Miras Keçe Metni

TÜRK DÜNYASI PARLAMENTERLER BİRLİĞİ

ПАРЛАМЕНТСКИЙ СОЮЗ ТЮРКСКОГО МИРА

TÜRK DÜNYASINDAN

PARLAMENTER BAKIŞ

ПАРЛАМЕНТСКИЙ ВЗГЛЯД

ТЮРКСКОГО МИРА

KIRGIZİSTAN ÖZEL SAYISI

СПЕЦИАЛЬНЫЙ ВЫПУСК «КЫРГЫЗСТАН»

SAYI : 4

TEMMUZ-AĞUSTOS-EYLÜL

ВЫПУСК : 4

июль-август-сентябрь

TÜRKİYE CUMHURİYETİ DEVLETİ KURUCUSU MUSTAFA KEMAL ATATÜRK

Мустафа Кемаль Ататюрк - основатель государства Турецкой Республики

CUMHURBAŞKANI RECEP TAYYİP ERDOĞAN

Президент Реджеп Тайип Эрдоган

TBMM BAŞKANI PROF. DR. MUSTAFA ŞENTOP

Спикер ВНСТ (Великое Национальное Собрание Турции)

Профессор Др. Мустафа Шентоп

KIRGIZİSTAN CUMHURBAŞKANI SOORONBAY CEENBEKOV

Президент Кыргызстана Сооронбай Жеенбеков

KIRGIZİSTAN MECLİS BAŞKANI DASTANBEK DZHUMABEKOV

Спикер Национального Собрания Кыргызстана

Дастанбек Джумабеков

TÜRK DÜNYASI PARLAMENTERLER BİRLİĞİ

TÜRK DÜNYASINDAN PARLAMENTER BAKIŞ DERGİSİ

İÇİNDEKİLER

BAKIŞ

СОДЕРЖАНИЕ

ПАРЛАМЕНТСКИЙ СОЮЗ ТЮРКСКОГО МИРА

ПАРЛАМЕНТСКИЙ ВЗГЛЯД ТЮРКСКОГО МИРА

HAKKIMIZDA

О НАС

Yıl : 2 Sayı: 4

Temmuz - Ağustos - Eylül

Год: 2 Выпуск: 4

июль - август - сентябрь

TÜRK DÜNYASI PARLAMENTERLER BİRLİĞİ

BİZDEN SİZE

ПАРЛАМЕНТСКИЙ СОЮЗ ТЮРКСКОГО МИРА

От нас к вам

Türk Dünyası Parlamenterler Birliği

Adına Sahibi

Nail ÇELEBİ

Sorumlu Yazı İşleri Müdürü

Nevin BALTA

От имени Парламентского Союза

Тюркского Мира

Наиль Челеби

Ответственный редактор

Невин Балта

DÖRDÜNCÜ SAYIMIZ, KIRGIZİSTAN ÖZEL SAYISI

DOSYA / KIRGIZİSTAN

TÜRK BOYLARININ ATA YURDU KIRGIZİSTAN

Четвёртый выпуск, Спецвыпуск

Кыргызстан

Глава / KЫРГЫЗСТАН

СТРАНА ТУРЕЦКИХ НАРОДОВ KЫРГЫЗСТАН

Yayın Danışma Kurulu

Prof. Dr. Orhan KAVUNCU

Dursen ÖZSOY

Anargul KYDYROVA

Nazmi ÖLMEZYİĞİT

Nail TAN

Yayın Türü : Süreli Yayın

Türk Dünyası Parlamenterler Birliği

tarafından üç ayda bir yayımlanır.

Yönetim Yeri

Cumhuriyet Caddesi Atatürk Bulvarı

Bulvar İş Merkezi, No: 71/23, Kat: 5

Çankaya/ANKARA

Tel : 61 60

Belgegeçer: 80 60

Genel Ağ Sayfası funduszeue.info

E-posta [email protected]

Baskı

Çağhan Ofset Matbaacılık

İvedik Organize Sanayi Bölgesi

Cadde Sokak Mat-Sit İş Merkezi F

Girişi No: 2/15 Yenimahalle / ANKARA

Tel:0 () 71 83

Belgegeçer:0 () 86 99

Издательский Консультативный Совет

Проф. Др. Орхан Кавунджу

Дурсен Озсой

Анаргуль Кыдырова

Назми Олмезйигит

Наил Тан

Тип публикации : периодические

издания

публикуется ежеквартально

Парламентским ассамблеим

тюркоязычных стран

Место администрации

Проспект Джумурийет, бульвар Ататюрк

бульвар бизнес-центр, №: 71/23, этаж: 5

Чанкая / Анкара

Тел: 61 60

Факс: 80 60

Сайт: funduszeue.info

E-мейл: [email protected]

Издание

ЧАХАН ОФСЕТ ТИПОГРАФИЯ ООО.

Иведик ОСБ Улица Мат-Сит Бизнес

Центр 2/15 Енимахалле-АНКАРА

Тел: 0 () 71 83

Факс: 0 () 86 99

DOSYA / SÖYLEŞİ

KIRGIZİSTAN CUMHURİYETİ ANKARA BÜYÜKELÇİSİ

KUBANIÇBEK OMURALİYEV İLE SÖYLEŞİ

DÖNEM TÜRKİYE - KIRGIZİSTAN

PARLAMENTOLAR ARASI DOSTLUK GRUBU

BAŞKANI AK PARTİ GİRESUN MİLLETVEKİLİ SABRİ

ÖZTÜRK İLE SÖYLEŞİ

DOSYA / TÜRKİYE-KIRGIZİSTAN İLİŞKİLERİ

Behzat ERTEN

TÜRKİYE-KIRGIZİSTAN EKONOMİK VE TİCARİ

İLİŞKİLERİ

Oğuz KORKMAZ

TİKA DÜNYADA İLK OFİSİNİ KIRGIZİSTAN’DA

AÇMIŞTI

DOSYA / KIRGIZ EKONOMİSİ

Metin KILIÇ

KIRGIZİSTAN ORTA ASYA’NIN KALBİDİR

İbraev Danil TURSUNBEKOVİC

AVRASYA EKONOMİK BİRLİĞİ’NİN KIRGIZİSTAN

ÜZERİNDEKİ ETKİSİNİN HESAPLANMASI

DOSYA / KIRGIZİSTAN’DA TARIM

Dr. Süleyman KARAHAN

KIRGIZISTAN TARIMININ YAPISI

Глава / ИНТЕРВЬЮ

ПОСОЛ РЕСПУБЛИКИ КЫРГЫЗСТАН В АНКАРЕ

ИНТЕРВЬЮ С КУБАНЫЧЧБЕКОМ ОМУРАЛИЕВЫМ

ИНТЕРВЬЮ С САБРИ ОЗТУРКОМ -

ПРЕДСЕДАТЕЛЬ МЕЖПАРЛАМЕНТСКОЙ ГРУППЫ

ДРУЖБЫ ТУРЦИИ И КЫРГЫЗСТАНА, ДЕПУТАТ

ГИРЕСУНА ОТ АК ПАРТИИ

ГЛАВА / КЫРГЫЗСТАН-ТУРЕЦКИЕ ОТНОШЕНИЯ

Бехзат ЭРТЕН

ТУРЦИЯ-KЫРГЫЗСТАН ЭКОНОМИЧЕСКИЕ И

ТОРГОВЫЕ ОТНОШЕНИЯ

Огуз КОРКМАЗ

ТИКА ОТКРЫЛ СВОЙ ПЕРВЫЙ В МИРЕ ОФИС В

КЫРГЫЗСТАНЕ

ГЛАВА / ЭКОНОМИКА КЫРГЫЗСТАНА

Метин КЫЛЫЧ

КЫРГЫЗСТАН-СЕРДЦЕ ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ

Ибраев Данил ТУРСУНБЕКОВИЧ

РАСЧЕТ ВЛИЯНИЯ ЕВРАЗИЙСКОГО

ЭКОНОМИЧЕСКОГО СОЮЗА НА КИРГИЗИЮ

BAKIŞ İÇİNDEKİLER

СОДЕРЖАНИЕ İÇİNDEKİLER

СОДЕРЖАНИЕ

DOSYA / KIRGIZİSTAN’DA TURİZM

Anargul KYDYROVA

KIRGIZİSTAN’DA TURİZM : TURİZM ALT YAPISI, TURİSTİK

DEĞERLER, YEMEK VE İÇME KÜLTÜRÜ

DOSYA / KIRGIZİSTAN’A SEYAHAT NOTLARI

Asel İSMAİLOVA

GÖĞE UZANAN DAĞLAR ÜLKESİ

YILLIK KUTSAL ŞEHİR : OŞ

DOSYA / KIRGIZİSTAN’DA DİN

Mevlüt UYANIK

KIRGIZİSTAN’DA DİNÎ DURUM

DOSYA / KIRGIZİSTAN’DA SİNEMA

İsmail KORKMAZ

KIRGIZİSTAN SİNEMASI’NIN USTA YÖNETMENİ

TÖLÖMÜŞ OKEYEV’Ü YÂD ETMEK

DOSYA / KIRGIZİSTAN’DA GÖÇEBE OYUNLARI

FESTİVALİ

Dr. Abdrasul İSAKOV

CENGİZ AYTMATOV’UN MİRASI : ISSIK GÖL

FORUMU

Salih DOĞAN

GÖÇEBE RUHLAR ISSIK GÖL’DE

DOSYA / KIRGIZİSTAN EDEBİYATI

Nail TAN

TÜRK DİL KURUMUNCA KIRGIZCA LEHÇESİ/KIRGIZ

TÜRKÇESİ, KIRGIZ EDEBİYATI VE KÜLTÜRÜ HAKKIN-

DA YAPILAN BAŞLICA ÇALIŞMALAR

DOSYA / KAHRAMAN KIRGIZ KADINI

ГЛАВА / СЕЛЬСКОЕ ХОЗЯЙСТВО В КЫРГЫЗСТАНЕ

Доктор Сулейман КАРАХАН

СТРУКТУРА СЕЛЬСКОГО ХОЗЯЙСТВА

КЫРГЫЗСТАНА

ГЛАВА / ТУРИЗМ В КЫРГЫЗСТАНЕ

Анаргул КЫДЫРОВА

ТУРИЗМ В КЫРГЫЗСТАНЕ: ИНФРАСТРУКТУРА

ТУРИЗМА, ТУРИСТИЧЕСКИЕ ЦЕННОСТИ, КУЛЬТУРА

ПИТАНИЯ И ПИТЬЯ

ГЛАВА / ПРИМЕЧАНИЯ ДЛЯ ПОЕЗДКИ В

КЫРГЫЗСТАН

Асель ИСМАИЛОВА

ЗЕМЛЯ ГОР, ПРОСТИРАЮЩИХСЯ В НЕБО

ЛЕТНИЙ СВЯЩЕННЫЙ ГОРОД : ОШ

ГЛАВА / РЕЛИГИЯ В КЫРГЫЗСТАНЕ

Мевлют УЯНЫК

РЕЛИГИОЗНАЯ СИТУАЦИЯ В КЫРГЫЗСТАНЕ

ГЛАВА / КИНОТЕАТР В КЫРГЫЗСТАНЕ

Исмаил КОРКМАЗ

ВСПОМИНАЯ МАСТЕРА КИНЕМАТОГРАФА

КЫРГЫЗСТАНА, РЕЖИССЕРА ТОЛОМУША ОКЕЕВА

ГЛАВА / ФЕСТИВАЛЬ КОЧЕВЫХ ИГР В КЫРГЫЗСТАНЕ

Доктор Абдрасул ИСАКОВ

НАСЛЕДИЕ ЧИНГИЗА АЙТМАТОВА : ФОРУМ ОЗЕРА

ИССЫК

Салих ДОГАН

КОЧЕВЫЕ ДУШИ НА ОЗЕРЕ ИССЫК

HABERLER

ULUSLARARASI TÜRK AKADEMİSİNİN DİL VE

TERMİNOLOJİ DAİMÎ KOMİSYONU TOPLANTISI

NUR-SULTAN’DA YAPILDI

“ANADOLU MEKTEBİ AYTMATOV’UN

MEMLEKETİNDE” ADLI PANEL KIRGIZİSTAN’DA

DÜZENLENDİ

TDPB’DEN HABERLER

TDPB KIRGIZ CUMHURİYETİ’NİN BAĞIMSIZLIĞININ

YIL DÖNÜMÜ MÜNASEBETİYLE DÜZENLENEN

RESEPSİYONA KATILDI

TDPB AZERBAYCAN’DA T.C. AZERBAYCAN

BÜYÜKELÇİLİĞİ VE AZERBAYCAN TÜRKPA GENEL

SEKRETELİĞİ’Nİ ZİYARET ETTİ

TDPB AZERBAYCAN’DA AZERBAYCAN

CUMHURBAŞKANI DIŞİŞLERİ BAŞDANIŞMANI

HİKMET HACİYEV’İ ZİYARET ETTİ

TDPB AZERBAYCAN’DA TÜRK KÜLTÜR VE MİRASI

VAKFI BAŞKANI GÜNAY EFENDİYEVA’YI ZİYARET

ETTİ

KİTAPLIK

TÜRK DİL KURUM TARAFINDAN YAYIMLANAN

ESERLER

ГЛАВА / ЛИТЕРАТУРА КЫРГЫЗСТАНА

Наиль ТАН

ОСНОВНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ НА КЫРГЫЗСКОМ

ДИАЛЕКТЕ / КЫРГЫЗСКО-ТУРЕЦКИЙ ЯЗЫК,

КЫРГЫЗСКАЯ ЛИТЕРАТУРА И КУЛЬТУРА

ГЛАВА / ГЕРОИНЯ КИРГИЗСКАЯ ЖЕНЩИНА

КУРМАНЖАН ДАТКА

НОВОСТИ

В НУР-СУЛТАНЕ СОСТОЯЛОСЬ ЗАСЕДАНИЕ

ПОСТОЯННОЙ КОМИССИИ ПО ЯЗЫКУ И

ТЕРМИНОЛОГИИ МЕЖДУНАРОДНОЙ ТЮРКСКОЙ

АКАДЕМИИ

В КЫРГЫЗСТАНЕ ПРОШЛА ПАНЕЛЬ ПОД

НАЗВАНИЕМ “ ШКОЛА АНАТОЛИЯ В РОДНОМ

ГОРОДЕ АЙТМАТОВА”

НОВОСТИ ОТ ТДПБ

ТДПБ ПРИСУТСТВОВАЛ НА ПРИЕМЕ ПО СЛУЧАЮ

28 ЛЕТНЕЙ НЕЗАВИСИМОСТИ КЫРГЫЗСКОЙ

РЕСПУБЛИКИ

ТДПБ В АЗЕРБАЙДЖАНЕ , ПОСЕТИЛ ПОСОЛЬСТВО

АЗЕРБАЙДЖАНА И ГЕНЕРАЛЬНЫЙ СЕКРЕТАРИАТ

ТУРКПА АЗЕРБАЙДЖАНА

ТДПБ В АЗЕРБАЙДЖАНЕ С ВИЗИТОМ ПОБЫВАЛ

У ЗАМГЛАВЫ МИД АЗЕРБАЙДЖАНА ХИКМЕТА

ХАДЖИЕВА

В АЗЕРБАЙДЖАНЕ ТДПБ ПОСЕТИЛ ПРЕЗИДЕНТА

ТУРЕЦКОГО ФОНДА КУЛЬТУРЫ И НАСЛЕДИЯ

ГЮНАЙ ЭФЕНДИЕВУ

БИБЛИОТЕКА

KURMANCAN DATKA

РАБОТЫ, ОПУБЛИКОВАННЫЕ ИНСТИТУТОМ

ТУРЕЦКОГО ЯЗЫКА

HAKKIMIZDA

О НАС

HAKKIMIZDA

О НАС

TÜRK DÜNYASI PARLAMENTERLER BİRLİĞİ

ПАРЛАМЕНТСКИЙ СОЮЗ ТЮРКСКОГО МИРА

Birliğimiz, TBMM üyeleri ve Türk

Dünyasını oluşturan Parlamentoların seçilmiş

üyeleri ile bu üyelerin kurmuş oldukları uluslararası

tüzel kişilikli kuruluşlardan oluşmaktadır.

Türk Dünyası Parlamenterler Birliği (TDPB);

TBMM’de ve Yasama Meclisi’nde üye olarak

görev yapmış ve yapmakta olan Parlamenterler

ile Türk Cumhuriyetleri ile Akraba Topluluklarının

yaşadıkları ülkelerde, Parlamenter olma hakkını

kazanmış olan kişiler üzerinden;

* Ülkelerimiz arasında dostluk köprüsü kurmak dil,

edebiyat, tarih, etnografya ve folklor alanlarında

manevi bağları güçlendirmek,

* Diplomasi, ekonomi, turizm ve ticaretin geliştirip,

arttırılması çalışmaları içinde yer almak,

* Üyelerin bilgi, beceri ve deneyimlerinden

toplumları yararlandırmak,

Наша ассамблея состоит из членов

Великого Национального Собрания Турции ,

избранных членов Парламента Туркоязычных

Стран , международных юридических органов

, и организаций созданных этими членами.

