüksek takipçi
    arıyorsanız ve takipçi satın alıp hesabınızı güçlendirmek istiyorsanız hemen tıklayarak fiyatlarımıza göz atın ve satın alın. Hepsi sizler için.

    takipçi satın al

32. Hızlı bir şekilde takipçi satın almak mı istiyorsunuz?

    Web adresimize uğrayın ve kaliteyi en güzel fiyatlara görün. Tıklayın ve
    takipçi satın alma işlemlerine hemen başlayarak hızlı
    bir şekilde anında gönderim farkıyla takipçi satın alın. Takipçi satın alın ve kalitenin tadını çıkarın.

    takipçi satın al

33. Sosyal medyada takipçi paketleri arayan herkes için ucuz, kaliteli takipçi paketleri web sayfamızda sizleri bekliyor.
    Sizler de sosyal medyada takipçi paketleri arıyorsanız tek yapmanız gereken web sitemize
    uğramak ve takipçi satın almak.

    takipçi satın al

34. Harika fiyatlara instagram takipçi arayanlar takipçi satın almak için takipçi satış sitemize
    uğrayabilir ve ücretlere göz gezdirebilir.

    Takipçi satın almak isteyenlerin durağı olan takipçi sitemiz sizler için aktif.

    takipçi satın al

35. Siz de takipçi satın almak istiyorsanız tek yapmanız gereken instagram takipçi paketleri
    sergilediğimiz internet sayfamıza uğramak ve sonrasında size uygun olan instagram takipçi paketini seçmek.
    Hemen uğrayın ve size uygun takipçi paketini seçip satın alın. Anında gönderim
    aktiftir.

    takipçi satın al

36. PC Toplama Robotu bir diğer adıyla PC Toplama Sihirbazı ile hayalinizdeki bilgisayara ulaşmak çok
    daha kolay. PC Toplama Sihirbazı ile herhangi bir bilgiye ihtiyaç duymadan istediğiniz bilgisayarı dakikalar hatta saniyeler içerisinde
    toplamak mümkün. İşlemci seçiminize göre
    anakartların otomatik olarak listelendiğini üstelik hangi işlemciye
    hangi anakart uyumlu derdi olmadan listelendiğini düşünün, bu çok büyük bir kolaylık sağlayacaktır.
    Bu sayede, herhangi bilgiye muhtaç olmadan kolay şekilde bilgisayarınızı toplayabilirsiniz.
    Kullanıcılar her daim kaliteli bilgisayar toplamak isterler.
    En ucuz bilgisayarı toplamak isteyenler genelde yüksek
    performansıda göz ardı etmezler. Hem ucuz hemde oyun oynayabilecekleri bilgisayar toplamak isteyenlerin en çok tercih ettiği bu uygulamanın yanında
    hazır sistemlerde vardır.

    Toptanbilgisayar ekibinin oluşturduğu hazır sistem bilgisayarlar ilede dilerseniz pc toplama robotunu kullanmadan bilgisayarınızı anında
    satın alabilir ve kargo işlemlerini başlatabilirsiniz.
    PC Toplama Sihirbazında en çok sorulan soruların başında toplanan bilgisayar bir bütün halinde mi
    yoksa parçalar halinde mi geleceğidir, demonte
    olarak veya diğer şekilde gönderim seçenekleri mevcuttur.
    Ayrıca şunu belirtmekte de fayda var. Bilgisayar toplama sihirbazını kullanırken teklif oluşturarak topladığınız
    parçaları bir liste halinde görüntüleyebilir ve bu listeyi arkadaşlarınız veya müşterileriniz ile paylaşabilirsiniz.

    Sizde ucuza hızlı ve güvenilir şekilde bilgisayar toplamak
    istiyorsanız hemen pc toplama robotunu kullanmaya
    başlayın! Ödüllü PC toplama sihirbazı ile başka
    neler yapabileceğinizide anlatmadan bu yazıyı sonlandırmak istemeyiz.

    PC Toplama Robotu başka değişle PC Toplama Sihirbazı ile ürünleri rahatlıkla karşılaştırabilir
    veya ürün özelliklerine doğrudan erişim sağlayabilirsiniz.
    Robot sayesinde hangi oyunların veya programların çalışacağınıda önceden kestirebilir ve
    hayal kırıklığına uğramanın önünü kesebilirsiniz.
    En çok merak edilenlerin başında pc toplama robotunu kullanmak ücretsiz mi sorusu gelmektedir.

    Pc Toplama robotu ücretsizdir. Ücretsiz PC Toplama Sihirbazını kullanmak için neyi bekliyorsunuz?

    PC Toplama Robotu

37. Burtaş Bursa evden eve nakliyat ekibi ile beraber bu adres üzerinde siz değerli müşterilerimize hizmet vermektedir.
    Taşımacılık uygulamalarını her zaman profesyonel bir
    ekip ile beraber sunan firmamız bu alanda kalitesi ile adından söz ettirmektedir.
    Özellikle son yıllarda artan talepleri en iyi şekilde karşılayan merkezimiz müşteri
    portföyünü gün geçtikçe arttırmayı başarmıştır.
    Sahip olduğumuz taşımacılık sertifikaları ile birlikte Bursa’da
    profesyonel olarak sunuyoruz. Firmamızın daha önce çalıştığı referanslara bakarak hizmetlerimiz konusunda detaylı bilgi
    elde edebilirsiniz.

    bursa evden eve nakliyat

38. Klavye satın al veya klavye fiyatlarını hemen öğren !Sektörün önde gelen bilgisayar
    firmalarından Toptan Bilgisayar ile klavyeleri ucuza satın alabilirsiniz.

    Peki Toptan Bilgisayardan hangi ödeme şekilleri ile
    klavyeler satın alabilirsiniz? Kapıda Ödeme,
    Havale ve Kredi Kartları ile size uygun klavye fiyatlarını listeleyebilir ve dilediğiniz klavyeleri sepetinize ekleyebilirsiniz.

    En iyi markalara ait klavyeleri tek tuşla listelemek çok basit!
    50 TL ile TL arasında, ile TL arasında
    veya TL ile TL arasında değişen fiyatlarla fiyat performans
    açısından en iyi modeller sizleri bekliyor.
    Dilediğiniz bağlantı tipinde kablolu klavyeler, kablosuz klavyeler
    Toptan Bilgisayar’da mevcut! Yine aynı
    şekilde günümüzün en popüler klavye
    çeşitleri olan mekanik klavyeler ile oyun performanslarınızı maksimum seviyeye çıkartabilirsiniz.

    Kulaklıklar

39. Bursa Evden Eve Nakliyat Nakliye sektöründe verdiği kaliteli hizmetler ve
    güven ile Bursa evden eve nakliyat firmamız başarıları sayesinde bir numara olduğunu kanıtlamıştır.

    Nakliye Hizmetleri Hakkında Pek çok kişi eşyaların taşınması için Evtaş Bursa evden eve nakliyat
    firmamız ile iletişime geçerek en kaliteli
    ve güvenli hizmetleri en kısa süre içinde almaktadır.
    Eşyaların taşınması hem çok zor olması hem de zaman kaybı
    yaşanmasına neden olan zahmetli işlerin en başında yer almaktadır.
    Bu neden ile kesinlikle işi bilen kişiler ile çalışmak gerekmektedir.

    Gün geçtikçe çok fazla olan nakliye firmalarının hepsinin kaliteli ve güvenli hizmetler verdiğini söylemek çok doğru olmaz.

    bursa evden eve nakliyat

40. Monitörler, Kulaklıklar, Klavyeler, Mouselar başlıca temel bilgisayar çevre birimlerindendir.
    En çok değiştirilen ve bilgisayarın performansını yüksek
    ölçüde etkileyen bu ürünler kendi arasındada modellere çeşitlere ayrılmaktadır.
    Oyuncu moniörleri, oyuncu kulaklıkları, oyuncu klavyeleri,
    oynuncu mouseları gibi özellikleri öne çıkan çevre birimleride vardır.
    Kablolu mouselar, kablosuz mouselar, mekanik klavyeler, mekanik hisli klavyeler gibi temel çevre birimleride kendi arasında ayrılmakta ve müşterilerin en çok
    talep ettiği ürünler arasındadır. Bu ürünler için en ucuz en uygun fiyatları alabilir ve anında
    satın alabilirsiniz.

    monitör

41. Rulet Oyna – Güvenilir Rulet Siteleri

    İnternet üzerinden oynanmakta olan oyun türleri arasında en sevilenlerden birisi de rulettir.
    Rulet oyunu ile ilgili en iyi ve canlı deneyimleri yaşamanızı sağlayan platformlar bulunmaktadır.
    Sektör içerisinde en dinamik ve gerçekçi hizmetleri sunan adresler sayesinde canlı kumarhane deneyimlerini yaşayabilirsiniz.
    Sizler için en iyi ipuçlarını barındıracak olan yazımız sayesinde rulet
    oynamak istediğinizde nasıl harekete geçeceğinizi öğrenmiş olacaksınız.
    Canlı rulet oynamak için a&#;dan z&#;ye nelere dikkat etmeniz gerektiğini görebileceksiniz.
    Tercihlerinizde mutlaka lisanslı casino sitelerine
    öncelik vermeniz gerekmektedir. Para yatırma ve para çekme seçeneklerini pratik olarak sunan siteleri
    tercih etmenizin daha avantajlı olacağını vurguluyoruz.

    Canlı casino siteleri arasında kaliteli alt yapıya sahip
    platformlara giriş yapmanız gerekecektir.
    Bu sayede kendisini tüm dünyaya kanıtlamış olan platformları keşfedebilirsiniz.

    Rulet

42. Bir çok web siteyi gezdim ve hiç çalışan bedava hesap bulamadım sorununa çözüm getirmek için bu web siteyi açtım ve tamamen ücretsiz ve bedava
    paylaşım yaparak sizi mutlu ediyorum. Bir site, program, üyelik
    aklına ne gelirse herşey bedava burada. Biz bir markayız ve sizin için çalışmak bizi aşırı derecede mutlu
    ediyor. Sitemizi ziyaret et ve doya doya bütün bedava hesapları kullan arkadaşların ile paylaş.

    Bedava Hesap

43. En güvenilir ve lisanslı bahis siteleri arasında bulabileceğiniz Bahigo için giriş şartlarını merak ediyor olabilirsiniz.
    Üyelik işlemlerini başlatmadan önce ne kadar güvenilir olduğunun yanıtını araştırıyorsanız, doğru bir adrestesiniz.
    Güvenilir bahis platformlarında güçlü
    alternatifleri ve kolaylıkları ile ön plana çıkan Bahigo sayesinde ciddi adımları
    atabilirsiniz. Güncel giriş bilgileri üzerinden erişim sağlayabileceğiniz sitede alt yapı bilgilerini ve lisansı kontrol etme şansınız olacaktır.
    Bahis ve casino deneyimlerini en iyi şekilde yaşayabilmek için yöneleceğiniz
    Bahigo platformunda hangi ayrıcalıkların yer aldığını incelemek isteyebilirsiniz.

    Türk kullanıcılarına yıllardır dil desteğini sunan ve başarılı bir adres olarak
    gösterilen bu platformda sizleri bekleyen bonus ve promosyonlara göz atabilirsiniz.

    Bahigo güncel giriş

44. Bahsegel Canlı Bahis ve Canlı Casino Sitesi

    Sanal platformlar üzerinden bahis oynamak isteyen vatandaşlarımızın en çok tercih ettikleri adreslerden birisi
    olmayı başaran Bahsegel, Hollanda merkezli bir şirkettir.
    Curacao lisansına sahip olarak hizmetlerini yasal faaliyetler çerçevesinde
    sürdüren sitenin ülkemizde yasal adımları
    atması mümkün değildir. Türkiye Cumhuriyeti yasalarına
    göre vergili sistemlerle çalışan bahis sitelerinde oranlar oldukça düşüktür.
    Bunun yanı sıra bonus oranları da müşterileri tatmin etmeyecek düzeydedir.
    Bu nedenle yasal olmayan bahis sitelerine ilginin daha fazla olduğunu belirtebiliriz.
    Güvenilirlik açısından en çok tercih edilen firmalar
    arasında görebileceğiniz Bahsegel adresinin tüm
    detaylarını incelemek için giriş şartlarına göz atmanız yeterli olacaktır.

    Hakkımızda kategorisini ziyaret ederek,
    tüm şirket bilgilerine ulaşabilir ve nasıl iletişime
    geçeceğinizin yanıtını alabilirsiniz.

    Bahsegel

45. I used to be suggested this web site by way of my cousin. I am no longer positive whether this submit is written via him as no
    one else understand such particular approximately my trouble.
    You&#;re amazing! Thanks!
    The video is presenting manifestation magic information but also try to cover the following subject:

    -manifestation magic review

    -manifestation magic customer review

    &#;manifestation magic review &#; alexander wilson legit

    Have I addressed all of your concerns about manifestation magic?What do you think?
    Want to discover more about us and what we have to offer?
    Simply contact us by means of the information supplied in the description listed
    below. We are anticipating hearing from you today!

    If you were searching for more info about manifestation magic review or manifestation magic v testimonials review
    did this video aid?So you wish to find out more about manifestation magic
    program reviews, I did too and here&#;s the result.

    We know that you&#;re visiting this video because you wish to find out more concerning
    manifestation magic real seafoodplus.info YouTube channel has other
    related video clips concerning manifestation magic review,
    manifestation magic v testimonials review and manifestation magic audio tracks seafoodplus.info you
    discovered us from an online search about manifestation magic customer reviews, you reach

    We know that you are watching our YouTube video since
    you wish to learn more about manifestation magic v review Alexander j wilson manifestation magic review is obviously something that
    intrigues you and a lot of people so I made this video .

46. Bahis siteleri, dünya üzerindeki her türlü spor müsabakalarının, merak
    edilen kültürel, siyasi vb olayların ya da süreçlerin nasıl sonuçlanacağını oranlayarak müşterilerine sunan bir nevi aracı firmalardır.
    Bu sitelerde (hepsinde olmasa da) bir futbol maçını kimin kazanacağından, maçta kaç gol atılacağından, en iyi film oscar’ını kimin alacağına
    ya da Abd seçimlerini kimin kazanacağına kadar binlerce hatta on binlerce
    bahis açılabilir. Bahsin türü, sayısı, oranı siteden siteye değişkenlik gösterir.

    Bahis siteleri

47. If there is a sudden problem after watching porn and watching sex videos buy heart medicine, you
    can buy heart medication. Do not watch prohibited stuff like child pornography after watching buy heart medicine.

48. Erkek spor ayakkabı arayanlar için erkek spor ayakkabı sitesi.
    Hemen tıklayın ve erkek spor ayakkabı ürünleri
    inceleyin. Beğendiğiniz erkek spor ayakkabıları çok satanlar ve en sevilenler burada.

    Tıklayın ve hemen erkek spor ayakkabı ürün listesini inceleyin.

    erkek spor ayakkabı

49. Canlı Casino

    Hemen giriş yapmak isteyeceğiniz canlı casino siteleri için nelere dikkat etmeniz
    gerektiğinin yanıtını veriyoruz. Sizler de güvenilir
    ve kazançlı hizmetlerin adresi olan bu sitelere ulaşırken özenli
    davranmalısınız. Gelişigüzel her siteye giriş yapmanın, ekonomik açıdan ve bilgi paylaşımı yönünden riskli olabileceğini unutmamalısınız.
    Güvenlik açısından tam not alan ve lisanslı hizmetleri sunan casino sitelerini ziyaret etmeniz gerekmektedir.
    Bu sayede en güvenilir canlı casino platformlarını keşfetmeye başlayabilirsiniz.
    Bol bonuslu hizmetleri sunan ve sizlere daha fazla kazandıran adresler arasında en çok önerilen ve giriş yapılan platformlar sizi bekliyor
    olacaktır. Arama motorlarında ve sosyal medya gibi hesaplarda güncel
    giriş linklerini elde edebileceğiniz bu adreslerde en keyifli oyunları oynamaya başlayabilirsiniz.

    Casino siteleri

50. Bahigo online canlı bahis siteleri içerisinde bahis
    hizmeti veren ve ülkemizde de çok sayıda üye sayısına sahip
    olan yabancı merkezli bahis şirketidir. Yasal olarak üyelerine bahis oynatan ve çok
    sayıda farklı oyun seçenekleri ile üyelerine çok para kazandıran bahis sitesi bahigo lisan sahibidir.
    Lisansı ise tüm oyunları için geçerli izne sahiptir.

    Bahigo canlı bahis firması güvenilir bahis firmaları içerisinde yer alan ve yüksek oranlarda bonus veren firmadır.
    Kurumsal bahis şirketleri içerisinde yer alan firma,
    dünyanın en sağlam ve en fazla bahis oynanan bahis sitesidir.

    Gönül rahatlığı ile siteye üye olabilir ve sitenin yüksek oranlı futbol maçlarına iddaa oynayarak para kazanabilirsiniz.

    Bahigo

51. Yasal canlı bahis sitelerinde spor bahis seçenekleri karşılıklı gol, alt üst, ilk yarı alt üst, canlı
    maç sonucu, toplam gol sayısı, penaltı sayısı,
    korner sayısı, kırmızı kart bahsi, sarı kart bahsi gibi bahislerdir.
    Spor branşına uygun olarak da öncelikli şekilde canlı bahis sitelerine özgü bahis seçeneği olabilir.
    Örneğin futbol bahsi için ilk golü kim atar; basketbol bahsi için ilk sayıyı kim
    atar şeklinde ekstra branşa özel bahisler de söz konusu olabilmektedir.

    Bahis siteleri

52. Hiç şüphe yok ki casinoların olduğu
    kadar canlı casino sitelerinin de en popüler oyunlarının başında
    rulet gelmektedir. Canlı casino oyun sitelerinin en gözde içeriklerinden olan rulet bazı kurallara sahip olmakla birlikte oynanması oldukça basit
    bir canlı casino oyunudur. Rulet, en basit tanımıyla üzerinde sayıların yer
    aldığı bir çarkın döndürülmesiyle oynanmaktadır.

    Rulet masasının üzerinde yer alan sayılara veya
    kırmızı siyah renkler arasından birine bahis yapılarak oynanan bu oyunun kazananı olabilmek
    için rulet çarkında dönmekte olan bilyenin bahis yaptığınız sayı veya renkte durması gerekmektedir.

    Casino

53. Bahsegel giriş

    Siteye üye olmak için 18 yaşını doldurmuş olmak gerekmektedir.
    18 yaşından büyük her yaş grubu ilgili
    bahis sitesine üye olabilir.
    Siteye üye olurken kişiler banka hesap bilgilerine kendilerininkini vermek
    durumundadır.
    Kişinin gerçek bir kişi olduğunu kanıtlaması için istenilen belgeleri sunması beklenir.
    Kimlik fotoğrafı ve ikametgah belgesini kişi kendi adına
    sunmak durumundadır. Belge sunmayan kişilerin para çekme işlemi yapmasına izin verilmemektedir.

    Bahsegel sitesine üye olduktan sonra aktivasyon kodu onaylaması yapmak
    gerekmektedir. Aktivasyon kodunu onaylamayan kişiler gün sonunda hesaplarını kalıcı olarak kaplı bulurlar.

    Ayrıca sitede aktif olarak kalabilmek için altı aylık periyodlar ile para yatırma ya da bahis alma, casino oynama gibi faaliyette bulunmak gerekmektedir.
    Aksi takdirde hesap kapatma sorunu ile karşı karşıya kalmanız mümkün olmaktadır.

    Bahsegel giriş

54. Rulet nasıl oynanır?

    Rulet hakkında hiçbir bilgisi olmayan bir insana rulet oynatıldığı ya da izletildiği zaman muhtemelen sıkılacak ve oyunu saçma bulacaktır.

    Ancak bilen birisi için tam tersi olabilir. Çünkü rulet, gerçekten de çok zevkli ve heyecanlı bir casino oyunudur.
    Her casino oyununda olduğu gibi rulette kazanmanın temel etkeni yalnızca şans faktörü
    olsa da, gözlem işin içine girdiğinde bahsettiğim şans faktörünü biraz da olsa artırmak mümkün olabilir.
    Ayrıca rulet diğer casino oyunlarına göre daha merhametlidir çünkü belli başlı yöntemle kayıp en azından sıfıra indirgenebilir.

    Online rulet

55. Artık fiyatları markete gidip sormanıza gerek yok!
    Bütün marketteki ürünlerin fiyatlarını, alkol fiyatlarını sitemiz üzerinden öğrenebilir en güncel fiyat garantisi ile rahatlıkla bilgi edinebilirsiniz.
    Türkiye&#;nin en güncel Viski Fiyatları , alkol fiyatları gibi bir çok çeşit alkolün bir çok çeşit market ürünlerinin fiyatlarını güncel
    olarak sitemiz üzerinden takip edebilirsiniz.

    Viski Fiyatları

56. Özellikle son dönemlerde neredeyse her platformda ismi anılan,
    toplumun bir kesiminin gayet iyi bildiği
    fakat belirli bir kesimi ise konu hakkında neredeyse
    hiçbir fikri olmadığı bir konuyu, bu yazımızda sizler
    için masaya yatırıyoruz: Canlı Casino. Günümüz bahis sektörünün en önemli
    içeriklerinden olan canlı casino her ne kadar kartopu gibi giderek büyüyen bir pazara ve üye sayısına sahip olsa
    da bu konu hakkında yeteri kadar bilgi sahibi olup olmadığımız bir merak konusu.

    Canlı casino oyna

57. Bahsegel Giriş

    Bahsegel sitesi illegal sitedir. Bu site BTK tarafından kapatılmaktadır.

    O zaman site yeni güncel giriş adresi ile açılmaktadır.
    Güncel giriş adresi sosyal medya ile bahis blogları ile ya
    da sms üzerinden kullanıcılara iletilmektedir.
    Bu nedenle güvenilir site olduğu kanıtlanmıştır. Bahsegel giriş hakkında masaüstü giriş ve mobil giriş
    olmak üzere iki farklı yöntem olduğu bilinmektedir.

    Bahsegel giriş

58. Ama bahisçilerin tercih ettiği bahis siteleri arasında,
    legal kurallara uygun şekilde bahis hizmeti veren canlı
    bahis firmaları gelmektedir. Online bahis siteleri içerisinde yer alan canlı bahis firmaları
    kurumsal bahis şirketi vasfına sahiptir.
    Bu sitelere üye olmak ise sadece üç ile
    beş dakika arasında olmaktadır.

    Üstelik canlı bahis siteleri bahis severlere hoşgeldin üyelik bonusu veren sağlam ve dünyanın en çok bonus veren firmalarıdır.
    Siz de bahis siteleri içerisinde yer alan çok sayıda futbol karşılaşmasına iddaa
    oynayabilir ve güvenli şekilde para kazanabilirsiniz.

    Canlı bahis siteleri

59. Bahigo Giriş

    Güvenilir giriş adreslerine sahip olan ve ülkemizde uzun zamandır
    bahis faaliyetlerine devam eden bahigo firması, bahisçilerin ilk olarak tercih ettiği bahis sitesidir.
    Bahigo giriş adresi üzerinden siteye kolay ve hızlı şekilde giriş
    yapabilir ve istediğiniz futbol karşılaşmasına maç başlamadan iddaa oynayabilirsiniz.

    Siteye güvenli şekilde üye olmak için, sitenin bahisçilere yolladığı giriş adresi linkinden de kolaylıkla ulaşabilirsiniz.

    Güvenilir bahis şirketleri içerisinde yer alan ve
    değişik oyunlar ile para kazandıran bahigo firması, üyelerine para yatırma seçeneği olarak da farklı alternatifler sunmaktadır.

    Bahigo giriş

60. Canlı rulet kavramları nelerdir?

    Canlı rulet, online canlı casino oyunlarında, sitenin bölümlerinden birinde yer alan terimdir.
    Online rulet olarak da isimlendirilen bu oyunu casino sitelerinde oynarken karşımızda bir takım kavramlar belirebilir.
    Bazılarımıza yabancı gelebilecek bu kavramlardan bazıları şunlardır:

    Canlı rulet

61. Email Suite by Listvio Review Earn Easy Commissions Promoting Listvio Products with Completely DONE FOR YOU Lead Pages, Lead Magnets &
    7x Follow Up Emails to Build Email Lists & Earn Affiliate Commissions on Complete Autopilot&#;

    Email Suite by Listvio Review

62. Toptan bilgisayar ekibinin oluşturduğu
    hazır sistem bilgisayarlar ilede dilerseniz PC Toplama Robotunu kullanmadan bilgisayarınızı
    anında satın alabilir ve kargo işlemlerini başlatabilirsiniz.
    PC Toplama Sihirbazında en çok sorulan soruların başında toplanan bilgisayar bir bütün halinde mi
    yoksa parçalar halinde mi geleceğidir, demonte olarak
    veya diğer şekilde gönderim seçenekleri mevcuttur.
    Ayrıca şunu belirtmekte de fayda var. Bilgisayar toplama sihirbazını kullanırken teklif oluşturarak topladığınız
    parçaları bir liste halinde görüntüleyebilir ve bu
    listeyi arkadaşlarınız veya müşterileriniz ile paylaşabilirsiniz.

    pc toplama robotu

63. Evden eve nakliyat konusunda ilk günden bu yana sürekli olarak gelişme gösteren firmamız,
    gelişen teknolojileri yılların vermiş olduğu tecrübe ile bir araya getirerek kusursuz hizmet sunmaktadır.
    Eşyaların taşınmasında mesafe ve zorluk tanımayan firmamız ile eşyalarınızı ister
    aynı şehre ister ise farklı bir şehre kolay ve hızlı bir şekilde taşıyabilirsiniz.
    Sadece eşyalarınızı değil, eşyalarınızın maddi ve manevi değerini de
    aynı özenle taşımaktayız.

    Eşyaların Garantili Şekilde Taşınması

    Evden eve nakliyat konusunda arzu edilen güveni sağlamak için hizmet vermekteyiz.
    Eşyalarınızın her bir parçasını sigorta güvencesi altına alarak taşıma hizmetini gerçekleştirmekteyiz.
    İlk paketlenme anından başlayarak en son kurulum ve sizlere
    teslim anına kadar geçen sürecin tamamında tüm sorumluluğu üzerimize
    almaktayız. Evden eve nakliyat hizmet sırasında
    eşyalarınızın herhangi bir şekilde deformeye uğraması halinde,
    ya eşyanızın ücretini ya da yenisini sizlere takdim
    ederek, taşıma maliyetinin üzerine ilave bir maliyet yükünün ortaya çıkmasını engelliyoruz.

    Taşıma konusunda kusursuz hizmet yanı sıra güvence ile gönül rahatlığı içerisinde takip edeceğiniz bir
    taşınma süreci sizlere sunarak, eşyalarınızı sizler için maddi ve manevi değerinin farkında olarak özenli şekilde taşıyoruz.

    Evden Eve Nakliyat Konusunda Fiyatlandırma

    Evden eve nakliyat araştırmaların ilk olarak belirlenen kriter taşımanın maliyeti
    olmaktadır. Bu bağlamda nakliyatta fiyatlandırmalar,
    Taşınacak olan eşyanın miktarı, Hem eski hem de yeni evin bulunduğu kat, Eşyaların maddi değeri,
    Eşyaların taşınma yöntemi, Gidilecek yerin uzaklığı üzerinde yapılmaktadır.
    Araştırmalar sadece fiyat üzerinden yapıldığında ilave
    maliyetler ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle fiyatlandırma kapsamında firmaların sunmuş oldukları hizmetin kalitesini araştırmak gerekmektedir.
    Bu şekilde taşınmakta olan eşyalar için ilave maliyet oluşmamaktadır.

    Hem fiyat hem de sunmuş olduğumuz güven ile birlikte her zaman evden eve nakliyat
    araştırmaların tercih listesinin ilk sırasında olmanın vermiş olduğu onur ve yüklediği sorumluluk ile hizmet vermekteyiz.
    Sizlere daha iyisini sunmak adına her geçen gün kendimizi ve kullandığımız teknolojiler geliştirmekteyiz.