Парламентская

Ассамблея

Тюркоязычных Стран , была создана с целью:

• Строительства моста дружбы между

нашими странами , укрепление духовных

связей в области языка , литературы , истории ,

этнографии и фольклора,

• Принемать участие в улучшении

дипломатии , экономики , туризма и торговли,

• Воспользоваться знаниями , навыками

и опытом членов в сообществе,

• Углубить дружеские и братские связи

которые приходят из нашей общей истории по

социальным , культурным , художественным и

научным вопросам

• Способствовать продвижению наших

культурных ченностей и поддерживать

деятельность связаннаю с солидарностью,

• Без дискриминации по правам и

свободам человека , защищать и развивать

права человека и социальные ценности,

• Работать вместе , чтобы развивать

процессы возобновляемой энергии с

* Sosyal, kültürel, sanatsal ve bilimsel konularda

ortak tarihimizden gelen dostluk ve kardeşlik

bağlarını derinleştirmek,

* Kültürel zenginliklerimizin tanıtılmasına

katkı sağlamak, dayanışmayla ilgili faaliyetleri

desteklemek;

* İnsan hakları ve özgürlükleri konusunda hiçbir

ayrım gözetmeksizin; halklar arası sosyal hak ve

güvenceler ile insani değerleri her yerde koruyup

geliştirmek,

* Çevre ve doğa bilinci ile Yenilenebilir Enerji

süreçlerini geliştirmede birlikte çalışmak ve yeni

projeler üretmek,

Türk Birliğinin ve Türk İslam Birliğinin

sağlanmasına katkıda bulunmak hedef ve amacıyla

kurulmuştur.

Türk Dünyası Parlamenterler Birliği

(TDPB) ayrıca; Türk Dünyası ve Akraba

Topluluklarının yararına, Türk Dünyası ve Akraba

Topluluklarındaki Milletvekillerinin arasındaki

iletişimi güçlendirmek, Vekillerimizin birbirlerini

daha da yakından tanımalarına fırsatlar sunmak,

Ülkelerimiz arasındaki siyasi ve ekonomik

işbirliğini artırmak, ortak tarihimizden gelen

dostluk ve kardeşlik bağlarını güçlendirerek,

kültürel zenginliklerimizin tanıtılmasına katkıda

bulunmak ve ortak değerlerimizin etrafında

birlik, beraberlik, sevgi, saygı, kardeşlik, dostluk

ve dayanışma duygularını geliştirmek gibi vizyona

sahip, Türk Dünyasındaki tüm Parlamenterlerin

üye olabileceği tek birliktir.

Hedef koyduğumuz manevi değerler

yolunda tek vücut olmuş tecrübeli, bilgili, güvenilir

ve güçlü kadromuzla, birlik ve beraberlik içinde

inançla yürürken Ülkemizde ki ve tüm Türk

Dünyasında ki Parlamenterlerimizi de yanımızda

görmek, bu erdemli çalışmada birlikte hareket

etmek istiyoruz.

Bu faaliyetlerin yanı sıra Dünya Devletleri

Parlamentolarına ait Parlamenterleri ile siyasi,

экологическими и природными качествами и

готовить новые проекты,

• Достижения турецкого и турецко —

исламского союза

С этими целями , через депутатов

действущие в Великом Национальном

Собрании Турции и Законадательном Собрании

, людей которые живут в близкие сообществе

к Турецкой Республике , где они имеют право

стать депутатами , Парламентская ассамблея

тюркоязычных стран осуществляет свою

деятельность.

Парламентская ассамблея тюркоязычных

стран также является союзом на благо

тюркского мира и родственных сообществах

, для укрепления связи между депутатами

тюркского мира и дать возможность нашим

депутатам ближе познакомиться друг с другом

, расширять политическое и экономическое

сотрудничество между нашими странами ,

укреплять узы дружбы и браства из нашей

общей истории , способствовать продвижению

наших культурных богаств и развивать единство

, единение , любовь , уважение , вратство,

дружбу и солидарность вокруг наших общих

ценностей . Это единственный союз , где все

парламентарии в турецком мире могут стать

членами.

На пути к духовным ценностям , которые

мы преследуем уверенно и твердо с нашими

опытными , знающими , заслуживающими

доверия , влиятельными сотрудниками , мы

хотим видеть членов парламента в нашей

стране и во всем турецком мире вместе с нами

и действовать вместе в этом добродетельном

деле.

В дополнении к этим мероприятиям

нашей единственной целью являетса

проведение научных исследований в

областях политического , социального ,

научного и культурного сотрудничества

с парламентариями стран мира , а также

14 15

HAKKIMIZDA О НАС HAKKIMIZDA О НАС

sosyal, bilimsel ve kültürel alanlarda birlikte

akademik araştırmalar yapmak, gelişim, değişim,

dönüşüm, bilgi ve kültür transferi gibi her türlü

bilimsel çalışmalarda, özel ve tüzel girişimcilerin iş

geliştirme projelerine katkı sağlamak tek amacımız

olacaktır.

Dergimizin kültürler arası aranan bir

değer, beklenen ve eksikliği hissedilen bir yayın

olması için büyük bir gayretin içinde olduğumuzun

bilinmesini isteriz. Yeni sayılarımızda daha zengin

içeriklerle sizlerle buluşmak dileğindeyiz. Değerli

okuyucularımız ve takipçilerimiz eksiklerimiz

konusunda bizi uyarırlarsa müteşekkir kalırız.

İlk sayımızdaki eksiklerimizi giderme

gayretimiz, her sayıda giderek artacaktır. Büyük

bir sorumluluk yüklendiğimizin bilincindeyiz.

Dergimizin her sayısında bilgi ve belge

havuzumuzu genişletmeye özen göstereceğiz.

Bu çerçevede okuyucularımız ve destek görevini

kabullenen ve titizlikle makaleleri inceleyen

değerli meslektaşlarımıza ve yayın kurulumuza

teşekkür ediyoruz.

Dergimizi yazıları ile zenginleştiren çok

kıymetli bilim adamlarına teşekkür ediyoruz.

Değerli katkıları ile bundan sonraki yazı yelpazemizi

daha da genişleteceğimizi umuyoruz.

Yöneticilerimiz dergimizin en az hata ile

çıkması için her türlü desteği verdiler. Kendilerine

teşekkür ediyoruz. Özellikle TDPB yazı ve yayın

ilkeleri doğrultusunda dergi yayımlanmasında;

haber, fotoğraf, söyleşi, makale, mizanpaj ve

yazılım konularında görev alan ve özveri ile çalışan

arkadaşlarımıza da minnettarız.

Değerli okuyucularımız ve takipçilerimiz

eksiklerimiz konusunda bizi uyarırlarsa müteşekkir

kalırız. Zahmetlerinize olan minnettarlığımızı

şimdiden kabul ediniz.

Değerli okuyucularımız ve takipçilerimiz

Türk Dünyasından Parlamenter Bakış

adlı Türkçe-Rusça dergimiz üç ayda bir online

участие в проектах по развитию бизнеса

частных и корпоративных предпринематилей

во всех видах научных иследований , таких

как развитие , изменение , трансформация ,

передача знаний .

Мы хотим , чтобы вы знали , что мы прилагаем

большие усилия , чтобы сделать наш журнал

востребованным , ожидаемым и недостающим

изданием о ценности межкультурных обменов

. Мы хотим встретиться с вами более богатым

содержанием в наших новых выпусках . Мы

были бы благодарны , если бы наши ценные

читатели и последователи предупредили нас о

наших недостатках.

Наши усилия по исправлению наших

недостатков в первом выпуске будут

постепенно увеличиваться в каждом

выпуске. Мы осазнаем , что несём большую

ответсвенность . Мы сосредоточимся на

расширении нашего инфармационного и

документального опыта в каждом выпуске

нашего журнала. В этом контексте мы хотели

бы поблагодарить наших читателей и наших

ценных коллег, которые приняли задачу

поддержки и тщательно узучили статью и нашу

редакционную коллегию.

Мы хотели бы поблагодарить очень

ценных ученных, которые обогатили наш

журнал своими статьями. Надеемся , что

благодаря ценному вкладу ученных мы ещё

больше расширим наш ассортимент статей.

Наши администраторы оказали всевозможную

поддержку , чтобы обеспечить публикацию

нашего журнала с минимальными ошибками .

Мы благодарим их. Особенно мы благодарны

нашим коллегам , в публикации журнала

в соотвествии с принципами написания и

публикации ПАТС, также благодарны нашим

коллегам которые работают над новостями ,

фотографиями , интервью , статьями, макетами

и програмным обеспечением .

Мы были бы благодарны , если бы наши ценные

olarak yayınlanmak üzere internet üzerinden

Ocak tarihi itibari ile yayın hayatına

başlamıştır. İlk sayımız Özbekistan Özel Sayısı ve

ikinci sayımız Kazakistan Özel Sayısı, 3. sayımız

Azerbaycan Özel Sayısı idi.

Türk Dünyasından Parlamenter Bakış dergimizin 4.

sayısı Kırgızistan Özel Sayısı Ekim baskısı ile

yayınını sürdürmektedir.

Türk Dünyasından Parlamenter Bakış

dergimizin 4. sayısı Kırgızistan Özel Sayısı’dır.

Önümüzdeki sayılarda tüm Türk Cumhuriyetleri ile

Türk Akraba Topluluklarına yer vereceğiz.

Dergimize funduszeue.info

adresi üzerinden ulaşabilirsiniz.

Dergimizi birliğimiz WEB sayfasından ve

aşağıda vereceğimiz linklerden E-Dergi ve PDF

formatlarında inceleyebilirsiniz.

DERGİMİZİN 1,2, 3 ve 4 SAYISINI ONLİNE OKU-

MAK İÇİN YAZIYA TIKLAYINIZ

читатели и последователи предупредили нас

о наших недостатках. Пожалуйста , примите

заранее нашу благодарность за ваши усилия.

Уважаемые читатели и последователи!

Наш турецко-русский журнал »

Парламентский взгляд из тюркского мира

» начал публиковаться в интернете 12

января года и будет публиковаться

ежеквартяльно . Первым выпуском был

спецвыпуск Узбекистана , а вторым выпуском

был спецвыпуск Казахстана . Наш третий

номер опубликован в июле года в выпуске

Спецвыпуск Азербайджана. Наш четвёртый

выпуск будет спецвыпуск Кыргызстана. Мы

включим все Турецкие республики и турецкие

родственные сообщество в следующие

выпуски.

Перейдя через линк funduszeue.info

funduszeue.info , можете обратиться к нашему

журналу .

Наш журнал можете также прочитать

на нашей веб-странице с использованием

нижеуказанных линков в формате е-журнала и

PDF.

НАЖМИТЕ ЗДЕСЬ, ЧТОБЫ ПРОЧИТАТЬ ОДИН

НОМЕР 1,2,3 И 4 НАШЕГО ЖУРНАЛА

16 17

BİZDEN SİZE

ОТ НАС К ВАМ

BİZDEN SİZE

ОТ НАС К ВАМ

Nail Çelebi

Türk Dünyası Parlamenterler Birliği Genel

Başkanı

Dönem Trabzon Milletvekili

Наиль Челеби

Й Депутат Трабзона

Президент

Союза Парламентов Тюркского Мира

Kırgızistan 31 Ağustos yılında

Sovyetler Birliği’nden ayrılarak, bağımsızlığını

ilan eden ve bugüne kadar varlığını sürdüren,

beş Orta Asya devletinden biridir. Ülkenin

Cumhurbaşkanı Almazbek ATAMBAYEV, yönetim

biçimi Parlamenter Cumhuriyet ve başkenti

BİŞKEK’tir. Günümüzdeki yedi bağımsız Türk

Devletinden biri olan MANAS’ın torunları; Türk

Konseyi ve TÜRKSOY’un üyesidir.

Kırgızistan zengin kültürü, siyasal ve

sosyo-ekonomik gelişmeleriyle yeni dünya

ekseninde hızla yerini almaktadır. Kırgızistan,

nüfusu ve km² yüzölçümünün

yanı sıra, bazı özellikleri ve nitelikleri yönünden

bulunduğu coğrafyanın önde gelen ülkelerinden

biridir ve ayrı bir öneme haizdir. Tatlı su

kaynaklarının kalitesi ve bolluğu ülkenin jeopolitik

ve ekonomik gücünü yükseltmekte ve gelecekte

su yetersizliği çekmeyecek ülkeler arasında yer

DÖRDÜNCÜ SAYIMIZ,

KIRGIZİSTAN ÖZEL SAYISI

ЧЕТВЕРТЫЙ ВЫПУСК,

СПЕЦВЫПУСК

«КЫРГЫЗСТАН»

Кыргызстан является одним из пяти

государств Центральной Азии, которые

покинули Советский Союз 31 августа года,

провозгласив свою независимость и сохранив

свое существование до сих пор. Президент

страны Алмазбек Атамбаев, форма правления

парламентская республика, а столица Бишкек.

Потомки Манаса, одного из семи независимых

турецких государств на сегодняшний день;

являются членами турецкого Совета и ТЮРКСОЙ.

Кыргызстан быстро занимает свое

место в новой мировой оси благодаря своей

богатой культуре, политическому и социальноэкономическому

развитию. Кыргызстан

является одной из ведущих стран географии с

населением 6 человек и площадью

км2, а также некоторыми особенностями и

качествами и имеет особое значение. Качество

и изобилие пресноводных ресурсов повышают

геополитическую и экономическую мощь страны и

входят в число стран, которые не будут страдать от

нехватки воды в будущем.

В качестве героической истории

кыргызских тюрков мы подробно расскажем

об эпосе «Манас», который является одним

из немногих шедевров мировой литературы

и который занимает глубокое место среди

almaktadır.

Kırgız Türklerinin kahramanlık hikâyesi

olarak, dünya edebiyatının sayılı şaheserleri

arasında bulunan ve Kırgız Türkleri arasında

derin yer tutan, hazineler değerindeki Manas

Destanı’na dergimizin ilerideki sayılarında

geniş yer vereceğiz. mısra ile dünyanın

en büyük edebî destanı olan Manas Destanı

(yüzyıl), Kırgızların Müslüman oluşu ile

biçimlenmiş, asırlarca yaşayıp gelişerek tüm

Orta Asya halkının ortak destanı hâline gelmiştir.

Manas Destanı, İslamiyetin kabulü, yayılması

ve bu süreçte yapılan savaşları anlatması

bakımından çok önemlidir.

Sizlerle, tüm olumlu yönleriyle

Kırgızistan ve Türk Dünyasının diplomasi, kültür,

sanat, tarım, sanayi, teknoloji, ticaret, vb.

faaliyet alanlarındaki gelişmeleri paylaşmak,

tanıtmak, duyurmak ve talepler doğrultusunda

yeni köprüler kurmayı hedefliyoruz. Ayrıca,

karşılıklı ilişkileri sürdürmek amacıyla, dördüncü

sayısını çıkardığımız ve üç ayda bir yayımlanan

dergimizin Türk Dünyasından Parlamenter BAKIŞ-

KIRGIZİSTAN ÖZEL SAYISI’nı basılı ve e-dergi

olarak siz değerli okuyucularımıza sunuyoruz.

Günlük hayattan edebiyata, sanattan kültüre,

aradığınız her şeyi bu dergide bulabileceksiniz.

Ülkelerimizde hemen her gün yüzlerce

kitap yayımlanıyor. Yazılı, görsel ve işitsel

medya da yoğun bilgi akışı yaşanıyor. Tüm

bilgileri yakinen takip etmek her geçen gün

daha da zorlaşıyor. Bu nedenle siz değerli site

takipçilerimiz için üç ayda bir yayımlanan süreli

yayınımızı, e-dergi ve renkli ofset, tamamen

kuşe kâğıda baskılı biçimlerde sizin hizmetinize

sunuyor, Türk Dünyasına ait birçok habere ve

bilgiye İnternet ile baskı ortamında ulaşmanızı

sağlıyoruz. Türk iş dünyasının sesi olmak isteyen

yurt içi ve yurt dışı şirket ve kuruluşların süreli

yayınımıza reklam verebileceklerini belirtir,

sizlere yardımcı olmaktan mutluluk duyacağımızı

ifade etmek isteriz.

Kurulduğumuz günden bu güne kadar

elde ettiğimiz birikimle, nitelikli, çağdaş, sürekli

кыргызских тюрков, в будущих номерах нашего

журнала. Эпос «Манас» (XI-XII века), крупнейший

в мире литературный эпос из стихов,

сформировался из-за того, что кыргызы стали

мусульманами и эпос стал общей эпопеей для всех

жителей Центральной Азии, живя и развиваясь

веками. Эпос Манаса очень важен в том смысле,

что он описывает принятие, распространение

ислама и войны, совершенные в этом процессе.