    Nakliyat konusunda aklınıza takılan tüm sorulara net ve eksiksiz şekilde cevap alabilir, kaliteli ve huzurlu
    bir taşıma hizmetinden faydalanabilirsiniz.

    pendik evden eve nakliyat

64. PC Toplama Sihirbazı bir diğer adı ile PC Toplama Robotu ile hayalinizdeki bilgisayara ulaşmak çok daha kolay.
    PC Toplama Sihirbazı ile herhangi bir bilgiye ihtiyaç duymadan arzu ettiğiniz bilgisayarı dakikalar hatta saniyeler içerisinde
    toplamak mümkün. İşlemci seçiminize göre anakartların otomatik şekilde listelendiğini üstelik hangi işlemciye
    hangi anakart uyumlu derdi olmadan listelendiğini düşünün, bu büyük
    bir kolaylık sağlayacaktır. Bu sayede, herhangi bilgiye muhtaç olmadan kolay şekilde bilgisayarınızı toplayabilirsiniz.
    Kullanıcılar daima nitelikli bilgisayar toplamak isterler.
    En ucuz bilgisayarı toplamak isteyenler genel olarak yüksek performansıda göz
    ardı etmezler. Hem ucuz aynı zamanda oyun oynayabilecekleri bilgisayar toplamak isteyenlerin en çok tercih ettiği bu uygulamanın yanında hazır sistemlerde vardır.

    Toptanbilgisayar ekibinin oluşturmuş olduğu hazır sistem bilgisayarlar ilede isterseniz pc toplama robotunu kullanmadan bilgisayarınızı
    anında satın alabilir ve kargo işlemlerini başlatabilirsiniz.
    PC Toplama Sihirbazında en çok sorulan soruların başında toplanan bilgisayar bir bütün halinde mi yoksa parçalar halinde
    mi geleceğidir, demonte olarak ya da diğer şekilde gönderim alternatifleri mevcuttur.
    Ayrıca şunu belirtmekte de fayda var. Bilgisayar toplama sihirbazını kullanırken teklif
    oluşturarak topladığınız parçaları bir liste halinde görüntüleyebilir ve bu listeyi arkadaşlarınız
    ya da müşterileriniz ile paylaşabilirsiniz.

    Sizde ucuza hızlı ve güvenilir şekilde bilgisayar toplamak istiyorsanız hemen pc toplama robotunu kullanmaya başlayın! Ödüllü PC toplama sihirbazı ile başka neler yapabileceğinizide anlatmadan bu yazıyı
    sonlandırmak istemeyiz. PC Toplama Robotu başka değişle PC Toplama Sihirbazı ile ürünleri
    rahatlıkla karşılaştırabilir ya da ürün özelliklerine direk olarak erişim
    sağlayabilirsiniz. Robot sayesinde hangi oyunların ya da programların çalışacağınıda daha önce kestirebilir ve hayal kırıklığına uğramanın önünü kesebilirsiniz.
    En çok merak edilenlerin başında pc toplama robotunu kullanmak
    bedava dağıttığı mi sorusu gelmektedir. Pc Toplama robotu bedava dağıttığıdir.
    Ücretsiz PC Toplama Sihirbazını kullanmak için neyi
    bekliyorsunuz?

    PC Toplama Sihirbazı

65. Evden eve nakliyat araştırmaların ilk olarak belirlenen kriter taşımanın maliyeti olmaktadır.
    Bu bağlamda nakliyatta fiyatlandırmalar,
    Taşınacak olan eşyanın miktarı, Hem eski hem
    de yeni evin bulunduğu kat, Eşyaların maddi değeri, Eşyaların taşınma
    yöntemi, Gidilecek yerin uzaklığı üzerinde yapılmaktadır.
    Araştırmalar sadece fiyat üzerinden yapıldığında ilave maliyetler ortaya çıkmaktadır.

    Bu nedenle fiyatlandırma kapsamında firmaların sunmuş oldukları hizmetin kalitesini araştırmak gerekmektedir.
    Bu şekilde taşınmakta olan eşyalar için ilave maliyet oluşmamaktadır.

    pendik evden eve nakliyat

66. Fiyatlarımız sürekli güncellenmektedir. Basit arayüzümüz ile her
    kitlenin rahatlıkla anlayabileceği ve çok rahat bilgi edinebileceği
    bir sistem geliştirdik sizler için.
    Günün her saati girip güncel fiyatları kontrol edebilmenin kolaylıklarını sizler için websitemizde birleştirdik.
    Artık kolaylıkla sitemize girip güncel fiyatlara bakabilirsiniz.

    viski fiyatları

67. Kartal Evden Eve Nakliyat olarak siz değerli müşterilerimizin memnuniyetini sağlamak koşulsuz şartsız firmamızın en birincil
    misyonudur. Bu bağlamda oluşturmuş olduğumuz networkler,
    disiplinli ve profesyonel çalışmalar ve teknolojik taşıma aletleri
    sonucunda bulunduğumuz konum bizleri sektörde lider firmalardan bir tanesi haline
    getirmiştir. Kartal Evden Eve Nakliyat ile sadece Kartal bölgesinde değil Sancaktepe,
    Samandıra, Maltepe, Pendik, Gebze ve çevresine de
    hizmetlerimizi sağlamaktayız. İstanbul Anadolu yakasında yakalamış olduğumuz geniş bir müşteri kitlesi ile hizmetlerimize Avrupa yakasında da devam etmekteyiz.
    Bu nedenle Nakliye işlemleriniz her ne olursa olsun bizlere ulaşmanız dahilinde en doğru seçimlerden bir tanesini
    yapacağınıza dair hiçbir şüpheniz olmasın.

    Kartal Evden Eve Nakliyat olarak kuruluş anımızdan şu günlere
    dek daima müşteri memnuniyetini önemsedik ve bu da elbette ki bizlere olumlu yansıdı.

    İstanbul Anadolu yakasında hizmet veren firmamız geniş ağı
    sayesinde aynı zamanda Avrupa yakasında da ihtiyaç durumuna göre hizmet verebilmektedir.
    Mevcut çalışma ekibimizin oldukça geniş olmasından dolayı
    bugün aynı anda birçok farklı bölgeye hizmet verebilmekteyiz.
    Fiyat performans açısından sektördeki lider firmalardan biri olarak müşterilerimizin bizleri
    sıklıkla tercih etmelerinin yeğane nedenlerinden biri her zaman titiz bir çalışma ile güler yüzlü personellerimizin müşterilerimiz ile iyi bir ilişki içerisinde
    olmasından kaynaklıdır. Bizler için mühim olan müşterinin arzusudur ve bu bağlamda da çalışmalarımızı müşterilerimizden aldığımız geri dönüşler ile şekillendirdiğimizi söylesek
    yanılmış sayılmayız.

    Gelişmiş taşıma sistemlerimiz ile evinizden çıkması en zor eşyalarınızı dert etmenize artık
    hiç gerek yok. Asansör sistemi ile rahatlıkla hiçbir risk göze
    almayı gerektirmeden oldukça pratik bir şekilde taşıma veya eşya çıkartma
    işlemlerini gerçekleştirmekteyiz. Yolculuk esnasında tüm sorumluluğu üstlenerek eşyalarınızın güvenliği tamamen firmamızın kontrolü altında olacağından dolayı endişelenmenizi gerektirecek de herhangi bir durum söz konusu dahi değildir.
    Bizler % güven mottosuna sadık kalan bir firmayız ve bu nedenle
    de hiçbir şekilde müşterilerimizin mağdur olmasını istemeyiz.
    Bu bağlamda Kartal Evden Eve Nakliyat firmamızı tercih ettiğinizde farkı sizler de göreceksiniz.
    Detaylı bilgi için destek hattımızdan bizlere ulaşabilirsiniz.

    kartal evden eve nakliyat

68. Artık fiyatları markete gidip sormanıza gerek yok!
    Bütün marketteki ürünlerin fiyatlarını, alkol fiyatlarını
    sitemiz üzerinden öğrenebilir en güncel fiyat garantisi ile rahatlıkla bilgi
    edinebilirsiniz. Türkiye&#;nin en güncel Viski Fiyatları , alkol
    fiyatları gibi bir çok çeşit alkolün bir çok çeşit
    market ürünlerinin fiyatlarını güncel olarak sitemiz üzerinden takip edebilirsiniz.
    Her gün sizler için marketleri araştırıp en güncel fiyatların listesini
    çıkartıp sitemize ekliyoruz. Sizler için sürekli çalışıyor sitelerimizi güncel tutuyoruz.

    Eğer yanlış fiyatlı bir ürün görürseniz
    sitemiz üzerinden dilerseniz yorum bırakadarak dilersenizde bizlere iletişim
    kısmından yazarak iletişime geçebilirsiniz.

    Artık marketlere gidip fiyat sormak yok! Sürekli güncellenen sistemlerimizde günlük girip kontrol edebilirsiniz.
    Fiyatlarımız sürekli güseafoodplus.info arayüzümüz ile her kitlenin rahatlıkla anlayabileceği ve çok rahat bilgi edinebileceği bir sistem geliştirdik sizler için. Günün her saati girip
    güncel fiyatları kontrol edebilmenin kolaylıklarını sizler
    için websitemizde birleştirdik. Artık kolaylıkla sitemize girip güncel fiyatlara
    bakabilirsiniz. Alkol Fiyatlarının listesini sitemiz üzerinden hızlıca erişebilirsiniz.

    Viski Fiyatları

69. Hiç tanımadığınız kişilerle bir ilişki başladığında hayal gücünüz daha çok çalışmaya başlar, çünkü bu ilişkide nelerle karşılaşacağınızı ancak
    hayal edebiliyorsunuz. Oysa tanıdığınız ve kapasitesini
    bildiğiniz bir ilişkide hiçbir şey hayal etmezsiniz çünkü o ilişkide sizi nelerin beklediğini saniyesi saniyesine biliyor olursunuz.
    Görüşeceğiniz kadın seks uzmanıysa ve
    yeni tanıyacak olsanız da, önceden defalarca görmüş olsanız da o kadın hakkında hayalleriniz her zaman devam eder çünkü o kadın tecrübeleriyle
    sizi on defa da ilişkiye girseniz sizi şaşırtan birliktelikler
    yaşatacaktır. Seks uzmanınızla birde o hayallini ettiğiniz bazı fantezilerde yaşanabiliyorsa, bu
    defa hayal kurmakta daha da istekli oluyorsunuz. Ben ateşli hayallerin hepsini gerçekleştiren URL-seafoodplus.info sitesinde erotik porno filmleri olan Hale, 28 yaşında, kumral, hayallerinizi
    dinlemeyi ve bunları daha da geliştirerek yaşatmayı isteyen bir uzmanım.

    Ateşli hayaller her insanın sahip olduğu ve seks hayatını canlı tutmaya yarayan bir özelliktir.
    Şayet hayallerde size eşlik eden bir partneriniz yoksa uyumsuz bir partnerle birlikteliğiniz varsa doğal
    olarak cinsel yaşamınızda mutluluk için bazı takviyelere gerek duyarsınız.
    Bu takviyelerden en iyi ücretli bir kadınla saatlik birliktelikleri seçmek yerine
    gecelik birlikteliklere girerek hayallerinizi yaşamaya çalışmalısınız.
    Emin olun hayallerinizi yaşamaya başladıkça seks hayatınız sizi daha
    mutlu edecek bir kaliteye ulaşacaktır. Artık hayatınızdaki partner istediği kadar uyumsuz olsun, hayallerinizle ilgilenmesin,
    bunları size yaşatacak bir URL-seafoodplus.info hayatınızda olduğu için siz
    yine mutlu olmaya devam edersiniz.

    Sizdeki bu değişim partnerinizin dikkatini çekerse ona yapacağınız açıklamaya dikkat etmelisiniz.
    Hayatınızdaki kadın sizdeki mutluluğunu URL-seafoodplus.info olduğunu bilmemeli.
    Bu durum ortaya çıkmaması için ben gerekli gizlilik
    önlerini alıyor ve bana düşen görevlerini yerine getiriyorum, sizde biraz dikkatle uzun süre çapkınlıklarınızı riske girmeden yaşayabilirsiniz.
    Beni Türkçe alt yazılı porno’da eğlencenin yaşandığı
    her ortamda gece ya da gündüz görebilirsiniz, bir mekanda beni gördüğünüzde endişelenmeniz gerekmiyor, o mekana sizinle gelmediysem sizi görmezden gelerek hala
    gizliliğimizi korumaya devam ederim. Hizmetlerim ancak evimde ve otellerde alınabiliyor, pazarlık yapmayan ve nakit çalışan bir kadınım.

    Türkçe alt yazılı porno

70. The world&#;s best quality products are on sale with Amazon UAE at very affordable prices for you.

    Click on the link below to view these cheap products.
    Have a pleasant shopping.

    يتم عرض أفضل المنتجات عالية الجودة في العالم للبيع مع
    أمازون الإمارات العربية المتحدة بأسعار معقولة جدًا بالنسبة
    لك.
    انقر فوق الرابط أدناه لعرض هذه المنتجات الرخيصة.

    استمتع بالتسوق.

    Amazon UAE cheap shopping

71. Küresel ekonominin en büyük parçası olan Brent Petrol, Teksas Ham Petrolünden sonra Dünyadaki en kaliteli petrol çeşididir.
    Brent Petrol, ikamesi olmayan kıt doğal kaynak olması sebebiyle çok değerli bir hammaddedir.
    Siyasi, ekonomik ve sosyal gündemde meydana gelebilecek gelişmelerden hızlı bir şekilde etkilenmektedir.

    Ani fiyat hareketleri sergileyen getirisi yüksek yatırım araçları arasındadır.
    Yatırımcının en çok tercih ettiği emtia listesinde ilk sırada olan Brent Petrol’ün fiyatını etkileyebilecek faktörler arasında hükümetlerin petrol rezervleri, üretici ülkelerin politikaları ve stok miktarları, petrol şirketlerinin yatırım politikaları sayılabilir.

    brent petrol forex

72. Ethereum nedir

    Ethereum herkesin açık bir şekilde finansal işlem ve crypto
    madenciliği yapabildiği bir crypto çeşitidir.
    Kullanıcıların kendi verilerinin sahibi olduğu, uygulamaların sizi gözetlemediği ve
    sizden çalmadığı bir crypto paradır. Tarafsız, açık erişim altyapısı üzerine kurulmuş,
    hiçbir şirket etkisi altında kalmayan manipüle edilemeyen bir crypto çeşitidir.
    Ethereum’ un özelliklerinden başlıcaları Basitlik, Genellik, Modülerlik,
    Çeviklik, Ayrımcılık yapmama ve sansürsüzlüktür.

    ethereum kripto forex

73. ONS ALTIN bankalar da dahil dünya genelinde tüm yatırımcıları ilgilendiren GRAM ALTIN sadece Türkiye tarafındaki hareketlilikler den etkilenmektedir.
    Bazı durumlarda ONS ALTIN da ki volatilitenin gram altını çok etkilemediğini görürüz.
    ONS ALTIN bazında fiyatlar yükseldiğinde GRAM ALTIN’nın da yükselmesi için Türk lirasının değer kaybetmesi gerekmektedir ya
    da tam tersi ONS ALTIN da fiyatların düştüğünde GRAM ALTIN’da da düşüş görebilmemiz için Türk lirasının değer kazanması gerekmektedir.
    Kısaca özetlememiz gerekirse ONS ALTIN da ki fiyat hareketleri GRAM ALTIN
    ‘a oranla daha kalıcı olduğunu söyleyebiliriz.
    Bu da yatırımcılara hem daha güvenilir hem de
    daha karlı sonuçlar doğurduğu için tercih edilmesinde büyük rol oynamaktadır.

    forex ekonomi haber

74. Koca ve şimdi sıcak bir salonda, yumuşak koltuklarda, dizimi okşayarak ve elini bacağımın üzerinde yukarı ve yukarı kaldırarak, gözlerime bakmak bana
    bunu hatırlatıyor. Bakışları çıldırtıyor, kalıntıları Zihin bir sigara
    dumanıyla uçup gider ve sigaranın sonuna ne kadar yakınsa, eli o kadar yüksek
    ve yol boyunca o kadar az dirençle karşılaşır &#;
    Sonuçta, onu istediğimi anlıyor &#; Ya da daha doğrusu, Sadece onu istiyorum, özel olarak bile.
    Sadece seks ..! Ve böyle bir adamın yakın varlığı, her şeyin kendi kendine sıkı bir
    topa dönüşmesine ve kalbi daha hızlı atmasına neden oluyor.

    Ama birlikte çalışıyoruz ve göze giren duman beynimizi yerine oturtuyor
    &#;

    Aydın escort

75. Amım inanılmaz bir heyecanla susturuluyor. Merdivenlerden yaklaşan seslerin altında, son akor &#; beni keskin bir
    şekilde çevirdi ve dizlerimin üstüne koydu &#;
    Güçlü bir akıntıdaki kalın bir meni akışı, gergin bir
    penisten ağzıma kaçar. Yutmak zorundasın. Bütün kız arkadaşlarının bunu yapmayı reddettiğini söyledi,
    ama gerçekten yapmak istedi &#; İşe döndüğümüzde, trafik sıkışıklığı içinde durarak dedi
    ki

    Çeşme escort

76. Email Suite by Listvio Review Earn Easy Commissions Promoting Listvio Products with
    Completely DONE FOR YOU Lead Pages, Lead Magnets & 7x Follow Up Emails to Build Email Lists &
    Earn Affiliate Commissions on Complete Autopilot&#;

    Email Suite Review

77. Module 1
    Introduction to Course
    Lesson 1: This is an introduction to this Masterclass training.
    Students will have a brief overview of what will be talking about and what they will learn.

    Lesson 2: The Scrum Guide &#; What has been changed?
    Let’s walk through the list of the majority of changed elements.
    Scrum AUDIO Guide INCLUDED.

    Agile and Scrum Masterclass Review

78. On The Training You’ll Discover&#;

    #1) The Simple, Easy-To-Understand Formula That A Newbie
    Used To Transform Her Financial Life & Earn $,
    Within 61 Days!…

    #2) How This Little-Known System Has Already Helped Other Students Begin Earning
    Up To $10, Per Month (From Home With Just A Computer & An Internet Connection…)

    #3) How You Can Implement This Brand-New System In Less
    Than 30 Minutes A Day… Even if You Have Limited Experience &#;
    and MORE!

    Affiliate Marketing System Review

79. “Then if you want to, when you’re ready you can scale this to the moon by outsourcing and automating the ENTIRE process.
    Basically, you cheaply hire qualified people to do the work and you make all of the
    profit. By doing this, you can scale your business to an unlimited amount
    of channels without doing any of the work!”

    Tube Monetization Review

80. Meticore is currently one of the top weight-loss supplements you will find on the market.
    It is a natural and powerful formula that aids the natural weight loss process.
    The creators of the supplement formulated it to help boost metabolism and burn fat easily.
    So, you will get the desired results in no time.

    Meticore Review

81. Tutkunun sizin için ne kadar önemli olduğunu ve nasıl bir heyecan yaşamak istediğiniz
    de sürekli soracak olan kadınlarla birlikte olmanın avantajına varabilmek istediğiniz anlarda da hislerinizin değişkenliğinden haberdar olan mükemmel kadınlar sayesinde, sizlerde istediğiniz gibi keyif alabilir ve mutlu olabilirsiniz.
    Tatmin olmak ve kendinizi her zaman diğerlerinden ayrı tutabilmek istediğiniz gecelerinizle unutulmaza erişebilirsiniz.
    avcılar Escort sizlere genel olarak tüm ihtiyaçlarınızı sunacak
    ve daha farklı tatmin duygularını yaşatacak bir kadınla beraber olma şansı verirken, yeni bir
    tutkunun karşılığını alabilmeniz anlamında da yenilikleri sunacaktır.

    istanbul escort

82. izmirde escort arayanlar izmir escort web sitemizi kullanarak izmir escort bulabilir
    ve izmir escort araması yapabilir. izmir escort telefon numaraları burada bulunmaktadır.

    izmir escort

83. birçok ilde olduğu gibi izmirde de escort arayanlar için izmir escort sitemiz tamamen aktif.
    izmir escort arayanların buluştuğu nokta izmir escort sitemiz olan web sitemiz
    izmir escort sitemizdir. buyrun bekleriz.

    izmir escort

84. herkesin aradığı izmir escort sitesi. tıklayın ve
    aradığınızı bulun izmirde. izmir escort sitemize girerek izmir escort ayarlayabilirsiniz.
    izmir escort en iyi şekilde burada. tıklayın bulun.

    izmir escort

85. sen de izmir escort arıyorsan hemen tıkla
    ve izmir escort bul. izmir escort arıyorsan hiç durma ve hemen izmir escort bulmak için buraya uğra.
    bu adreste izmir escort listesi yer alıyor.

    izmir escort

86. Avcılar Escort Gamze

    Gerçek anlamda tatmin duygusunu doruklarda yaşatacak ve sizleri de doyuracak olan unsurları sunmasıyla bilinen mükemmel kadınlar sayesinde istediğiniz gibi keyif almak ve tatmin olmak sizleri de güzelleştirebilir.
    Her anınıza neşe ve tutku katabilmenizin, daha farklı
    zamanlarınızla keyif alarak devamlılığınızı sağlayabilmenizin vereceği etkilerle
    beraber, hayatınızdaki unutulmaz zamanlarla bütünleştireceğiniz heyecanlarınızın artması
    da özel olacaktır. avcılar Escort sitesinde her zaman sekse doymak
    istediğiniz bir zaman giriş yaparak sizleri güzel hissettirecek kadınlara ulaşabilir ve fantezi yapabilirsiniz.

    Avcılar Escort

87. Turkuaz Cami Halısı

    Cami halısı üretiminde Avrupa’da lider bir konumda olan Turkuaz Halı; Türkiye
    ve Avrupa olmak üzere yüzlerce referansa sahiptir.
    Cami halıları ve yurt halıları ile birlikte çeşitli cami
    donanımlarına Turkuaz Halı güvencesiyle sahip olabilirsiniz.
    % doğal yün kullanarak ürettiğimiz cami
    halıları; alev almaz, toz ve kirlere karşı dirençli,
    anti-bakteriyel özelliği sayesinde bakteri üremesini
    engeller ve uzun yıllar boyunca dayanıklıdır.
    Dört farklı Cami Halısı modelleri üzerinde üretim yapan Turkuaz Halı;
    Saflı Cami Halısı, Seccadeli Cami Halısı, Göbekli Cami Halısı ve Naturel
    Cami Halısı olmak üzere cami halılarını birinci sınıf yün ile kendi fabrikasında üretmektedir.

    Modern bilgisayarlı halı dokuma tesisi ve uzman ekibiyle birlikte camilere özel çeşitli renk,
    desen ve ebatlarda ürettiği halıları uygun fiyatlarla sunar.

88. t is so nice to realize that it has already been the second decade now
    that we are making forex products for you with great pleasure!

    We mainly release Forex Robots, but there have
    been so many requests from you, my dear traders, to make a really high-quality indicator
    that can be used for manual trading&#; You asked, we heard!

    We’d like to bring to your attention our new development:

    a unique Forex 3-in-1 System, which includes three types of indicators.
    You don’t need to look for different indicators on the Internet, bumping into unqualified
    ones, and try to combine them. Everything has already been done
    for you.

    Forex Triple Hit Review

89. How It Works

    DNA Scalper with its built-in self-correcting, adaptive algorithm
    allows you to generate amazing results by pinpointing the EXACT times for
    you to enter & exit trades with great accuracy!

    All you have to do is tell it the trading style you
    are comfortable with, and DNA Scalper will notify you of
    the perfect time to make your trade.

    It is a way to make an income while keeping your time exactly that:
    YOURS. No more working hard just to have someone
    else make the profit!

    DNA Scalper Review

90. Dear Trader

    Let me introduce you to a new way of Forex trading.
    X Trend Premium draws from my team’s deep well
    of knowledge to do almost all the hard work for you. It simply tells you the best
    moments to strike and you hit that trade button. It’s as easy
    as that!

    Its unique trading algorithm is focused on one task only:
    making right decision here and now. It doesn’t waste its energy and power on storing outdated information that is no longer useful for you.
    Thanks to that you will always be getting the most out
    of every trade.

    X Trend Premium Review

91. Dear Trader

    You are about to get full-blown access to money-making
    software that&#;s jammed thousands of dollars into my forex
    account in the last few months!

    But I&#;m not the only one enjoying this success: Scores of beta testers who have
    little to no experience trading forex have been smiling
    all the way to the bank, too. The software is extremely
    EASY to use.

    Forex Monarch Review

92. Dear Trader

    If you’ve been trading Forex for a while and concerned about the profits (or the lack thereof) you’re
    making… I want to share some amazing inside-news… My team
    and I have just released Fibo Quantum.

    It’s a brand new Forex indicator that is based on scientific and more importantly natural laws.

    These laws are very powerful but are often discarded.
    Our GOAL was to help traders make reliable profit in such a way that it is consistent over the long
    run and easy even for beginners. With Fibo Quantum indicator, you will always know with a lot
    of confidence… &#;When Exactly To Open And Close Your Trades To Make The Biggest Possible Profit From Almost Every Price Movement!

    Fibo Quantum Review

93. MONEY BACK GUARANTEE

    Actually we think you&#;re going to be thrilled with our trading signals you purchase from us.
    However, we understand that if our trading signals is not what You expected and feel unhappy about it.
    Then in that unlikely case, if you are not % satisfied with our signals, you can discontinue using it and get a full refund.

    You can cancel our service for up to 60 days from the
    date you purchased it. That&#;s why you are fully protected by our 60
    day, % money-back policy. That&#;s a promise!

    If You have any questions on return! Then simply write us, our
    support team are here to help you.