Мы стремимся делиться ,продвигать

и анонсировать с вами все положительные

стороны Кыргызстана и тюркского мира во всех

положительных аспектах дипломатии, культуры,

искусства, сельского хозяйства, промышленности,

технологий, торговли и так далее. Кроме того,

чтобы поддерживать взаимные отношения, мы

выпускаем четвертый выпуск и ежеквартально

публикуем наш журнал “Парламентский взгляд

из тюркского мира” - специальный выпуск

“Кыргызстан” в качестве печатного и электронного

журнала для наших уважаемых читателей. От

повседневной жизни до литературы, искусства до

культуры, всё, что вы ищете, вы сможете найти в

этом журнале.

Почти каждый день в наших странах

публикуются сотни книг. Письменные, визуальные

и слуховые средства массовой информации

также испытывают интенсивный поток

информации. Отслеживание всей информации

становится всё труднее с каждым днем. По этой

причине мы предлагаем наши ежеквартальные

периодические издания, электронные журналы

и офсетную печать, полностью напечатанные

на мелованной бумаге, для ваших ценных

подписчиков сайта. Отечественные и зарубежные

компании и организации, которые хотят быть

голосом турецкого бизнеса, могут подать рекламу

в нашу периодическую публикацию, мы хотели бы

выразить, что мы будем рады помочь вам.

Благодаря опыту, накопленному нами

со дня основания, мы ускорили нашу работу с

нашими квалифицированными, современными,

постоянно обновляющимися, оснащенными и

отобранными управленческими кадрами. Наша

18 19

BİZDEN SİZE ОТ НАС К ВАМ BİZDEN SİZE ОТ НАС К ВАМ

kendini yenileyebilen, donanımlı ve seçilmiş

yönetici kadromuzla çalışmalarımızı hızlandırdık.

Amacımız, dostluk ve kardeşlik üzerine TDPB

olarak; Türk Dünyası ve Akraba Topluluklarının

gerçek bilgiye doğru zamanda ulaşmalarına,

rehberlik etmektir.

İşimizi asla ödün vermeden, ilk günkü

heyecan, inanç ve sevgiyle sürdürmekte

kararlıyız. Hâlen yürütmekte olduğumuz diğer

projelerimizi de, sizlerin fikirlerine sunarak,

yapacağınız çok değerli öneriler doğrultusunda

değiştirip, geliştirmeyi arzu ediyoruz.

Bugünden sonra Türk Dünyası

Parlamentoları, Türk Devletleri ve Akraba

Toplulukları arasında bilgi alışverişinde bulunmak,

bu konuda yaptığımız akademik çalışmalarımızı,

proje ve uygulamalarımızı sizlere tanıtmak ve

geleceğe birlikte yürümek istiyoruz.

Dergimizin ilk sayısından itibaren, tüm

parlamenterlerimizin ve yönetici kadrolarımızın

gelecekle ilgili bilimsel çalışmalarına,

hazırlayacakları projelere ve geleceğe yön verecek

görüşlerine de yer vereceğiz. Geçmişteki kararlı

ve ilkeli adımlarımız, bugünkü nitelikli ve güvenilir

çalışmalarımızın temelini oluşturmaktadır.

Türk Dünyasından Parlamenter BAKIŞ adı

ile İnternet sitemizde ve ayrıca renkli ofset baskı

yayımlanan dergimizin ortaya çıkmasında emeği

geçen herkese katkılarından dolayı teşekkür

eder, dergimizin gelecek sayılarında buluşmak

dileğiyle, sevgi ve saygılarımı sunarım.

Nail ÇELEBİ

Türk Dünyası Parlamenterler Birliği Genel

Başkanı

Dönem Trabzon Milletvekili

цель, как TДПБ о дружбе и братстве; турецкий мир

и родственные общины, чтобы достичь истинной

информации в нужное время.

Мы стремимся продолжать наш бизнес

с волнением, верой и любовью первого дня без

компромиссов. Мы хотим изменить и развивать

другие наши проекты, которые мы в настоящее

время осуществляем, в соответствии с вашими

бесценными предложениями, представляя их

вашим идеям.

После сегодняшнего дня мы хотим

обмениваться информацией между парламентами

тюркского мира, турецкими государствами и

родственными общинами,представлять наши

академические исследования, проекты и практики

по этому вопросу и вместе идти в будущее.

Начиная с первого номера нашего

журнала, мы будем включать в себя научные

исследования всех наших парламентариев и

руководителей, связанных с будущим, проекты,

которые они будут готовить, и мнения, которые

будут направлять будущее. Наши решительные

и принципиальные шаги в прошлом являются

основой нашей квалифицированной и надежной

работы сегодня.

Я хотел бы поблагодарить всех тех, кто

способствовал появлению нашего журнала,

опубликованного на нашем веб-сайте, а также

красочной офсетной печати из турецкого мира с

названием «Парламентский взгляд из тюркского

мира» и желаю встретиться в будущих выпусках

нашего журнала и выразить свою любовь и

уважение.

Наиль Челеби

Й Депутат Трабзона

Президент

Союза Парламентов Тюркского Мира

20 21

DOSYA

KIRGIZİSTAN

Глава

DOSYA

KIRGIZİSTAN

Глава

KЫРГЫЗСТАН

KЫРГЫЗСТАН

TÜRK BOYLARININ ATA YURDU KIRGIZİSTAN

СТРАНА ТУРЕЦКИХ НАРОДОВ КЫРГЫЗСТАН

Kırgızistan, Orta Asya’nın tam kalbinde

ve tarihî İpek Yolu üzerinde yer alıyor. Ülkenin

yarısından fazlası dağlarla kaplı olduğundan,

burası “Orta Asya’nın İsviçre’si” olarak

adlandırılıyor. Kırgızistan, kültür açısından da,

Batı dünyası ile Çin, Hint ve İran kültürlerini

birbirine bağlayan bir kavşak noktası.

Bir Orta Asya ülkesi olan Kırgızistan

veya resmi adıyla Kırgız Cumhuriyeti, kuzeyde

Kazakistan, batıda Özbekistan, güneybatıda

Tacikistan ve doğuda da Çin ile komşu.

km2 yüzölçümü ile bu eski İpek Yolu

ülkesi, son derece dağlık bir araziye sahip.

Öyle ki, ortalama yükseklik metrenin

üzerinde. Ülkenin en yüksek noktası olan

Ceniş Çokusu’nun (Pobeda Tepesi) denizden

yüksekliği tam m. En alçak yer ise m.

yüksekliği olan Kara Derya Vadisi.

Kırgız Aladağları, Küngöy, Talas, Teskey

Aladağları, Atbaşı ve Fergana Dağları

Kırgızistan coğrafyasının belirleyici öğesi.

Tanrı Dağları, diğer adıyla Tien-Şan, Çin ile

doğal sınır oluşturuyor ve en yüksek zirveleri

Kokşaal Dağlarında. Bu dağlık yapı ve zorlu

doğa koşulları ulaşımı büyük ölçüde kısıtlıyor.

O yüzden ülkenin belli başlı şehirleri daha

alçak alanlarda. Yollar, yüksek rakım ve dik

vadilerden dolayı çok virajlı, kış aylarında ise

hep buzlanma yaşanıyor ve bazı bölgelerde

ulaşım hemen hemen imkânsızlaşıyor.

Yüzlerce ırmağın bulunduğu

Kırgızistan’da irili ufaklı, ’den fazla göl

var. Bunların çoğu buzulların erimesiyle oluşan

küçük dağ gölleri. Kuzeybatı Tanrı Dağları

üzerinde bulunan Issık Göl ise, dünyanın en

büyük ikinci krater gölü.

Кыргызстан находится в самом сердце

Центральной Азии и на историческом Шелковом

пути. Поскольку более половины страны покрыто

горами, это место называют “Швейцарией Средней

Азии”. С точки зрения культуры, Кыргызстан является

перекрестком, соединяющим западный мир с

китайской, индийской и иранской культурами.

Кыргызстан, или, официально, Кыргызская

Республика, является страной Средней Азии,

граничащей с Казахстаном на севере, Узбекистаном

на западе, Таджикистаном на юго-западе и Китаем

на востоке. Эта древняя страна Шелкового пути с

площадью км2 имеет чрезвычайно горную

местность. Настолько, что средняя высота выше

метров. Самая высокая точка страны Джениш-Цокусу

(Холм Победы), высота над морем ровно м.

Самое низкое место долина Кара-Дерья с высотой

м.

Кыргызские Аладаглары, Кюнгёй, Талас,

Тески Аладаглары, Атбаши и Ферганские горы

являются определяющими элементами географии

Кыргызстана. Горы Бога, также называемые Тянь-

Шань, образуют естественную границу с Китаем, а

самые высокие вершины находятся в горах Кокшаал.

Эта горная структура и суровые природные условия

сильно ограничивают транспорт. Вот почему

основные города страны находятся в более низких

районах. Дороги очень извилистые из-за больших

высот и крутых долин, в то время как зимой всегда

происходит обледенение, и в некоторых районах

транспорт становится практически невозможным.

В Кыргызстане, где протекают сотни рек,

насчитывается более озер разных размеров.

Большинство из них-небольшие горные озера,

образованные таянием ледников. Озеро Иссык,

расположенное на северо-западе горы Бог, является

Son Göl, Çatır Gölü, Sarı Çelek Gölü ve

Ala Göl diğer önemli göller. Elektrik üretimi

için kullanılan Narın nehri ile, Talas, Alay, Çuy,

Aksay ve Kızılsu başlıca nehirler. Düzensiz

ve yüksek akış hızına sahip olan bu nehirler

ulaşıma elverişli değil. Çuy, ülkenin en uzun

nehri ( km). Narın Nehri ise km.

uzunluğunda ve üzerinde ülkenin en büyüğü

olan Toktogul Barajı yer alıyor.

Kırgızistan’ın % 6’sı ormanlarla, % 4’ü ise

buzullarla kaplı. Tarıma uygun toprak- ların

oranı % 7 ama otlaklar % 44’lük bir alanı

kaplıyor. Dağ yamaçlarında iris, aslanayağı

çiçekleri, vadilerde ise ceviz, kayısı, elma

ağaçları bolca yetişiyor. Kekik, ışgınotu ve

sütleğen de yaygın yabani bitkilerden. Ülkede

80 çeşit memeli hayvan, çeşit kuş ve 50

çeşit balık bulunuyor. Ormanlarda şahin,

kartal, mavi güvercin ve keklik gibi kuşlar,

ayrıca yaban domuzu, kurt, vaşak, tavşan,

dağ keçisi, geyik, leopard, kahve rengi ayı gibi

hayvanlar yaşıyor.

Kırgızlar

Kırgızlar, Türk tarihinin bilinen en eski

kavimlerinden. Eskiden, hayatlarını Yenisey

Irmağı boyunda göçebe olarak sürdüren

Kırgızlar, bir dönem Hun hükümranlığında

yaşadıktan sonra Yenisey Kırgız Hanlığı’nı

kurmuşlar. Göktürklerle savaşıp, ardından

Uygur Devleti’ni yıkarak, 9. yüzyılda Ötüken

ve çevresinde Kırgız Kağanlığı’nı hayata

geçirmişler. Ancak, Çin ordularının dalga dalga

gelen saldırıları karşısında, bugünkü Kırgızistan

topraklarına doğru çekilmiş ve

yüzyıllarda, Karahanlıların hâkimiyeti altında,

İslamiyeti kabul etmişler. Üstünlük savaşları

Orta Asya’yı yakıp kavururken, Kırgızlar hep

kısa kısa bağımsızlık dönemleri yaşamış. Moğol

egemenliği ardından Kırgızlar, Tanrı Dağları’nın

güneybatı taraflarına göç ederek Hokandlara

katılmışlar. Rus istilasına karşı diğer Türk

Boylarıyla birlikte hareket etmişler ama,

yüzyılda topraklarının tamamı Rusların

вторым по величине кратерным озером в мире.

Озера Сон , Шатыр, Сары Челек и Ала -

другие важные озера. Основными реками являются

Талас, Алей, Чуй, Аксай и Кызылсу, с рекой Нарын,

используемой для выработки электроэнергии. Эти

реки нерегулярны и имеют высокую скорость потока,

что делает их непригодными для транспорта. Чуйсамая

длинная река в стране ( км). Длина реки

Нарын составляет км. и над ней расположена

плотина Токтогул, самая большая в стране.

6% Кыргызстана покрыто лесами и 4%

покрыто ледниками. Доля земель, пригодных для

сельского хозяйства, составляет 7%, но пастбища

занимают 44%. На горных склонах в изобилии

растут Ирис, цветы Льва, а в долинах-грецкие орехи,

абрикосы, яблони. Тимьян, луковица и молочница

также являются общими дикими растениями. В

стране насчитывается 80 видов млекопитающих,

видов птиц и 50 видов рыб. В лесах обитают

такие птицы, как ястреб, орел, голубь и куропатка, а

также такие животные, как кабан, волк, рысь, кролик,

горный козел, олень, леопард, коричневый медведь .

Кыргызы

Кыргызы-один из старейших народов в

турецкой истории. Кыргызы, жившие в период

правления гуннов, основали Енисейское кыргызское

ханство. Они сражались с Гектюрком, а затем

разрушили Уйгурское Государство, и в 9-м веке

оживили Кыргызский Каганат в Отукене и его

окрестностях. Тем не менее, перед лицом волнующих

атак китайских армий, они отступили к территории

нынешнего Кыргызстана и веках, под властью

Караханов, они приняли ислам. В то время как войны

за превосходство сожгли Среднюю Азию, киргизы

всегда испытывали короткие периоды независимости.

После монгольского владычества кыргызы

мигрировали в юго-западную часть Божественных

гор и присоединились к Хокандам. Они действовали

против русского вторжения с другими турецкими

племенами, но в 19 веке вся территория была в руках

русских. Восстания в царской России были жестоко

22 23

DOSYA

KIRGIZİSTAN

ГЛАВА

DOSYA

KIRGIZİSTAN

ГЛАВА

KЫРГЫЗСТАН

KЫРГЫЗСТАН

eline geçmiş. Çarlık Rusyası’na isyanları

şiddetle bastırılmış. Sovyet devrimi

sırasında, ömrü çok kısa olan bağımsız Alaş

Orda Devleti’ne katılmışlar. ’te SSCB’ye

bağlı özerk Kara-Kırgız Bölgesi, ’da Kırgız

Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti adını

almış, ’da da Kırgızistan Sovyet Sosyalist

Cumhuriyeti’ne dönüşmüş.

yılında bağımsızlığını ilân eden

bugünkü Kırgızistan’da, yaklaşık 5,5 milyon

nüfus yaşıyor. Etnik olarak, bu nüfusun yüzde

65’i Kırgız, yüzde 14’ü Özbek ve yaklaşık yüzde

12’si de Rus. Dunganlar, Uygurlar, Tacikler ve

Kazaklar gibi küçük gruplar da var.

Ülkenin devlet dili Kırgızca, örneğin

Kırgızca bilmeyen biri Cumhurbaşkanı adayı

olamıyor. Ama, Rusça da resmî dil olarak

kullanılıyor, çünkü, ülkede çeşitli etnik kökenli

toplulukların yaşıyor olması, Rusçayı ortak dil

hâline getirmiş. Kırgızcada başlangıçta Orhun

alfabesi, daha sonra Arap alfabesi kullanılmış;

de Latin alfabesi devreye girmiş, ’lı

yıllardan bu yana ise Kiril alfabesi kullanılıyor.

Devlet yapısı

Bu yıl, Kırgızistan, bağımsızlığının

yılını kutluyor. Bağımsızlık 31 Ağustos

tarihinde ilân edilmişti. Tek meclisli parlamenter

sistemin yürürlükte olduğu ülkede,

Anayasası devlet sistemini “Demokratik

Cumhuriyet” olarak niteliyor. Kırgızistan’da,

yürütme erkinin başında Cumhurbaşkanı

bulunuyor ve Cumhurbaşkanı halk tarafından,

6 yıllık bir süre için seçiliyor. Ancak, Anayasa’ya

göre, seçilen Cumhurbaşkanının yeniden aday

olması mümkün değil. Geçtiğimiz 30 Ekim

tarihinde, ülkede yeni Başkanlık seçimi yapıldı

ve Kırgızistan Sosyal Demokrat Partisi’nin lideri

Almazbek Atambayev yeni Cumhurbaşkanı

oldu. doğumlu Atambayev, işletme

ve ekonomi eğitimi görmüş deneyimli bir

politikacı. Geçmişte, Sanayi, Ticaret ve Turizm

подавлены. Во время советской революции

года они вошли в состав независимого государства

Алаш-Орда, жизнь которого была очень короткой.

В году Автономная Кара-Киргизская область,

присоединенная к СССР, в году получила название

Киргизская Автономная Советская Социалистическая

Республика, а в году-Киргизская Советская

Социалистическая Республика.

В современном Кыргызстане,

провозгласившей независимость в году,

проживает около 5,5 млн жителей. В этническом

отношении 65 процентов этого населения являются

киргизами, 14 процентов-узбеками, а около 12

процентов-русскими. Есть также небольшие группы,

такие как дунганы, уйгуры, таджики и казахи.