    Trading Signals Review

alatoo academıc studıes - International Atatürk
ALATOO ACADEMIC STUDIES ISSN: omnim Volume 2 - Number 1 - Year CONTENTS ARTICLES ALATOO ACADEMIC STUDIES ORTA ASYA CUMHURİYETLERİNDE OTORİTERLİK VE TARİHSEL KÖKENLERİ Halim Nezihoğlu 14 International Scientific Journal THE CURRENT STATE, PROBLEMS AND PERSPECTIVES OF DEVELOPMENT OF MODERN PROJECT MANAGEMENT EDUCATION IN UZBEKISTAN Rozmat Ashurbekov & seafoodplus.info 21 a publication of International Ataturk Alatoo University seafoodplus.info Address: Microregion Thunguch, Gorky Street, Bishkek KYRGYZSTAN Tel: + + Fax: + E-mail: [email&#;protected] Журнал Кыргыз Республикасынын Юстиция министирлигинде катталган, каттоо куболугу № RAISING COMPETITIVE CAPACITY OF DOMESTIC GOODS AND SERVICES IS THE PRIMARY TASK OF KYRGYZ ECONOMY Djarkinay Musaeva 29 JOB STRESS IN BUSINESS ORGANISATIONS:CAUSES, CONSEQUENCES AND COPING STRATEGIES Sumanjeet Singh BÖLGESEL KALKINMADA GİRİŞİMCİLİĞİN GELİŞTİRİLMESİ: TÜRKİYE’DE GAP VE GAP-GİDEM ÖRNEKLERİ Sadettin Paksoy ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА СОЗДАНИЯ ПРАКТИЧЕСКИХ ПОСОБИЙ СЛОВАРНОГО ТИПА Александр Цой 32 ПРИЕМ КОМПРЕССИИ В НАУЧНОЙ РЕЧИ: ТЕКСТОВЫЕ СОКРАЩЕНИЯ Сложеникина Ю.В. 90 ЯЗЫК “СЛОВА О ЛОМОНОСОВЕ” В СТИЛИСТИЧЕСКОЙ СИСТЕМЕ seafoodplus.infoВА seafoodplus.infoаев 96 EVALUATION OF KYRGYZSTAN FROM THE FDI PERSPECTIVE Lutfu Sagbansua AZERBAYCAN’DA TARIM Eyüp Zengin & Cemal Öztaş УЮМ ЖАНА АНЫН МОТИВАЦИЯСЫ Талант Асан уулу ORTA ASYA TOPLUMLARININ GEÇMİŞ MİRASLARI VE GÜNÜMÜZDEKİ ETKİLERİ İskender Ormon uulu TESTING THE WEAK FORM OF THE MARKET EFFICIENCY HYPOTHESIS WITH PARAMETRIC AND NON-PARAMETRIC TESTS: THE EVIDENCE FROM ISTANBUL STOCK EXCHANGE 40 Tulin Atakan & R. İlker Gökbulut SAME MEANING AND DIFFERENT IMAGES BETWEEN ENGLISH AND TURKISH IDIOMS Oktay Cetin 51 KÜRESELLEŞEN DÜNYADA VE GEÇİŞ EKONOMİLERİNDE SİYASETİN TİCARETE YARDIMCI OLMASI Özcan Erdoğan 58 ЦЕЛИ, ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ МЕЖДУНАРОДНЫХ ОРГАНИЗАЦИЙ ЕВРАЗИЙСКОГО ПРОСТРАНСТВА Борисова Екатерина 70 EĞİTİM KREDİLERİ ve UYGULAMALARI Mustafa Şeref Akın 74 FOSTERING MARKET PENETRATION OF RENEWABLE ENERGY SOURCES IN KYRGYZ REPUBLIC seafoodplus.infosulova & Nazgul Esenbol 85 «ДИВАНИ ЛУГАТ -ИТ- ТҮРК» ЧЫГАРМАСЫНДАГЫ ТУУРАНДЫ СӨЗДӨРДҮН СТРУКТУРАЛЫК ӨЗГӨЧӨЛҮГҮ Эргүн Кожа CONFERENCE REPORTS BİR ULUSLARARASI KONFERANSTAN İZLENİMLER… İbrahim Hasgür INVISIBLE THREATS: SECURITY OF FINANCIAL SYSTEMS IN CAUCASUS AND CENTRAL ASIA Talant Asan uulu BOOK REVIEWS АЗЫРКЫ КЫРГЫЗ ТИЛИ: ФОНЕТИКА Асылбай Ибраев Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year ALATOO ACADEMIC STUDIES ISSN: Volume 2 - Number 1 - Year (International Scientific Journal) a publication of International Ataturk Alatoo University Bishkek, KYRGYZSTAN February 3 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year 4 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year AIM AND SCOPE OF THE JOURNAL Alatoo Academic Studies is a peer-reviewed refereed journal published semiannually by International Ataturk Alatoo University (Bishkek, capital of Kyrgyz Republic), one of leading international universities of both Kyrgyzstan and Central Asia with its multi-language focus in education. The journal’s mission is to enlarge Eurasian scholarsip in different fields. The journal intends to deal with subjects ranging from economics, business, politics, humanities, sociology, religion, linguistics and other fields. The regional focus, Eurasian one, has a special place in the journal’s mission. So, those articles concerning Eurasian scholarship will be specially welcomed by the journal. The journal’s focus is the problems and new phenomena caused by social, economic, political, cultural changes in newly independent states of the ex- Soviet Union. Since transition brought many different things to the related countries, the journal especially seeks original papers dealing with all aspects of these changes. Though the major focus of the journal is on Eurasia, papers dealing with other subjects can also be acccepted. Especially, inter disciplinary studies having views from different perspectives are valued for the journal. The journal accepts articles, research notes, book reviews, etc. in English, Turkish, Kyrgyz and Russian languages. 5 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year EDITOR Prof. Dr. Erol ORAL, International Ataturk Alatoo University (Bishkek, KYRGYZSTAN) CO-EDITOR Prof. Dr. Mariam EDILOVA, Kyrgyz State University (Bishkek, KYRGYZSTAN) JOURNAL COORDINATORS Ergun KOCA, International Ataturk Alatoo University (Bishkek, KYRGYZSTAN) Ibrahim KELES, International Ataturk Alatoo University (Bishkek, KYRGYZSTAN) JOURNAL MAILING ADDRESS: International Ataturk Alatoo University Microregion Tunguch Gorky Street, , Bishkek, KYRGYZSTAN JOURNAL WEB ADDRESS: seafoodplus.info JOURNAL CONTACT E-MAILS: Ergun KOCA & Ibrahim KELES, (journal coordinator) at [email&#;protected], [email&#;protected] 6 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year EDITORIAL International Ataturk Alatoo University is a crossroad educational entity for students and academics of different countries and cultures. As a result of this multi-cultural environment, original and wealth worth outputs were got. “Alatoo Academic Studies” is an exemplary one which has the aim of publishing scholarly articles which will deal with economics, business, international relations, humanities, sociology, linguistics, etc. This interdisciplinary focus of the journal is expected to serve to a broader reader base. The journal includes papers dealing with different disciplines which enabled multi-level focus. Some of the articles in the journal are in the following areas as linguistics, management, economics, education, politics…Like the previous issue of the journal, there are articles in Kyrgyz, English, Russian and Turkish languages. Also the contributors of the journal have a multi-national structure as from Kyrgyzstan, Turkey, Uzbekistan, India, United states and Russia. By this way, our journal became not only a multidiscipline platform but a multi-national platform as well. We hope to have such divirsified focus in the following issues. Prof. Dr. Erol ORAL, Editor EDİTÖRDEN Uluslararası Atatürk Alatoo Üniversitesi, farklı ülkelerden ve kültürlerden gelen öğrenci ve öğretim elemanlarının buluştuğu bir eğitim kurumudur. Bu çok kültürlü ortam, bilimsel çalışmaların sonucu olarak, orjinal ve zengin yayınların çıkmasına imkan hazırlamaktadır. Alatoo Akademik Araştırmalar dergisi de, ekonomi, işletme, uluslararası ilişkiler, sosyoloji, dil bilimi vb. değişik alanlarla ilgili akademik çalışmaları bir araya getirerek geniş bir okuyucu kesimine hitap etmeyi amaçlayan örnek bir çalışmadır. Derginin bu sayısı da, bu anlayışa uygun olarak değişik alanlardan çalışmaları bir araya getirmiştir. Derginin bu sayısındaki bazı çalışmalar dil, işletme, ekonomi, eğitim, politika gibi konuları seafoodplus.infoiz önceki sayısında olduğu gibi Kırgızca, İngilizce, Rusça ve Türkçe çalışmalara evsahipliği yapmaktadır. Aynı zamanda dergimize katkıda bulunanalar da Kırgızistan, Türkiye, Özbekistan, Hindistan, Amerika Birleşik Devletleri, Rusya gibi farklı ülkelerdendir. Bu şekilde dergimiz sadece disiplinler arası değil aynı zamanda uluslararası bir platform olmuştur. İnşallah, çalışmalarımızın değişik disipliner yönlülüğünü gelecek sayımızda da sürdürmeyi amaçlamaktayız. Prof. Dr. Erol ORAL, Editör 7 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year 8 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year JOURNAL SCIENCE BOARD Prof. Dr. Erol ORAL International Ataturk Alatoo University (Kyrgyzstan) Assoc. Prof. Dr. Muhsin HALIS, (Management) Sakarya University (Turkey) Prof. Dr. Ibrahim HASGUR, (Statistics & Law) International Ataturk Alatoo University (Kyrgyzstan) Assoc. Prof. Dr. Orozbek KOCOGULOV (Physics) International Ataturk Alatoo University (Kyrgyzstan) Prof. Dr. Mariam EDILOVA, (Philosophy) Kyrgyz State University (Kyrgyzstan) Assoc. Prof. Dr. Mustafa OKMEN (Local Governments & Urbanization) Celal Bayar University (Turkey) Prof. Dr. Valentin BABAK (Information Technology in Economics) Kyrgyz Technical University (Kyrgyzstan) Prof. Dr. Vildan SERIN (Central Asian Economies) Fatih University (Turkey) Assis. Prof. Dr. Mehmet ORHAN (Econometry) Fatih University (Turkey) Assis. Prof. Dr. Vedat KIRAY, (Electronics, Robotics & Fuzzy Logic) International Ataturk Alatoo University (Kyrgyzstan) Prof. Dr. Beyshebay Usubaliev (Kyrgyz Language) East University named Mahmoud Kashgary Barskany (Kyrgyzstan) Assis. Prof. Dr. Mesut YILMAZ, (Ecomomics) Suleyman Demirel University (Kazakhstan) Prof. Dr. Omer CAHA (Civil Society & Human Rights) Fatih University (Turkey) Assis. Prof. Dr. Mustafa AKIN, (Development Economies) Maltepe University (Turkey) Prof. Dr. Abdullah DINCKOL, (Law) Istanbul Chamber of Commerce University (Turkey) Assis. Prof. Dr. Ahmet AKIN (Finance) Fatih University (Turkey) Prof. Dr. Turgay BERKSOY, (Public Finance) Marmara University (Turkey) Assis. Prof. Dr. László VASA, (Management) Szent István University (Hungary) Prof. Dr. Nurdan ASLAN, (Economics) Marmara University (Turkey) Assis. Prof. Dr. Ghiyath NAKSHBENDI (International Business) Sangamore Group (USA) Prof. Dr. Sadık ACAR, Dokuz Eylul University (Turkey) Assis. Prof. Dr. Lutfu SAGBANSUA, (Operations Management) University of Mississippi (USA) Prof. Dr. Ismail OZSOY, (Economic History) Fatih University (Turkey) Assis. Prof. Dr. Nizamettin BAYYURT (Quantitative Techniques) Fatih University (Turkey) Prof. Dr. Asylbek IBRAEV (Phonetics) International Ataturk Alatoo University (Kyrgyzstan) Assis. Prof. Dr. Nurettin CAN (Economics) Suleyman Demirel University (Kazakhstan) Assoc. Prof. Dr. Fuat ERDAL, (International Economics & Development Economics) Adnan Menderes University (Turkey) Assis. Prof. Dr. Ali COSKUN (Accounting) Fatih University (Turkey) Assoc. Prof. Dr. Georgiy MRAOSHNICHENKO (Artificial Intelligence, Cryptology) International Ataturk Alatoo University (Kyrgyzstan) Assis. Prof. Dr. Ihsan YILMAZ, (Socio-legal studies, Law and Politics, Religion and Secularism) University of London (United Kingdom) Assoc. Prof. Dr. Hasan SELCUK, (Law) Marmara University (Turkey) Assis. Prof. Dr. Cihan BULUT, (Economic Policy) Qafqaz University (Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Zinaida KARAYEVA (Literature) Kyrgyzstan International University (Kyrgyzstan) Assoc. Prof. Dr. Alexander TSOY (Russian Language) Litarature Institute of A.M. Gorki (Russia) 9 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year CALL FOR PAPERS AND SUBMISSION GUIDELINES CALL FOR PAPERS Alatoo Academic Studies is a double-blind refereed journal which seeks togather original and unpublished academic papers. The journal accepts original papers dealing with scholarship in economics, business, international relations, humanities, sociology, religion, linguistics, literature, engineering, etc. Those papers focusing on newly independent states will be especially welcomed. The journal accepts articles, research notess, book reviews. The manuscripts can include theoretical, conceptual, empirical and case study meaningful contributions which will advance our understanding in the related areas. The journal is semiannually published. The deadlines for submissions are March 1 and September 1. All submissions will be subjected to “double blind” peer review. SUBMISSION GUIDELINES Papers should be submitted via e-mail (in word format) to Ibrahim KELES (journal coordinator) at [email&#;protected] \ [email&#;protected]. BEFORE YOUR SUBMISSION, PLEASE READ CAREFULLY (PROOF-READING) YOUR PAPER TO MAKE SURE IT HAS NO SPELLING AND GRAMMAR MISTAKES, AND FOLLOW THE INSTRUCTIONS STATED BELOW TO FORMAT YOUR PAPER. PAPERS WITH MISTAKES AND WRITTEN NOT CONFORMING TO THE FORMAT GUIDELINES BELOW WILL BE RETURNED TO THE CORRESPONDING AUTHOR(S) Paper format: The submission will include - The title of the paper, - Name of author(s) and affiliation(s), - Contact information of the corresponding author - An abstract of maximum words (all papers should also include an abstract written in English if the paper is not written in English) - Key words (up to 5) - All papers should be double-spaced with 11 font size (Times New Roman) - Margins should be (4 cm) at the left, (cm) at the top, bottom and right - Before and after paragraphs 6 cm. - Limits: Approximately 20 pages. If your paper is longer than these limits, we recommend you to shorten it before the submission. Reference Style Please use in-text reference style, not endnotes style! Examples: …Fisher and Madet () state that… …this result has been obtained in a recent study (David, ). At the end of your paper, please give the full citation as indicated below: Journal Articles Fisher, J. and Madet, G. (), Implications of Globalisation, Journal of Business Development, 34(2): Books Mariam, G. J. (), Managing the Change, Basic Books: New York. 11 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year Papers David, H. (), Radon Risk Models', in A.R. Knight and seafoodplus.info (eds.) Indoor Air and Human Health, Proceedings of the Seventh Life Sciences Symposium; October ; Knoxville, USA. Amsterdam: Elsevier, pp Chapters in Edited Books Teece, D.J. (), Capturing Value from Technological Innovation: Integration, Strategic Partnering and Licensing Decisions, in R.B. Guile and H. Brooks (eds.) Technology and global industry: Companies and Nations in the World Economy, Washington DC: National Academy Press, pp Dissertations Salk, J.E. (), Shared Management Joint Ventures: Their Developmental Patterns, Challenges and Possibilities, Unpublished Ph.D Dissertation, Sloan School of Management, Massachusetts Institute of Technology, Cambridge, MA. Online documents Van de Vliert, E. (), Thermoclimate, Culture, and Poverty as Country-level Roots of Workers' Wages, [www document] seafoodplus.info (accessed 13 January ). Online journal articles Van de Vliert, E. (), Thermoclimate, Culture, and Poverty as Country-level Roots of Workers' Wages, Journal of Business, doi/seafoodplus.info 12 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year ARTICLES 13 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year ORTA ASYA CUMHURİYETLERİNDE OTORİTERLİK VE TARİHSEL KÖKENLERİ Halim Nezihoğlu Uluslararası Atatürk Alatoo Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü Öğretim Görevlisi Abstract This work will examine historical background and origins of the tendency towards authoritarianism in Central Asia. There is a historical tradition and political culture not only at state level but also at societal level that have created a suitable ground for the flourishment of authoritarianism in Central Asia. Political and socio-cultural elements that help authoritarian regimes endure in Central Asian republics – ecxept for Kyrgyzstan as it witnessed a popular revolution in March – will be analyzed in the light of history. Accordingly, roots of authoritarian tradition in Central Asia will be looked through first in the period before the Russian conquest, and secondly during the Tsarist Russian domination, and then during the Soviet period, all of which left behind a legacy that shapes current political patterns in the region. Although these newly independent republics have several commonalities in their history, there are also unique aspects of their histories. For instance, while the Uzbeks have experienced a settled social culture and a dynastic political tradition before the Russian conquest, the Kyrgyz were nomadic people and the Soviet period contributed much to their urbanization and state-building process on a national basis. These unique historical experiences led to different formations for the emergence of diversified tones in the level of authoritarianism. Probably, this is why Kyrgyzstan appears to be the most democratic country in Central Asia, and the Kyrgyz nation are the most tolerant toward diversity. GİRİŞ Orta Asya Cumhuriyetleri yönetimlerinin demokratikleşmeyle sorunlu olmaları ve otoriter eğilimler içinde bulunmaları, Kırgızistan istisna tutulacak olursa açıkça gözlemlenen bir olgudur. Sözkonusu ülke yönetimlerinin, otoriterlik düzeyleri farklı olmakla birlikte demokrasi geleneğinden yoksun olmaları aralarındaki ortak noktadır. Bu çalışmada öncelikle, Orta Asya Türk toplumlarının yönetim ve liderlik anlayışını şekillendiren ve otoriterliğin varlığını sürdürmesini kolaylaştıran faktörler, Rus işgali öncesi bölgenin özgün tarihi içinde irdelenecektir. Ardından, Orta Asya Türk topluluklarını derinden etkileyen ve bir çok bakımdan Sovyetler Birliği’nin de mirasçısı olduğu Çarlık Rusyasında siyasal otoriterliğe de değindikten sonra yeni bağımsız Türk devletlerinin siyasal yapılanmalarında özellikle etkili olan ve silinmesi zor izler bırakan Sovyet totaliterliği incelenecektir. Son olarak da, Orta Asya’da yaşayan Türk topluluklarının ortaklık ve benzerlikleri çerçevesinde ve ortak tarihi mirasları içinde incelenecek olan konuya ilişkin özgün tarihsel deneyimlere sahip olan Kırgızistan ve Özbekistan’ın demokratikleşme ve otoriterlik düzeylerinin farklı olmasının sebepleri anlaşılmaya çalışılacaktır. Tarih, devlet ve toplumların sahip olduğu kurumların oluşması, gelişmesi ve şekillenmesinde çok önemli bir yere sahiptir. Doğal ve sosyal bir süreç olarak tarih bazı fiziki ve sosyal realiteler oluşturmuştur ki, bunlar liderlerin yönelişlerini belirler. Üç devre içinde ele alacağımız Orta Asya Türk Cumhuriyetleri’nin ve toplumlarının yönetim alışkanlıkları ve otoriterliğe ilişkin tarihleri hiç kuşkusuz bu toplumların siyasal talep ve tepkilerini, siyasi yapılanmayı ve liderlerin yönelişlerini belirleyen siyasal bir formasyon ve zemin oluşturmuştur /1/. Bugün bu ülkelerde siyasal iradeyi belirleyen liderler ve siyasi elit, Sovyet dönemi toplumu ve eğitim sistemi içinde yetişmiş, kişiliklerinin şekillenmesinde benzer tarihsel deneyimleri yaşamış ve politikayı Sovyet siyasal sistemi ve Komünist Parti içinde öğrenmişlerdir. Her ne kadar bu toplumların kimlikleri, Asya Moğol-Türk kabile geleneği, yerleşik Hint, Çin ve İran medeniyet havzaları ve İslam kültürü arasındaki etkileşimlerle harmanlanarak gelişmiş /2/ ve ardından Ruslaştırma ve Sovyetleştirmenin etkisiyle köklü değişikliklere uğrayarak yeni sentezlere ulaşmışsa da özellikle elit kesimin kimliğinde baskın olan kültür Sovyet döneminde oluşan kültürdür. Sovyet dönemi, ağırlıklı olarak elit tabaka üzerinde olmakla birlikte bu toplumların neredeyse her ferdinin dil, kişilik, mentalite, psikolojisi ve yaşam tarzı üzerinde radikal dönüşümler gerçekleştirmiştir. Otoriteyi temsil eden kişiye karşı itaat, herhangi bir devlet dairesinde görevlilerin muhtemel görevinde ihmal ya da haksızlığına karşı itiraz etmeme kültürü, saatlerce sesini çıkarmadan beklemek ve tepkisizlik gibi sözünü ettiğimiz olguya hayatın her alanından örnekler bulmak 14 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year mümkündür. Bu çalışmada üzerinde durulacak husus otoriterliğin varlığını sürdürmesini kolaylaştıran iç toplumsal ve tarihsel dinamiklerdir. ORTA ASYA MİRASI Orta Asya tarihinde göçebelerle yerleşik topluluklar arasında sürekli çatışmalar olmuştur. Göçebeler birlikler kurarak fetihler yapma veya yenilen kabilenin muzaffer kabileye katılması yoluyla güçlerini arttırmışlardır. Bir kabilenin diğerine bağlanması, ister güç ister ikna ile olsun bir liderin kişisel kabiliyet ve karizmasının sonucudur. Bu durum özellikle bir liderin kişisel kültünün devlet yönetiminde dominant yeri işgal ettiği Orta Asya’da geçerlidir. Doğal olarak üstünlük sağlaması ve yönetmesi beklenen karizmatik kabile anlayışı da Orta Asya’da çok erken dönemlerde gelişmiştir ki, böyle bir kabileden çıkan birinin tüm halkı yönetme iradesi ve iddiasının da temelini bu anlayış oluşturur. Tabii ki liderin kişisel yetenekleri diğerlerinin bağlılığını sağlamada en önemli faktördür. Ancak bir lider steplerde nasıl iktidara gelir ve başarısını sağlayan şartlar nelerdir? Genellikle liderler bütün kabileler tarafından yönetme geleneğine sahip olarak tanınan ve geçmişte de genellikle liderlerin çoğunu yada hepsini çıkarmış kabilelerden çıkar. Herkeste de böyle bir beklenti vardır. Güçlü ve karizmatik lider çıkınca da itaat eder ve bağlanırlar. Göçebelere karşılık yerleşik toplum ve devletlerde ise bürokratik gelenek güçlü, devlet ve devleti temsil eden yönetici kutsaldır. İstikrar en göze çarpan özelliktir ve yöneticiler halkın güvenliğini sağladığı ve adil olduğu sürece toplumlar yüzyıllarca değişmeden kalır. Çin ve İran kültürleriyle de etkileşim içinde olan Orta Asya’nın özellikle yerleşik topluluklarında ve Orta Asya’da kurulan devletlerde, yöneten ve yönetilenlerin devamlılık eğiliminde oldukları, devlet ve toplumun yapısında köklü değişime pek hoş bakılmadığı da bir realitedir. Sözkonusu istikrarın sağlanmasında en önemli güç liderin karizmasıdır. İran yerleşik medeniyetinde kralın kutsal karizmasına ilişkin temalar varken Türk dillerinde benzer bir tema –tabii ki İran’daki dinsel bağlantılarından arınmış olarak- “kut” sözcüğüyle ifade edilmiştir. Lider ve ona bağlılık o kadar önemlidir ki, steplerde kurulan imparatorlukların birçoğunda karizmatik lider ölünce, yerine karizmatik bir oğul ya da kardeş bırakmamışsa imparatorluk dağılmıştır /3/. Cengiz Han ve Timur gibi güçlü ve karizmatik liderler steplerin göçebe kabilelerini toparlamış, yerleşik toplulukları da yönetimleri içine alarak topraklarını genişletmiş ve böylece güç ve egemenliklerini arttırmışlardır. Sözünü ettiğimiz geleneğin de etkisiyle Cengiz gibi bir liderin hanedanlığı bir çok lidere fidelik etmiştir. Örneğin Özbekler ilk olarak Cengiz Han’ın soyundan gelen Ebu-l Hayr Han’ın liderliği etrafında farklı bir kimlikle topluluk oluştururlar. Özbek Hanları Fars-İslam kültüründen etkilenmenin yanısıra Cengiz Han geleneğini de sürdürmüşlerdir. Kırgız ve Kazakların göçebeliğine karşın Özbeklerin yerleşik bir topluluk olmaları onları siyasi olarak aktif kılmış ve yönetici bir kabile olarak onlara ayrıcalıklı bir konum kazandırmıştır. Özellikle Kırgızlar royal bir hanedanlık geleneğinden uzak yaşamışlar, buna karşılık Çin, Kazak veya Hokand Hanlığı arasında bölünmüş ya da dağlarda dağınık göçebe ve hür yaşamlarını sürdürmüşlerdir /4/. Aslında Orta Asya’da iktidar ne çok merkeziyetçi olmuş ne de tümüyle yönetici hanedanların elinde olmuştur. Göçebelerde yaşlı saygın kişiler, yerleşik topluluklarda elit sınıflar önemli bir güç ve etkinliğe sahip olagelmişlerdir. Şehirlerde yönetim din büyükleri, büyük toprak sahipleri ve tüccarlar gibi elit sınıfların elinde olmuş ve bunlar Türk-Moğol yönetici sınıfı ile yerli nüfus arasındaki bağı kurmuşlardır. Ruslar Orta Asya’yı işgal etmeden önce, bölge birbiriyle sıkı irtibat içinde farklı politik alanlara ayrılmıştı. Yoğun nüfuslu şehirlerin bulunduğu önemli bir kısım, Özbek hanedanlarınca yönetilirken, dağlarda ve engin steplerde Kırgızlar ve Kazaklar hüküm sürmüştür. Tabii ki Özbek hanlıkları homojen toplumlu Avrupa ulus devletlerinin aksine çok etnik yapılı toplumları barındırmıştır. Özbek Hanları güçlerini ne bürokratik yapılar ne de gücü tekellerinde tutmayla değil, aksine heterojen toplum sayesinde ve farklı gruplar arasında denge kurma yetileriyle sağlamışlardır /5/. Çin, Hindistan ve İran yerleşik medeniyet havzalarıyla önemli kültürel ilişkiler içinde bulunan, stepTürk-Moğol mirasıyla Fars-İslam geleneğini harmanlayan ve kendi özgün kültürüne renkler katan Orta asya Türk toplulukları, yüzyıllar öncesinden başlayarak Ruslarla da çok köklü bir etkileşim içine girmişlerdir. Atilla Hunları Rusya üzerinden Avrupa’ya geçerek büyük bir imparatorluk kurarken, Ruslar Asya’nın kuzeyinde örgütlenmeden yoksun ve ilkel topluluklar halinde yaşamaktaydı /6/. Batu Han’ın orduları içinde biraraya gelen Türk ve Moğol kabilelerinin ’de Altın Orda Devleti’ni kurması ve ardından Rus Prensliklerini hakimiyet altına almasıyla Türkler ve Ruslar arasında düzenli ve yoğun ilişkiler başlamış ve bu süreç içinde Ruslar Türklerden örgütlenmeye ilişkin bir çok kavram ve kuramı özümsemişlerdir /7/. Altın Orda’nın hanlıklara ayrılıp parçalanması ve hanlıklar arası çatışmalarla Türklerin zayıf duruma düşmesiyle Rusların, örgütlü Çarlık Rusyası’na giden vetireye girmeleri eşzamanlıdır. 15 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year ÇARLIK RUSYASI MİRASI Çarlık Rusyası ile gelişen Rus politik geleneği, hem Sovyet sistemi hem de bugünkü Orta Asya Cumhuriyetleri’nin siyasal şekillenmesinde etkilidir. Türkler birbirleriyle çatışmakla meşgulken, Türk saldırılarından kurtulan Moskova Prensliği adım adım genişlemiş ve ilk Romanov Çar’ı Michael’in ’te tahta geçmesiyle ve ’ye kadar sürecek Romanov hanedanı yönetimi altında Çarlığa dönüşmüştür. Çarlık siyasal sisteminin ve kökleşmiş politik geleneğinin temel özelliklerinin anlaşılması, bugün demokrasiye geçişte problemler yaşayan hem Rusya Federasyonu hem de Orta Asya Cunhuriyetlerinin siyasal yapılarını derinden etkileyen Sovyet sisteminin karakterini açıklamaya yardım edecektir. Demokrasi, Rusların çok az tecrübe sahibi oldukları bir yönetim tarzıdır. Güçlü ve aristokrat Romanov ailesinin başı olan Çarlar, oldukça katı ve otoriter bir sistemle üçyüz sene Rus imparatorluğunu yönetmişlerdir. Çarlık rejimi otokratik, merkeziyetçi ve dönemin teknolojisinin elverdiği ölçüde geniş kapsamlı bir kontrole sahiptir. “Çar hata yapmaz ve yalnızca Tanrı’ya karşı sorumludur” anlayışı Çarlığın çöküşüne kadar değişmeden kalmıştır. Çarlar yönettikleri kitlenin bağlılığını sağlamak için devasa bir bürokrasi ve acımasız gizli polis gibi aygıtlar kullanmışlardır. Güçleri hemen hemen mutlaktır ve kitlelerin onlar üzerinde bir etkisi yoktur. Özellikle yy’ın son çeyreğinde Alexander III ve Nicholas II, çok uluslu imparatorluğun bütünlüğünü korumak için otokratik idarelerini daha da güçlendirmeye çalışmış ve bu bağlamda Rus olmayan azınlıklara yönelik Rusçayı ve Ortodox inancını baskı ile yaygınlaştırma yoluna gitmişlerdir /8/. Bizans’taki kutsal devlet anlayışından etkilenen Çarlık Rusyasında Çar halkın “baba”sıdır. Geniş halk kitleleri arasında Çarların kutsal bir yönetim hakkına sahip olduğu inancı popülerdi. Do Boga vysoko, a do tsaria daleko – “cennet yücedir, Çar ondan da ötededir” deyişi oldukça yaygındı. Mutlakiyetçi-bürokratik Çarlık Rusyasında Çar aynı zamanda ezici bir bürokarsi aparatının da başıdır. Ülkenin bakanlıkları vardır fakat hükümet yoktur. Merkezi otoritenin tüm departmanları ve bakanlıkları - dış işleri, iç işleri, finans, adalet ve savaş- yüce iradenin enstrümanlarıdır. Bakanlar direkt olarak yüce irade tarafından atanır /9/. Otokratın baskın rolü, oldukça merkeziyetçi ancak etkinlikten uzak ve belirsiz hakimiyeti imparatorluğun en uzak köşelerine kadar uzanan bir bürokrasi yoluyla kurumsallaşmıştır. Kilise, elit kesim, toprak sahiplerinin büyük çoğunluğu, özellikle de ordu ve polis Çarın otoritesini pekiştirmek için sıkı bir güç birliği oluşturmuşlardır. Bu sistemde halkın görevi sadece otokratın emirlerine itaattir ve insanlar yönetime aktif katılımdan oldukça uzaktır. Çarlık Rusyasının en önemli özelliklerinden biri devlet ve toplumun ayrılmasıdır. Kamu görevlerinde en yüksek ve önemli mevkiler aristokrat ve toprak sahibi soyluların tekelindedir /10/. Çarlar ile soylu-aristokratlar arasında bir mukavele sözkonusudur. Çar, soylulara resmi dairelerde kıdem ve ayrıcalıklar, toprak ve ’e kadar serfler vermekte, ve böylece onlar da silahlı kuvvetler ve sivil hükümet kaedmelerinde görev yapmaktaydılar. Buna karşılık Çarın hatalarını görebilecek ve eleştirebilecek tek sınıf olan soylular da ağızlarını kapıyor ve hatta Çara övgüler yağdırıyorlardı /11/. Elbette Çarlığa karşı yy’ın ikinci çeyreğine sürekli yükselen bir muhalefet de sözkonusuydu. Köylülerin ve serflerin kötü yaşam koşullarına sanayileşmeyle işçilerin kötü durumları da eklenince hoşnutsuzluk artmış ve Batı’dan gelen fikirlerle değişmeye başlayan muhalif entelektüeller Çarlığa karşı başkaldırıyı temsil etmişlerdir /12/. Ne var ki, Çarlığı yıkan Bolşevizm de Rus geçmişiyle organik bir bağa sahipti ve Çarlık Rusyasının otoriter geleneğini devam ettirmişti. Ancak Bolşevik otoriterliğinde Rus tarihi mirası ve Rus milli karakterinin etkilerinin yanısıra hiç kuşkusuz ideolojiden kaynaklanan yapısal etkenler de vardır. SOVYET MİRASI Devrimden sonra tüm muhaliflerini elimine eden Bolşevikler, Sovyet siyasetinde Komünist Part’nin üstün konumunu garanti altına alarak diğer politik partileri ortadan kaldırdılar. Parti dışında eleştiriler sansür yoluyla bastırılırken, Parti içindeki eleştiri ve hoşnutsuzluklar eleştirel tartışmaların kesilmesi ve tüm üyeler üzerinde askeri bir disiplin kurulmasıyla sağlandı. Lenin ile başlayan otokratizasyon devam etti ve Stalin ile tam olarak totaliter bir nitelik kazandı. Böylece Sovyet sistemi de tek ve mutlak bir liderin hakimiyeti altına girdi. Politik gücün önemli araçlarını ve özellikle Komünist partisi ile gizli polisi kişisel olarak kontrol eden Stalin derin bir korku ve saygı abidesi haline gelerek Marxist bir Çara dönüştü. Stalin’in politikalarına yönelik varolan ya da şüphe edilen tüm eleştiri ve muhalefet ’ların büyük terör ve tasfiye hareketiyle yok edildi. Bu hareket eşi görülmemiş bir sorgulama süreci ile gelişti. Milyonlarca tutuklama olayı gerçekleşti. Stalin’in dava arkadaşları olan Troçki ve Bukharin gibi en yüksek politik figürlerden, yüksek rütbeli subaylara, oradan alt düzey KP üyelerine ve sıradan halka kadar milyonlarca şüpheli hedef haline gelerek bu korkunç kabusu yaşadı /13/. Merkeziyetçi bürokrasi geleneğini daha da kökleştirerek devasa hale getiren Sovyet politik 16 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year sisteminin en önemli özellikleri, rejimin devamlılığını sağlamak ve muhalefeti ezmek için terör, baskı, toplumdaki düşünsel farklılıkları elimine etme ve tektipleştirme için indoktrinasyon, ajitasyon ve propogandadır. Hoşnutsuzluk birikmeye başlayınca günah keçileri yaratılıp onları bastırma adına oluşturulan baskı ortamında rejim yeniden güçlendirilmeye çalışılmıştır. Takip, espiyonaj, adam fişleme ve korku önemli politik silahlardandır. Gizli polis rejimin hem gözü hem de kulağıdır. Lenin, Bolşeviklerin kendi Okhrama ‘larını (Çarlık gizli polisi) geliştirmeleri gerektiğini Devrimden hemen sonra ifade etmişti /14/. Ayıca, Çarlık Rusyasında Çarlar ile soylular arasındaki sözlü mukavele Sovyetlerde de farklı form ve adlarla devam etti. Hiyerarşik bir şekilde organize ve bürokratize olan devlet ve parti kadrolarında görevli sınıflar, bu kez makam ve statülerini çarlara değil Parti 1. Sekreterlerine borçluydular. Atamalarda iş ehliyeti, çalışma azmi, yaratıcı zeka, vs. değil birincil olarak rejime (ve uygulamada hiyerarşiye) sadakat işe yarıyordu. Çarlık Rusyasındaki soylular ve toprak sahiplerinin yerini ayrıcalıklı komünist nomenklatura alıyordu /15/. Stalin’den sonra katı rejimde yumuşamalar olsa da sistemin genel özellikleri Gorbaçov dönemine kadar değişmeden devam etmiştir. ’lerin ortalarında Kruşev, kendi destekçilerini Parti’nin üst kademelerindeki kilit mevkilere atayarak gücünü pekiştirmiştir. Kruşev’in de-stalinizasyon politikaları ve Stalin’in kişisel kültüne yönelik eleştirilerine rağmen, kendi etrafında yeni bir kişisel kült oluşmuştur. ’de bir grup muhalifin kendi aleyhinde faaliyet gösterdiğini öğrenen Kruşev, muhalifleri Parti’den ihraç etmiş ve iktidardaki tekelini sağlamıştır. Brejnev ise Kruşev’i eleştirerek Sovyet toplumundaki Stalin dönemi disiplinini yeniden sağlamaya çalışmıştır. KGB ajanları ve gizli polisle topluma yayılan korku, sistemi eleştirenlere yönelik uygulanan gözaltı, şiddet ve sürgünler, Stalin dönemindeki kadar yoğun olmasa da devam etmiştir. Brejnev dönemi ile Gorbaçov dönemi arasında gelen Andropov ve Çernenko dönemlerinde önemli değişikler yaşanmamıştır. Ancak ’te Andropov, Sovyet vatandaşlarının yabancılarla ilişkilerini sınırlayan eski kanunları ihya ederek rejimden hoşnutsuz olanların Batılı ziyaretçi ve özellikle de gazetecilerle görüşmelerini engellemeye çalışmıştır /16/. VE BUGÜNKÜ ORTA ASYA Gorbaçov döneminin ardından gelen, Sovyetler Birliği’nin dağılma süreci ve bağımsızlığa geçişte Orta Asya Cumhuriyetleri’nde iktidarlar el değiştirmeksizin, sadece ad ve ünvan değiştirerek varlıklarını sürdürdüler. Politbüro’dan ayrılan cumhuriyet liderleri idareyi ellerine alarak departizasyon ilan ettiler. Varolan iktidarla ilişkisi olmayan ve halkın içinden çıkan potansiyel liderleri elimine ederek seçimleri Sovyet tarzıyla yürüttüler. Örneğin İslam Kerimov, Sovyet otoritesinden devraldığı idari yapıları ve KGB mekanizmalarını yeni cumhuriyet anayasasına uyarlayarak Özbek egemenliğini güçlendirmeye çalıştı. Diğer Orta Asya’lı liderler de benzer bir yol izledi. Birlik gurbunun bir üyesi olan Miralim Adilov’a göre, “Ağustos Darbesi başarısız olunca, iktidar varlığını sürdürmenin en iyi yolunu bapımsızlığı ilan etmekte buldu. Parti adını değiştirecek ama aslında birşey değişmeyecek.” Nitekim Kerimov, Özbekistan’ın demokrasiye hazır olmadığını açık bir şekilde ifade etmiştir /17/. Bu ülkelerde eski Komünist Parti nomenklaturası iktidardaki ağırlıklarını korumuşlardır. Parlementoların neredeyse tamamı eski KP kadroları tarafından doldurulmuştur. Kazakistan’da ’da KP 1. Sekreteri olan Nazarbayev Mart ve Aralık ’de cumhurbaşkanı seçilmiştir. Otoriter eğilimler gösteren Nazarbayev, siyaseti tümüyle kontrolüne almayı en önemli önceliği saymıştır. Nisan ’te cumhurbaşkanlığı yılına kadar uzatılan Nazarbayev, yeni bir anayasayla parlementonun onayı olmaksızın tüm bakanları atama ve herhangi bir olağanüstü durumda parlementoyu feshetme yetkisi kazanmıştır /18/. Türkmenistan Cumhurbaşkanı Saparmurad Niyazov da politik sürece tümüyle hakim olarak iktidarına karşı çıkabilecek hiçbir kurum, grup ya da bireye izin vermemiştir /19/. Leningrad Politeknik Enstitüsü’nden mezun olduktan sonra KP’deki yükselişine başlayan Niyazov ’te Gorbaçov tarafından Türkmenistan KP lideri olarak atanmıştır. Ekim ve Haziran ’de rakipsiz bir şekilde cumhurbaşkanı seçilen Niyazov’un cumhurbaşkanlığı Ocak ’te yılına kadar uzatılmıştır. Sovyet tarzı seçim geleneğini sürdüren Türkmenistan’da da cumhurbaşkanlığı seçiminde oyların %98’ini alan Niyazov, seçiminde % oy almış ve cumhurbaşkanlığının uzatılması da % oyla gerçekleşmiştir. Bu gelenek parlemento seçimlerinde de devam etmiştir. Türkmenistan parlementosunun neredeyse tamamı Demokratik Parti, yani eski KP üyelerinden oluşmaktadır /20/. Özbekistan’da da bağımsızlık sonrası siyaset Cumhurbaşkanı İslam Kerimov ‘un politik kişiliğinden ayırt edilemez. ’dan sonra uzun yıllar Gosplan’da görev yapan Kerimov, ’te Finans Bakanı olmuştur. Raşidov Olayı’nın açığa çıkmasıyla Gorbaçov’un “temiz eller” arayışı Kerimov’un iktidara yürümesini sağlamıştır. ’da Bakanlar Konseyi’ne gelen Kerimov ’da Özbekistan KP 1. Sekreteri olarak atanmıştır. Mart ve Aralık ’de de cumhurbaşkanı 17 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year olarak seçilmiştir /21/. Şubat parlemento seçimlerinde izin verilen tek parti Özbekistan Komünist Partisi olmuştur. İktidarını sarsabilecek tüm tehditlere ve otoriter sistemi aşındırabilecek tüm muhalefete karşı oldukça dikkatli olan Kerimov, muhalefete izin vermemiş ve Birlik, Erk, İslami Rönesans partisi gibi tüm muhalif partileri bastırmıştır. Eski Özbekistan KP’si, yapısında ve kadrolarında önemli bir değişiklik olmaksızın Özbekistan Demokratik Halk Partisi adını almıştır. Nomenklatura sistemi ve sansür varlığını devam ettirmiştir. Kerimov ve yönetici elit iktidarlarını meşrulaştırma adına kamuoyunu etkilemek için Sovyet döneminde kazandıkları tüm deneyimleri kullanmışlardır. Özbekistan parlementosu, konumlarını Kerimov’a borçlu olan yerel devlet bürokratları ve Özbekistan Demokratik Halk Partisi üyeleriyle dolmuştur /22/. Orta Asya’nın en demokratik ülkesi olan Kırgızistan’ın bağımsızlık sonrası ilk Cumhurbaşkanı Askar Akayev KP Bilim Komitesi başkanlığı yapmış olsa da diğerleri gibi Komünist Partisi’nde politik bir deneyimden yoksundur. Ancak bağımsızlık sonrası ilk yıllarda idarede eski KP nomenklaturası önemini korumuştur. Ancak Akayev de anti-demokratik uygulamalara imza atmış ve örneğin ’te iki muhalif gazeteyi ve parlementoyu süresinin dolmasından yedi ay önce kapatmıştır /23/. Mart Devriminden önce de halk arasında hoşnutsuzluğu arttıran ve devrimi hazırlayan süreç muhalefete yönelik anti-demokratik uygulamalar olmuştur. Ancak Özbekistan’daki baskı ortamına karşılık Kırgızistan’da görece de olsa hissedilen özgür havayı sadece sözünü ettiğimiz liderlerin kişilikleriyle açıklamak yetersiz olacaktır. Orta Asya’daki Türk topluluklarının ortak geçmişleri içinde belirlemeye çalıştığımız ve bu ülkelerdeki rejimlerin ortak noktası olan otoriterliğin tarihsel kökenlerini vermekle birlikte, sözkonusu yönetimlerin özgünlükleri ve aralarındaki farklılıkları belirleyen farklı tarihsel deneyimleri olduğu tezinden hareketle iki uç örnek –Kırgızistan ve Özbekistan- karşılaştırılacaktır. KIRGIZİSTAN Kırgızlar tarihte geleneksel politik ve sosyal ilişkileri aile ve kabile düzeyinde kalan ve dağınık yaşayan göçebe bir halktı. Manas Destanı’nı Kırgızlar için çok özel kılan, tüm Kırgızların tek bir lider etrafında biraraya geldikleri bir dönemi anlatmasındandır. y.y.’ın sonlarında, kuzeyde Rus İmparatorluğu, güneyde ise Hokand Hanlığı arasında bölünen Kırgızların uluslaşması ve devletleşmesi için Sovyet tecrübesi önemli katkılarda bulunmuştur. Sovyet döneminden önce Kırgızlar, bölgedeki diğer Türk topluluklarından bağımsız ve her ne kadar ortak bir dil, destan ve geleneklere sahip olsalar da ulusal bütünlükten mahrum idiler. Kendilerini kabile ve aile bağları ya da Müslümanlıkla tanımlıyorlardı. Tarihlerinde royal hanedanlık deneyimine sahip olmamaları ulusal kimlik etrafında sıkı ve örgütlü birliktelik geleneğinin gelişmesini engellemişti. Tabii ki Kırgızistan’ın coğrafyası da burada önemli bir faktördür. Yüksek dağlar Kırgız toplumunda coğrafi alt bölgeler oluşturmuş ve bu da bazı kültürel farklılıkları beraberinde getirmiştir. Kısaca, güçlü bir aristokrasinin ve merkezi örgütlenme geleneğinin olmadığı Kırgız kültürü otoriterlikten çok demokrasiye geçişi kolaylaştıran unsurlar içermektedir. Yerleşik toplumların kompleks ve hiyerarşik sosyal yapılarına göre demokrasi önünde daha az engellerin bulunduğu Kırgız toplum yapısı demokratik gelişmenin temeli olan yasal ve siyasal eşitlik fikirlerini kabul etmeye daha yatkındır. Örneğin geleneksel toplumlarla kıyaslanınca, Kırgız toplumunda kadınlar kamusal ilişkilerde daha katılımcıdır. Ayrıca Kırgızlar, başka kültürlere karşı son derece toleranslı ve açıktırlar ki, bu da demokrasiye geçişte önemli bir etmendir /24/. Kısaca, Kırgızların siyasal kültürünü oluşturan tarihsel arkaplan ve milli kültür, günümüzün demokratikleşen dünyasında Kırgız toplumunu demokrasiye daha yatkın ve avantajlı bir konuma getirmiştir. ÖZBEKİSTAN Kırgızların göçebeliğine karşın Özbekler, tarihlerinde yerleşikliğin hakim olduğu ve royal hanedanlık geleneğine sahip bir ulustur. Şu an Orta Asya’nın en kalabalık devleti olan Özbekistan, %70’i aşkın Özbek nüfusuyla, Tajikistan’ın %23’ünü, Türkmenistan ve Kırgızistan’ın yaklaşık %13’ünü Özbeklerin oluşturmasından ötürü ve yüzyıllar boyu tüm Orta Asya’yı etkileyen oldukça önemli bir bölgeyi kapsamasından dolayı bölgedeki nüfuzuyla, Orta Asya’nın siyasal sinir merkezinde ve ekonomik açıdan tam göbeğinde bulunmaktadır /25/. Orta Çağ’da Müslümanlar için en önemli öğrenim merkezlerini içine alan, önemli kültürel hareketliliklerin yaşandığı bir bölgede yaşayan Özbek toplumu, milliyetçilik ve güçlü İslami hereketlerle temellenen iktidar karşıtı alternatif siyasal oluşumları içinde barındırmasıyla oldukça dinamik ve dolayısıyla varolan yönetim için kontrolü zor(!) bir toplumdur. Emir Timur’dan bu yana bölgeyi yöneten 18 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year önemli liderler çıkarmanın verdiği gururla kendilerini üstün ve bölgenin potansiyel lideri olarak gören Özbekler için kökleşmiş geleneklere bağlılığın da etkisiyle güçlü lider ve güçlü devlet anlayışı daha bir önem kazanmaktadır. Bolşevik Devrimi’ne kadar, muhafazakar dini kurumlarca da desteklenen otokratik liderler tarafından yönetilen Buhara ve Hiva gibi Hanlıkların yer aldığı bölgenin mirasçısı olan Özbekistan, toplumsal ve kültürel dinamizmi ve ekonomik potansiyeliyle Sovyet döneminde Moskova’nın özel ilgisine ve sıkı denetimine muhatap olmuştur. Güçlü devlet geleneğine sahip olan ve demokratik gelenekten yoksun olan Özbek toplumunun, önemli muhalif hareketleri içinde barındırsa da büyük bir çoğunluk oluşturarak rejime karşı toplumsal harekete geçmesi oldukça zordur /26/. Kırgız toplumuyla kıyaslanınca daha dinamik ve politize olsa da uzun yıllar süren baskı, değişimin yukarıdan aşağıya dayatılma yoluyla gerçekleşmesi ve çaplı kitlesel hereketlerin görülmemesinden dolayı sözünü ettiğimiz gelenek ya da çaresizlikten kaynaklanan otoriteye karşı itaat toplumda pekişmiştir /27/. SONUÇ Tarihsel kökenleriyle birlikte vermeye çalıştığımız sözkonusu gelenek, bölge ülkelerinde otoriter rejimleri beslemekte ve demokratik geleneğin güçlü olduğu bir toplumda asla uygulanamayacak olan politik bir davranış, bu toplumlarda uygulama zemini bulabilmektedir. Tüm Orta Asya’da köklü olan bu gelenek bölge ülkelerinin az ya da çok otoriter yönetimlere sahip olmalarını açıklayan öenmli bir unsurken, Kırgız ve Özbek toplumlarında bu geleneğin farklı yoğunluklara sahip olması sökonusu ülke yönetimlerinin farklı düzeyde otoriterlik içinde olmalarını açıklayan önemli bir faktördür. Bize göre tarihten gelen bu toplumsal özellikler otoriterliğin tek ve direkt sebebi olmasa da, örneğin bir Batı toplumuyla kıyaslanınca otoriter liderlerin daha rahat çıkmasına ve otoriter rejimlerin daha uygun zemin bularak varlığını sürdürmesine olanak tanıyan önemli özelliklerdir. Kaynakça 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Karen Dawisha and Bruce Parrott, Russia and the New States of Eurasia: The Politics of Upheaval, (Cambridge: Cambridge University Press, ), ss Ahmet Davutoğlu, “Orta Asya’daki Dönüşüm, Asya-İçi Dengeler ve Türkiye”, Yeni Türkiye, yıl.3, sayı, (Mayıs/Haziran ), s Richard N. Frye, The Heritage of Central Asia, (Princeton: Markus Wiener, ), ss,42,43,; ayrıca bkz. Erol Güngör, Tarihte Türkler, (İstanbul: Ötüken, ), s Beatrice F. Manz, Central Asia in Historical Perspective, (Boulder: Westview Press, ), ss A.g.e., ss, Edward Allworth, Years of Russian Dominance: A Historical Overview, (London: Duke University Press, ), s Mehmet Saray, “Russian Opinions and Policies on the Turks in the Tsarist and Soviet Periods”, Eurasian Studies, vol.1, no.3, (Fall ), s Minton F. Goldman, (ed.), Global Studies: Russia, The Eurasian Republics, and Central/Eastren Europe, (Connecticut: Dushkin/Mc Graw Hill, ), s Richard Charques, The Twilight of Imperial Russia, (Oxford: Oxford University Press, ), ss, Merle Fainsod, How Russia is Ruled, (Massachusetts: Harward University Press, ), ss.4,5. Dawisha and Parrott, a.g.e., s Goldman, a.g.e., ss,12; Charques, a.g.e., ss Goldman, a.g.e., ss, Fainsod, a.g.e., ss Alec Nove, Stalinism and After: The Road to Gorbachev, (Winchester: Unwin Hyman Inc., ), ss Goldman, a.g.e., ss,18, Jonathan Grant, “Decolonization by Default: Independence in Soviet Central Asia”, Central Asian Survey, vol, no.1, (), ss Ian Bremmer and Cory Welt, “The Trouble with Democracy in Kazakhstan”, Central Asian Survey, vol, no.2, (), ss Bkz. Esedullah Oğuz, Türkmenistan: Stalin’den Niyazov’a, (İstanbul: Cep Kitapları, ). Michael Ochs, “Turkmenistan: The Quest for Stability and Control”, Karen Dawisha and Bruce Parrott, (eds.), Conflict, Cleavage and Change in Central Asia and the Caucasus, (Cambridge: Cambridge University Press, ), içinde, ss Shahram Akbarzadeth, “Nation-building in Uzbekistan”, Central Asian Survey, vol, no.1, (), s 19 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year Bkz. William Fierman, “Political Development in Uzbekistan: Democratization?”, Dawisha and Parrott (eds.) içinde, ss Bkz. Eugene Huskey, “Kyrgyzstan: The Fate of Political Liberalization”, Dawisha and Parrott, (eds.), içinde, ss A.g.e., ss Ahmed Raşid, (çev.) Osman Ç. Deniztekin, Orta Asya’nın Dirilişi: İslam mı, Milliyetçilik mi?, (İstanbul: Cep Kitapları, ), s Nihal İncioğlu, “Yeni Türk Cumhuriyetleri’nde Toplumsal Bölünmeler, Siyasi Güçler ve Yeni Siyasi Yapılanma”, Büşra Ersanlı Behar, (ed.), Bağımsızlığın İlk Yılları, (Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, ), s. Büşra Ersanlı, “Highlighting Traditional Manners: Edep/Adab lessons and political culture in Central Asia”, Paper presented at the International Seminar on Culture, Society and Politics, organised by the India International Center-Asia Project, November, , New Delhi., ss.7,8,12, 20 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year THE CURRENT STATE, PROBLEMS AND PERSPECTIVES OF DEVELOPMENT OF MODERN PROJECT MANAGEMENT EDUCATION IN UZBEKISTAN Rozmat Ashurbekov, Tashkent State Institute of Culture, [email&#;protected]; [email&#;protected] seafoodplus.info The George Washington University 1. ABSTRACT The current state, problems and perspectives for advancement of project management (PM) education are considered by analyzing published literature and materials on the progress of project management education in developed, developing, and transition economies. As a specific case, issues of development of PM research, education, and practice in Uzbekistan are discussed, and the need for strengthening the PM profession is highlighted. Strategic importance and the role of theories and practices of PM in the development of a project-oriented society, its well being, and acceleration of its integration into the world economy are indicated. Recommendations for rapid development in PM education are suggested. 2. INTRODUCTION During the last five decades PM was established as an independent field of science, education, and professional activities. PM became recognized throughout the world as the methodology of project-oriented activities in state, commercial and not-for-profit sectors of the economy. PM became a cultural bridge between countries and continents [1, 2], and the unique world of PM was formed. It has its extensive specialized literature and diverse periodicals, national societies and international associations with regional and national symposia, international, global and world congresses, numerous experts and consulting companies, an extensive market for software products and services, and the development of education and training systems [1]. According to estimates by Project Management Institute (PMI®), nearly 4,5 million individuals were involved in the PM field in the USA in in addition to more than 12 million individuals worldwide. PMI® membership increased from 74, to 90, within one year [3], and has exceeded , in At the present time, it is difficult to name even one significant project or program, which is carried out outside of the framework, approaches, and methodology of PM. The experience of societies with high levels of project orientation shows that application of PM approaches and methods allows the achievement of project results with required quality, saves money, time, and resources, reduces risk, and raises reliability. PM works most effectively in conditions of market economy [4]. Research shows that there is an obvious positive interrelationship between the level of development of well being of the population of a country and the level of project orientation of its society [5]. PM as profession is well known in such countries as USA, Canada, UK, Germany, France, Austria, Japan, South Korea, China, Singapore, Australia, New Zealand, South African Republic, India, Russia, and other countries. In these countries, there are well established certification and accreditation standards. Many Universities and International organizations offer well organized Certificate, Bachelors, Masters, and PhD degree programs in PM []. PM is in different levels of development in developing countries and in countries in transition []. Cardinal changes occurred with the independence of Uzbekistan. Transition to the market economy has required introduction of new, objective-oriented forms of management, which, in turn, have led to new approaches of development of PM in Uzbekistan [4]. Since the independence of the country in , concepts, approaches and tools of PM have been used in different levels of complexity in many sectors of the economy, in the state sector as well as the private and not-for-profit sectors. Examples of the more traditional users of PM are engineering design and construction companies, communications, oil and gas industry, energy sector, research institutes and centers, and R&D programs. PM is gradually finding its place in the fields of education, vocational training, and research at the universities, colleges, and research 21 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year institutes, and as a practical profession in different sectors of the economy of the country, as in many other countries []. There are two major trends in the development of Uzbekistan: More and more companies and organizations in Uzbekistan are getting involved in international economic activities, and more and more foreign investors are taking part in programs and projects in Uzbekistan. Both of these trends require creation of a common language of business communication and culture. Modern PM with its recognized certification and accreditation might be a cultural bridge and means for global business communications. Art, science, and business of PM are integrated. Problems and developments, failures and successes of all of them should be considered in developing PM field as a whole. The history, current state, and perspectives of development of the PM field in Uzbekistan are discussed in the literature [9, 10]. This paper is devoted to developments of PM with focus on Education in Uzbekistan. 3. PROBLEMS OF PRACTICES OF PROJECT MANAGEMENT Analysis of experience of deployment of projects, as well as skills and knowledge in PM show, that there are critical problems in the concept, initiation, designing, implementation, and termination of projects. In Uzbekistan, organizations tend to underestimate the value of the conceptual phase of the project: To be exact, these organizations devote relatively less time to this phase than in the West. Duration of deployment of projects and their separate phases in Uzbekistan is longer than in developed countries [4, р. 38]. In Uzbekistan, there is limited information about the current state, problems, and perspectives of development in the PM field. Managers and administrators do not have enough knowledge, skills and experience in managing international projects and programs. There is no research devoted to the study of project orientation of society and influence of this indicator on the development of the economy and the solution of practical problems. Review of PM professional associations (not-for-profit, non-governmental organizations (NGOs)) in former states of the Soviet Union shows five national associations registered by the International Project Management Association (IPMA): Russian Project Management Association (SOVNET) [15], Ukrainian Project Management Association (UPMA), Latvian National Project Management Association (LNPMA), Azerbaijan Project Management Association (AZPMA), and Kazakhstan Project Management Association (KPMA). There is no such NGO in Uzbekistan. Seminars were organized [16] with participation by representatives from Japan, and SOVNET. However, establishment of a PM national association, cooperation with other PM associations, dissemination of knowledge, skills and experience and integration to the world of PM are not yet achieved. 4. PROJECT MANAGEMENT IN RESEARCH AND EDUCATION The "Methodical recommendations on complex estimation of effectiveness of activities directed to accelerate scientific-technological progress" developed in was compatible with the methods recommended by the United Nations Industrial Development Organization (UNIDO) [9]. The "Methodical recommendations on estimation of effectiveness of investment projects and their selection to finance. Official edition," with description of software packages and computer software used to estimate investment projects, was developed and published based on these recommendations. Many banks in Uzbekistan obtained these packages and adapted them to conditions of investment policy of the country. The World Bank and its Institute for Economic Development organized courses on project analysis for lecturers of economic disciplines and for employees of the Energy sector of the Republic at the Tashkent State Technical University in November Thirty-five instructors were trained to teach the course "Project analysis and management" at Higher Education Institutions (HEI) and enterprises for practical use 22 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year and application of knowledge and skills to industry. Syllabi for courses on Project Analysis and Management for НEI of Uzbekistan were designed based on this material. The Republic Investment Company (RIK) "Uzinvestproject" organized in a creative group of scientists, HEI instructors and specialists, which prepared for a publication series of educational methodological books consisting of five volumes. The first volume entitled "Project Analysis and Management" was published in under the editorship of N. A. Artiqov [4]. This book concentrated on economic analysis of investment projects and requirements for their implementation. Issues of design and management of projects are considered insufficient to teach the course "Project Analysis and Management". To learn thematic issues of this course, and to design, estimate, and implement investment projects, additional methodical materials were recommended for detailed study and use []. Thorough structural rebuilding of the economy in Uzbekistan is inseparably connected with the implementation of active investment policy [17]. Special attention is devoted to attracting foreign investment to investment projects in priority sectors of the economy of Uzbekistan. To support the active investment policy with personnel in Uzbekistan a great deal of attention is paid to training highly qualified specialists in the field of project finance. Two programs were established: Master of Science Degree Program on Project Financing at the Tashkent Finance Institute (TFI), and Master of Science Degree Program (months long) on Analysis, Expertise, and Financing of Investment Projects at the Banking and Finance Academy of Uzbekistan (BFAU). The first group of graduates completed the first program in Graduates of these programs work on attracting of foreign capital for implementation of investment projects in priority sectors of the economy in the country. A series of textbooks and other necessary materials were published to provide literature to the educational process. The first dissertations for PhD and DSc scientific degrees in the field of project financing were defended. In recent years, a few works were published on the role, necessity to develop PM environment, some aspects, problems, and perspectives of development of PM in Uzbekistan [9, 10, 16, 18, ]. These publications are being used to support lectures and provide practical examples for the course on project analysis and management for BSc and MSc degree programs in industrial management at the Tashkent State Technical University, and also in courses for students specializing in the field of project finance at TFI and BFAU. Recently published works [24, 25] might be considered as a good textbook and study guide written by educator from Uzbekistan for teaching and learning materials of the short course on management of investment projects. The knowledge, described in these publications are giving opportunities to students to get acquainted with foundations of PM and are useful for students in the field of management, and who are specializing on management, and finance. The literature discussed above does not cover many issues of modern project management. It was not possible to include the current state of developments of research and education in this rapidly growing sphere because of physical and financial limitations. In addition to that, the volume of topics devoted to project analysis and management is not enough to cover even the major aspects of modern PM. 5. PROBLEMS OF IMPLEMENTATION OF PERSONNEL TRAINING PROJECTS As a result of analysis of several international projects implemented in the field of education, failures and negative aspects were found in identification of the potential of trainees and designing appropriate content of training paying attention to the organization of training activities for effective use of these potentials; ineffective design of class schedules; prioritization of topics of trainings not being done and duration of high priority topics not optimized in the schedule of trainings; inappropriate set-up of time for questions-and-answers, and discussion sections; and failures in designing financial issues of the project. Many projects are terminated as successfully completed projects, although efficiency and quality of implementation of these projects is not high. Usually, only positive aspects of outcomes of projects are mentioned and limited information is provided on the negative aspects. Sometimes project managers say that there were mistakes in many stages of the project, but there is no motivation or intention to study these mistakes and to find ways to overcome them. There are no published works devoted to studying and critical analysis of implemented projects, and estimating the efficiency of outcomes of these projects. This means, that there are no recommendations and methodologies on how to improve implementation of future projects based on the analysis of past projects. 