Государственный язык страны - кыргызский.

Тем не менее, русский также используется в качестве

официального языка, потому что тот факт, что в стране

проживают различные этнические общины, сделал

русский язык общепринятым. В кыргызском языке

сначала использовался Орхонский алфавит, а затем

Арабский алфавит. Латинский алфавит был введен в

году, а кириллический алфавит используется с

х годов.

Государственная структура

В этом году Кыргызстан празднует летие

независимости. Независимость была провозглашена

31 августа года. В стране, где действует

однопалатная парламентская система, Конституция

года характеризует государственную систему

как “Демократическую Республику”. В Кыргызстане

главой исполнительной власти является президент,

а президент избирается народом сроком на 6

лет. Однако, согласно Конституции, избранный

президент не может снова быть кандидатом. 30

октября прошлого года в стране прошли новые

президентские выборы, а новым президентом стал

лидер Социал-демократической партии Кыргызстана

Алмазбек Атамбаев. Атамбаев, родился в году,

является опытным политиком с образованием в

области бизнеса и экономики. В прошлом он занимал

Bakanlığı yapmış, yılında, muhalefet

partisi lideri olduğu hâlde Başbakan olarak

atanmış ve bu görevi 8 ay kadar yürütmüş.

Cumhurbaşkanı seçilmeden önce de,

geçici olarak Cumhurbaşkanlığı görevini

yürüten ünlü Kırgız kadın siyasetçi Roza

Otunbayeva’nın yardımcısıydı. Hatırlanacağı

gibi, Roza Otunbayeva, yılında ülkede

beliren siyasi karışıklık ortamında, zamanın

geçici hükümeti tarafından, geçici olarak

Cumhurbaşkanlığı görevine getirilmişti.

Otunbayeva, son Başkanlık seçimlerinde aday

olmadı ve yardımcısı Almazbek Atambayev’in

adaylığını destekledi. Yasama görevini yürüten

Kırgızistan Parlamentosu’na, yerel dilde

“Jogorku Keneş” deniyor, yani “Yüce Meclis”.

Mecliste, 5 siyasi partiye mensup üye

yer alıyor. Yargı erki ise, adalet mekanizması

tarafından yürütülüyor.

Kırgızistan bayrağı, yılında

Parlamento’da kabul edilmiş. Bayrağın kırmızı

zemini barış ve dürüstlük anlamına geliyor.

Ortadaki sarı güneş ise, bolluk ve bereketin

simgesi. Güneşin 40 ışını 40 Kırgız boyunu,

güneş içindeki kırmızı şeritlerin kesişimi de

geleneksel Kırgız çadırının çatısının üstten

görünümünü temsil ediyor. Bu kesişim noktası,

içeriden bakıldığında güneşin görüldüğü ve

ocak dumanının dışarı çıkmasını sağlayan çadır

deliği “tündük”ün sembolü. Bu da, Kırgızların

göçebe hayattan yakın dönemde yerleşik

hayata geçtiklerinin bir göstergesi. Bağımsız

Devletler Topluluğu’na üye olan Kırgızistan,

’de de Birleşmiş Milletler üyesi olmuş

ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’na

katılmış. Kırgızistan, ayrıca Şangay İşbirliği

Örgütü’nün kurucu üyelerinden ve ’den

beri de Dünya Ticaret Örgütü (WTO)’nün üyesi.

пост министра промышленности, торговли и туризма,

а в году, будучи лидером оппозиционной

партии, был назначен премьер-министром и

занимал этот пост в течение 8 месяцев. До того, как

он был избран президентом, он был заместителем

известной кыргызской женщины-политика Розы

Отунбаевой, которая исполняла обязанности

временного президента. Напомним, Роза Отунбаева

была временно назначена на президентский

пост Временным правительством в условиях

политических потрясений, возникших в стране в

году. Отунбаева не была кандидатом на последних

президентских выборах и поддержала кандидатуру

своего заместителя Алмазбека funduszeue.infoент

Кыргызстана, занимающий законодательный пост, на

местном языке называется “Жогорку Кенеш”, то есть

“Верховное собрание”. В парламенте членов пяти

политических партий. Судебная власть управляется

механизмом правосудия.

Флаг Кыргызстана был принят в парламенте

в году. Красный фон флага означает мир и

честность. А желтое солнце посередине-символ

изобилия и плодородия. 40 лучей солнца составляют

40 племён, пересечение красных полос на солнце

также представляет собой вид сверху крыши

традиционной Кыргызской палатки. Это пересечение

является символом “туннеля”, в котором солнце

видно, когда оно просматривается изнутри, и

отверстие для палатки, которое позволяет очагу

дымить. Это свидетельствует о том, что кыргызский

народ недавно перешел от кочевой жизни к оседлой

жизни. Кыргызстан , ставший членом Содружества

Независимых Государств, в году стал членом

Организации Объединенных Наций и вступил

в Европейскую организацию по безопасности и

сотрудничеству в Европе. Кыргызстан также является

одним из основателей Шанхайской организации

сотрудничества, а с года-членом Всемирной

торговой организации (ВТО).

24 25

SÖYLEŞİ ИНТЕРВЬЮ SÖYLEŞİ ИНТЕРВЬЮ

KIRGIZİSTAN CUMHURİYETİ ANKARA BÜYÜKELÇİSİ

KUBANIÇBEK OMURALİYEV İLE SÖYLEŞİ

ПОСОЛ РЕСПУБЛИКИ КЫРГЫЗСТАН В АНКАРЕ

ИНТЕРВЬЮ С КУБАНЫЧЧБЕКОМ ОМУРАЛИЕВЫМ

turizmi, kültürel çeşitliliği, eğitimi, ilmi

hareketliliği ve diğer alanları geliştirmek

için olumlu zemin oluşturmaktadır.

Kırgız Cumhuriyeti kendisinin dış

siyasi yönünü bölgesel ve global yapılar

ile ülkeyi geliştirmenin stratejik amaçlarını

belirleyici şekilde temel alarak, kendi ulusal

çıkarlarını oluşturmak ve korumak için

uluslararası gidişatı, dünyadaki değişimleri

ve dengeleri incelemeyi ve öngörmeyi çok

yönlü baz alarak oluşturacaktır.

2. Türkiye-Kırgızistan dostluğu

ve ikili ticari ilişkileri konusunda neler

söylemek istersiniz? Türkiye-Kırgızistan

ilişkilerinin yüzyıldaki hedefleri nelerdir?

- Türkiye, Kırgız Cumhuriyeti’nin

ticaret ve ekonomi alanında en büyük beş

ortağından biridir. Kırgızistan’da, ülkeye

yerleşen ve işlerini başarıyla yürüten

yüzlerce Türk şirketi ve girişimci vardır.

проходили маршруты Великого Шелкового

пути, создает благоприятные условия для

развития транспортных и информационных

коммуникаций, логистики, торговли,

инвестиционного потенциала, туризма,

культурного многообразия, образования,

научного прогресса и других направлений.

Кыргызская Республика выстраивает свой

внешнеполитический курс с глобальными

и региональными структурами на

многовекторной основе, руководствуясь

стратегическими целями развития страны,

на основе анализа и прогнозирования

международной обстановки, изменений и

тенденций в мире для обеспечения и защиты

своих национальных интересов.

2. Что вы можете сказать о Турции-

Кыргызстан двусторонних торговых

отношений и дружбы? Каковы цели

отношений между Турцией и Кыргызстаном в

м веке?

Турция входит в пятерку самых крупных торгово-

Kirgizistan Cumhuriyeti Ankara Büyükelçisi Kubanıçbek Omuraliyev

Посол Республики Кыргызстан В Анкаре Кубаныччбекм Омуралиевым

1. Kırgızistan 15 Aralık ’da

egemenliğini ve 31 Ağustos ’de

bağımsızlığını ilan etti. 2 Mart yılında

Kırgızistan Birleşmiş Milletler’e üye olarak

kabul edildi. Orta Asya bölgesinde jeopolitik

açıdan bir köprü niteliğindeki Kırgızistan’ın

dış politika anlayışı çerçevesinde bölgesel

ve küresel güçlerle ilişkilerini nasıl

değerlendiriyorsunuz?

- Kırgız Cumhuriyeti’nin Avrupa ile

Asya’yı birbirine bağlayan ve eskiden Ulu

İpek Yolunun geçitlerinin kesiştiği Orta

Asya’da bulunması, nakliye ve bilgi iletişimi,

lojistiği, ticareti, yatırım potansiyelini,

1. Кыргызстан провозгласил

свой суверенитет 15 декабря года, а

независимость - 31 августа года. 2 марта

года Кыргызстан был признан членом

Организации Объединенных Наций. Как

вы оцениваете отношения Кыргызстана с

региональными и глобальными державами

в рамках своей внешнеполитической

концепции, которая является геополитическим

мостом в Центральноазиатском регионе?

- Расположение Кыргызской

Республики в Центральной Азии, которая

является связующим мостом между

Европой и Азией и где исторически

26 27

SÖYLEŞİ ИНТЕРВЬЮ SÖYLEŞİ ИНТЕРВЬЮ

Şunu da belirtmek gerekir ki her

sene ticari ciro seviyesi istikrarlı bir şekilde

olumlu yönde büyüyor.

Aynı zamanda, milyon ABD

Doları tutarındaki mevcut olan karşılıklı

ticaret hacmi, iki devletin potansiyelini ve

politik, kültür ve insani ilişki düzeylerini

karşılamıyor. Her iki tarafın ticareti

artırmak için gereken çabayı göstermesi

gerektiğine inanıyorum. Her iki devletin

Cumhurbaşkanları bu rakamın 1 milyar

Amerikan dolarına yükselmesi görevini

üstlenmişlerdir.

yılında iki kardeş ülkenin

Cumhurbaşkanları tarafından bu hacmi 1

milyar Amerikan dolarına yükseltme kararı

verilmiştir.

Yıllık ciroyu artırmak için her iki

ülkenin iş adamları ve girişimcileri arasında

bağların kurulması gerekmektedir. Özellikle,

iş forumları yoluyla ve Kırgız ve Türk

girişimcilerin katılımları ile yapılan fuarlara

ve ekonomik etkinliklere katılımı yoluyla

yapılmalıdır.

İki taraflı işbirliğinin, aynı zamanda

ekonomik işbirliğinin daha da geliştirilmesi

amacıyla, bu yılın ilk yarısında, Kırgız

Cumhuriyeti Ekonomi Bakanı ve Türkiye’deki

Yatırımları Koruma ve Düzenleme

Kurumu Direktörü arasında görüşme

gerçekleştirilmiştir. Ziyaret sırasında Türk

girişimcilerinin Kırgız yatırım projeleri ile

tanışması için İstanbul ve Ankara’da yatırım

forumları düzenlenmiştir. yılı Mayıs

ayında Kırgız Cumhuriyeti Dışişleri Bakanı

C. AYDARBEKOV Türkiye’ye resmi ziyarete

gerçekleştirmiştir. Genel olarak, mevcut

ziyaretlerin sonuçları, Kırgızistan ve Türkiye

arasındaki ticari ve ekonomik işbirliğinin

geliştirilmesine önemli hız kazandırmıştır.

Gündemde

ticari-ekonomik

işbirliğine dair Kırgızistan-Türk Karma

экономических партнеров Кыргызской

Республики. В Кыргызстане работают сотни

турецких компаний и предпринимателей,

которые прочно обосновались в нашей стране

и успешно ведут в ней свой бизнес.

Следует отметить, что с каждым годом

уровень торгового оборота неуклонно растет

в положительную сторону.

Вместе с тем, текущий годовой объем

двусторонней торговли в размере ,5

funduszeue.info не отвечает потенциалу двух

государств и в целом уровню политических и

культурно-гуманитарных отношений. Считаю,

что стороны должны и прилагают максимум

усилий для увеличения товарооборота.

На сегодняшний день президентами

двух братских государств поставлена задача

по её увеличению до 1 funduszeue.info

Для увеличения товарооборота

следует налаживать связи бизнесменов

и предпринимателей двух стран. В

частности путем проведения бизнесфорумов

и взаимного участия кыргызских и

турецких предпринимателей в выставках и

экономических мероприятияхдвух стран.

В целях дальнейшего развития

двустороннего сотрудничества, в том числе

экономических связей, в первой половине

текущего года состоялись визиты Министра

экономики Кыргызской Республики,

Директора Агенства по продвижению и

защите инвестиций в Турцию. В ходе визита

были проведены Инвестиционные роудшоу

в funduszeue.infoл и Анкара с ознакомлением

турецких предпринимателей с кыргызскими

инвестиционными проектами. В мае

г. с официальным визитом Турцию посетил

Министр иностранных дел Кыргызской

Республики funduszeue.infoеков. В июле г. с

официальным визитом Турцию посетил Торага

Жогорку Кенеша Кыргызской Республики

funduszeue.infoеков. В целом, по итогам данных

визитов, развитию торгово-экономического

Ekonomik Komisyonu’nun 9. Toplantısı

var. Yakın gelecekte gerçekleşecek olan bu

toplantıda ticaret ve ekonomik ilişkilerin

daha da geliştirilmesi konusunda özel

kararlar tartışılacak ve kararlar alınacaktır.

yılının sonunda,

Kırgız Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı

funduszeue.infokov’un Türkiye’ye resmi ziyareti;

Kırgız ve Türk iş adamlarının katılımıyla bir

İş Forumu düzenlenmesi planlanmaktadır.

Biz sürekli ticari ve ekonomik

ilişkilerimizin gelişimi için çalışıyoruz.

Türkiye’ye geldikten sonra İstanbul’da

Kırgız-Türk İş Konseyi üyeleri ile görüştüm,

Ankara’da Başkent ve OSTİM Organize

Sanayi Bölgelerini ziyaret ettim.

3. Türkiye ve Kırgızistan

arasındaki stratejik ortaklık iki ülke

tarafından yılında imzalanan “Ebedi

Dostluk ve İşbirliği Anlaşması” ve

yılında yayımlanan “Türkiye ve Kırgızistan:

Birlikte Yüzyıla” bildirisi ile başladı.

Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi

(YDSK) kurulması ile devam eden bu süreç

ve Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi

(YDSK) Çalışmaları hakkındaki önerileriniz

nelerdir?

Cumhurbaşkanlarımız yılında

ikisi resmi olmak üzere toplamda dört kez bir

araya gelmişlerdir. Cumhurbaşkanımız Sayın

Sooronbay Ceenbekov, Nisan

tarihlerinde Türkiye’ye resmi bir ziyaret

gerçekleştirmiş, ardından Cumhurbaşkanı

Sayın Recep Tayyip Erdoğan yemin

törenine iştirak etmek üzere 9 Temmuz

tarihinde Türkiye’yi ziyaret etmiştir.

Türkiye Cumhurbaşkanı ikili resmi ziyaret

gerçekleştirmek, YDSK 4. Oturumu’na

eş başkanlık etmek, 3. Dünya Göçebe

Oyunları’nın açılışına katılmak ve Türk

Konseyi 6. Zirvesi’ne iştirak etmek amacıyla

Eylül tarihlerinde Kırgızistan’ı

ziyaret etmiştir.

сотрудничества Кыргызстана и Турции придан

значительный импульс.

На повестке дня двусторонних

отношений стоит проведение 9-го заседания

Кыргызско-Турецкой Межправительственной

комиссии по торгово-экономическому

сотрудничеству. Заседание должно состоятся

в ближайшей перспективе, на котором

будут обсуждатсяи приниматься конкретные

решения дальнейшего развития торговоэкономических

отношений.

В конце г. планируется

официальный визит Президента Кыргызской

Республики funduszeue.infoкова в Турцию и

проведение Бизнес-форума с участием

кыргызских и турецких бизнесменов.

Мы постоянно работаем над развитием

наших торгово-экономических отношений.

После прибытия в Турцию я провел встречу в

Стамбуле с членами Кыргызского-Турецкого

Делового Совета, посетил организованные

промышленные зоны в funduszeue.info: «Башкент» и

«Остим».

3. Стратегическое партнерство

между Турцией и Кыргызстаном началось

с “Соглашение о вечной дружбе и

сотрудничестве”, подписанное в

году двумя странами, и с декларации

опубликованное в году “Турция и

Кыргызстан: Вместе на пути к й век “. Каковы

ваши предложения по поводу создания

Совета стратегического сотрудничества

высокого уровня (YDSK) и деятельности Совета

стратегического сотрудничества высокого

уровня (YDSK)?

- Президенты двух стран в

г. встречались четыре раза, в том числе

на официальном уровне два раза. Наш

Президент Сооронбай Жээнбеков совершил

официальный визит в Турцию апреля

г. и посетил Турцию в июле г. для

участия в церемонии инаугурации Президента

Режеп Тайип Эрдогана.

28 29

SÖYLEŞİ ИНТЕРВЬЮ SÖYLEŞİ ИНТЕРВЬЮ

Bu karşılıklı ziyaretler ve müzakereler

sırasında, yatırımların tanıtılması ve

korunmasına ilişkin Devletler Arası Anlaşma

da dahil olmak üzere çok önemli sözleşmeler

yapılmış ve önemli projelere imza atılmıştır.

Tarafların önünde elde edilen

sözleşmeleri ve imzalanan anlaşmaları

hayata geçirme görevi durmaktadır.

Siyasi ve ekonomik işbirliğinde çok

büyük başarıları başaracağımıza eminim.

Kardeşlik bağlarımız bunun için sağlam bir

temel hazırlayacaktır.

4. Türkiye, Orta Asya

coğrafyasında demokratik dönüşümünü

gerçekleştirmekte olan Kırgızistan’ın

istikrarını ve kalkınmasını devam ettirmesine

önem vermektedir. Bu çerçevede,

Türkiye’nin desteği ve Türk iş adamlarının

Kırgızistan’a yatırım yapmaları konusunda

neler söylemek istersiniz?

- Kırgızistan’ın girişimcilik için yasal

çerçeve ve bölge ülkeleri arasında ticari

faaliyetleri yürütme koşulları açısından

oldukça liberal bir yapıya sahip ülke

olduğunu belirtmek istiyorum. Orta Asya

ülkeleri arasında Kırgızistan en düşük

vergilere sahiptir: KDV %12, gelir vergisi

%10, diğer vergiler %10, aynı zamanda en

düşük işletme maliyeti mevcuttur. Örneğin,

elektrik enerjisi 1kW/s 0,03 ABD doları olarak

en düşük maliyettedir, bazı ülkelerdeki vergi

oranları ise %20 ila %25 arasındadır.

KIRGIZ CUMHURİYETİ TİCARİ FAALİYET

YÜRÜTME TABLOSU

%12 KDV

%10 Gelir vergisi

% 10 Diğer gelir vergisi

ABD doları – Asgari emek hakkı

3 gün- Gümrük işlemleri

1kW/s elektrik enerjisi- 0,03 ABD doları.

Президент Турецкой Республики, с

целью участия в 4-ом заседании Высшего

Совета по Стратегическому Сотрудничеству,

церемонии открытия Третьих Всемирных Игр

кочевников и 6-ом Саммите Тюркского Совета.

посетил Кыргызстан сентября г.

В ходе указанных двусторонних

визитов и переговоров был подписан ряд

важных соглашений в торгов-экономической,

культурно-гуманитарной и военно-технической

сферах.

Перед сторонами стоит задача по

реализации достигнутых договоренностей и

подписанных соглашений.

Я уверен, что мы добьёмся очень

больших успехов в политическом и

экономическом сотрудничестве, а наши

братские узы станут прочной основой для

этого.

4. Турция придает большое

значение поддержанию стабильности и

развития Кыргызстана, которая осуществляет

свою демократическую трансформацию в

географии Центральной Азии. На этом фоне,

что вы хотите сказать о поддержке Турции и о

том, как турецкие бизнесмены инвестируют в

Киргизию?

- Кыргызстан является наиболее

либеральной страной в плане законодательной

базы для предпринимательства и условий

Şu anda Kırgızistan’da mevcut olan

tüm şartlar çok düşük maliyetli ürünler

üretmemizi sağlıyor. Kırgızistan’da üretilen

ürünler ülkenin kendisinin de üyesi olduğu

milyonluk Avrasya Ekonomik Birliği

pazarına ihraç edilebilir. Ama hepsi bu

değil. Ülkemiz Avrupa Birliği’nin «Evrensel

tercihler sistemi+» statüsü taşımakta ve

AB pazarına vergiden muaf olarak

ürün ihraç edebilmektedir. Kırgızistan

Dünya Ticaret Birliği üyesidir, aynı zamanda

Çin ile komşu olarak da ülkeye yatırımcı

çekebilmektedir.

Şunu da kaydetmek gerekir ki

Kırgızistan’da yapılan projelerin uluslararası

ve ulusal banklarla kredi anlaşmaları

konusunda bir sorun taşımamaktadır;

yapılan anlaşmalarla ilgili finansal ve kredi

ihtiyaçlarını çok kolay karşılayabilecekleri

de belirtilmelidir. Bu bakımdan Kırgızistan’da

korkmadan, herhangi bir şüphe ve pişmanlık

duymadan ticari faaliyete başlamak için

yatırım yapılabilir. Kırgızistan’da yatırım

yaparak sonradan pişman olan hiçbir

girişimci bulamazsınız, eğer böyle bir durum

ortaya çıktıysa, muhtemelen bu şahıs (veya

kurum) yasalara uymamış ve yanlış faaliyette

bulunmuştur. Ticari faaliyetlerini yasalara

uygun bir şekilde yürütmeyen yatırımcılar

ise sadece Kırgızistan’da değil, bütün

dünyada zorluklarla karşı karşıya kalacaktır.

5. İki ülkenin prestij projesi olan

Manas Üniversitesi’nin Türkiye ile Kırgızistan

arasındaki kardeşliği pekiştirmekteki rolü,

Türkiye Maarif Vakfı Kırgızistan’da çalışması

ve diğer eğitim yatırımları devam etmesi

konusunda neler düşünüyorsunuz?

- Eğitim alanındaki işbirlikleri

geleneksel olarak iki ülke arasındaki dinamik

işbirliği alanlarından biri olmuştur.

Kırgız-Türk Manas Üniversitesi,

Kırgız Cumhuriyeti ile Türkiye Cumhuriyeti

для ведения бизнеса среди стран региона.

В Кыргызстане самые низкие налоги

среди стран Центральной Азии: НДС%,

подоходный % и налог на прибыль 10 %, а

также низкие затраты на ведение бизнеса. К

примеру, стоимость электроэнергии является

самой низкой в ЕАЭС 0,03 funduszeue.info за 1кВт/ч.,

а налоговые ставки в некоторых странах

составляют 20% и 25%.

Все условия, которые имеются в

настоящее время в Кыргызстане, позволяют

производить продукцию с очень низкой

себестоимостью. А произведенную

в Кыргызстане продукцию можно

экспортировать на большой рынок ЕАЭС

- млн., членом которого является

Кыргызская Республика. Но и это не

все. Наша страна имеет статус ВСП+ от

Евросоюза с возможностью беспошлинно

экспортировать 6 тыс. наименований товаров

на рынок funduszeue.infoстан является членом

ВТО и соседство с Китаем также привлекает

инвесторов в страну.

Также следует отметить, что у проектов

в Кыргызстане нет проблем с кредитами со

стороны международных и национальных

банков, и они могут очень легко удовлетворить

свои финансовые и кредитные потребности.

В этом отношении в Кыргызстан можно

инвестировать, не опасаясь, не задумываясь,

и без сомнений можно приезжать для

создания бизнеса. В Кыргызстане совсем

нет инвесторов, которые жалеют о принятом

решении, а если такая ситуация и произошла,

то, вероятнее всего, данный инвестор

не следовал закону и вел неправильную

деятельность. Предприниматель, который

ведет свою деятельность неправильно и

нарушает законы, сталкиваетсяс трудностями

во всем мире, не только в Кыргызстане.

5. Как вы относитесь к роли

университета Манас в укреплении братства

между Турцией и Кыргызстана, продолжении

работы фонда Маариф Турции в Кыргызстане

и других образовательных инвестициях в

30 31

SÖYLEŞİ ИНТЕРВЬЮ SÖYLEŞİ ИНТЕРВЬЮ

arasında 30 Eylül tarihinde Bişkek’te

Kırgız-Türk Manas Üniversitesinin

kurulmasına ilişkin imzalanan Anlaşma

temelinde oluşturulmuştur.

Aslında, Kırgız-Türk Manas

Üniversitesi, Kırgızistan ve Türkiye arasında

bir tür kardeşçe eğitim köprüsü rolü

oynamaktadır. akademik yılı itibariyle

T.C. vatandaşı K.C. üniversitelerinde

okumakta olup, ’sı Kırgız-Türk Manas

Üniversitesinde öğrencidir.

T.C. Cumhurbaşkanı R.T. Erdoğan’ın

Kırgızistan’a resmi ziyareti sırasında 1

Eylül tarihinde K.C. Eğitim ve Bilim

Bakanlığı ile Türkiye Maarif Vakfı arasında

bir Memorandum imzalanmıştır.

Memorandum Maarif Vakfı’nın eğitim

kuruluşlarının açılmasını sağlar ve tarafların

Maarifin eğitim kuruluşlarının açılması için

gerekli koşulları yaratma niyetini ifade eder.

Taraflar şu anda Kırgızistan’daki

Maarif Vakfı’nın faaliyetleri hakkında bir

anlaşma taslağı hazırlıyorlar.

Kırgız Cumhuriyeti Eğitim ve Bilim

Bakanlığı ile Türkiye Cumhuriyeti Milli

Eğitim Bakanlığı () arasındaki eğitim

alanındaki Anlaşma çerçevesinde (),

T.C. Hükümeti tarafından K.C. vatandaşları

için Türkiye üniversitelerinde her yıl eğitim

bursları tahsis edilmiştir. İşbirliği yılları

boyunca, eğitim bursları çerçevesinde,

Kırgızistan’dan gelen 3 binden fazla öğrenci,

T.C. üniversitelerine yetiştirildi.

İşbu işbirlik çerçevesinde şu anda

T.C. üniversitelerinde Kırgızistan’dan

öğrenci okumakta, bunların ’si

devlet bursları ile eğitim görmektedir. T.C.

Diyanet İşleri Başkanlığı ve Türkiye Diyanet

Vakfı tarafından tahsis edilen bursların

çerçevesinde Türkiye üniversitelerinin

ilahiyat fakültelerinde ve İmam-Hatip

престижный проект двух стран?

- Образовательное сотрудничество

традиционно представляют собой одно из

динамичных направлений сотрудничества

двух стран.

КТУ «Манас» создан на основе

Договора между Правительствами КР и

ТР об учреждении Кыргызско-Турецкого

Университета им. «Манас», подписанного в

funduszeue.info 30 сентября г.

Действительно, Кыргызско-Турецкий

Университет «Манас» выполняет роль своего

рода братского образовательного моста между

Кыргызстаном и Турцией. По состоянию на

учебный год, в ВУЗах КР обучается

граждан ТР, из них граждан в КТУ «Манас».

1 сентября г. во время

официального визита Президента ТР funduszeue.infoна

в Кыргызстан был подписан Меморандум

между Министерством образования и науки

КР и Турецким Фондом «Маариф».

Меморандум предусматривает

открытие образовательных организаций Фонда

«Маариф» и выражает намерения Сторон

создать необходимые условия для открытия

образовательных организаций «Маариф».

В настоящее время Стороны

рассматривают проект Соглашения о

деятельности Фонда «Маариф» в Кыргызстане.

В рамках Соглашения в области

образования между Министерством

образования и науки Кыргызской Республики и

Министерством национального просвещения

Турецкой Республики ( г.) ежегодно

Правительством ТР выделялись бюджетные

мета в ВУЗах Турции для обучения граждан

КР. За годы сотрудничества, в рамках

образовательных стипендий, в ВУЗах ТР

прошли обучение свыше 3 тысяч студентов из

КР.

liselerinde ’den fazla K.C. vatandaşı

eğitim görmektedir.

Taraflar şu anda Eğitim Alanında yeni bir

anlaşmanın taslağı üzerinde çalışmaktadır.

6. Kastamonu’da gerçekleşen

TÜRKSOY Daimi Konseyi Dönem

Toplantısı’nda “ Türk Dünyası Kültür

Başkenti”nin Kırgızistan’ın Oş kenti

olmasına karar verildi. “ Türk Dünyası

Kültür Başkenti Oş kenti seçildi. Oş kentinin

gelecek yıl Türk Dünyasının başkenti olması

Türk Dünyası dayanışmasına neler katacak?

seneden daha fazla geçmişe

sahip olan Oş şehrini Türk dünyasının

başkenti olarak seçmek, oldukça doğru bir

karar olmuştur. ’da Türk dünyasının

kültür başkenti olarak seçilen Oş şehrinde

resmi açılış töreni gerçekleştirilmiştir.

Halihazırda Oş şehrinde birçok kültürel

faaliyetler gerçekleştirilmektedir. Bilindiği

gibi, geçen sene TÜRKSOY’un insiyatifi ile

dünyaca en ünlü yazarların biri olan Cengiz

AYTMATOV yılı olarak ilan edildi. Tabi

ki bunun gibi faaliyetler Türk dünyasına

büyük katkı sağlayacak, halkların arasındaki

dostluğu pekiştirecek, tüm Türk dünyasının

kendi aralarındaki ilişkileri pekiştirmeye

ve geliştirmeye büyük olanak sağlayacak.

Gerçekleştirilmekte olan faaliyetlere

katılım sağlamak için Türk dünyasının her

tarafından gelen resmi, kültürel temsilciler,

sanatkarlar, ilim adamları ve muhabirler

sadece kültürü değil tüm alanları yansıtmaya

devam ediyorlar.

В рамках данного сотрудничества

в настоящее время в ВУЗах ТР учатся

студентов из КР, из которых получают

образование по линии выделяемых

государственных стипендий. В рамках

стипендий, выделяемых Управлением по

делам религии ТР и Фондом по делам религии

ТР, на теологических факультетах турецких

ВУЗов и в теологических лицеях, получают

образование более граждан КР.

На проработке сторон находится

проект Соглашения в сфере образования.

6. На м заседании Постоянного

совета ТЮРКСОЙ, состоявшемся в Кастамону,

было решено, что «Столица культуры

турецкого мира » будет городом Ош

Кыргызстана. Что добавит к солидарности

тюркского мира, что в следующем году город

Ош станет столицей тюркского мира?

- Выбор funduszeue.info- культурной столицей

тюркоязычного мира, имеющего более

летнюю историю был правильным

решением. В году состоялась

торжественная церемония открытия funduszeue.info -

Культурной столицы тюркоязычного мира.

В настоящее время в funduszeue.info проводятся

культурные мероприятия. Как известно,

прошлый год по инициативе ТЮРКСОЙ был

объявлен Годом великого мирового писателя

Чингиза Айтматова. Безусловно, такого рода

мероприятия вносят вклад в тюркский мир,

создавая хорошую возможность для развития

дружбы и отношений в тюркоязычном мире.

Участие представителей и должностных

лиц, культуры, ремесленников, ученых и

журналистов со всего тюркоязычного мира в

мероприятиях отражают все сферы.

32 33

SÖYLEŞİ ИНТЕРВЬЮ SÖYLEŞİ ИНТЕРВЬЮ

TBMM Kırgızistan Dostluk Grubu

Başkanı olarak iki kardeş ülke Türkiye

ve Kırgızistan’ın bağlarını güçlendirme

yolunda ne tür adımlar atacaksınız?

Kırgızistan bizim Ata yurdumuz.

Ata yurdumuz ile olan bağlarımızı daha

da güçlendirmeye çok önem veriyoruz.

Bunun en iyi yansıması ticari, ekonomik

ve kültürel anlamda bağlarımızın bizim

iktidarımızla büyük bir ivme kazanması

olmuştur. Kırgızistan ve Türkiye ebediyen

kardeş kalacaktır. Her iki devletin yönetici

ve işadamlarının karşılıklı temasları,

sanatçılarının karşılıklı olarak iki ülke

coğrafyasından yeni eserler ortaya

koyması en büyük dileğimizdir. Çünkü

bizim hayalimiz, iki ülkenin elbirliği

ile kalkınması, binlerce yıllık kadim

medeniyetimizden aldığımız ilhamla

yarınları inşa etmek en büyük arzumuzdur.

DÖNEM TÜRKİYE-KIRGIZİSTAN

PARLAMENTOLAR ARASI DOSTLUK

GRUBU BAŞKANI AK PARTİ

GİRESUN MİLLETVEKİLİ SABRİ ÖZTÜRK

İLE SÖYLEŞİ

ИНТЕРВЬЮ С САБРИ ОЗТУРКОМ -

ПРЕДСЕДАТЕЛЬ МЕЖПАРЛАМЕНТСКОЙ

ГРУППЫ ДРУЖБЫ ТУРЦИИ И

КЫРГЫЗСТАНА, ДЕПУТАТ ГИРЕСУНА ОТ

АК ПАРТИИ

Ak Parti Giresun Milletvekili Sabri Öztürk

Депутат Гиресуна От Ак Партии Сабри Озтурк

Какие шаги вы предпримете в

качестве председателя парламентской

группы дружбы Кыргызстана на пути

укрепления связей двух братских стран

Турции и Кыргызстана?