23 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year There is limited published literature on PM by Uzbekistani authors, and no organized search for resources to conduct research, designing, writing, and publishing books which are really necessary to develop PM. In addition to that the majority of published literature in Uzbekistan is in the Russian language, while the number of people who do not know Russian is increasing. The literature used in training seminars is in English and Russian. There is no literature in the Uzbek language. The way of providing education with literature established during the Soviet years is the major culture of development of literature resources for education in Uzbekistan today: Educators in universities in Russia translate and adopt well known books and other successful works of authors from the USA, EU, and other industrially developed countries. Usually it might take from 5 to 10 years for that. Then professors and researchers from Uzbekistan use these works in their activities. Adapting these materials in institutions in Uzbekistan might take from 2 to 5 years in the best case. The overall gap is from 7 to 15 years. The major reasons for this gap are the absence of applicable requirements and valuable stimulation to enable the use of knowledge of foreign languages by the teaching staff and international experiences of alumni of exchange programs in the universities in Uzbekistan, while foreign languages such as English is the major language of project oriented societies and of people with a project oriented mindset; one of the lowest compensation of works of teaching staff in comparison to ones in many countries, the absence of funds and the institutions that should work on analysis, translation, and applying the best books published abroad in Uzbekistan. The education system is inflexible, there are no private universities, and competition among HEI is low in Uzbekistan. It takes many years to overcome complexities created by the bureaucracy on the way to establish new educational programs. 6. NEED FOR DEVELOPMENT OF THE PM FIELD IN PERSONNEL TRAINING In all sectors of the economy there is a great need for professional managers of projects and programs, who are educated and trained to the competence level of developed countries. Lack of the educational and research programs for training professional managers and researchers, certification systems, accreditation, and continuing education is negatively affecting the development of cooperation with organizations, companies, and government agencies of countries in the EU, Asia, North America, and other regions of the world, and as a result hindering development of the economy and well being of Uzbekistan. Analysis of majors of alumni of international exchange programs, including programs of ACCELS, show that non of them were educated and/or trained in the field of PM, and consequently do not have the knowledge, skills, and experience with the modern state of the PM environment. Experience and knowledge obtained by the limited number of professionals under the World Bank program during , and training seminars of the center of TACIS for entrepreneurship skills development, as well as by the NGO support programs of Counterpart-Uzbekistan, focused on training managers of the state, commercial, and NGO sectors. The number is not enough to cover all sectors of the economy and development of project orientation of society and organizations of the country. In addition to that, there is no monitoring of professionalism and continuing professional development of graduates of these programs, and consequently, it is not known whether they work in the sphere of PM development nowadays or not. Designed and implemented curricula of educational programs of such specialties as management, financial management, marketing management, and PM tools and methods widely used in several courses can not cover the required knowledge and skills, which professional project managers should possess and know. Case studies are very seldom used. There are no advanced methodologies to form leadership capabilities and skills for students, and no group projects and assignments to cultivate abilities for working in teams. The quality of independent completion of tasks, course assignments and projects by students, and their relationship with industry are much lower than in the developed countries. Except for a couple of programs which include Management of Investment Projects [24, 25], there is no information about software products in teaching and learning PM, which imply that the majority of graduates of BSc and MSc degree Programs graduate HEI without gaining knowledge and skills on using such software products. 24 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year Senior managers and managers of the majority of HEI, and NGO do not have advanced knowledge and skills on the project-by-project approach to develop their organizations. That may be a reason for the increasing number of young specialists with project-oriented minds and international experience in administrative structures and among senior managers who will support developments of economic reforms. 7. PERSPECTIVES ON DEVELOPMENT OF PM EDUCATION IN UZBEKISTAN Globalization and development of cooperation in the market economy are introducing new requirements to the PM environment. PM associations in many countries are developing activities to strengthen interrelationships and understanding in the filed of PM for the creation of unified PM standards and terminology, in the practices and implementation of PM methods, research and education including the development of courses and programs, methodologies for teaching, certification, and accreditation of competency of specialists in PM [8, 26]. According to the opinion of the majority of project managers [8], the process of creation of the guide to the PM body of knowledge [27], which is unified for all countries, is necessary to give opportunities to representatives of these countries to develop independently the parts of the body of knowledge which are related to cultures of these nations. Cultural differences can either be a source of creativity or difficulties and miscommunication. Project management can succeed in a crosscultural environment through flexible leadership, cultural sensitivity, effective communications, mutual respect, and reconciliation. Without them, it is destined to fail [28]. Until the mid s, education in the PM field was oriented basically to engineering, construction, and economics. To provide wider use of methods and instruments of PM in all perspective spheres, it is necessary to train a wide range of specialists covering all levels of management: Potential clients and initiators of PM applications; project managers of all levels; specialists in PM, members of project-teams, persons responsible for different components and functions of PM, specialists in different applications, potential users of PM, who should know the foundations of the PM body of knowledge, those working on the development of PM, and PM consultants. To achieve the level of developed countries and be able to implement large scale projects and programs in Uzbekistan, the country needs at least about two million specialists who have knowledge and practical skills in modern PM. For that purpose, special systems and centers should be established to train, educate, and support qualification and certification on PM of professionals in PM in shortest period of time. The existing educational and training institutions, forms, and methods of education should be used to achieve this goal. Educational systems should cover all layers of education and training. Training of specialists in PM will contribute to the development of PM, and should be provided in three fields: 1) in high schools, academic lyceums, and colleges by establishing and implementing the courses on the foundations of PM, 2) In Higher Education Institutions by developing BSc, MSc, PhD and DSc degree programs by using the existing forms of education, and 3) At a professional level as certification programs and specialized seminars to train professionals, who would like to improve their knowledge in the PM sphere. There is great need for professionally trained project managers for all sectors of the economy, which can be met by using experiences of the universities, professional associations, and international companies of North America, EU, UK, Australia, Japan, and other countries. There are lists of educational certificate and degree programs for different areas of PM at universities in the US, EU, and other countries on PMI®`s web-site: seafoodplus.info Some internationally recognized graduate degrees in PM are the Master of Science in Project Management (MSPM), Master of Science in Project-Based Management (MSPBM), Master of Science in Project and Program Management (MSP&PM), Master of Science in Information Systems Project Management (MSISPM), Master of Science in Computer Science with concentration on Software Project Management (MSCSSPM), Master of Science in Project Planning and Management (MSPPM), Master of Science in Development and Project Planning (MSDPP), Master of Business Administration in Project Management (MBAPM), Master of Public Administration in Project Management (MPAPM), and Master of Project Management (MPM). While some of these Programs focused on specific sectors of the economy, others are generic. Study of this information will help to develop appropriate PM programs in Uzbekistan. Based on analysis of the content, structure of curricula, and teaching and learning methodologies and technologies used using the experiences of the MSPM of The George Washington University (USA), MBAPM of Henley Management College (UK), MSPBM of the 25 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year University of Lancaster (UK), MPM of Western Carolina University (USA) and University of Limerick (Ireland), MSPPM and MSDPP of Bradford University (UK) might be a good strategy to develop PM education in Uzbekistan. Experiences of the following programs might also be very useful in establishing PM programs with a focus on specific sectors of the economy: MSPM Program of the University of Aberdeen (UK) - oil and gas, MBAPM Program of Cranfield University (UK) and MSPM of Moscow Aviation Institute - aviation, MSISPM of the Konstanz University of Applied Sciences (Germany) - information technologies, MSPPM and MSDPP of Bradford University - Social and International Development, MPM of Northwestern University and MSPM of the University of Maryland - Civil Engineering, etc. Meaningful, international cooperation between HEI should support improvements in PM knowledge and performance, and lead to enhancing the quality of life for societies in Uzbekistan and throughout the globe [29, 30]. Tashkent State Technical University is a leading University among engineering HEI in Uzbekistan. Thirteen technical HEI were established on the base of this institution. This University can lead educational programs on PM in engineering and together with Tashkent State University of Economics in engineering management, and the National University can lead PM Programs in the field of social sciences. To enhance PM education, it is important to improve specific HEI including quality and research, increase their contribution to the local community, and strengthen international academic cooperation including distance education [30]. To strengthen the knowledge of the youth of Uzbekistan, it is necessary to establish and implement courses on the foundations of PM in colleges, high schools, and academic lyceums in Uzbekistan by analyzing experience in this field of other countries. The beginning stage of implementation of the proposed recommendations should be supported by the budget of the country, as it is done for realization of the National Program for Personnel Training. Realization of the suggested proposals will result in rapid development of the PM sphere in Uzbekistan. 8. CONCLUSION During the years of independence, all the intentions and activities of the population and government of Uzbekistan have been oriented toward the development of the economy and increasing the well being of society. There is a clear interrelationship between state-of-the-art of the development of the economy and the level of project orientation of the nation. It is necessary to implement experience of foreign countries in the development of PM while paying attention to the culture of the people of Uzbekistan. We hope that this paper would be used in the development of project-orientation of the Uzbek society and project-thinking of the nation, and as a result, prosperity of the country. ACKNOWLEDGEMENT Rozmat K. Ashurbekov thanks professor of the Tashkent State Technical University Sokolova L. A. for her suggestions to review new publications by BFAU. The research on which this paper is based was supported in part by the Junior Faculty Development Program, which is funded by the Bureau of Educational and Cultural Affairs (BECA) of the United States Department of State, under authority of the Fulbright-Hays Act of as amended, and administered by the American Council for International Education: ACTR/ACCELS and by the Computer Center of the Internet Access and Training Program administered by International Research and Exchanges 26 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year Board (IREX). The opinions expressed herein are the authors’ own and do not necessarily express the views of BECA, the American Council, or IREX. REFERENCES 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Voropaev, V. I. (). Project Management in Russia: Basic notions, History, Achievements, Perspectives. Project Management Institute. Reschke, H. and Schelle, H. (Eds.) (). Dimension of Project Management. Fundamentals, Techniques, Organization, Applications. Springer-Verlag. Hyatt, J. C. (). Project Management is an Emerging Field. Excerpt from seafoodplus.info in June 12, , pp N. A. Artiqov (Editor-in-Chief) (). Project Analysis and Management. Part I. (RIK) “Uzinvestproject” TSACI, TSTU, TSIRE. Tashkent. [Под общей редакцией Н. А. Артыкова. Анализ и управление проектами, часть 1, РИК Узинвестпроект, ТАСИ, ТГТУ, ТашИИТ, КАЦ, Ташкент , стр.] Gareis R. and Huemann M. (). “Assessing and Benchmarking Project-oriented Societies,” Project Management – International Project Management Journal, Project Management Association Finland, Norwegian Project Management Forum, Vol.7, No.1, pp. 14 – Turner, J. R. and Huemann, M. (). “Formal education in project management: current and future trends”, in Procedings of PMI’00 Project Management Institute 31st Annual Symposium, Houston Texas, ed. Hensley, B.R. Project Management Institute, Sylva, NC, September. Turner, J. R. and Huemann, M. (). “Current and future trends in the education of project managers,” Project Management: International Project Management Journal, Finland, 6(1), pp. Pennypacker, J. S. (). (Editor-in-Chief). Experience, Cooperation and the Future: The global status of the Project management profession. A report from the Global Project Management Forum. Boston, MA, USA. October , Project Management Institute. Kadirov A. A., Sokolova, L. A., Ashurbekov, R. K. (). “History of Development of Project Management in Uzbekistan,” Proceedings of the conference Monitoring of Flying Apparatus," Tashkent State Aviation Institute, Tashkent, May , , Part 2, pp. [in Russian]. [Соколова Л.А., Кадиров А.А., Ашурбеков Р.Х. История Развития Управления Проектами в Узбекистане. Труды конференции "Мониторинг летательных аппаратов", Ташкент, Ташкентский Государственный Авиационный Институт, Часть 2, Май , , стр. 91 - 97]. Kadirov, A. A, Sokolova, L. A., Ashurbekov, R. K. (). “Current State, and Perspectives of Development of Project Management in Uzbekistan,” Proceedings of the conference Monitoring of Flying Apparatus", Tashkent State Aviation Institute, Tashkent, May , , Part 2, pp. [in Russian]. [Соколова Л.А., Кадиров А.А., Ашурбеков Р.Х. Современное состояние и перспективы развития Управления Проектами в Узбекистане. Труды конференции "Мониторинг летательных аппаратов", Ташкент, Ташкентский Государственный Авиационный Институт, Часть 2, Май , , стр. 91 - 97]. Structure and forms of preparation of reports on for basing of possibilities of realization of investment projects, offered by structural units of Republican Engineering Company Uzinvestproject to finance in the framework of commercial loans of the National bank of Uzbekistan on Foreign Economic Activities (), Tashkent. [Структура и форма подготовки отчетов по обоснованию возможностей реализации инвестиционных проектов, предлагаемых структурными подразделениями Республиканской инжиниринговой компании Узинвестпроект, к финансированию в рамках коммерчес-ких кредитов Национального банка ВЭД Республики Узбекистан, Ташкент, г.] Program of Small and Medium Size Enterprises for Uzbekistan. “Financing of development of small and medium sized enterprises,” prepared by the National bank and EBRD (), Tashkent. [Программа МСП для Узбекистана. "Финансирование развития мелких и средних предприятий", подготовленный Национальным банком и ЕБРР, Ташкент, г.] Application to receiving loans of the Export-oriented loan line Program of the EBRD, designed by the Centre for financing projects of the National Bank of Uzbekistan of Foreign Economic Activities ()(6), Tashkent. [Заявка на получение кредита по программе экспортноориентированной кредитной линии ЕБРР, разработанной Центром проектного финансирования Национального банка ВЭД Республики Узбекистан, Ташкент, (6)]. Information, necessary to finance private sector, brochure of the EBRD (), Tashkent. [Cведения, необходимые для финансирования частного сектора, брошюра ЕБРР, Ташкент, ] 27 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year Website of the Russian Association of Project managers – SOVNET: seafoodplus.info Abdiraimov, I., Asadov, D. (). Project Management – necessary measure in conditions of the market economy. Economic Bulletin of Uzbekistan. No. , pp. [Абдираимов И, Асадов Д. Управление проектами - необходимая мера в условиях рыночной экономики. Экономический вестник Узбекистана. No , , с. ]. State Investment Program , Ministry of Microeconomics and Statistics, PIP database. [Программа Государственных Инвестиций , Министерство Макроэкономики и статистики, База данных PIP]. Cooperation of the EC and Republic of Uzbekistan on the example of TEMPUS TACIS projects (). Proceedings of the international conference European Integration and Uzbekistan. Tashkent. University, pp. [Сотрудничество Европейского Союза и Республики Узбекистан на примере проектов Темпус-Тасис. Материалы международной конференции "Европейская Интеграция и Узбекистан". Ташкент. Университет. , стр. ]. Abdiraimov, I., Asadov, D. (). “Study of management processes of investment projects and programs,” Economic Bulletin of Uzbekistan. No. 3, pp. [Абдираимов И, Асадов Д. Исследование процессов управления инновационными проектами и программами. Экономический вестник Узбекистана. No 3, , с. ]. Asadov, D., Parpiev, О.( ). “Risk management of investment projects,” Economic Bulletin of Uzbekistan. No. 10, pp. [Д. Асадов, О. Парпиев. Управление рисками в инновационных проектах. Экономический вестник Узбекистана. No 10, , с. ]. Sokolova, L. A. and Uspenskaya, S. N. (eds.) (). Project Analysis and Management. Tashkent, TSTU, 66 pages. [Конспект лекций по предмету "Анализ и управление проектом" для бакалавров направления В Менеджмент по отраслям/ Составители: Соколова Л. А., и Успенская С.Н., Ташкент, ТГТУ, , 66 cтр]. Kryukov, A. S. (). Project Management. Tashkent. Mehnat, 88 pages. [Крюков А.С. Управление проектами. Учебное пособие для менеджера. Ташкент. Мехнат. , стр]. Uspenskaya, S. N. and, Toropova, O. V. (). Methodical guidelines to complete course projects for the course Project Analysis and Management, Tashkent, 44 pages. [Методи- ческие указания к выполнению курсовой работы по предмету "Анализ и управление проектами" /Составители: Успенская С.Н., Торопова О.В. Ташкент, стр]. Hamidulin M. B. (). Educational technology for the course "Management of investment projects". Tashkent, Uzbekistan: BFAU, Moliya. [Хамидулин М. Б. Образовательная технология по дисциплине "Управление инвестиционными проектами." БФАУ. Молия. ]. Hamidulin M. B. (). Methodical complex to study the course "Management of investment projects". Tashkent, Uzbekistan: BFAU, Moliya. [Хамидулин М. Б. Учебно-методический комплекс по дисциплине"Управление инвестиционными проектами." БФАУ. Молия. ]. Project Management Institute (). The Future of Project Management. Newtown Square, PA, USA: Project Management Institute. Project Management Institute (). A Guide to the Project Management Body of Knowledge (PMBOK® Guide), (3rd Ed.). Newtown Square, PA, USA: Project Management Institute. Anbari, F. T., Khilkhanova, E., Romanova, M., and Umpleby, S. (). “Managing Cultural Differences in International Projects,” Journal of International Business and Economics, Vol. II, No. 1, pp. – Umpleby, S. and Anbari, F. T. (). “Enhancing Project Management Education Through the Global University System,” Proceedings of IPMA 18th World Congress on Project Management [CD], Budapest, Hungary, International Project Management Association (IPMA). Umpleby, S. and Anbari, F. T. (). “Strengthening the Global University System and Enhancing Projects Management Education,” Review of Business Research, Vol. IV, No. 1, pp. – 28 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year RAISING COMPETITIVE CAPACITY OF DOMESTIC GOODS AND SERVICES IS THE PRIMARY TASK OF KYRGYZ ECONOMY Doctor of Economic Sciences, Prof. D.A. MUSAEVA Kyrgyz State National University Abstract The article raises a question about the definition of primary task towards reveille and development of Kyrgyz economy. For the purpose of augmenting people’s income we need to produce goods and services that would be in demand (would find its buyer) and provide producers high revenues. Therefore, the competitiveness of domestic production is the major requirement of Kyrgyz economy development for the future. This article discovers the obstacles for competitiveness within transition economy and available ways of their solution. The question of what can be admitted as a national idea of our country is on topic today. What is the main obstacle of strengthening the sovereignty and the development of Kyrgyzstan? The answer is in developmental lagging and stagnation of the economy. Low standards of living, unemployment and poverty are the reasons of destabilization of sovereignty of Kyrgyzstan. Having the average rates of wage barely equal to the living wage, in these conditions the discussion of the ways of raising the economy of Kyrgyzstan and the primary task determination are urgent. Therefore we are to determine, analyze and choose the foreground ways of development. What is the key direction that would lead our economy to reveille and further development? The market economy, that we have been trying to develop, does have the answers. For the purpose of augmenting the revenues of people we need to produce goods and services that would find its buyer and guarantee producers to obtain high receipts. The major condition of output realization is competitiveness. Consequently, we are to learn to produce goods and services that would find a market in our country and abroad. Since Kyrgyzstan does not possess any abundant supplies we need to learn to produce goods and services of high quality that are in demand. For small countries with small home market like Kyrgyzstan this condition, thereby, has particular value and we don’t have choice except open economy and involving the economy into international division of production, international market. Besides, the experience of developing countries that have succeeded in the last decades shows that the most successful strategies of development were characterized by turning to foreign markets rather then to internal market. It is obvious that internal market in LDC is, first, undeveloped and limited. Second, orientation towards foreign markets made the countries pay attention to competitiveness of their production (unlike orientation towards the internal buyer). When producer aimed at internal market, he expects that home consumer has less choice and the competitiveness inside the country is not as tough as in foreign markets and thereby he worries about the competitiveness of his product less. Hence, the competitiveness – is the instrument that provides economic growth and high standards of living. The search of the ways that would help us to distribute the goods that we produce now is hopeless. It is possible that home consumers would support theoretically domestic industry, however, the purchasing capacity is low and they would not let themselves to consume goods and services of bad quality at high prices. Consequently, the most significant problem of our economy today is that our producer in general hasn’t learnt to produce goods and services of a high quality and at reasonable prices. Thus, what are the main difficulties that prevent home producers to produce competitive goods and services after 15 years of reforms? To our mind, there are three major problems that vary within different periods of transition economy. The solution of the problems would further the economic development of Kyrgyzstan. The first problem is: home entrepreneur does not accustom to satisfy the needs of consumers. Soviet way of thinking that often peculiar to entrepreneurs may be put as an obstacle of the problem. 29 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year Equalizing income distribution let us to get what is prescribed but not what we have earned. This principle causes another one: if the revenues do not depend on our contribution, we do not have to apply much efforts. That is the answer of the fact that in planned economy demand exceeds supply. The principles of “deceiving the consumer”, “selling low-quality goods and services” and etc., were popular in transition economy, especially in the beginning. However, the process of understanding of the necessity to take account of consumers needs is gradually prevailing. Other words, home producers in general want to produce goods and services of high quality. But, are they able, or do they know how to produce competitive goods? Today the reason of the fact that home producers are forced to deceive consumers is not in their unwillingness to produce competitive goods and willingness to deceive consumers. Producers do want to offer some high-quality goods, however, they do not know and they haven’t learnt how to do that. They do not possess any information about what kind of goods and services are competitive, the ways of how to produce it, where to master new technology, where to buy it, how to sell production. The lack of skills in new technologies, correct marketing and management are the Achilles’ heel of our home producers. This is the second problem and it’s going to be the most important. Home producer needs an assistance and support in order to adjust production of competitive goods and services. He is not able to solve the problem alone and that is the major problem. The third reason of our stagnation is in lack of support to business development from the part of society and government. Government authorities of different ranges do not support business that experiences difficulties, but they also obstruct it by demanding bribes and extortions. Today we do not blame petty bribe-taking, as we understand that this phenomenon has grounds – low salary of government authorities (tax administration, custom authority, legal office, etc.). It is really hard to fight with bribe-taking. They say that bribe-taking could be extirpated only with human race. Nevertheless we should fight with this phenomenon. We can not let bribery be national peculiarity. This could lead to economy and society degradation. Entrepreneurs that do not know how to produce competitive goods are not confident in their future revenues, they are not able to bribe. Bribe-taking existence became a drag on the way of our economy development. Thus, support and assistance to Kyrgyz entrepreneurs in organization the competitive production is an urgent task. What are the ways of solving that task? To my mind, political volition in practice (not orally) is one of the main requirements of task performance. Government and society should wish to make some concrete steps toward assistance to entrepreneurship. The producers do need information about the goods and services that are competitive in world market, what technologies should be applied in such production, where to get them and etc. In fact, there are less organizations, firms or offices that provide such information. Each entrepreneur at its own risk tries to run a business while, as a rule, they don’t know international standards and requirements to the production. Our entrepreneurs need government support in providing the opportunity to get such information and in promotion home manufacture abroad. One of the ways of the goal achievement could be firms, centers, venture enterprises and etc. They could provide hard data and information on innovation technique, competitive goods’ and services’ production, where to buy and at what prices. For this purpose, organizers, market analysts, processing engineers, computer technologists with foreign language skills and abilities to analyze resources of world market should be gathered together to suggest our entrepreneurs new technologies, market of modern equipment, skills and abilities. Entrepreneurs themselves would hardly fulfill that task. This requires significant means and high-paid specialists. Without government support this idea is hard to implement. As the first step to put the idea into practice may be organization of a center, venture enterprise or other (the title doesn’t matter), that would help some certain enterprise, firm or corporation to seek partners via information network. Such partners should provide new technologies, essential equipment, instruct how to use it. For that purpose, the center should engage not only computer technologists, economists 30 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year possessing foreign language skills and new way of thinking, but also specialists – technologists that know our production and are able to assist in new technology determination in an effort to implantation. There are three requirements to put the idea into practice: 1 – willingness, 2 – a group of enthusiasts and means, 3 – governmental and society’ support. The most difficult task is not searching of collaborators or means (first, we don’t need much of them; second, in the very beginning it is possible to work for small salary till the first result). The most difficult task is the protection of this initiative, at least in the beginning, from bribe-taking and oppression from the part of different services and agencies. Here, they could inhibit any remarkable initiative basically. Having organized such center and achieved certain results, it is possible to work on other enterprises, firms, corporations. What are the negative sides of such initiative? In our country, they found new organizations that are formally exist but do not work, do not achieve the goal. That is why the most important moment in this initiative is – willingness (desire) to provide competitiveness of domestic production and begin real steps in this direction. Actually, do we want it? REFERENCES 1. 2. 3. 4. 5. 6. Crum Roy L, Goldberg Itzhak. Restructuring and managing the enterprise in transition. The International Bank for Reconstruction and Development. Washington. Timmons Jeffry A. New venture creation: entrepreneurship in the s. IRWIN. Boston. Kornai Janos. The Socialist System (The Political Economy of Communist), Oxford: Clarenton Press. А.А. Томпсон, мл., А. Дж. Стрикленд III. Стратегический менеджмент: концепции и ситуации: Учебник для вузов. Пер. с 9-го англ. Изд. – М.: Инфра-М, – ХХ, с. Карачаровский В. (ВШЭ). Методология комплексной оценки конкурентоспособности предприятий. Российский экономический журнал № г. Лазарева О.В. Изменение границ российских предприятий. – Москва: EERC, – 44с. 31 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year JOB STRESS IN BUSINESS ORGANISATIONS:CAUSES, CONSEQUENCES AND COPING STRATEGIES Sumanjeet Singh, Research Scholar, Department of Commerce, M.D. University, Rohtak (India) [email&#;protected] ABSTRACT “Minimize Stress and Maximize Success: Positive Health and Well-Being” In the 21st-century business environment, stress has become a way of life-an accepted occupational hazard. As a result of external (resulting from deadlines, staffing issues, heavy workloads and so on) or internal pressures (resulting from unconstructive thinking, unrealistic expectations, inability to delegate and so on), employees develop various symptoms of stress that can harm their job performance. Stress also leads to physical, psychological, and behavioral problems; because the internal body system changes to try to cope with the stress. There are number of job conditions that frequently cause stress for employees. But, the most of the job stress researcher believes that unfavorable job conditions can affect employee’s health and their well being. All over the world, organizations have continued to grapple with the questions concerning with the seriousness of the stress at the workplace and involved in managing the stress of their employees. Many strategies have been developed to manage the stress in the organization. Some are strategies for individual, other are geared towards organization. In this paper an attempt is made not only to discuss the concept and causes of job stress in organization; but also seeks to examine the consequences of the job stress on the health, psychology, behavior and performances of the employees. At the end, the paper presents some individual and organizational strategies to help in coping with the problem of job stress effectively. Key words: Job Stress, Health, Organization, Working Conditions and Employees. ACKNOWLEDGEMENT While bearing full responsibility for any remaining mistakes, I wish to thank Prof. Nov Rattan Sharma, Dr. James, A. Harris, and Sameer Mahlawat for their helpful comments and suggestions. I would also like to give particular thanks to my supervisor Prof. L. N. Dahiya for reading the earlier versions of this paper and making a number of helpful comments and constructive criticisms. In fact, his academic spirit is an inspiration to me. “Minimize Stress and Maximize Success: Positive Health and Well-Being” The concept of stress was first introduced in the life sciences in by Hans Selye (Brannon & Jess, ). But today, everyone seems to be talking about stress. You can hear it about, not only in daily conversation but also through television, radio, the newspapers, and ever-increasing number of conferences, stress centers, and university courses devoted to this topic. “Stress” in general term applied to the pressure people feel in life (Davish & Newstrom, ). Analyzing the stress in today’s workplace Sara () described the situation of stress as-“Employees are working longer hours, taking on the work once done by laid-off colleagues, meeting tighter deadlines and cutting back on expenses combine this with the double-income family demands of monthly mortgage, childcare issues and aging parents, and the result for many is anxiety, sleeplessness, irritability, and physical and mental deterioration”. As a result of these pressures, employees develop various symptoms of stress that can harm their job performance. Stress may also leads to physical disorders, because the internal body system changes to 32 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year try to cope with stress. Most job stress researchers believe that unfavorable job conditions can affect employee’s health and well being (Copper & Wright, ). Meaning of Job Stress To understand the meaning of job stress, it is better to understand the meaning of ‘stress’, first. Stress is a consequence of or a general response to an action or situation that places special physical or psychological demands, or both, on a person (Jex, ). As such, stress involves and interaction of the person and the environment. Teber’s Cyclopedia Medical Dictionary defines stress as “the result produced when a structure, system or organism is acted upon by forces that disrupt equilibrium or produce strain.” Thus job stress can be defined as the harmful physical and emotional responses that occur when the requirements of the job do not match with capabilities, resources or needs of the worker. Causes of Job Stress: Conditions that tend to cause stress are called stressors. Even a single stressor may cause major stress but usually stressors combine to pressurize an employee in variety of ways until stress develops. These cause come from both outside and inside the organization, from the groups that employees are influenced by, and from employees themselves. There are however number of job conditions that frequently cause stress for employees. Among them, typical stressful conditions facing people at job (Kay, ; Kearns, ; Safer, ) are the following: • • • • • • • • • • • • • • Too much or too little work Time pressure and deadlines to meet Having to make too many decisions Endeavouring to cope with changes that affect the job. Concern about the costs in monetary and career in terms of making mistakes. Excessive and inconvenient working hours. Highly repetitive work The necessity to work fast Erosion of salary differentials. The prospect of redundancy or being forced into premature retirement. Disparity between real authority and authority vested in the job. The feeling of being trapped in a job without much chance of getting a similar or better job elsewhere. A perceived mismatch between performance on the job and the financial benefits secured. Reservation about the value of the job in contributing to the output or welfare of the organization. A study by The National Institute of Mental Health Research reports that the major sources of stress for working people are evenly divided between the job and the environment. Consequences of Job Stress: Stress may affect any employee, whether the employee is a manager or a worker, young or old. Although much is said about managerial stress, but studies done by Zaleznik, Kets de Vries, and Howard () reported that manager showed a lower incidence of stress reaction than did staff and operational personnel. The staff group reported the highest incidence of cardiovascular illness and gastrointestinal distress. The operations group had the highest incidence of emotional distress, medication use, and allergic respiratory problems. The psychologist concluded that the manager reported fewer stress symptoms because they were more familiar with organizational processes and thus had more control over themselves. They were better equipped to tolerate the period of uncertainty and role ambiguity that followed the company’s reorganization. Power and control over their work situation enhanced their self-esteem and independence, rendering them less vulnerable to the effect of stress. In contrast, employees in staff and 33 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year operation positions, with little or no control over organizational processes, had lower self-esteem and autonomy and less tolerance of role ambiguity. Managers were also found to feel less threatened by the performance appraisal process. Staff and operations personnel have high accountability for results, outcomes that can be quantified for their evaluations. For many staff and operations people, lack of authority is clearly stressful situation (Schultz & Sydney ). Physical Problem due to Job Stress Most of the attention and basic research over the years has been devoted to impact that stress has on physical health. According to the study of Herbert and Cohen (), there are several possible pathways through which stress could produce physical problem. Sometimes, following a stressful period, people get colds, flu (Berry, ), back pain (Svebak et al., ), headache (Carson & Butcher ), neck pain, excessive drinking, chest pain, stomach problem, arthritis, constant tiredness, dry mouth, asthma and ulcer (Carson & Butcher ). Direct influence could occur through the effect of stress on nervous and endocrine systems as well as on the immune system (Barannon & Jess (). A high level of stress is accompanied by high blood pressure and high level of cholesterol (Coleman et al., ) and many even results in heart disease (Cummings & Cooper ). Further, the study of Bammer and Newberry () revealed that, there may be a link between cancer and stress. Psychological problems due to Job Stress: Psychological consequences of job stress relate to an individual’s mental health and well-being. When people experience too much stress at work, they may become depressed or may find themselves sleeping too much or not enough. Stress may also leads to family problems and sexual difficulties (Dunnette & Hough, ). Other psychological symptoms of job stress are the following: - Anxiety Feeling unable to cope Obsessional Problems Feeling of neglect Anger Feeling of Ugliness - Depression - Lack of interest in life - Loss of sense of humour - Feeling of failure - Irritability Behavioural problems due to job stress: Behavioural consequences of stress are responses that may harm the person under stress or others. Direct behaviours that may accompany high levels of stress include under eating or over eating, increase smoking and drinking, and drug abuse. Other behavioural consequences may include accident, violence, proneness, and appetite disorders. Organizational Problems due to Job Stress: Clearly, any of the individual consequences just discussed can also affect the organization. Still other consequences of job stress, however, have more direct consequences for the organization. Some of the major organizational symptoms are as under: - 34 High absenteeism (John, ) Industrial relation and difficulties Prolonged strikes Feeling of being failure Poor quality control - High labour turnover Poor quality control Apathy Accident Taking long lunch break. Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year Job Stress and Job Performance: Historically, it was assumed that low stress led to high job performance and high job stress led to low job performance. But later research indicated that it was an incorrect assumption. Stressed worker/employee/managers may give high job performance or low job performance or only average job performance. So stress and job performance relationship is quite complex, being influenced by many intervening variables. Some correlations have been found between job stress and job performance; but these often are small and not statistically significant. Further more, there is a question whether job stress leads to poor job performance or poor job performance leads to job stress. Depending upon the amount of stress, it can be either harmful or helpful (Sylvia et al. (). High Performance tails of owing to the anxiety, fatigue etc. Job Performance Positive effect = Peak Performance Learning leads to performance 1 2 3 Low 4 High Break Down & Job Stress Under utilization Figure 1: Job Stress and Performance Relationship Model based on Yorkes-Dodson Law Source: Melhuish, 1 Figure 1 shows the relationship between stress and job performance. When there is no stress, job challenges are absent and performance tends to be low. As stress increases, performance tends to increase because stress helps a person call up resources to meet the job requirements. As stress reaches a plateau that corresponds approximately with a person’s top day-to-day performance capacity and at this point additional stress does not produce more improvement. And finally, if stress becomes too great, performance begin to decline. In the very high stress, worker can strike or fall ill. Thus, we can generalize that job performance tends to be best under moderate amount of stress. Too much stress cause people to become temporarily ineffective and too little stress cause people to become lethargic and inattentive. The optimum amount of stress is referred to as eustress18–a positive force in our lives that is equivalent of finding excitement and challenges in the life. 35 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year Coping Strategies: Stress does not have to be viewed as a bad thing, for there is only one kind of person without conflicts – a dead one. However, too much stress is harmful and measures should be taken to tackle it with the hope of eventually reducing it Many strategies have been developed to help manage stress in the work place. Some are strategies for individual, other are geared towards organization. Coping Job Stress with Individual Strategy: A leading criticizing psychotherapist Rani Raote () observed that it is better to pray for a stronger back than a lighter cross and questioned, is it really the size of the cross, which is the only consideration? Exacerbating the problem is the lack of strength needed it to carry it. Thus, rather than wasting time fretting and Grumbling about problems, we should buildup energy to do task. Life can be made much less stressful by simply trying to increase our internal resources for coping both qualitatively and quantitatively (Agarwal, ). Some individual based stress management technique. 1. Exercise: People who do exercise regularly are less likely to have heart attacks, less tension and stress and are more confident, and show the greater optimism. People who don’t do exercise regularly, on the other hand feel more stress, are more likely to be depressed, and so forth (Folkins, ). 2. Relaxation: - If you feel comfortable, you can take anything. Relaxation can be achieved in a variety of ways, like listening to music, going for walk, vocation, biofeedback or mediation. There is some research evidence that much mediation can have a desirable physical (Robert et al., ), mental (Terri, ), impact on the people. 3. Doing something different at different speed: - Pestonjee () has referred to this as “Changing gear”. If a person has had a heavy workload, he should take a day or two off and do something entirely different from his work. 4. Time management: - The idea is that many daily pressures can be eased or eliminated if a person does a better job of managing time. It also promotes delegating less important activities to others. 5. Networking: - People need and will benefit from social support (Vivie, ). Applied as a strategy to reduce job stress. Supportive friends and family can also help us in dealing with normal stress on an ongoing basis. • • • • • • Some other techniques: Role management Ayurvedic way Acupuncture Cognitive therapy Behavioural self control Organizational Coping Strategies: Organizations are realizing that they should be involved in managing their employee’s stress. Organizational coping strategies are designed and developed by management to eliminate or control organizational level stressors in order to prevent or reduce job stress for individual employees. Strategies that management might consider include: 1. Stress Management Training: - Stress management training refers to training programmes designed to provide employees with better coping skills, for example, through meditation, biofeedback, muscle relaxation and stress inoculation. Workers report fewer symptoms after stress management training than control/comparison groups and often report power somatic complaints. In 36 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year a typical SMT, the employees are informed about the basics of stress. They are warned about the ill effects of stress, its physiological basis awes the relationship between stress and work. 2. Stress Intervention Practice: - Stress intervention refers to those organizational interventions, which are aimed at lowering the level of stressors experienced by the employees intervention and aimed at: • • • • Changing Organizational Structure Changing Job Design Changing Leadership Practice Employees Assistance Programme 3. Job enrichment etc., and many others aspects of work setting occur everyday. Jackson () was one of the first to report a stress reduction intervention in organizational literature. She assigned employees of a hospital out patients facility either to a participation or no intervention control group. 4. Employees Assistance Programme: - EAP is the ways of providing counseling services, etc to overcome the stress being faced by employees. It was probably first time used at the Hawthorne. Works of Western Electric Company in Chicago (Netwon, Hardy and Fineman, ). Today, the most common form of EAPs is counseling of mental health among employees with special emphasis on alcoholism and drug addiction. In addition to this some other organizational strategy can be used to cope with job stress suggested by Ekin and Rosch (). Elkin and Rosch summarize a useful range of possible organizational directed strategies to reduce job stress: • • • • • • • • • • Redesign the task Redesign the work environment Establish flexible work schedules Encourage participative management Include the employee in career development programme Analysis work roles and establish goals Provide social support and feedback Build cohesive teams Establish fair employment policies Share the rewards 1. Wellness Programs: Wellness programs are activities that organizations sponsored to promote good health habits or to identify and correct health problems (Gebhart & Crump, ). There are three main types of wellness programs (Jeffrey, ). The first are programs aimed at raising awareness and providing information. A second type of wellness program involves employees in ongoing efforts to modify their lifestyles. And third type of wellness program has as its goal the creation of an environment that will help employees to maintain the health life style developed in the other program. 2. Eliminating work over load and under load: - Appropriate employees selection and training programmes, equitable promotion decisions, fair distribution of work and proper matching of job requirements with employee abilities can help to eliminate work overload and under load as stressors. Concluding Remarks In the 21st century business environment, stress has become a way of life- an occupational hazard. Work can be a dangerous place, not only for the blue-collar workers who must use hazardous equipment 37 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year and substances, but for the white-collar workers as well. But, stress is not always harmful especially in case of organization. If the stress is positive, the result may be more energetic, enthusiasm and motivation. As Kets de Vries () has noted, each individual needs a moderate amount of stress to be alert and capable of functioning effectively. But excess of everything is bad; job stress cannot be the exception. High job stress can create physical, psychological, behavioural and organizational problems. Individual and organizational stress coping strategies can greatly help to cope with the problem of job stress. Organizations should be aware of and accept that the problem of job stress exists; try to identified the problem; attempt to solve the problem; and also find the ways of coping with job stress. In case the attempt is failed. For individual (prevention is better than cure) regularity of meals and their nutritional balance are of major importance in keeping fit and in raising resistance to job stress. Adequate and moderate consumption of food, drink and drugs are also worked pursing. References 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 38 Agarwal Ritu (). Stress and law at work. London: Response Books, pp An example of recent study would be Vivien K.G. Lim (). Job insecurity and its out come: Moderating effects of work – based and non-work based social support. Human Relation, Vol. 49 No.2, pp Barannon, Linda and Feist Jess (). Health Psychology, New Jersey: Nelson/Thomas learning, p. Beginning in the s and continuing until his death , Hans Selye (, , ) researched and popularized the concept of stress. Brannon, Linda and Fiest Jess, (). Health Psychology: An Introduction to Behaviour and Health. New York: Nelsion/Thomson learning, 4th Edition, pp Berry, M., Lilly (). Psychology at Work. Singapore: Tata Mc Graw Hill. C. Folkins (). Effects of Physical Training on Mood. Journal of Clinical Psychology April, pp. Carson and Butcher (). Abnormal Psychology and Moden Life. Longman, 10th Edition. Colmen, J.C., Butcher, J.N. & Carson, R.C. (). Abnormal Psychology and Modern Life. Glenview IL: Scott, Foresman. Davis, Keith and Newstrom W. John (). Organizational behaviour: Human Behaviour at work . New Delhi: Tata McGraw Hill, pp Gebhart, D.L. and Crump, C.E (). Employees Fitness and Wellness Programs in the work place. American Psychologists, pp, Jeffrey, N. A. (). Wellness plans try to target the not so well. Wall Street Journal, January, pp Jex, S. M. (). Stress and Job Performance. California: Thousand Oaks,, pp John, M. Ivancevich (), Life Events and Hassles as Predictors of Health Symptoms: Job Performance and Absenteeism. Journal of Occupational Behaviour, January, pp K. Bammer and B.H. Newberry (). Stress and Cancer. Toronto: Hogrefe. Kay, E. (). Middle Management in J.O.’ Toole (Eds.), Work and the quality of life, Cambridge, M.A.: MIT Press. Kearns, J.L. (). Stress in Industry, London: Priory Press. Khan, R.L., and Byosiers, P. (). Stress in Organization, in M.D. Dunnette and L.M. Hough (Eds.), Hand Book of industrial and Organisation psychology. Consulting Psychologist Press, pp Melhuish, A. (). Executive Health. London: Business Books. Quick and Quick (). Stress and Prevention Management, in M.D. Dunnette and L.M. Hough (Eds.), Hand Book of industrial and Organisation psychology, Consulting Psychologist Press, pp Raote, R. (). Copy with stress. Times of India, Bombay, 25th April. Robert K., Wallace and Hurbert Benson (). The Psychology of Mediation. Scientific American, February, pp Roberts, M. and Harris, T.J. (). Wellness at work. Psychology today, May , pp Safer, V. (). Man in Mid Career. Cambridge, UK: Cambridge University Press. Sara Zaff Geber () Pulling the Plug on Stress. H. R. Focus, April, pp Schultz, Duaneadschutz, Ellen; Sydney (). Psychology and Work Today. Boston: Prentice Hall, pp Svebak, Saven; Bru, Edvin and Mykletun, Reidar (), Back Pain and Work Stress. Tailor and Francis Publishers, pp Terri, Schultz (). What science is discovering about potential benefits of mediation. Today’s Health, April pp. Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year The Stress Performance relationship was clearly supported in a study of managers by Sylvia, A. Joure et al. (). The Pressure Cooker of work. Personnel Administrator, March, pp Thomas G. Cummings and C. L. Cooper () A Cybernetic Framework for Studying Occupational Stress. Human Relations, May, pp Wood Men; Slocum and Hellriegal (). Organizational Behaviour. Thomas learning, 9th Edn. , pp 39 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year BÖLGESEL KALKINMADA GİRİŞİMCİLİĞİN GELİŞTİRİLMESİ: TÜRKİYE’DE GAP VE GAP-GİDEM ÖRNEKLERİ Yrd. Doç. Dr. Sadettin PAKSOY Harran Üniversitesi İİBF 63 Şanlıurfa/TÜRKİYE Tel: 90 00 29, Fax: 90 00 34 [email&#;protected] ÖZET Bu çalışmada, bölgesel kalkınmada girişimciliğin yeri ve önemi ele alınmış, GAP ve GAP-GİDEM hakkında bilgi verilmiştir. GAP, Türkiye’nin gerçekleştirmekte olduğu en büyük bölgesel kalkınma ve entegre bir projedir. Proje aşama aşama tamamlanmaktadır. Proje kapsamında Şanlıurfa-Harran Ovaları sulu tarıma açılmış ve tarımsal gelirde önemli artışlar sağlanmıştır. Bu gelirin ekonomide iyi değerlendirilebilmesi amacıyla GAP-GİDEM kurulmuştur. Bu kuruluş bölgeye yatırım yapacak girişimcilere destek vermektedir. Bu uygulama Türkiye için bir model özelliği taşımaktadır. Improve of Enterpreneurship in Regional Development: The Model of GAP and GAP-GIDEM in TURKEY ABSTRACT In this study, the place and importance of enterpreneurship is taken into consideration and information about Southeastern Anatatolia Project (GAP) and GAP Enterpreneur Support and Guidance Centers (GAP-GİDEM)’s are given. GAP, which is the biggest integrated and regional development project of Turkey. The Project is coming to end step by step. Within the scope of the GAP, Şanlıurfa-Harran plains open for irrigations and agriculturel income importantly incresed. In order to use this inreased income at economy in a meaningful way, GAP-GİDEM established. This institution gives support to enterpreneurs, who want to make investment in the region. This application has one important property that is a model for achievingin regional development concepts in Turkey. 