Кыргызстан это наша Родина

The report examines the practical steps for transition of the Crimean Tatar literary language script to the Latin alphabet in the period since the early s till the end of It presents the analysis of results of the international conference of , Kurultay session of , Parliament Resolution of the Autonomous Republic of Crimea “On the alphabet of the Crimean Tatar language” of , the Romanian diaspora’s initiatives in , the preparation of the orthography rules draft for the Crimean Tatar language in ‒, discussions on the Latin alphabet and orthography rules for ‒ Проблеми переходу на латиницю кримських татар на початку х – наприкінці р. Доповідь розглядає практичні кроки з переведення писемності кримськотатарської літературної мови на латинську графіку в пе- ріод з початку х – на кінець р. Аналізові підлягають ре- зультати міжнародної конференції р., сесії Курултаю р., постанови Верховної Ради АРК “Про абетку кримськотатарської мови” р., ініціативи румунської діаспори р., підготов- ки проекту правил орфографії кримськотатарської мови у – рр., дискусій з питань латинської графіки та правил орфо- графії у – роках.

1 T. C. EGE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ Türk Dili ve Edebiyatı (Türk Lehçeleri ve Edebiyatları) Anabilim Dalı DOKTORA TEZİ DALA VILAYATINIÑ GAZETİ NİN KAZAK TÜRKLERİNİN MODERNLEŞMESİNDEKİ ROLÜ HAZIRLAYAN: RIDVAN CHITILOV NO: TEZ DANIŞMANI: Prof. Dr. YAVUZ AKPINAR İZMİR

2 2

3 3

4 İ Ç İ N D E K İ L E R İ Ç İ N D E K İ L E R I Ö N S Ö Z I I I K I S A L T M A L A R V I G İ R İ Ş 1 I. B Ö L Ü M 6 D a l a V ı l a y a t ı n ı ñ G a z e t i 6 A ) D a l a V ı l a y a t ı n ı ñ G a z e t i H a k k ı n d a G e n e l B i l g i l e r : 6 1-Gazetenin bölümleri: Dala Vılayatınıñ Gazeti nin yılları arasında çıkan sayıları: B ) D a l a V ı l a y a t ı n ı ñ G a z e t i n i n Y a z ı K a d r o s u n d a Y e r A l a n K i ş i l e r, Y a z ı v e y a H a b e r l e r i İ k t i b a s E d i l e n G a z e t e v e D e r g i l e r : 14 1-Yazarlar hakkında kısa bilgiler: Dala Vılayatınıñ Gazeti nin ilişki içinde olduğu süreli yayınlar: I I. B Ö L Ü M 4 8 D a l a V ı l a y a t ı n ı ñ G a z e t i v e K a z a k M o d e r n l e ş m e s i 4 8 A ) S o s y a l M e s e l e l e r : 49 1-Yerleşik ve ziraî hayata geçiş: Kadın meselesi: B - S i y a s î M e s e l e l e r : 66 1-Kazak idare sistemi: Kazak mahkeme sistemi: Vergi meselesi: Rus göçmenleri meselesi: C ) İ k t i s a d î M e s e l e l e r : 82 1-İktisadî hayat: Hayvancılık meselesi: Panayırlar: Ç ) K ü l t ü r e l M e s e l e l e r : Eğitim Meselesi: a-medreseler: b-usul-i cedit okulları ve usul-i savtî metodu: c-rus-kazak (Tuzem) Okulları: I

5 2-Gazetecilik ve matbuat: Kazak aydın ve entelektüelleri: Tatarların Kazak modernleşmesindeki rolü: Tercüman gazetesinin Kazak modernleşmesindeki rolü: Edebiyat Meseleleri: a-dala Vılayatınıñ Gazeti nin Dili: b-edebî türler (hikâye, uzun hikâye, masal, fabl, atasözler, efsane ve menkıbeler): D ) B i l i m s e l G e l i ş m e l e r : Modern Edebiyat, Folklor, Etnografya, Tarih ve Arkeoloji Araştırmaları: Modern Tıp ve Baytarlık Meselesi: I I I. B Ö L Ü M D A L A V I L A Y A T I N I Ñ G A Z E T İ К И Р Г И З С К А Я С Т Е П Н А Я Г А З Е Т А n ı n K r o n o l o j i k F i h r i s t i T R A N S L İ T E R A S Y O N H A R F L E R İ Kronolojik Fihrist ( ): S O N U Ç K A Y N A K Ç A Ö Z G E Ç M İ Ş Ö Z E T A B S T R A C T E K : H A R İ T A L A R II

6 Ö N S Ö Z Dala Vılayatınıñ Gazeti, Kazak Türklerinin hem matbuatında hem de fikir ve edebiyat hayatında ve dolayısıyla modernleşme hareketlerinde önemli bir yer tutar. Bu gazete yılları arasında günümüzde Rusya Federasyonu nun sınırları içerisinde bulunan ve o dönemdeki Stepnoye General-Gubernatorstvo (Степное Генерал-Губернаторство) [Step Bölgesi veya Dala Vilayeti] veya diğer adıyla Stepnoy Kray (Степной Край) [Bozkır Bölgesi] ın idarî merkezi olan Omsk şehrinde, Dala Vilayeti valiliği tarafından Rusça ve Kazak Türkçesiyle haftalık yayımlanmış resmî bir gazetedir. Bu gazete hakkında Türkiye de kapsamlı bir çalışma bulunmamaktadır. Gazete üzerinde Kazakistan da Ü. Subhanberdina nın yaptığı tematik çalışmalar dışında bir takım makaleler yayımlanmıştır. Bu makalelerde genel olarak gazete koleksiyonu değil, Subhanberdina nın araştırmaları esas alınmıştır. Subhanberdina nın hazırlamış olduğu fihristte 1 ise o dönemdeki Arap harfleriyle yazılı kelimeleri günümüz Kazak Türkçesiyle okuma hataları dikkat çekmektedir. Bu da o dönemin dil, imlâ özelliklerini ve özellikle diğer Türk şivelerinin etkisini göstermesi açısından olanaksız kılmaktadır. Hâlbuki Dala Vılayatınıñ Gazeti nde birçok ve hatta aynı kelimelerin yazılışında bile farklı imlâ kullanıldığı görülmektedir. Bu doktora tezinin asıl konusu ise Dala Vılayatınıñ Gazeti nin (tam koleksiyonunun) Kazak modernleşmesinde nasıl bir rol oynadığını, etkilerini belirlemek ve yıllarının fihristini hazırlamaktır. Gazetenin yıllarını kapsayan sayıları üzerinde yılları arasında tarafımızdan yapılan kronolojik fihrist mahiyetinde bir master tezi vardır. 2 Bu doktora araştırmamızda, gazetenin yılları arasındaki kısmının fihristi 1 U. Subhanberdina. Dala Ualayatınıñ Gazeti: Mazmundalğan Bibliografiyalık Körsetkiş, , Ğılım, , Almatı. 2 Daha fazla bilgi için bakınız: yılında Prof. Dr. Yavuz Akpınar yönetiminde Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünde Ridvan Chitilov tarafından hazırlanan Dala Vilayetinin Gazeti Üzerine Bir Araştırma (basılmamış yüksek lisans tezi). Bu tezde, Dala Vılayatınıñ Gazeti nde yılları arasındaki çıkan bütün yazı ve haberlerin kronolojik fihristi hazırlanmıştır. III

7 hazırlandı ve böylece gazetenin yıllarının kronolojik fihristi tamamlanmış oldu. Ayrıca Dala Vılayatınıñ Gazeti nde yılları arasında yayımlanan bütün yazılar, Rusça ve Kazakça metinlerden incelenmiş, konularına göre tasnif edilerek elde edilen bilgiler ayrı ayrı başlıklar altında değerlendirilerek Kazak Türklerinin modernleşmedeki etkisi araştırılarak üzerinde durulmuştur. Bu doktora tezi üç ana bölümden ve onların alt bölümlerinden oluşmaktadır. İlk bölümde gazete yazarları ve gazetede yazı ile haberleri iktibas edilen süreli yayınlar hakkında genel bilgiler verilmiş, ikinci bölümde gazetenin Kazak modernleşmesi üzerindeki rolü, gazeteden elde edilen bilgiler ışığında araştırılarak gerekli değerlendirmeler yapılmıştır. Bunun için gazetedeki yazılar, muhtevalarına göre, tasnif edilerek sosyal, siyasî, iktisadî, kültürel, bilimsel vb. başlıklar ve alt başlıklar altında incelenmiş ve elde edilen sonuçlar açıklanmıştır. Tezin üçüncü bölümünü oluşturan kronolojik fihrist bölümü, gayr-ı resmî bölümdeki bütün yazı, haber, ilanların vb. tek tek kronolojik sırayla fihriste geçirilmesinden ibarettir. Ancak gazetenin resmî kısmında yer alan Rus memurların atanma ve ödüllendirilmesi ve bunun gibi bazı haberler Kazaklarla doğrudan doğruya ilgili olmadığı için fihriste alınmamıştır. Sadece Kazakları doğrudan ilgilendiren (Kazak idareci ve halk hâkimlerinin atanma haberleri hariç) yazı ve haberler fişlenmiştir. Gazetenin Rusça ve Kazak Türkçesi kısımlarını birlikte incelenmiştir. Bu iki dildeki metinlerin genelde birbiriyle örtüştüğünü söyleyebiliriz. Zaman zaman kimi Rusça veya Kazakça metinlerinden sadece birinin yayımlanmış olması da dikkati çekmektedir. Böylece Dala Vılayatınıñ Gazeti nin master tezimizde başlamış olduğumuz kronolojik fihrist, doktora tezindeki bu kısımla birlikte tamamlanmıştır. Bu araştırma için Dala Vılayatınıñ Gazeti nin 15 yılını ihtiva eden mikrofilmlerin dijital kopyaları ABD nin University of Michigan Kütüphanesi nden temin edilmiştir. Bu koleksiyonda gazetenin yılına ait bütün sayılar ve bazı yıllardan birkaç sayı ( yılının sayısının 4. sayfası; yılının sayının 2. ve 3. sayfalar ve IV

8 sayının sayfaları) eksiktir. Dolayısıyla bu eksik sayılar, tezimizde kullanılamamıştır. Gazetenin yayımlandığı yıllar Kazak Türkçesinin yazı dili olarak yeni yeni oluşmaya başladığı döneme rastlamaktadır. Bu yüzden Arap harfleriyle Kazak Türkçesinin yazılmasında bazı tereddütlerin ve problemlerin olduğu görülmektedir. Bu tereddütler ve problemler gazetenin ileriki yıllarında nispeten düzelmesine rağmen genel olarak son sayılarına kadar devam etmiştir. Bu yüzden gazeteden yaptığımız alıntılarda bir kelimenin farklı şekillerde yazılması okuyucuları şaşırtmamalıdır. Araştırmamızda, kelimeleri metindeki imlalarıyla yazmayı tercih ettik. Başka bir deyişle kronolojik fihristi hazırlarken gazetedeki orijinal yazılımına sadık kaldık. Rusça metinlerde tabiî olarak bu dilin li yıllardaki imlası söz konusudur. Rusçanın yazılışında bu tarihlerden sonra bazı revizyonlar yapılmış, bazı harfler ve işaretler Rusçadan çıkartılmıştır. Bu sebeple biz Rusça kelimelerin yazılışında bugünkü imlayı değil gazetedeki yazılış şeklini esas aldık. Gazetedeki imlayı bugünkü Rus imlasına yaklaştırmadık. Bu tezin konusunu tavsiye eden ve araştırmamız sırasında ortaya çıkan problemleri çözmemizde yardımcı olan ve bizi her zaman destekleyen müşfik hocamız Prof. Dr. Yavuz AKPINAR a müteşekkirim. Gerçekleştirdiğim bu çalışmanın, Kazak Türkleri ve genel olarak Türk dünyası için yararlı olmasını ümit ediyorum. Ridvan Chitilov İZMİR V

9 bak.: bakınız hk.: hakkında s. : sayfa numarası c. : cilt vb.: ve benzerleri vd.: ve diğerleri vs.: vesaire K I S A L T M A L A R VI

10 G İ R İ Ş XIX. yüzyılda Orta Asya da hayat kendi akışı içerisinde ve dünyanın çok gerisinde sürüp gidiyordu. Timur döneminin o ihtişamlı yıllarını hatırlatan sadece birçoğu harap hâldeki mimarî abideler kalmıştı yıllarındaki Kırım Harbi nde Avrupa devletleri Osmanlılar yanında yer alarak Osmanlı Devleti ni Ruslara karşı korumuş oldu. Savaş daha son bulmadan I. Nikola ölmüş ve yerine II. Aleksandr geçmişti yılında imzalanan Paris Antlaşması ile Rusların Balkanlara ve Anadolu ya yayılması durdurulmuştu. Ruslar bu sefer doğuya yönelerek Türkistan a doğru yayılmaya başladılar. yüzyılda Türkistan da, Hokand Hanlığı, Hiva Hanlığı ve Buhara Emirliği vardı (Kurat ). Bu hanlıkların eski güçlü dönemlerinden geriye hiç eser kalmamıştı ve bunlar, birbirleriyle sürekli çekiştikleri için epeyce zayıf düşmüşlerdi ve bu sebeple de Rus istilası daha kolay olmuştu. Daha yüzyılın sonlarında Türkistan ve çevresi Rusların Deli Petro zamanında bölgeye gönderdiği araştırma heyetleri tarafından incelenmiş ve istilâ için hazırlıklar yapılmıştı ve bu amaçla Sibirya da Rus yayılması devam ediyordu. Hem yayılma hem de savunma amacıyla tahkimli bir hat oluşturularak bölgede çeşitli karakollar, dayanak noktaları ve kaleler inşa edildi ve böylece Orta Asya ya yayılmak için ilk önemli adım atılmış oldu. Bu amaçla yılında birçok kale yanında Omsk kalesi de inşa edilmişti (Latkin ; Kurat ). Rus kaynaklarında Kazak Türkleri hakkındaki ilk bilgilere yılında rastlıyoruz. I. Petro, Kazakların konumunu dikkate alarak Kazak Hanlığını Asya daki ülke ve toprakların anahtarı olarak adlandırmıştı. Kendi aralarında birçok boya bölünen Kazak Türkleri Ulu, Orta ve Kiçi Cüz olmak üzere üç büyük gruba bölünmüşlerdi. Onların içinde de daha küçük oymaklar vardı. Bu bölünme siyasî ve coğrafi sebeplere bağlı idi. Ulu Cüz ya da Büyük Orda Sibirya ile Çin sınırı arasında, Küçük Cüz Ural dağları ile Aral Gölü arasında ve Orta Cüz de bunların arasındaki bölgede göçebe hayatı sürüyorlardı (Narodı Rossiyi ). Çarlık Rusya yılında Küçük Cüzü, yılları arasında Orta Cüzü ilhak etti ve yılında Yedi 1

11 Su da Rus idarî teşkilatı kurularak Yedi Su (Semireç ye) eyaleti adını aldı. Böylece Büyük Cüz de Rus idaresi altına tamamen girdi ve Rus ilerlemesi Türkistan içlerine kadar başlamaış oldu (Kurat ). İlk başlarda Kazak Türkleri idarî yönden her ne kadar Ruslara tabi olsalar da onları Cengiz soyundan gelen ve Rus yönetiminin atadığı kendi sultanlar ı idare ediyordu yıllarına gelindiğinde Ruslar çeşitli idare merkezleri kurarak Kazak Topraklarını askeri yönetime bağladılar. Böylece yüzyıl sonlarına doğru Orta Asya daki Rus yayılması, Türkistan Hanlıklarının alınmasıyla tamamlanmış oldu. Hive Hanlığı ile Buhara Emirliği Rusya ya tabi birer vassal devlet halini aldı; Hokand Hanlığı ise ortadan kaldırılarak yerine Fergana eyaleti kuruldu. yüzyılda Rusya nın Türkistan daki ilerlemesi karşısında Türkistan Hanlıkları nüfus açısından üstün olmalarına rağmen, askerî tenkit ve teçhizat yönünden geri kaldıklarından Ruslara karşı duramadılar. Rus yönetimi Avrupa nın beşte biri büyüklüğünde olan geniş ve çok zengin bir sahayı işgal ederken, Rus kayıpları ölü ve yaralıyı geçmedi. (Kurat ). Bunun sebebini de A. N. Kurat, Rusya Tarihi Başlangıçtan ye Kadar adlı eserinde şöyle açıklamaktadır: Türkistan daki Rus başarılarının yegâne sebebi: Ruslara karşı mukavemet edebilecek kuvvetli bir Türk devletinin bulunmayışıdır. Türkistan ın Türk ahalisi Kazak, Kırgız, Özbek, Karakalpak, Türkmen kavimleri (veya uruğları) birbirleriyle mücadele ederek zaafa düşmüşlerdi; Türkistan Türklerinin mühim bir kısmı (Kazaklar ve Kırgızlar) göçebe olmakla, modern Rus teşkilâtına karşı duracak durumda değildi. Türkistan ın yerleşik Türk ahalisi ise, dinî taassub, ortaçağlar teşkilâtı ve zalim hanları ve emirleri idaresinde uzun zaman kalmakla adeta yaşama kudretini kaybetmiş gibiydiler. Timur devrinde dünyanın en cesur ve en mükemmel ordularını kurmağa muktedir olan Türkistan, XIX. yüzyılda en gevşek ve korkak bir ahali kitlesinin barındığı bir ülke derecesine inmiş bulunuyordu. (Kurat ). Çarlık Rusya nın Türkistan ın tamamını eline geçirmesi bu bölgenin geri kalmışlığını çarpıcı bir şekilde ortaya çıkarmıştı. Böylece Ruslar yüzyılın sonlarında Afganistan sınırlarına dayanarak İngilizlere komşu oldular. 2