1. GİRİŞ Bölgesel kalkınma, sanayileşmenin belli bölgelerde toplanması sonucu oluşan dengesizliği ortadan kaldırmak amacıyla, geri kalmış bölgelerin sanayileşmesini ve ülke içinde eşit gelir dağılımının sağlanmasını ifade eder. Bir ülke bütün bölgeleri ile sosyo-ekonomik olarak bütünleştiği nispette kalkınmış sayılabilir (1). Türkiye’nin de bölgeleri arasında sosyo-ekonomik dengesizlik vardır. Bu dengesizlikleri ortadan kaldırabilmek için, bir yandan bölgesel kalkınmaya önem verilmeli ve kalkınmayı sağlayacak projeler geliştirilerek uygulamaya konulmalı, diğer yandan ise bu bölgelerde girişimcilerin yatırım yapmaları sağlanmalıdır. Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP); Türkiye’nin bu konuda uygulamakta olduğu önemli ve örnek bir projedir. GAP; Türkiye nüfusunun ve alanının yaklaşık %10’unu oluşturan ve Türkiye’nin diğer Bölgelerine göre daha az gelişmiş olan, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde uygulanmaktadır. Önceleri su ve toprak kaynaklarının geliştirilmesini amaçlayan bir mühendislik projesi olarak başlayan, daha sonra çok sektörlü, entegre ve bölgesel bir yatırım programı olarak ele alınan GAP, günümüzde de insan odaklı sürdürülebilir bir bölgesel kalkınma projesi olarak yürütülmektedir. GAP kapsamında; 22 baraj, 19 hidroelektrik santrali ile milyon hektar arazinin sulaması ve megavatın üzerinde bir kurulu kapasite ile yılda 27 milyar kilovat saatlik elektrik enerjisi üretilecektir. Güneydoğu Anadolu Bölgesi ile ülkenin daha fazla gelişmiş bölgeleri arasındaki sosyo-ekonomik gelişmişlik farkını gidermek ve sürdürülebilir kalkınmayı sağlamak amacıyla başlatılan GAP’ın toplam maliyeti 32 milyar ABD doları olup, kamu yatırımlarının nakdi gerçekleşme oranı %50 civarındadır. Bu güne kadar 17 milyar dolar civarında harcama yapılmıştır. 40 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year Rakamsal büyüklükler ve etkileri açısından Dünyanın en önemli Bölgesel Kalkınma Projeleri arasında ilk sıralardadır (2). Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin, imalat sanayi yapısı, işyeri, istihdam ve yaratılan katma değer açısından ülkenin diğer bölgeleri ile karşılaştırıldığında, geliştirmeye ve desteklenmeye ihtiyacı olduğu ortaya çıkmaktadır. yılında Şanlıurfa Harran Ovası’nda küçük bir alanda başlayan sulamalar sonucu elde edilen tarımsal gelir üç kat artmış ve özellikle tarıma dayalı sanayilerde hızlı bir gelişme gözlenmiştir. GAP’ın getirdiği bu verimlilik son yıllarda yatırımcıları Bölge’ye çekmiş ve ortak girişimleri hızlandırmıştır. Bu gelişmeler sonucu, tarımsal hasılanın artması nedeniyle oluşan sermaye birikiminin verimli yatırım alanlarına yönlendirilmesi gereği ortaya çıkmıştır. GAP Girişimci Eğitim ve Destekleme Merkezi (GAPGİDEM), GAP Bölgesinde sürdürülebilir insani kalkınma yaklaşımının ve entegre bölgesel kalkınmanın vazgeçilmez bir unsuru olarak benimsenmesi, Projesi'nin başlatılmasındaki temel husustur. Bu çalışma, GAP İdaresi, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı, Avrupa Komisyonu ve diğer ilgili kuruluşlarla birlikte yürütülen bir projedir. GAP-GİDEM büroları, bölgedeki her türlü, özelliklede küçük ve orta ölçekli işletmelerin, turizm işletmeleri, tarımsal işletmeler ve el sanatlarına yönelik girişimciliğin geliştirilmesi ile kadınların ve gençlerin ekonomiye kazandırılması alanlarına yönelik olarak tasarlanmıştır. Girişimcilik fikrini geliştiren, düşünce aşamasından, gerçekleştirilmesine kadar geçen süreçte bir yatırımcının ihtiyaç duyacağı tüm hizmetleri verebilecek donanıma sahip olarak; bölgedeki mevcut ve potansiyel girişimcilere danışmanlık, eğitim, bilgilendirme ve yönlendirme konularında hizmetler verilmektedir. Bu çalışmada, Türkiye’de bölgesel kalkınmada girişimciliğin geliştirilmesinde; GAP ve GAP-GİDEM’lerin rolleri ve önemleri ortaya konulmuştur. 2. TÜRKİYE’DE UYGULANAN BÖLGESEL KALKINMA POLİTİKALARI Bölge Kavramı Son yıllarda yaşanan küreselleşme ve bölgesel bütünleşmeler, ekonomik, sosyal ve politik değişimler geleneksel Bölge kavramını da tartışılır kılmıştır. Geleneksel anlayışta Bölge, yan yana gelmiş yerel birimlerin bölgesel bütünlüğü ile oluşan, ulus devlet dışına kapalı, ulus devletin denetiminde, sınırları çizilmiş bir birimdir. Küresel anlayışta ise Bölge, ilişki ağı ile belirlenen, mekansal süreklilik koşulu olmayan, uluslar arası ilişkilere doğrudan açılan, sınırları değişken bir birimdir. İlişkiler ağının niteliği ve ilişkilerin yoğunluğu bölgenin gelişmişliğini belirtmektedir. Planlama amaçlı bölge; kentten daha geniş, ülkeden daha küçük, yönetsel sınırları ulus yönetsel birim sınırları ile çakışan, ancak etkileşim açısından o sınırları aşabilen, yerinden yönetilen, demokratik katılımcı bir yönetime ve bütçeye sahip bir yönetim birimi olarak tanımlanabilir (3). Bölge Sınıflandırmaları İçerdikleri alt bölge ve ekonomik potansiyellere göre farklılıklar gösteren bölgeleri, genel hatlarıyla aşağıdaki gibi sınıflandırmak mümkündür (3): Azgelişmiş Bölgeler: Zorlukları olan, tarımsal ve ekonomik açıdan az gelişmiş izole olmuş bölgelerdir. Genel nitelikleri itibariyle bu bölgelerde gelir seviyesi, gelir artış hızı ve eğitim seviyesi düşük, tasarruflar yetersiz, yatırımlar için sermaye kıt, istihdam imkanları sınırlı, nüfus artış hızı yüksek, altyapı imkanları gelişmemiştir. Gerilemekte Olan Bölgeler: Bu tip sorunlu bölgeler arasında yer alan, zorlukları olan büyük kent çevreleri ve fazla kalabalık bölgelerin sorunları dünya ekonomi konjonktüründe büyük önem kazanmıştır. Sorunlu Endüstriyel Bölgeler: En önemli sorunları artan işsizlik, işletme/üretim teknolojilerindeki eskimişlik, fiziksel ve çevresel nitelik kaybıdır. Yenileme çabaları genellikle yetersizdir. 41 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year Büyümenin Baskısı Altında Olan Bölgeler: Bu bölgelerde ekonomik yoğunlaşma ve gelişme ile birlikte barınma/konut, altyapı eksikliği, ulaşım, çevre kirliliği gibi temel sorunlarla karşılaşılmaktadır. Acil Müdahale Bölgeleri: Afete maruz kalmış bölgeler, toplumsal olarak sorunlu bölgeler, büyük ve kapsamlı projelerin etkisi altındaki bölgelerdir. Risk Bölgeleri: Doğal risk (deprem, erozyon, taşkın vb.) ve yapay risk (nükleer santral, zararlı kimyasal üretim vb.) alanlarıdır. Hassas Bölgeler: Ekolojik yönden duyarlı alanlar ve havzalar, doğal ve kültürel değerler açısından zengin bölgelerdir. Özel Statülü Bölgeler: Serbest şehir, sınır-ticaret bölgeleri vb., yasa ile özel uluslar arası statü kazanmış bölgelerdir. Kalkınmada Öncelikli Bölgeler: Yeni bir tanım olarak Türkiye’de gündeme gelmiştir. Bölgesel gelişmişlik farklarının ortaya çıkması ile birlikte, bu farklılıkların giderilmesi için bölgelerin ve/veya illerin ihtiyaçları ön plana çıkarak hükümetlerin gündemine girmiştir. GAP Bölgesindeki illerin tamamı kalkınmada öncelikli iller arasındadır. Türkiye’de Uygulanan Bölgesel Kalkınma Programları Kalkınma süreci içerisinde her ülkede olduğu gibi Türkiye’de de, ekonomik gelişmenin ülkenin tüm bölgelerinde aynı anda başlayamaması ve belirli ayrıcalıklı noktalarda ortaya çıkan gelişmenin bu merkezlerde yoğunlaşması, bölgeler arası gelişmişlik farklılıklarını ortaya çıkaran en temel sebeptir. Ülkemizde değişik ölçeklerde bölgesel kalkınma programlama çalışması yapılmıştır. Ana hatları ile bunlar (4): Antalya Bölgesi Projesi: yılında, İmar ve İskan Bakanlığı Bölge Planlama Dairesi tarafından ilgili ortaklarla yürütülmüştür. Projenin amacı; Antalya, Isparta ve Burdur İllerini içine alan bölgede ekonomik ve toplumsal yönden dengeli bir gelişmeye temel olacak “yatırım öncesi” araştırmalar yapmaktır. Doğu Marmara Bölgesi Projesi: İstanbul’un büyümesinin kaçınılmaz olduğu ve özendirilmesi gerektiği noktasından yola çıkılarak, İstanbul, Kocaeli, Sakarya, Bursa, Balıkesir, Tekirdağ, Edirne, Kırklareli ve Çanakkale’yi kapsayan bölgede dört ile öncelik verilmiştir. Planın hazırlıkları İmar ve İskan Bakanlığı tarafından yürütülmüştür. Zonguldak Bölgesi Projesi: Ereğli’de kurulacak olan ikinci demir-çelik endüstrisinin yaratacağı sorunları bölge açısından incelemek amacıyla hazırlanan proje, İmar ve İskan Bakanlığı tarafından yürütülmüştür. Çukurova Bölgesi Projesi: Plan bölgesi ülkemizin en verimli tarımsal alanlarından biri olan Çukurova’yı kapsar. Projenin başlıca amacı sektörler arası geniş kapsamlı bir yaklaşımla, bölge gelirinin artmasını sağlayacak yatırım alanlarının belirlenmesi ve bölge içinde dengeli bir gelir dağılımının gerçekleştirilmesidir. Zonguldak-Bartın ve Karabük Bölgesel Gelişme Projesi (ZBK) : 9 km²’lik bir alanda 1,11 milyon nüfusu ( sayımına göre) kapsayan ve Zonguldak, Bartın ve Karabük illerinden oluşmaktadır. Amacı; kapanacak olan KARDEMİR’in (Demir, Çelik ve Kömür İşletmeleri) ekonomik ve Sosyal yapı üzerindeki olumsuz etkisini giderebilmek, bölgenin sosyo-ekonomik değişimine olumlu yönde katkı sağlamaktır. Doğu Karadeniz Bölgesel Gelişme Planı (DOKAP) : Artvin, Bayburt, Giresun, Gümüşhane, Ordu, Rize ve Trabzon illerinden oluşan, plan alanı 39 km² ve toplam nüfusu 3,2 milyon olan bir çalışmadır. Amacı; kısa ve uzun dönemde Bölgenin gelişmesini sağlayacak entegre bir kalkınma planın hazırlanması, 42 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year öncelikli sektörlerin ve olası yatırım projelerinin belirlenmesi, planlama ve yatırım kabiliyetlerinin arttırılmasıdır (5). Doğu Anadolu Projesi (DAP) Ana Planı : Ağrı, Ardahan, Bayburt, Bingöl, Bitlis, Elazığ, Erzurum, Erzincan, Gümüşhane, Hakkari, Iğdır, Kars, Malatya, Muş, Tunceli ve Van illerinden oluşan proje alanı km² olup, 6 kişilik bir nüfusa sahiptir. Diğer bölgeler ile arasındaki gelişmişlik farkının ortadan kaldırılması ve dengeli gelişme (mekansal, çevresel, sosyo-ekonomik, sosyal vb.) için bölgenin kendi potansiyellerini harekete geçirecek ortamın yaratılması hedeflenmektedir. Yeşil Irmak Havza Gelişimi Planı: Yeşil ırmak ve kollarının yer aldığı havzada akım rejiminin düzensizliğinden kaynaklanan taşkınlar, erozyon, su, çevre kirliliği sorunları önemli boyutlara ulaşmıştır. Bu proje ile havzada ekolojik dengeyi bozmayacak en uygun ve ekonomik arazi kullanım planlamasının yapılması, doğal kaynakların güncel takibinin ve yönetilmesinin sağlanması amaçlanmaktadır. Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP): Proje kapsamında öncelikle bölgenin çok zengin su kaynaklarından olan Fırat ve Dicle nehirleri sularının, sulama ve enerji üretimi amaçlarıyla değerlendirilmesi, düzensiz akışı olan bu iki nehrin sularının dizginlenmesi öngörülmüştür. yılından sonra hazırlanan raporlar doğrultusunda yılında iki su kaynağı ile ilgili projeler birleştirilerek “Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP)” olarak isimlendirilmiş ve bu entegre projenin “Güneydoğu Anadolu Projesi Kalkınma İdaresi Teşkilatı” eliyle yürütülmesine başlanmıştır.Türkiye’nin Güneydoğusunda yer alan ve 9 ili kapsayan bu bölge hakkında ilerleyen bölümlerde detaylı bilgiler verilecektir. 3. BÖLGESEL KALKINMADA GİRİŞİMCİLİĞİN ÖNEMİ Güncel yaklaşımlar çerçevesinde kalkınma, ülke genelinde siyasal, kültürel ve toplumsal kurumlardaki değişimi kapsayan çok boyutlu bir kavramdır ve özünde insan faktörünü barındırmaktadır. Kalkınma sürecinde, insan faktörünü dikkate almayan veya sorunların merkezine insanı koymayan ülkelerin, hedefledikleri kalkınmayı gerçekleştirme şanslarının olmadığı açıkça vurgulanmaktadır (6). Girişimciliğin tanımında yenilik vardır. Bu yenilik mevcut kaynakların yeni bir bileşimini ifade ettiği gibi, eskiden beri yapılan bir işi daha kaliteli, daha hızlı veya daha ucuza yapmak da yeniliktir. Bölgesel kalkınmanın uygulandığı yerler, genellikle göreceli olarak diğer bölgelerden pek çok konuda ve özellikle de sosyo-ekonomik olarak geri kalmıştır. Diğer bölgelere göre mevcut ve daha avantajlı olan sektörlerinin geliştirilmesi son derece önemlidir. Bu sektörlerin sadece kamu eliyle geliştirilmesini beklemek, hem gerçekçi hem de sürdürülebilir olmayacaktır. Çünkü kamunun kaynakları kısıtlıdır ve tüm kaynaklarını bu bölgelere ayıramaz. Dolayısı ile, bölgedeki mevcut yerel potansiyellerin harekete geçirilmesinde, kamu yönlendirici ve geliştirici bir rol üstlenmeli ve sürdürülebilir bir gelişme içinde yerel dinamikleri harekete geçirmelidir. Bu; yöntem olarak hem ekonomik, hem de kalıcıdır. Çünkü temelinde bölge insanı ve bölge kaynağı vardır. Bu boyutuyla, Bölgesel Kalkınmada girişimciliğin geliştirilmesi, dolayısı ile bölgenin sahip olduğu potansiyellerin kalkınma sürecine entegre edilmesi son derece önemlidir (7). 4. TÜRKİYE’DE GİRİŞİMCİLİĞİN GELİŞTİRİLMESİ: GAP VE GAP-GİDEM ÖRNEKLERİ Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) Adıyaman, Batman, Diyarbakır, Gaziantep, Kilis, Mardin, Siirt, Şanlıurfa ve Şırnak illerini kapsayan Proje alanı 75 km² olup (Harita 1), 6 ’lik nüfusu ile Türkiye yüzölçümünün ve nüfusunun yaklaşık %10’unu oluşturmaktadır. Öncelikle su kaynaklarının geliştirilmesini amaçlayan bir mühendislik projesi olarak başlamasına rağmen, daha sonra çok sektörlü, entegre, bölgesel bir yatırım programı olarak ele alınmış olan GAP, günümüzde ise insan odaklı sürdürülebilir bir kalkınma projesi olarak yürütülmektedir. Bu anlamda, Türkiye’nin şimdiye kadar yaptığı en kapsamlı ve en büyük projesidir. İçinde; barajlar, hidroelektrik santralleri, sulama sistemleri, tarımsal altyapı hizmetleri, endüstriyel gelişim, sanayileşme, sağlık, eğitim, turizm ve diğer sektörel projeleri kapsamaktadır. 43 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year GAP kapsamında; 22 baraj, 19 hidroelektrik santrali ile milyon hektarlık bir alanda ekonomik olarak sulu tarım yapılması ve megavatın üzerinde bir kurulu kapasite ile yılda 27 milyar kilovat saatlik elektrik enerjisi üretilmesi hedeflenmektedir (2). Bu projeler paketi kapsamında; kişi başına düşen gelirin % artması, tüm sektörlerde ortalama %’lik bir büyüme ve 3,8 milyon kişiye de istihdam olanakları sağlanmış olacaktır. GAP’ın toplam maliyeti 32 milyar $ olup, kamu yatırımlarının nakdi gerçekleşme oranı % 50 civarındadır. Rakamsal büyüklükler ve etkileri açısından dünyanın en önemli kalkınma projeleri arasında ilk sıralardadır (2). Harita 1. Türkiye ve GAP Bölgesi’nin Konumu (GAP İlleri) Son yıllarda, dünya ekonomisinde yaşanan yapısal değişime paralel olarak ülkelerin kalkınma hedefleri, amaçları ve söylemleri de farklılaşmış; planlama alanında yeni yaklaşımlar öne çıkmış, yeni kavramlar benimsenmiştir. Uluslar arası kalkınma konularının gündemine, sürdürülebilirlik kavramı girmiştir. Bu kavramdan yola çıkarak, yöre halkının yaşam kalitesini sosyal, kültürel, ekonomik ve çevresel açılardan yükseltmeyi hedefleyen proje etkinliklerinin, yalnızca kamu kuruluşları tarafından değil, mümkün olduğunca özel sektör ve yerel kapasitenin (yerel yönetimler, sivil toplum kuruluşları ve yöre halkı) katılımıyla planlaması ve uygulanması benimsenmiştir. Bu yaklaşım, yerel sorunlara, gereksinimlere, tutumlara ve önceliklere duyarlı, yeni bir planlama anlayışını gerektirmektedir. Sürdürülebilir insani kalkınma yaklaşımı çerçevesinde kamu kaynak ve potansiyelinin rasyonel kullanımı, halk katılımının güçlendirilmesi, özel sektörün kalkınma faaliyetlerine katılımı ve insani gelişme hedeflerine ulaşılması Planın önemli özelliklerini oluşturmaktadır. Bununla birlikte, her ülke, özel koşullarından hareketle, kendi sürdürülebilir kalkınma ölçütlerini belirlemek durumundadır. Türkiye’nin bu alandaki ihtiyaçlarını belirlemek amacıyla Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) ile GAP İdaresi’nin ortaklığında ilgili kurum ve kuruluşlarında katılımıyla bir seminer gerçekleştirilmiş ve “sürdürülebilirlik” bağlamında aşağıdaki hedefler benimsenmiştir. 44 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year a-Bölgedeki ekonomik koşulları mümkün olan en ileri düzeyde geliştirecek şekilde yatırımların arttırılması, b-Sağlık ve eğitim hizmetlerinin ülke düzeyine ulaşacak biçimde geliştirilmesi, c-Yeni istihdam olanaklarının yaratılması, d-Kentlerde yaşam kalitesi ile kentsel ve toplumsal altyapının, daha sağlıklı kentsel çevreler yaratılmasına olanak tanıyacak biçimde iyileştirilmesi, e-Kırsal altyapının sulamada optimal gelişmeye olanak tanıyacak biçimde tamamlanması, f-Bölge içi ve bölgeler arası ulaşılabilirliğin arttırılması, g-Mevcut ve yeni kurulacak sanayilerin gereksinimlerinin karşılanması, h-Suyun, toprağın, havanın ve bunlarla ilgili eko-sistemlerin öncelikli olarak korunması, i-Karar alma ve proje uygulamasında halk katılımının geliştirilmesi. GAP’ta sürdürülebilir kalkınmanın temel bileşenleri ise, sosyal, çevresel, tarımsal fiziksel ve mekansal sürdürülebilirlik ile ekonomik geçerlilik olarak ifade edilmiştir. Çevresel ve kültürel sürdürülebilirlik doğal kaynakların sürdürülebilirliğine, çevre ve kültür mirasının korunmasına bağlıdır. Ekonomik geçerlilik verimli ve etkin projelerin uygulanması, istihdam olanakları, ekonomik gelişme ve özel sektör katılımı ile çok yakından ilgilidir. Sosyal sürdürülebilirlik ise katılımcılık, eşitlik, adillik ve insan kaynaklarının gelişimi ilkelerinin benimsenmesi ile sağlanabilmektedir. Diğer yandan, sürdürülebilir kalkınma kamu sektörü ile birlikte özel sektör ve halkın katılımından oluşan bir tabana dayalıdır. Bu çerçevede, kamu yatırımları sürdürülebilir kalkınmada gerekli alt yapıyı oluşturmak; özel sektör ağırlıklı olarak sanayii yatırımlarını gerçekleştirmek; halk ise planlamadan uygulamaya kadar her alanda gelişmenin içinde olmak durumundadır. yılında 30 hektarlık bir alanda sulamanın başladığı Şanlıurfa-Harran ovasında yılı sonu itibariyle sulanan alan bin hektar civarındadır. Aynı bölgede sulama öncesi kişi başına yaratılan tarımsal katma değer $ iken, sulamayla birlikte bu rakam üç kat artmış ve özellikle tarıma dayalı sanayilerde hızlı bir gelişme gözlenmiştir. Gayri safi tarımsal üretim değeri sulama öncesinde 1 $/hektar iken sulamayla beraber bu rakam yılında 2 $/hektara ulaşmıştır. yılları arasında Türkiye’de yıllık ortalama tarımsal büyüme hızı %0,8 iken Güneydoğu Anadolu Bölgesinde %4,3 olmuştur. Türkiye’de sanayinin yıllık ortalama büyüme hızı % 3,5 iken Güneydoğu Anadolu Bölgesinde % 2,2 olmuştur. Sulamanın başladığı alanlarda, örneğin Şanlıurfa’da bu oran % 14,6 olmuştur. Yine aynı dönemde Türkiye’de hizmetlerde yıllık ortalama büyüme hızı % 3 iken, yine Güneydoğu Anadolu Bölgesinde bu oran % 3 (Şanlıurfa’da % 3,3) olarak gerçekleşmiştir. Türkiye’de yıllık ortalama büyüme hızı % 2,8 iken, yine Güneydoğu Anadolu Bölgesinde bu oran % 3,2 (Şanlıurfa’da % 6,9) olarak gerçekleşmiştir. yılları arasında GAP illerine ayrılan yatırım ödeneği ülke genelinde kamu yatırımlarına ayrılan ödeneğin % 7,3 olup, ülke genelinde yatırım ödeneğinin yıllık ortalama artış hızı % 0,64 iken, GAP Bölgesi için % 2,22 olmuştur ( 8). ’lı yılların başında hazırlanmış olan Master Plan, değişen ve gelişen dünya ve ülke koşullarına göre yeniden revize edilmiş ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi Kalkınma Planı hazırlanmıştır. GAP’taki tüm fiziki yatırımların yılına kadar tamamlanması hedeflenmektedir. GAP Girişimci Destekleme ve Yönlendirme Merkezleri (GAP-GİDEM) Yukarıda örnekleriyle açıklanan gelişmelerle birlikte Bölgede sermaye birikimi oluşmaya başlamıştır. Kalkınma planları ve yıllık programlarda öngörülen hedeflere ulaşmak doğrultusunda ve Avrupa Birliği 45 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year normları ve uluslar arası anlaşmalara uygun olarak tasarrufları yatırımlara yönlendirmek gerekmektedir. Yatırımlarda devlet yardımlarının arttırılması ve GAP’ın getirdiği verimlilik son yıllarda yatırımcıları Bölgeye çekmiş ve ortak girişimleri hızlandırmıştır. Bölge insanı, sulamaların getirdiği tarımsal ürün artışlarıyla kapital sahibi olmaya başlamış ve çiftçilikten girişimciliğe, sanayiciliğe doğru bir gelişim içine girmişleridir. yılları arasında GAP’ta sanayi tesisleri sayısı yaklaşık olarak iki katına çıkmıştır. Bölge sanayinin, Türkiye sanayi katma değeri içindeki payı % 2’den % 4’e yükselmiştir. Ancak bu artış belirli sanayii ürünleri ve üretimlerinde kalmış, çeşitlilik ve ihracatta beklenen artışı sağlayamamıştır. Bu çerçevede katma değeri yüksek, ileri ve uygun teknolojileri kullanarak bölgelerarası dengesizlikleri gidermek, istihdam yaratmak ve uluslar arası rekabet gücünü sağlamak için yatırımcıların ve yatırımların desteklenmesi gerekmektedir. Bunun en temel nedenleri arasında, bölge insanının yeterli eğitim, yenilik, yönlendirme ve danışmanlık hizmetlerine sahip olamaması da sayılmıştır. Bu eksikliğin giderilmesi için arayışlara girilmiş, pek çok arama toplantılarından sonra, bölgede girişimciliğin desteklenmesi ve yönlendirilmesini sağlayacak, kamu bürokrasisinden uzak (ama kamu ile işbirliği içinde) yerel otoriteler ve potansiyel girişimcilerle birlikte çalışabilecek esnek, hızlı, yönlendirici ve çözümleyici ofisler kurulmasına karar verilmiştir. GAP-GİDEM (I. Aşama) GAP Bölgesinde yatırımların artması ve girişimciliğin geliştirilmesi amacıyla yatırım konusunda danışmanlık sağlamak üzere GAP Girişimci Destekleme ve Yönlendirme Merkezleri (GAP-GİDEM) kurulmuştur. Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) ile birlikte yürütülen Sürdürülebilir Kalkınma Programı kapsamında sonunda başlatılan ve daha sonra ikinci aşamaya geçilen proje, Bölgede açılan beş GİDEM ofisi aracılığıyla uygulanmıştır. Eylül ’de Adıyaman, Diyarbakır, Gaziantep, Mardin ve Şanlıurfa illerinde GAP-GİDEM büroları açılmış ve faaliyetlere başlanmıştır. Bu il merkezlerinde yer alan büroların yanı sıra Ankara’da GAP İdaresi bünyesinde, Proje Koordinasyon ve Yönetim Birimi ve Şanlıurfa Bölge Müdürlüğü bünyesinde Bölge Koordinatörlüğü oluşturulmuştur. I. Aşama GAP-GİDEM’ler de verilen hizmetler aşağıdaki şekilde sıralanabilir (9): * Uygun yatırım alanlarının belirlenmesi ve yatırım promosyonu, * Pazar, finansman ve teknik konuların araştırılması, yatırımcıların yönlendirilmesi, * Ön-fizibilite ve fizibilite etütlerinin yaptırılmasında yol gösterilmesi, * Yerli ve yabancı ortak arama, * Kadın girişimciliğin geliştirilmesi ve mikro işletmelerin desteklenmesi, * Girişimcilerin ihtiyaç duyduğu konularda eğitim programları ve iş gezileri düzenlenmesi, * Şirket kurulması, halka açılma konularında hizmet sunulması. GAP-GİDEM büroları, Proje'nin I. Aşamasında ’ü uluslararası olmak üzere 2 başvuruyu cevaplamıştır. Bu başvurular ağırlıklı olarak uygun yatırım alanı konusunda danışmanlık, teşvik uygulamaları konusunda bilgi edinme, finans kaynağı arayışları ve makine ekipman temini konularında olmuştur. Daha sonraları giderek yatırım potansiyeli yüksek projeler belirginleşmeye başlamış ve ’e yakın projenin ön fizibilite etüdü hazırlanmıştır. Eğitim hizmetleri talepleri ise, düzenlenen seminerler aracılığıyla, konusunda uzman kişilerin katılımıyla sağlanmıştır. Danışmanlık ve bilgi merkezleri şeklinde örgütlenen GAP-GİDEM’lerin faaliyetleri GAP İdaresi, Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB) ve KOSGEB Başkanları ile Türkiye Kalkınma Bankası (TKB) Genel Müdüründen oluşan bir yönetim kurulu tarafından yönlendirilmektedir. Bölgedeki uygun yatırım alanları, teşvik uygulamaları, finansman kaynakları, makine ekipman araştırması, Pazar araştırması, ortaklık kurma konularında bilgilendirme hizmetleri sunmuşlardır (Çizelge 1). Yöre dışından Bölgeye yatırımcı çekebilmek için GAP Bölgesinin ticari potansiyelini yurt içinde ve dışında 46 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year çeşitli forumlarda tanıtmak ve yörede gelişmeye açık yatırımları belirleyerek yatırımcılara sunmak ve böylece hem yeni hem de mevcut yatırımların gelişmesine aracılık etmişlerdir. Çizelge 1. GAP-GİDEM Danışmanlık Hizmetleri (Eylül – Mart ) İller Uygun Yatırım Alanları Adıyaman Diyarbakır Gaziantep Mardin Şanlıurfa TOPLAM 97 Makine/Ekipman 55 98 95 Teşvik Finans Diğer Toplam 80 75 91 68 96 2 Kaynak: (2) seafoodplus.info, Bireysel başvuruların yanı sıra, GAP-GİDEM’ler bölgesel gelişmeye büyük katkı sağlaması beklenen bazı projeleri de başlatmışlardır. Bu projelerin, kamu ve sivil toplum örgütlerinin ve yerel yönetimin katılımıyla gerçekleşmiş olması, sürdürülebilirliğin sağlanması açısından çok olumlu gelişmeler olarak değerlendirilmektedir. Bu projelerden bazıları aşağıdadır. Güneydoğu’da Yeni Ufuklar Projesi; GAP İdaresi, UNDP, KOSGEB ve AIESEC (Uluslararası Öğrenci Değişim Organizasyonu) işbirliği ile GAP Bölgesindeki üç Üniversitede girişimcilik yeteneği olan öğrencilere yönelik olarak de başlatılmıştır. Seçilen girişimci adaylarına çeşitli eğitimler verilmiş ve kendi projelerini yapmaları sağlamıştır. Konuları ile ilgili yurt içi ve yurt dışı staj yapma olanağı da sağlanan öğrencilerden 5’i Güneydoğuda kendi işini kurmuştur. Projenin ikinci aşaması İsviçre Hükümetinin desteği ile ’de başlamış olup 6 öğrenci son aşamaya gelmiştir. Kadın Girişimciliği Projesi: Bölgede kadın girişimciliğinin geliştirilmesi amacıyla gerek kamu gerekse sivil toplum kuruluşları ile yakın ilişki içinde çalışılmaktadır. Bu kapsamda girişimcilik eğitim programları düzenlenmiş ve bazı projeler hayata geçirilmiştir. Bu projeler kadınlar tarafından kurulan şirketlerce yürütülmektedir. Bu çerçevede aşağıdaki projeler başarıyla devam etmektedir (9): * Diyarbakır ilinde; Kutu Yapımı, Giyim, Pazarcı Kadınlar * Kızıltepe-Mardin ve Batman illerinde; Restoran Karacadağ Taş Toplama Projesi: Proje ile taşlık arazinin temizlenmesi amaçlanmış olup, kamu araçları kullanılarak dört köyde, Temmuz ’ye kadar 3 dekar arazi tarım için uygun hale getirilmiştir. Nar Suyu Üretimi: Üreticilerin oluşturduğu bir örgütlenme ile Şanlıurfa’da nar suyu üretimi başlatılmış ve ihracatı gerçekleştirilmiştir. Bazalt Taşı İşleme Projesi: Diyarbakır’da kamu kurumlarının desteği ile köylülerin parke taşı ve sütun taş imal etmeleri sağlanmış 10 ton’un üzerinde satış gerçekleşmiştir. Projede civarında köylü çalışarak, Diyarbakır’daki en yüksek istihdamı sağlayan proje olmuştur. Bedensel Engelliler Hediyelik Eşya Projesi: Diyarbakır’da Valilik ile işbirliği içinde yürütülmüştür. Proje geliştirme; UNIDO-COMFOR programı kullanılarak 41 adet projenin ön-fizibilite etüdü hazırlanmıştır. Bu projeler; bulgur, inşaat boyaları, tel-çivi, konfeksiyon, dokuma, tomografi merkezi, plastik ambalaj, yem, mantar üretimi, süt ve mermer üretimi gibi yatırımlarla ilgilidir. İnşaat boyası, konfeksiyon, süt, mantar, ipek kağıt ve mermer tesisleri yatırımları gerçekleşmiştir. 