12 Ruslar bölgede kendileri açısından kurnazca izledikleri siyasetle yeni istila ettikleri bölgelerde halka yönetimlerini kolayca kabul ettirdiler. Bununla ilgili bazı bilgiler Dala Vılayatınıñ Gazeti sayfalarında bile görülmektedir. Gazete idarecileri Rus siyasetinin aleyhindeki yazıları gazetelerinde yayımlamaktan genel olarak kaçındıkları hâlde bazen bunun istisnaları görülmektedir. Örneğin, Uralets gazetesinden iktibas edilerek Dala Vılayatınıñ Gazeti nde Ögüziñ térisi Воловья Шкура [Öküzün Derisi] başlığıyla yayımlanan yazıda ( No: 14, 15) bir Kazak efsanesi anlatılıyor. Bu efsaneye göre Rusların Oral (Ural sk) civarındaki Kazak topraklarını sinsice ele geçirip Kazakları oralardan nasıl çıkardıklarına dair bilgi verilmiştir. Rusların tatbik ettikleri bu hilekâr siyaseti Zeki Velidi Togan Türkili (Türkistan) Tarihi kitabında, şöyle açıklanmıştır: yılı Sır Derya seferi sırasında Rus ordusunda bulunan bir Başkurt zabitinin ağzından ve General Mokşeyev in Türkistan Seyahatnamesi nde kaydedilen cümleleri hatırlatmak uygun olur. Bu zabit, Rusların, Başkurdistan da olduğu gibi, Kazakistan ve Hive de de tatbik edecekleri siyaset hakkında: Ne için Çar Hiveyi işgal edip hanı yakalamıyor? İsterse bunu yapabilir. Nedir bu han? Bu hiçtir. Çar onu yakalayıp Napolyon Bonapart ın oturduğu adaya göndermek iktidarına maliktir. Hive meselesini şöyle çabucak halletse olmaz mıydı? Hayır, olmaz; çünkü Rus hilekâr ve mekkârdır. O, bizim Başkurt ve Kazak gibi değildir. O, her işini gizli ve yavaş yapar. Kazaklar da bozkırda kendi başlarına geziniyorlardı. Hiç kimseyi hükümdar tanımıyorlardı. Rus ona kırmızı kaftan verdi. Kazak da buna çok memnun oldu. Kaftan verdikten sonra, Rus, onu kendi isteğine göre sevk etmeğe başladı. Rus onu, şimdi yalnız arabanın yanından yedek getiriyor. Fakat biraz sonra arabanın kendisine koşacaktır. Sonra da kamçılamağa başlayacaktır. Biz Başkurtlara da böyle yaptı. Şimdi tamam esir olduk. Hive yi de öyle yapmak istiyor demiştir. (Togan : ) yılında Rus yönetimi Orenburg idare bölgesinde yeni tahkim hattı kurmaya başladı yılında da Küçük Cüz ün merkezinde Orenburg istihkâmı (şimdiki Turgay şehri) ve Ural sk istihkâmı (şimdiki İrgiz şehri) ve sonrasında da Karabutan kalesini kurdu yılında da Rus idaresine kesin olarak giren Büyük Cüz ün güvencesi için Yedi Su daki Ala Tav dağının eteklerinde Kopal şehri, Sırderya nehrinin 3

13 ağzında da Raim tahkim merkezini kurdu. Daha sonra Raim tahkim merkezi oldukça kullanışsız olan Kazalı nehrinin bir koluna taşınarak şimdiki Kazalinsk olarak bilinen merkez kurulmuş oldu (Latkin ). Ruslar bozkırın dışındaki başka birçok bölgede kale inşa ederek bölgedeki varlıklarını sağlamlaştırmaya devam ettiler. Bundan sonra Kazak topraklarında şehirleşme hız kazandı yılında Bozkır Vilayeti nin kurulmasıyla Kazakların yaşadıkları topraklar Rus idarî sistemine göre taksim edilerek bozkırda yeni istihkâm mevki, kale ve şehirler kuruldu. Bunların etrafında yerleşen Kazaklar, onlar için yeni hayat tarzı olan Rus yaşayış ve idarî sistemiyle tanışmış oldular yılında Taşkent şehrinin Rusların eline geçmesinden sonra yılında Туркестанский Военный Округ (Turkistanskiy Voyennıy Okrug) [Türkistan Askeri Bölgesi] kuruldu (Tölenova ). Türkistan Askeri Bölgesi kurulduktan sonra yılında Rus idaresi tarafından Türkistanskiye Vedomosti [Türkistan Haberleri] adlı gazete yayımlanmıştır. Bu gazete yılına kadar çıkmıştır. Ayrıca aynı yıldan itibaren resmî Rus gazetesi olan Türkistanskiye Vedomosti gazetesine ek olarak yerel dillerde (Kazakça ve Sartça) ( ) Türkistan Vilayetiniñ Gazeti yayımlanmıştır. Bu gazetenin çıkış sebebi, Rus idaresindeki bölge halkına kendi kanun, emir ve genelgelerini; Rusya ve bölgedeki olayları vb. haberleri yerel halka duyurmaktır (Atabayev ). Bu gazetenin Kazakça kısmının redaktörlüğünü Ş. İbragimov yapmıştır. Türkistan Vilayetiniñ Gazeti siyasî, edebî, resmî bir gazetedir. Gazetede, Şokan Valihanov un bazı makaleleri de yayımlanmıştır (Subhanberdina 6). Kazakistan kaynaklarına göre Kazak matbuatının ilk gazetesi, yılları arasında Türkistanskiye Vedomosti gazetesinin eki olarak çıkartılan Türkistan Vilayetiniñ Gazeti dir. Bu ilavenin Kazak Gazetesi olarak değerlendirilmesinin sebebi Türkistan Vilayetiniñ Gazeti nin ilk yıllarında Sartça ve Kırgızca [Kazak Türkçesi] dillerinde verilen eklerdir. Kazakça ekler, bazı Kazak araştırmacılar tarafından ilk Kazak gazetesi olarak değerlendirilmektedir. Hâlbuki bu gazete resmî ve Rus yönetimi tarafından çıkartılan Rusça bir gazetedir ve burada Kazak Türkçesi dışında Özbek Türkçesiyle de yazılar yayımlanmıştır yılında askeri bakan P. S. Vannovskiy in girişimiyle Западно-Сибирское Генерал-Губернаторство (Zapadno-Sibirskoye General-Gubernatorstvo) [Batı Sibirya 4

14 Askerî Valiliği] ilga edilerek Akmola ve Semipalatinsk [Yedi Tam] oblastlerinin [illerinin] ve o zamana kadar Туркестанское Генерал-Губернаторство (Türkistanskoye General-Gubernatorstvo) [Türkistan Askeri Valiliği] ya tabi Semireç ye [Yedi Su] oblastlerinin birleştirilmesiyle Stepnoye General-Gubernatorstvo [Step Bölgesi veya Dala Vilayeti] kurulmuş oldu. Bu idarî yapıya Степной Край (Stepnoy Kray) [Bozkır Bölgesi] da deniliyordu. Dala Vilayeti nin merkezi Omsk şehri idi. Ancak yılında Yedi Su eyaleti tekrar Türkistan Vilayeti ne bağlandı. (İsabay ). Bozkır Vilayeti kurulduktan altı sene sonra yılında askerî valinin emriyle Dala Vılayatınıň Gazeti çıkarılmıştır. Böylece Rus yönetimi tarafından Kazak Türkleri için müstakil bir gazete yayın hayatına başlamıştır. Her ne kadar o dönemde Kazakların çıkardığı gazete olmasa da ve Dala Vılayatınıň Gazeti nin resmî Rus gazetesi olsa da Kazak Türkleri üzerinde etkisi ve modernleşmelerinde katkısı yadsınamaz. Çünkü gazetede yayımlanan yazıların çoğu bir ilk niteliğindeydi ve bu yazıların bir kısmı ilmî araştırmalardı. Bu yazıların bir başka özelliği de Kazak Türklerine örnek niteliğini taşımış ve Kazak Türkleri arasında da böyle çalışmaların yapılmasına sebep olmuştur. 5

15 I. B Ö L Ü M D a l a V ı l a y a t ı n ı ñ G a z e t i A ) D a l a Vı l a y a t ı n ı ñ G a z e t i H a k k ı n d a G e n e l B i l g i l e r : Gazete hakkında bilgi vermeden önce gazetenin ismi konusunda bilgi vermek داال واليتى ننك ( isminin istiyoruz. Yapılan araştırmalarda gazetenin Arap harfli Kazakça okunuşunda birtakım farklılıklar göze çarpmaktadır. Örneğin bir çalışmada (كازيتى gazetenin Kazakça ismi Дала уалаятының газеті 3 (Dala ualayatınıñ gazeti), diğer bir çalışmada da Dala Walayatïnïng Gazetí 4 şeklinde gösterilmiştir. Her iki adlandırmada daha çok ses değerleri günümüz Kazak Türkçesine yaklaştırılarak verilmeye çalışılmıştır. Hâlbuki o dönemde Kazak Türkçesi üzerinde yapılan bir çalışmada ua/uè seslerinin Arap harfli karşılığı şöyle gösterilmiştir: ۋ (Melioranskiy 10). Araştırmamızda da bu harfe birkaç yer dışında rastlamadık ve rastladığımız yerde de Latin harfli karşılığını ua/uè olarak gösterdik. Bir de gazete kolleksiyonunu incelerken gazetenin tercüman yardımcılarından olan Din Muhammed Sultan Ğazin, Ḳazaḳ tilinçe cazuv turadan О транскрипціи киргизскаго языка adlı yazısında ( No: 31, 32) genel olarak Kazak dilinin Arap harfleriyle yazılışından bahsetmiştir. Ayrıca yazar, yazısının ikinci dipnotunda gazete idaresinden gazetenin Kazakça başlığı olan Дала вилаятынынъ газеты (Dala vilayatınıñ gazetı) nın Rusça kısmının başlığı olan Киргизская Степная Газета (Kirgizskaya Stepnaya Gazeta) [Bozkırın Kazak Gazetesi] ya uygun olarak Кырдынъ казакъ قزاق كازيتي газеты قردنك (Ḳırdıñ Ḳazaḳ Gazetı) olarak değiştirilmesini teklif etmiştir ( No: 32) ama onun bu teklifi gazetenin son sayısına kadar dikkate alınmamıştır. 3 U. Subhanberdina. Dala Ualayatınıñ Gazeti: Mazmundalğan Bibliografiyalık Körsetkiş, , Ğılım, , Almatı. 4 Uyama Tomohiko. A Strategıc Allıance Between Kazakh Intellectuals And Russıan Admınıstrators: Imagined Communities in Dala Walayatïnïng Gazetí ( ). 6

16 Bu dipnotta dikkatimizi çeken bir başka husus ise gazetenin Kazakça başlığının imlasıdır. Yukarıda görüldüğü gibi Sultan Ğazin gazete başlığını Дала вилаятынынъ газеты (Dala vilayatınıñ gazetı) şeklinde yazmıştır. Kendi dilini çok iyi bilen bu Kazak aydınının gazetenin adını bu şekilde yazmasını da bilimsel araştırmalarda nazarı dikkate almanın uygun olacağı kanaatindeyiz. Bu araştırmamızda ise tez önerisinde kullandığımız şekle sadık kalarak Dala Vılayatınıñ Gazeti imlasını tercih ediyoruz. 5 Dala Vılayatınıñ Gazeti, yılında kurulan Dala Vilayeti nin merkezî şehri olan Omsk ta yılından itibaren yayımlanan Акмолинскиѣ Областныѣ Вѣдомости 6 [Akmola İli Haberleri] isimli resmî Rus gazetesine askerî valinin emriyle haftada bir yayımlanan ekidir. Dala Vılayatınıñ Gazeti, 1 Yanvar [Ocak] Aprel [Nisan] yılları arasında çıkmıştır ( No: 1). Gazetenin, yılları arasında Rusça ismi Особое Прибавленіе къ Акмолинскимъ Областнымъ Вѣдомостямъ [Akmola İli Haberleri nin Özel Eki ] şeklindedir. Kazakçası ise Dala Vılayatınıñ Gazeti dir. Gazete resmî ve gayr-ı resmî olmak üzere iki ana bölümden oluşuyordu yılının ilk sayısında gazetenin çıkış sebebi anlatılmaktadır: Gazete Dala Vilayetinin emriyle Kazak bozkırı ve Kirgiz 7 topluluğu idaresini ilgilendiren Rus yerel ve üst idarenin emir ve faaliyetleriyle tuzem [yerel] Kazak halkını bilgilendirmek amacıyla yayınlandı. Ayrıca Kazaklar arasında ülkenin tabiatı ile vatandaşlarının tarım (hayvancılık, ekincilik, değiş tokuş, ticaret vs.) ve manevi (âdet, efsane, masal, menkıbe, okur-yazarlığın geliştirilmesi vs.) yaşam tarzı ile ilgili faydalı haberleri 5 Doktora tezi teklif edilirken bu münakaşa ve bilgilerden habersiz olduğumuz için tezimizin adı Dala Vılayatınıñ Gazeti şeklinde yazılmış ve ilgili tez yönetmenliğine göre zaman geçtiğinden tezin adı artık değiştirilememiştir yılları arasında Akmola Eyalet İdaresi matbaasında Omsk şehrinde çıkan resmî Rus gazetesidir. 7 Ruslar, Kazakları Kirgiz olarak yanlış adlandırıyorlardı. Biz Kirgiz yerine Kazak demeyi uygun görüyoruz. Bundan sonraki yazılarda da böyle yazmayı tercih edeceğiz. 7

17 yaygınlaştırmayı amaçlamaktadır. Özel ek haftada bir kez cuma günleri çıkmaktadır. Mecburi aboneler için abonelik fiyatı yıllık iki ruble, mecburi olmayanlar için ise üç rubledir. Abonelik işlemleri Omsk şehrinde Akmola Oblast İdaresi nin matbaasında yapılmaktadır. 8 ( No: 1). Bu yazı gazetenin yılının ilk sayısına kadar her sayının ilk sayfasında çıkmaya devam etmiştir. Gazetenin çıkış sebebini açıklayan bu yazı, yılının her sayısında valinin emriyle çıkıyordu diye yazarken yılına kadarki yıllardaki sayılarda ise emriyle yerine izniyle çıkıyordu, diye yazmaya devam etmiştir yılları arasında gazete yukarıdaki örnekte de görüldüğü gibi iki sütün şeklinde Kazakça kısmı Arap harfleriyle ve Rusça olarak yan yana çıkmıştır yılından itibaren kapanacağı yılına kadar gazetenin Rusça ismi Киргизская Степная Газета [Bozkırın Kazak Gazetesi] olarak değişmiş ve alt başlığında da yılları arasında Особое прибавленіе къ Акмолинскимъ, Семипалатинскимъ и Семиреченскимъ Областным Вѣдомостямъ (Osoboye pribavleniye k Akmolinskim, Semipalatinskim i Semireçenskim Vedomostyam) 8 Bu ifadeler Rusça ve Kazakça kısımlarda bulunmaktadır. Bu her iki metni göz önünde bulundurarak Türkiye Türkçesine çevirdik. 8

18 [Akmola, Semipalat ve Semireçensk İlleri Haberlerinin Özel Eki ] ve yılları arasında ise alt başlık Особое прибавленіе къ Акмолинскимъ и Семипалатинскимъ Областным Вѣдомостямъ [Akmola, Semipalat ve İlleri Haberlerinin Özel Eki ] şeklindedir. Gazete sayfalarının sol tarafı Kazakça, sağ tarafı ise Rusça yayımlanmıştır. Gazetenin Kazakça başlığı yayına çıktığı ilk günden kapanacağı güne kadar Dala Vılayatınıñ Gazeti ( واليتی ننك كازيتی (داال idi ve gazete genel olarak sekiz sayfa yayımlanmıştır. Ayrıca gazete ilk yıllardaki gibi iki sütun şeklinde yayımlanmamıştır. Gazete, yılından itibaren kapanacağı yılına kadar sekiz sayfa olarak ve ilk dört sayfası Rusça, kalan dört sayfa ise Kazakça çıkmıştır. Gazete sayfasının bir bölümü ile başlık klişelerine birer örnek: Rusça kısım: Kazakça kısım: yılına birer örnek: 9