47 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year GAP’taki gelişmeyi yansıtan proje portföyü oluşturulduktan sonra, planlanan GAP Uluslar arası Yatırım Forumu çerçevesinde, projelerin yurt dışı tanıtımları yapılacaktır. Söz konusu forum için gerekli finansmanın temini amacıyla Avrupa Komisyonu ECIP fonuna başvurulmuştur. GAP-GİDEM (II.Aşama) Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) finansmanıyla sürdürülen faaliyetlerin yılında sona ermesiyle birlikte, Projenin bu tarihten sonra Avrupa Birliği tarafından onaylanan finansmanı ile beş yıl daha sürdürülmesi programlanmıştır. GAP İdaresi, Avrupa Komisyonu ve Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı ile diğer ilgili kurum ve kuruluşlarla beraber II. Aşama çalışmaları başlamıştır. Gaziantep ofisi II. aşamadan ayrılmış, yine Avrupa Birliği finansmanıyla ayrı bir fonksiyonla Avrupa Birliği iş Geliştirme ofisi (ABİGEM) olarak, diğer ofisler ise yine aynı isimle GAP-GİDEM olarak devam etmektedirler. II. Aşamada mantıksal çerçevede vizyon olarak; GAP Bölgesindeki KOBİ ve girişimcilerin ulusal ve uluslar arası rekabet güçlerinin arttırılması, misyon olarak da; GAP Bölgesindeki KOBİ ve girişimcilerin yönetimsel, operasyonel ve girişimcilik kapasitelerinin geliştirilmesi belirlenmiştir. Bunun içinde kapasite geliştirilmesi, iş geliştirme hizmetlerinin verilmesi, Bölgesel kalkınmaya yönelik projeler geliştirilmesi, projelerin ve paydaşların görünürlüğünün sağlanması, hibe programlarına ulaşılması ve uygulanması hedeflenmiştir. Bu dönemde yatırımların geliştirilmesinin yanı sıra mevcut işletmelerin sorunlarına yönelik çalışmalar da kapsama alınmıştır. GAP-GİDEM Projesi'nin II. Aşamasında Avrupa Komisyonu'nun mali desteği ile Mayıs 'de başlatılmıştır. AB-GAP Bölgesel Kalkınma Programı olarak anılan, AB'nin Güneydoğu Anadolu'nun kalkındırılmasına yönelik sağladığı ve kapsamında (10); a- Kırsal Kalkınma Bileşeni, b- Kültürel Miras Bileşeni ve c- KOBİ Bileşeni projelerinin bulunduğu bir paketin KOBİ Bileşeni GAP-GİDEM Projesi'nin kaynağını oluşturmaktadır. GAP-GİDEM Projesi'nin II. Aşamasında GAP İdaresi ve Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (BMKP) yürütücü kuruluşlardır. GAP İdaresi aynı zamanda yararlanıcı konumunda yer almaktadır. Projenin birinci seviye stratejisi GAP İdaresi tarafından benimsenen Bölge Gelişme Stratejisidir. Bunun yanı sıra AB'nin bölge kalkınma politikaları ile KOBİ destekleme politikalarını esas almaktadır. Projenin operasyonel düzeydeki stratejisi bölgede yapılan "ihtiyaç analizi", "swot analiz", "problem analizi", "paydaş analizi" gibi çalışmaların bulguları ile belirlenmiştir. Bu kapsamda GAP-GİDEM projesinin aşağıda belirtilen çıktıları üretmesi ve bununla ilgili faaliyetleri yerine getirmesi planlanmaktadır. * Hizmetlerin sağlanmasına yönelik kurumsal altyapının oluşturulması, idamesi ve sürdürülebilir bir yapının kurulması (Hizmetlerin etkin ve verimli sağlanmasına yönelik yönetim bilgi sistemi ve kalite güvence sistemi altyapısı ile sürdürülebilir GAP-GİDEM modelinin oluşturulmasının yanı sıra proje ekibinin bilgilerin sürekli güncelleştirilmesi, bu çıktının temel faaliyetlerini oluşturmaktadır). * Potansiyel paydaşlarla işbirliği ve çalışma ilişkilerinin kurulması (Bu kapsamda paydaşlarla kurulacak güçlü ilişkiler bu projede önemli bir yer teşkil etmekte olup, bu yönde yer alan faaliyetlerin yerine getirilmesi öngörülmektedir). * Girişimciler için iş geliştirme hizmetlerinin sunulması (Girişimcilere yönelik danışmanlık, eğitim ve enformasyon hizmetlerinin belli bir sistem ve plan dahilinde sunulması ve ayrıca direk veya indirekt finans hizmetlerine yönelik imkanlara erişimin sağlanması bu başlık altında yerine getirilecektir.) 48 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year * Küçük işletmeler ve özel gruplar için projelerin geliştirilmesi ve uygulanması (Projenin yaşam süresince yerel ekonomiye mikro düzeyde başarı vakaları ile katkı sağlayacak özel projeler bu başlık altında yer almaktadır.) Verilen Hizmetler (9): • Bilgilendirme Hizmetleri: Toplam adet bilgilendirme hizmeti sunulmuştur. • Eğitim Hizmetleri: 8 adet seminer veya eğitim programı düzenlenmiştir. • Danışmanlık Hizmetleri: adet danışmanlık hizmeti verilmiştir. • Diğer Faaliyetler: İşletme Envanteri ( firma) çalışması sürdürülmektedir. Sektörel ve özel gruplar için 5 adet proje geliştirilmiştir. Yukarıda sayılan faaliyetler çerçevesinde GAP-GİDEM ekibi 10 aylık bir süre içinde toplam 1, firmaya ulaşmış bulunmaktadır. Bunlara dayalı olarak da aşağıdaki bazı hizmetler ve faaliyetler verilmiştir; a-Bilgilendirme: Sektörel raporlar, iş birliği tekliflerinin değerlendirilmesi ve dağıtılması, mevzuat vb. b-Eğitim: Ticaret, yatırım, yönetim, kalite, standartlar vb. (Yaklaşık iki yılda 27 adet seminer yapılarak, katılımcıya ulaşılmıştır.) c-Danışmanlık ve tavsiye: İş planı, ön-fizibilite çalışmaları vb., İşletme tanı çalışması (Yine aynı süre içinde 72 adet) d-Projeler: Bölgesel geniş çaplı projeler, Ekolojik tarım, aromatik bitkiler vb. e-Diğer: Sürdürülebilirlik çalışması, GİDEM yönetim bilgi sistemi 5. SONUÇ VE ÖNERİLER Türkiye’de bölgeler arasındaki dengesizlikler önemli bir sorun oluşturmaya devam etmektedir. Gerek tarihi, gerekse de yerleşim birimi olarak ve potansiyel kaynaklar bakımından varolan farklılıklar ülkenin batı bölgelerinin hızlı bir gelişme trendini yakalamasına diğer bölgelerin ise bu gelişimden olumsuz etkilenmesine yol açmıştır. Nüfus artış hızının yüksek oluşu, bölgeler arası dengesizlikleri arttıran nedenlerden biridir. Ülkemizin geri kalmış bölgelerindeki sosyo-ekonomik koşulların ve geleneksel yapının etkisiyle nüfus artış hızı daha yüksektir. Bu durum kamu hizmetlerinin sunumunun ve istihdam olanaklarının yetersiz kalmasına yol açmaktadır. İçinde bulunduğumuz yüzyılda, dünyada küreselleşme yönünde hızlı adımlar atılırken, Türkiye’nin de bu sürece hızlı ve etkin bir şekilde girmesi gerekmektedir. Ülkemizin küreselleşme ve Avrupa Birliği uyum sürecine girmesi ve bu süreçten başarı ile çıkabilmesi için bölgeler arasında tam bir entegrasyonun sağlanması ve bölgesel farklılıkların ortadan kaldırılması gerekmektedir. Bu bölgelerde yapılması gereken en önemli planlama faaliyeti; tüm sektörleri içine alan, bölgenin sahip olduğu dinamikleri harekete geçirebilen, entegre, sürdürülebilir, bölge insanın ihtiyaç ve beklentilerine cevap verebilen bir Bölgesel Kalkınma Çalışmasını yürütmeyi amaçlamalıdır. Kalkınma her ne kadar iktisadi büyümeyi içerse de varolanın sayısal olarak büyümesi anlamına gelmemekte, olumlu anlamda yeni bir yapının ve/veya eski bir yapının daha üretken, daha verimli olarak kurulmasını öngörmektedir. 49 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year Dolayısıyla Bölgesel Kalkınmada yerel dinamiklerin sürdürülebilir olarak proje içinde yer alması, hem Kamunun yükünü hafifletebilecek, hem de beklenen faydayı daha kısa sürede ve daha az bir maliyetle yakalamayı sağlayacaktır. Bölgesel kalkınmada, kalkınmanın kilit noktası olan beşeri sermayenin yani insan faktörünün eğitimi, yönlendirilmesi ve desteklenmesi önemli bir yer almaktadır. Kalkınmada belirlenen hedeflerin zamanında yakalanabilmesi için, bu kalkınmaya kaynaklık edecek olan sosyal, ekonomik ve beşeri sermayenin güçlendirilmesi gerekmektedir. Ancak, böyle bölgelerin pek çok yönden sorunlu Bölgeler olduğu da unutulmayarak, sorunların çözümünde yönlendirici, teşvik edici ve eğitici hizmetleri verecek olan kuruluşlara da ihtiyaç vardır; örneğimizdeki “GAP-GİDEM”ler gibi. KAYNAKLAR (1) Müftüoğlu, T., Türkiye’de Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler, Sorunlar-Öneriler. EGS Bank Yayınları, Ankara, (2) GAP web sayfası, seafoodplus.info, (3) Avrupa Birliği’nin Bölgesel Politikaları ve Türkiye’nin Uyumu. İktisadi Kalkınma Vakfı Yayınları, (4) Dinler Z., Bölgesel İktisat, 6. Basım, Ezgi Kitap evi, Bursa, (5) T.C. DPT Müsteşarlığı, Bölgesel Kalkınma ve Yapısal Uyum Genel Müdürlüğü web sayfaları, seafoodplus.info, (6) T.C. DPT Müsteşarlığı, ÖİK Raporu, (7) Yavilioğlu, C., “Kalkınmanın Anlambilimsel Tarihi ve Kavramsal Kökenleri” Cumhuriyet Üniv. İİBF Dergisi, Cilt 3, Sayı 1, Sivas, (8) T.C. Başbakanlık GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı, Güneydoğu Anadolu Projesi son durum raporu, (9) GAP-GİDEM Projesi Tanıtım ve Faaliyet Sunusu, 27 Şubat (10) GAP-GİDEM web sayfası, seafoodplus.info, 50 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА СОЗДАНИЯ ПРАКТИЧЕСКИХ ПОСОБИЙ СЛОВАРНОГО ТИПА А. С. Цой Литературный институт им. А. М. Горького, Москва, Россия «Учебной лексикографией называется особая область педагогической лингвистики, прикладная дисциплина, содержанием которой являются теоретические и практические аспекты описания лексики в учебных целях» [Морковкин 34]. Она состоит из следующих разделов: а) теория и практика создания учебных словарей; б) теория и практика минимизации словарного и фразеологического состава; в) теория и практика учебной лингвостатистики; г) теория и практика создания лексических пособий словарного типа; д) теория и практика формирования и представления словаря в учебниках [Морковкин 33 - 34]. Особым разделом русской учебной лексикографии является раздел лексикографии, разрабатывающий учебные, профессионально ориентированные лексикографические произведения, которые предназначены для обучения русскому языку иностранных студентов различных специальностей [Морковкин 32]. Научный анализ теоретических исследований, посвященных учебной лексикографии, показывает, что наиболее разработанными разделами учебной лексикографии являются: а) теория и практика создания учебных словарей; б) теория и практика минимизации словарного и фразеологического состава. Недостаточно разработанными являются: а) теория и практика учебной лингвостатистики; б) теория и практика создания лексических пособий словарного типа. Отсутствуют глубокие и серьезные исследования в области теории и практики формирования и представления словаря в учебниках. Как представляется, перспективным разделом учебной лексикографии, требующим дальнейшего исследования и развития, должна стать теория и практика составления и использования пособий по лексике словарного типа. Необходимость разработки данного раздела учебной лексикографии объясняется тем, что учебные словари, изданные лексикографами, остаются невостребованными в учебном процессе [См. список словарей]. Как пишет Н. А. Максимчук, «разработанность проблематики, связанной с созданием лексических пособий, не идет ни в какое сравнение с разработкой основ подготовки учебников или учебных словарей» [Максимчук 1]. К пособиям словарного типа относят те произведения учебной лексикографии, в рамках которых объединены теоретическая (грамматическая) информация об изучаемом пласте лексики, словарь этой лексики и практическая (методическая) часть, которая, в свою очередь, ориентирована на две первые части. Приоритет в создании пособий словарного типа принадлежит методике преподавания русского языка как иностранного и имеет определенную традицию [См. список словарейсправочников]. Приведенный список пособий по лексике словарного типа свидетельствует о практической значимости данных пособий. В этих пособиях кодифицируются наиболее сложные для усвоения иноязычными учащимися русские слова той или иной части речи. Но, как отмечает Н. А. Максимчук, эти произведения значительно опередили теорию, то есть в аспекте теоретического осмысления вопрос о пособиях описываемого типа еще достаточно не разработан [Максимчук – 2]. Решение этой проблемы в теоретическом плане наталкивается на бедность подобной практики для нужд иностранной аудитории, а также недостаточное количество научных разработок для нужд национальной аудитории. 51 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year В лексикографической литературе имеется одна статья Н. А. Максимчук, посвященная проблемам создания пособий словарного типа [Максимчук – ], и ею же написана диссертационная работа на тему «Пособия по лексике словарного типа для иностранцев как объект учебной лексикографии» [Максимчук ]. Указанная выше работа представляет собой описание специфики «пособий по лексике, представление «стимулирующей» классификации этих пособий и теоретическое обоснование включения «пособий по лексике» в число объектов учебной лексикографии» [Максимчук 1]. Включение нового раздела в число объектов, разрабатываемых в рамках учебной лексикографии, несомненно, явилось заметным достижением в лексикографии. Правомерность такого включения доказывается наличием у заявленных пособий прямой зависимости от словарей, что сближает данные произведения с основным объектом лексикографии, каким являются учебные словари. Положительной стороной отнесения пособий по лексике словарного типа к лексикографии является то, что в их словарной части могут быть представлены те слова, которые по тем или иным причинам не вошли в словники существующих толковых словарей. С другой стороны, как это было сказано выше, одним из признаков пособия словарного типа является объединение теоретических сведений и практических упражнений, направленных на усвоение лексикографируемого материала. Таким образом, потребность и необходимость в такого рода лексических пособий несомненна. Совмещая в себе функции учебника, словаря и сборника упражнений, лексические пособия словарного типа таят в себе большие возможности повышения уровня изучения русского языка. Рассмотрим несколько теоретических положений, которые являются важными для теории лексикографии. В проанализированных нами теоретических исследованиях учебные словари, созданные различными авторами и авторскими коллективами, относят к словарям активного типа, поскольку они специально предназначены для обучения русскому языку. В этом аспекте уместно вспомнить мнение А.Е. Супруна, который считает, что словарь никак не может учить, он только предоставляет учащемуся сведения о словах. Поэтому «нельзя требовать, чтобы он (словарь) служил для выработки и тем более для закрепления навыков» [Супрун 43]. Информация о слове, естественно, не способствует усвоению слова в прямом смысле, несмотря на то, что в структуре учебного словаря, в отборе, организации и интерпретации лексических единиц заложены обучающие функции. Большинство «создаваемых до последнего времени словарей являются обучающими лишь применительно к рецептивным видам речевой деятельности, иными словами, они относятся к словарям пассивного типа» [Поликовская 2 – 3]. Таким образом, специфика произведений словарного жанра, основной функцией которых является только системное описание лексических единиц, ограничивает обучающие возможности существующих словарей. Их полезность и необходимость не вызывает сомнений, но эти словари способны обеспечит лишь часть потребностей обучения русскому языку в инонациональной аудитории. Активный словарь, по мнению В. В. Морковкина, «должен содержать не только речевые заготовки, но и некоторые механизмы, позволяющие переходить от речевого задания на родном языке к его реализации средствами изучаемого языка» [Морковкин 33]. 52 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year Поэтому пособия по лексике словарного типа действительно можно отнести к словарям активного типа, поскольку они содержат «механизмы» в виде упражнений, заданий и вопросов, которые позволяют усваивать кодифицированный лексический материал. Это положение является принципиально важным для учебной лексикографии. 2. Специфика пособий по лексике словарного типа заключается в том, что они представляют собой автономное произведение учебной лексикографии. В связи с эти нельзя согласиться с Н. А. Максимчук, которая утверждает, что все пособия по лексике; образуют промежуточный между учебниками и учебными словарями жанр учебно-методической литературы» [Максимчук 2]. Она определяет их как вспомогательное (или дополнительное) средство обучения [Максимчук 12]. Как представляется, данное утверждение необходимо подвергнуть сомнению, поскольку недостаточность представления тех или иных слов в существующих толковых общих и учебных словарях (например, производных служебных слов) выдвигает пособия по лексике словарного типа на роль ведущего средства обучения в инонациональной аудитории. На наш взгляд, здесь присутствует более сложная связь, которую можно отразить следующим образом: учебник пособие по лексике словарного типа ← → толковый словарь  сборник упражнений, заданий, контрольных тестов Эта связь позволяет утверждать, что в зависимости от актуальности представляемого лексикографического материала, роль пособий по лексике словарного типа в обучении русскому языку может увеличиваться. 1. В отличие от термина «лексическое пособие словарного типа», которое использует Н. А. Максимчук, мы предлагаем использовать другой термин, а именно – «практическое пособие словарного типа». Полагаем, что второе словосочетание – «словарного типа» - само по себе указывает на наличие в пособии лексического материала. А предлагаемое нами словосочетание «практическое пособие» указывает на специфическую особенность данного объекта лексикографии от других произведений лексикографического жанра. В частности – существующих толковых словарей. Предлагаемый термин соответствует и не противоречит тому определению, которое сформулировано Н. А. Максимчук. К пособиям словарного типа она относит «те произведения учебной лексикографии, специфика которых заключается в целесообразном сочетании конституирующих признаков учебного словаря и практического пособия» [Максимчук ]. Предлагаемое нами определение точно и емко указывает на особую, отличительную черту произведений данного жанра от других средств обучения и представления лексики в учебных целях. Поэтому считаем необходимым: 1) отнести его к числу основных положений теории и практики составления практических пособий словарного типа и 2) непосредственно ориентироваться на него при разработке основ того или иного практического пособия словарного типа. 53 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year 2. Н.А. Максимчук, рассматривая проблемы развития жанра пособий словарного типа, предлагает два теоретически возможных варианта структурной организации для проектируемых пособий: 1) пособие состоит из словарной части и учебно-практической части; 2) пособие состоит только из одной словарно-методической части. В первом варианте словарная часть «пособия представляет собой одну из разновидностей учебных словарей, включающую те лексические единицы, которые являются объектом непосредственного усвоения. Учебно-практическая часть состоит из разного рода упражнений и заданий, направленных на обучение адекватному восприятию и использованию тех лексических единиц, которые являются объектом интерпретации в словарной части» [Максимчук 18]. Во втором варианте словарная и учебно-практическая части объединяются « в так называемой словарно-методической части, которая характеризуется специфическим способом организации описываемого материала. Этот способ заключается в целесообразном сочетании в рамках единого структурного элемента – лексико- методической статьи собственно словарной статьи и учебно-методического аппарата, обеспечивающего практическое усвоение ее лексического наполнения» [Максимчук 19]. Таким образом, в этом варианте пособие состоит только из лексико-методических статей. В первом варианте главной единицей пособия признается словарная статья, во втором – лексико-методическая статья. Н.А. Максимчук в своей теоретической работе использует термин «лексико-методическая статья». [Максимчук 19]. Как представляется данный термин недостаточно полно и ясно определяет сущность этого довольно сложного образования, его специфическую особенность. Нами предлагается использовать термин «словарно-методическая статья». Считаем, что предлагаемый нами термин «словарнометодическая статья» прямо отражает сущность этого образования, включающего в себя две разноплановые части: словарную и методическую. Оптимальная структура словарно-методической статьи, как представляется, в первую очередь, должна зависеть от особенностей лексикографируемой единицы. Рассматривая каждую из перечисленных единиц в отдельности с точки зрения сложности лексикографируемого материала, считаем целесообразным главной единицей практических пособий словарного типа признать словарно-методическую статью, поскольку она позволяет осуществлять детальную лексикографическую и методическую проработку кодифицируемого слова. Словарная часть признается нами главной и постоянно присутствующей единицей словарнометодической статьи. С учетом активной обучающей направленности практических пособий словарного типа должен решаться вопрос о количестве элементов, входящих в состав словарной части словарно-методической статьи. Теоретически словарная часть словарно-методической статьи может быть или комбинированной, или комплексной. Комбинированная словарная часть составляется из нескольких наиболее важных, по мнению лексикографа, элементов. Комплексная словарная часть должна включать в себя все элементы описания кодифицируемой лексической единицы. В лингводидактике давно и последовательно реализуется принцип активной коммуникации при обучении русском языку инонациональных учащихся, который ставит перед практическими пособиями словарного типа следующие задачи: 1. закрепление знаний о кодифицированной лексической единице 2. формирование навыков и умений правильного использования русских слов в речи и на письме; 54 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year 3. формирование умений выделять, классифицировать и систематизировать изучаемый лексический материал. Исходя из этого, основной функцией методической части словарно-методической статьи является создание оптимальных условий, направленных на реализацию перечисленных задач. Первичное восприятие лексической единицы пользователем будет осуществляться в результате рассмотрения и изучения лексикографических материалов словарной части словарнометодической статьи. Практическому усвоению же лексических единиц будет способствовать учебно-методическая часть словарно-методической статьи, в которой представлены упражнения, задания, языковые задачи и вопросы, направленные на формирование у пользователей правильного употребления лексической единицы в письменной и устной речи. Иначе говоря, словарная часть дополняется «механизмом», обеспечивающим студентам усвоение включенного в словарную часть лексикографируемого материала. Таким образом, практическое пособие словарного типа должно содержать упражнения, тестовые задания, языковые задачи и вопросы, полностью привязанные к словарным статьям. Оно должно привить пользователю навыки извлечения необходимого лексического, грамматического, орфоэпического и др. материалов из словарной части словарно-методической статьи. Специфика практического пособия словарного типа заключается в том, что оно (пособие) должно представлять собой автономное учебно-методическое печатное произведение, которое составлено по единой структуре и апробированным рекомендациям. Исходя из этой теоретической установки, считаем необходимым сформулировать следующие лингводидактические запросы к практическим пособиям словарного типа: а) пособие должно способствовать усвоению системы русского языка через содержание словарных статей учебного словаря; б) оно должно помогать инонациональным пользователям вырабатывать умение анализировать предлагаемый языковой и лексикографический материал; в) оно должно формировать у учащихся умения и навыки речевой деятельности; г) упражнения, задания, языковые задачи и система вопросов в этом пособии должны развивать коммуникативные умения пользователей; д) дидактический материал пособия должен быть полностью ориентирован на лексикографируемый материал пособия. Методическим основанием для разработки данного раздела учебной лексикографии должны стать результаты анализа существующих толковых словарей, учебников, методических пособий и сборников упражнений по русскому языку. Целью анализа должно стать выяснение количества и методической целесообразности упражнений и заданий, направленных на использование лексикографических материалов при изучении различных разделов русского языка. Результаты проведенного нами анализа показывают, что их в проанализированных учебниках, методических пособиях и сборниках упражнений содержится незначительное количество. Недостатком всех проанализированных средств обучения русскому языку является то, что в них очень мало заданий, направленных на совершенствование письменной и устной речи иноязычных пользователей, на выявление функциональной значимости языковых явлений, столь нужных при обучении русскому языку. Отсутствует методическая связь с материалами учебных словарей. Основной причиной недостаточного внимания к использованию толковых общих и учебных словарей в существующих средствах обучения русскому языку, на наш взгляд, является то, что их авторы не могут предусмотреть всех случаев использования учебных словарей из-за ограниченности методических возможностей данных средств обучения. В задачи этих средств обучения русскому языку не входит использование учебных словарей в полном объеме. В работе П. Н. Денисова «Лексика русского языка и принципы ее описания» изложены принципы описания лексики русского языка, приложимые к лексикографии [Денисов ]. П.Н. 55 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year Денисов выделил несколько принципов лексикологической теории: принцип компрессии и минимизации языка. В методике преподавания языка этот принцип требует отбора наиболее употребительной лексики, употребительных форм и синтаксических конструкций. Максимальная лексическая система языка в сознании говорящих представлена наиболее частотными словами. Среди этих слов - служебные слова (предлоги, союзы, частицы), вспомогательные глаголы (быть, иметь), и другие строевые слова (здравствуй, пока, до свидания и др.). В.В. Морковкин называет их структурными словами [Морковкин 6]. Вместе с тремястами наиболее употребительными словами эти слова создают лексико-грамматическую структуру текста и обеспечивают понимание текста любой длины. Из этого следует, что наиболее перспективным направлением в разработке практических пособий словарного типа является кодификация вышеуказанных служебных (структурных) слов и обучение этим словам методическими средствами пособия. Потребность в практических пособиях словарного типа (серии пособий), несомненна, поскольку пособия будут содержать большие возможности повышения уровня обучения русскому языку в инонациональной аудитории. Из вышеизложенного вытекают следующие выводы. Неравномерность и недостаточная изученность отдельных разделов теории учебной лексикографии и отсутствие видения перспектив дальнейшего развития учебной лексикографии сказывается на качестве издаваемых словарей. Раздел учебной лексикографии «теория и практика создания пособий по лексике словарного типа» требует глубокого теоретического осмысления и дальнейшей работы по непосредственному созданию пособий данного жанра. Наиболее перспективным представляется создание практических пособий словарного типа по служебным (структурным) словам. Литература 1. 2. Денисов П.Н. Лексика русского языка и принципы ее описания. - М.: Русский язык, - с. Максимчук Н.А. Пособия по лексике русского языка для иностранцев как объект учебной лексикографии: Автореф. дис. … канд. пед. наук. – М., – 23 с. 3. Максимчук Н.А. Пособия по лексике словарного типа как объект учебной лексикографии // Учебники и словари в системе средств обучения: Сб. ст. – М.: Рус. яз., – С. – 4. Морковкин В.В. Словарь структурных слов русского языка /В. В. Морковкин, Н. М. Луцкая, Г.Ф. Богачева и др. – М.: Лазурь, – с. 5. Морковкин В.В. Учебная лексикография как особый раздел лингвометодики // Актуальные проблемы учебной лексикографии: Сб. ст. / Ред. В. А. Редькин. Москва: Рус. яз., – С. 33 – 6. Морковкин В.В. Методологические основы создания учебных профессионально ориентированыых лексикографических произведений //Подготовка и использование научно-технических словарей в системе информационного обеспечения. Всесоюзная конференция. Москва, 14 – 16 октября г. Тезисы докладов. – М.: Рус. яз., – с. 7. Поликовская С.И. Отбор и организация учебного словаря для чтения по специальности (неязыковой вуз): Автореф. дис. канд. пед. наук. – М., – 23 с. 8. Список пособий по лексике словарного типа: а) Словарь- справочник по русскому языку для иностранцев: Глагол / Под ред. Н. А. Лобановой и др. - М.: МГУ, Вып. с. б) Словарь - справочник по русскому языку для иностранцев: Прилагательное.- М.: МГУ, – Вып. 2. – 99 с. в) Словарь - справочник по русскому языку для иностранцев: Наречие / Под ред. И. П. Слесаревой. – М.: МГУ, – Вып. 3. – 87 с. г) Словарь - справочник по русскому языку для иностранцев: Существительное. – М.: МГУ, – Вып. 4. – с. 9. Список учебных словарей: а) Введенская Л. А., Колесников Н. П. Учебный словарь омонимов русского языка. Ростов-на-Дону: Март, – с. 56 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year б) Введенская Л. А. Учебный словарь антонимов русского языка. – Ростов-на- Дону: Март, – с. в) Габучан К. В. Учебный толковый словарь русского языка. – М.: Рус. яз., – с. г) Краткий толковый словарь русского языка / И. Л. Городецкая, Т. Н. Судоплатова, Т.А. Фоменко; Под ред. В. В. Розановой. - 5 изд. – М.: Рус. яз.,– с. д) Репкин В. В. Школьный учебный словарь русского языка. – М.: АСТ, с. е) Тихонов А. Н., Тихонова Е.Н., Казак М. Ю. Новый учебный словарь русского языка. – М.: АСТ, – с. Супрун А. Е. Некоторые свойства учебного словаря и словарь для обучающего // Проблемы учебной лексикографии и обучения лексике: seafoodplus.info /Под ред. П. Н. Денисова. – М: Рус. яз., – С. 43 – 57 Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………Vol 2, No1, Year KÜRESELLEŞEN DÜNYADA VE GEÇİŞ EKONOMİLERİNDE SİYASETİN TİCARETE YARDIMCI OLMASI seafoodplus.infoç.Dr. Özcan ERDOĞAN, Dumlupınar Üniversitesi, Kütahya İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Maliye Bölümü, Merkez Kampüsü, Tavşanlı Yolu Km., Kütahya, TÜRKİYE Tel.: + 20 31(20 hat) 21 93(4 hat) Faks: + 21 97 E-posta: [email&#;protected]