19 Gazetenin redaktörlüğünü sırasıyla İ. Kozlov, K. Mihaylov, G. Abaza, A. Popov, D. Lavrov gibi şahıslar yapmışlardır. Gazetenin Kazak kısmının tercüme ve yayın işini ise Dala Vilayeti Askeri Valisi nin baş tercümanı Sultan Eşmuhamed Ablayhanov ve zaman zaman onun yardımcıları olan Dinmuhamed Sultan Ğazin, Rahimcan Düysembayev ve Bakiye Çalımbekov yürütmüşlerdir. Gazetedeki yazılar arasında ve diğer kaynaklarda gazete tirajıyla ilgili herhangi bir bilgiye rastlanmamaktadır yılının ilk sayısındaki gayr-i resmî kısımdaki idareden başlıklı yazıda, Dala Vılayatınıñ Gazeti Dala Vilayeti Askeri Valisi nin emriyle Yanvar [Ocak] tarihinden itibaren Akmola, Semipalat ve Semireçensk İlleri Haberleri nin özel eki olarak valinin kançılaryasında yeni yazı kuruluyla çıkacağından bahsediliyor. Gazete programı yine eskisi gibi resmî ve gayri resmî bölümlerden oluşup resmî bölümde Kazak bozkırını, Kazak halkını, genel ve Kazak toplum idaresini ilgilendiren Rus merkezî ve yerel idareyle yöneticilerinin emirleri yayımlanacak. Gayr-i resmî bölümde ise 1) Rusya İmparatorluğu ve ona bağlı halklarla ilgili önemli olaylar, çeşitli bölgelerde toplum için yararlı, işletme ve hayattaki gelişmeler, Kazak bozkır mallarının 10

20 satılacağı ticarî-sınaî merkezler ile panayırlar hakkında haberlere; 2) Yerel coğrafya (bozkır, dağ, göl, yollar ve sairinin tasviri), tarih (eski halklar, Kazak ve Rusların bozkıra yerleşmeleri, şehirlerin kuruluşu, ticaretin gelişimi, vs.), etnografya veya nüfusbilimi (tuzem [yerel] halkın boy ve diline göre yapısı, göçebelerin içtimaî-soysal ve aile yaşantısı, gelenek-görenekleri, masalları, efsaneleri vs.) ile ilgili yazı ve materyallere; 3) Özenli bir şekilde de tarım ve hayvancılık ile ilgili yazı ve haberlerin hazırlanıp, tarım okullarının değeri ve ayrıca Kazaklar arasında okur-yazarlığın gelişmesine, yerel zanaat ve mesleklere, Kazak bozkırında bulunan panayırlarındaki ticarî durum ve fiyatlar hakkındaki haberlere; 4) Halk törenlerinin tasvirine, Kazaklar arasında meşhur kişilerin ölüm haberlerine, halk hâkimleri olan biy lerin verdiği mükemmel kararları ile volost [nahiye] kurultaylarına, tabiat olaylarıyla ilgili haberlere yer verileceğinden bahsediliyor. Ayrıca bu yazının devamında abonelere 25 Mart tarihinde Çar tarafından onaylanmış Dala Vilayetinin Nizamnamesi nin açıklama ve Kazakça tercümesinin bedava dağıtılacağından bahsediliyor. Gazete idaresi, eğitimli Kazakların kendi hısımlarının hayat tarzları ve ihtiyaçlarıyla ilgili yazı ve notlarını gazeteye göndermelerini ve aynı şekilde görevli ve bozkırla sürekli bağlantısı olan Rusların da Kazak halkının iyiliği, bozkır sakinleri arasında Rus kanunlarının daha iyi anlaşılması için gözlemlerini paylaşmalarını istemektedir ( No: 1). Görüldüğü gibi Dala Vılayatınıñ Gazeti nde ilk çıktığı yılı ile aradan geçen altı sene içinde bozkırda görevli ve özellikle Kazaklar arasında az da olsa gazeteye ilgi artmaya başlamıştır. Bu gazete Kazakların modernleşmesinde büyük rol üstlenmiştir. Zamanla gazete bölümlerinde yazı çeşidi eskisine nazaran arttığı gibi Kazaklar arasında yazı gönderenlerin sayısı da fazlalaşmıştır. 1-Gazetenin bölümleri: Gazetenin bölümlerine gelince gazete iki ana bölüm olan resmî ve gayr-ı resmî bölümlerden oluşmaktadır. Resmî bölümün Rusça ismi Otdel Offitsial nıy (Отдѣлъ Оффиціальный), Kazakçası Afisiyalnıy (Yağni buyruḳdar cazılatın bölegi) [Resmi, yani buyrukların yazıldığı bölüm] ( يغني بويروقدار جازالتن بوالكى,(آفيسيالني daha sonraki 11

21 sayılarda bu bölümün adı Buyruḳdar cazılatın bölegi [Buyrukların yazıldığı bölüm] olarak değiştirilmiştir; gayr-ı resmî bölümün Rusça adı Otdel (بويروقدار جازالت بوالگی ( Neoffitsial nıy (Отдѣлъ Неоффиціальный), Kazakçası ise Buyruḳdan Basḳa Sözler بوٮروقدان باسقة سوزالر ( bölüm] Cazılatın Bölegi [Buyruktan başka sözlerin yazıldığı şeklindedir. (جازالتن بوالگى Resmî bölümünde genellikle Çar ın, merkez ve yerel idarenin, askerî genel vali ile il askeri valilerin resmî genelge, buyruk, ferman, emirname gibi resmî kararlar yayımlanmıştır. Bunlar içerisinde Kazak yerel idare memurları ve Kazak halk hâkimi olan biy, Kazak idareci ve mollaların atama emirnameleri de yayımlanmıştır. 9 Resmî olmayan bölümde ise birkaç tane alt bölüm tespit ettik. Bu alt bölümlerin bir kısmı gazetenin ilk yıllarından son sayısına kadar devam etmiştir. Kimi alt bölüm de dönem dönem yayımlanmıştır. 12

22 Gazét çığarup turğan mahkemesınen ( چغاروب تورغان محکماسينان (کازيت veya Gazét mahkemesinen ( محکمھسينان Отъ (کازيت редакціи [Gazete idaresinin haberleri] مناقب يغنی آطاقدی کسيالردنك ( köşkeni Menaḳıp yağni ataḳdı kisilerdiñ dünyadan haberler] Некрологъ (دنيادان [Vefat eden şahıslarla ilgili کوشکانی Ḳır dalanıñ içinde ne bolıp catḳanı ( داالننك اچنده نه بولب جاتقانی Что (قر Дѣлается Въ Степи [Bozkırda olan olaylarla ilgili haberler] Ḳır daladan kélgen habarlar ( داالدان کيلکان حبارالر Вѣсти (قر изъ степи [Bozkırdan gelen haberler] mektup] haberler] Poştabay yaşik ( ياشيک Почтовый (بوشتابای Ящикъ [Posta kutusu] Ḳırdan kélgen hat ( کيلکان حت Письмо (قردان Изъ Степи [Bozkırdan gelen Hat Корреспонденція (حط) [Mektuplar, yazışmalar] Suralğan cevap hem ḳaytarılğan cevap Вопросы и отвѣты [Soru cevaplı 2-Dala Vılayatınıñ Gazeti nin yılları arasında çıkan sayıları: sayılar 4 sayfa; sayılar 6 sayfa; sayılar 8 sayfa; sayı Ramazan Bayramından dolayı 4 sayfa; sayılar 8 sayfa; sayı Kurban Bayramından dolayı 4 s.; sayı 8 sayfa çıkmıştır Bu yıla ait sayılar elimizde yoktur. Ancak 52 sayı çıktığı bilinmektedir (Subhanberdina ) sayılar 8 sayfa; sayı Paskalya dan dolayı 4 sayfa; sayı 4 sayfa; sayılar 8 sayfa; sayı Ramazan Bayramından dolayı 4 sayfa; sayılar 8 sayfa; sayı 12 s.; sayı 8 s.; sayı 8 s.; sayı Kurban Bayramından dolayı 4 sayfa; sayılar 8 s.; sayı 4 s.; sayılar 8 s.; sayı Hz. İsa nın doğum gününden dolayı 4 sayfa çıkmıştır sayılar 8 sayfa; sayı Paskalyadan dolayı 4 sayfa; sayı Ramazan Bayramından dolayı 4 sayfa; sayılar 8 s.; sayı Kurban Bayramından dolayı 4 sayfa; sayılar 8 s.; sayılar 4 s.; sayı 8 s.; sayı 4 s.; sayı 8 s.; sayılar 4 s.; sayılar 4 sayfa çıkmıştır. 13

23 sayılar 4 s.; sayı 8 s.; sayılar 4 sayfa çıkmıştır sayılar 4 sayfa çıkmıştır. Bu yılda 7. ve 8. sayılar birlikte çıkmıştır. sayı 16 Aprel [Nisan] günü, sayı 17 Sentyabr [Eylül] günü çıkmıştır. Aradaki dört ay gazete yayımlanmamıştır sayılar 8 sayfa çıkmıştır sayılar 8 sayfa çıkmıştır sayılar 8 sayfa çıkmıştır sayılar 8 sayfa çıkmıştır sayılar 8 sayfa çıkmıştır sayılar 8 sayfa çıkmıştır sayılar 8 sayfa çıkmıştır sayılar 8 sayfa çıkmıştır sayılar 8 sayfa çıkmıştır. Toplamda olmak üzere sayı çıkmıştır. B ) D a l a Vı l a y a t ı n ı ñ G a z e t i n i n Y a z ı K a d r o s u n d a Y e r A l a n K i ş i l e r, Y a z ı v e y a H a b e r l e r i İ k t i b a s E d i l e n G a z e t e v e D e r g i l e r : Dala Vılayatınıñ Gazeti, Kazak bozkırında yayın hayatına başlamasıyla birlikte hem Rus hem de Kazak Türkleri çeşitli konulardaki yazılarını yayımlama imkânına kavuşmuş oldular. Böylece Kazaklar arasında gazetecilik ve yazarlık kurumları oluşmuştur. Gazete sayılarını incelerken bazı yazıların altında imzalara rastlanmaktadır. Kimi yazılarda imza yerine müstear isimler, kimilerde ise kısaltma ve rumuzlar kullanılmıştır. Yazı ve haberlerin Rusça ve Kazakça kısımlarından imzaları karşılaştırarak bazen Rusça kısımda imzası olmayan yazı ve haberlerde yazarın imzası Kazakça kısımdan veya tersinden tespit edilmiştir. Dala Vılayatınıñ Gazeti Kazak Türklerinin aydınlanmasında önemlive yadsınamaz bir rol oynamıştır. Bu gazetede Kazak aydın ve yazarların yazıları yanında Rus aydın ve yazarların yazıları görülmektedir. Örneğin: L. N. Tolstoy, D. N. Mamin- Sibiryak, G. İ. Uspenskiy vb. yazarların yazıları ve İ. A. Krılov un fabl ve masallarının 14

24 ilk Kazak Türkçesi tercümeleri bu gazetede yayımlanmıştır. Ayrıca Rus araştırmacılarından G. Potanin, A. Alektorov, A. İvanovskiy, N. Pantusov vd. Rus araştırmacı ve yazarların makale ve yazıları da Dala Vılayatınıñ Gazeti nde yayımlanmıştır. Gazetede, Kazak Türklerinin âlim, tarihçi, folklorcu, yazar Meşhur Yusuf Köpeyev ve halkın öncüsü Alihan Bökeyhanov un makale ve haberlerinin yanında Çokan Velihan gibi büyük Kazak ve diğer Türk aydınları hakkında çeşitli yazılar bulunmaktadır. Gazetede S. Abselyakov, Otunçı Alcanov, Sultan Ğabbasov, A. Akınov, A. Aldebekov, C. Aymanov, K. Bolatov, Hasan Bekhocin, Din Muhammed Sultan Ğazin, R. Dolabayev, Rahimcan Düysenbayev, İ. Caksılıkov, Canibek İmankulov, İşmuhamedev, Ye. Kabekeyev, K. Kazakbayev, A. Kuljabayev, Asılhoca Kurmanbayev, Nögerbek Köçenov, A. Klıçbayev, R. Marsekov, Temir Ğali Nurekenov, A. Nögerbekov, M. Sızdıkov, D. Tasbolatov, A. Turlubayev, M. Tölemisov, Sağduvakas Çormanov, Bakiye Çalımbekov, İbrahim Kutbayev, Zülkarneyn Nuralihanov, Korabay Capanov, Düysembay Turanov, Bodavbek Rayimbekov, Alatav Balası [Barlıbek Sırtanov], Alihan Bökeyhanov gibi Kazak Türkleri arasında önemli yeri olan yazar ve aydınlar, adlarını ilk defa bu gazetede duyurmuşlardır. Gazete kadrosuna gelince, yıllara göre Kazak yazar sayısı artmıştır. Gazetede her yılın başında ve sonunda yayımlanan abonelik ilanda, yazar kadrosu hakkında kısa bilgiler verilmiştir. Örneğin , , yıllarının ilk ve son, yılının ise sadece ilk sayılarında yayımlanan Dala Vılayatınıñ Gazeti nin abonelik ilanlarında, gazetenin çıkış amacı ve programının yanında yazar kadrosunda yer alan Kazak yazarların isimleri de verilmiştir. Bu yıllar dışındaki gazetenin abonelik ilanlarında Kazak yazar kadrosula ilgili bilgilere rastlanmamaktadır. Sadece gazetenin çıkış sebebi, amacı ve programı verilmektedir. Gazetenin abonelik ilanlarında yer alan Kazak yazarlar 10 ( No: 2) ye göre: Otunçı Alcanof (O. Al djanov), Sultan Abbasof (sultan Appasov), Akınof (A. Akınov), 10 Parantez içindeki isimler gazetedeki Rusça yazıdaki imlaya göredir. 15

25 Aldebekof (A. Al debekov), Aymanof (D. Aymanov), Alatav Balası (Alatau-balası), Bolatof (K. Bulatov), Hasan Bekhocaoğlı (Bek-Hodjin), Babay Berkut (Babay-Berkut), Din Muhammed Sultan Ğazin (sultan D.-M. Gazin), Rahimcan Düysenbayoğlı (R. Düysenbayev, gazetenin tercümanı), Caksılıkof (N. Djaksılıkov), Canibek İmankuloğlı (D. İmankulov), Kazakbayef (K. Kazakbayev), Asılhoca Kurmanbayoğlı (A. Kurmanbayev), Nögerbek Köçenoğlı (Kuşenev), Abdurrahim Kılıçbayoğlı (A. Klıçbayev), Saduvakas Kılıçbayoğlı (S. Klıçbayev), Temir Ali Nurekenoğlı (T. Norekenev), Nögerbekof (A. Nogerbekov), Sızdıkof (M. Sızdıkov), Tasbolatof (D. Taspulatov), Tölemisof (M. Tulemısov), Saduvakas Çormanof (sultan S. Çormanov), Bakiye Şalımbekof (B. Çalımbekov) ve diğerleri. ( No: 2, 51) ye göre: S. Abselyakov, Otunçı Alcanof (O. Al djanov), Sultan Ğabbasof (sultan Appasov), Akınof (A. Akınov), Aldebekof (A. Al debekov), Aymanof (D. Aymanov), Alatav Balası (Alatau-balası), Bolatof (K. Bulatov), Hasan Bekhocaoğlı (Bek-Hodjin), Babay Berkut (Babay-Berkut), Din Muhammed Sultan Ğazin (sultan D.-M. Gazin), R. Dolabayev, Rahimcan Düysenbayoğlı (R. Düysenbayev), Caksılıkof (İ. Djaksılıkov), Canibek İmankuloğlı (D. İmankulov), Ye. Kabekeyev, Kazakbayef (K. Kazakbayev), A. Kuljabayev, Asılhoca Kurmanbayoğlı (A. Kurmanbayev), Nögerbek Köçenoğlı (Kuşenev), A. Klıçbayev, Temir Ğali Nurekenoğlı (T. Norekenev), Nögerbekof (A. Nogerbekov), Sızdıkof (M. Sızdıkov), Tasbolatof (D. Taspulatov), Tölemisof (M. Tulemısov), Sağduvakas Çormanof (S. Çormanov), Bakiye Çalımbekof (B. Çalımbekov) ve diğerleri. ( No: 2, 51; No: 1, 52; No: 2) ye göre: S. Abselyakov, Otunçı Alcanof (O. Al djanov), Sultan Ğabbasof (sultan Appasov), Akınof (A. Akınov), Aldebekof (A. Al debekov), Aymanof (D. Aymanov), Alatav Balası (Alatau-balası), Bolatof (K. Bulatov), Hasan Bekhocaoğlı (Bek-Hodjin), Babay Berkut (Babay-Berkut), Din Muhammed Sultan Ğazin (sultan D.-M. Gazin), R. Dolabayev, Rahimcan Düysenbayoğlı (R. Düysenbayev), Caksılokof (İ. Djaksılıkov), Canibek İmankuloğlı (D. İmankulov), İşmuhamedev, Ye. Kabekeyev, Kazakbayef (K. Kazakbayev), A. Kuljabayev, Asılhoca Kurmanbayoğlı (A. Kurmanbayev), Nögerbek Köçenoğlı (Kuşenev), A. Klıçbayev, R. Marsekov, Temir Ğali Nurekenoğlu (T. Norekenev), Nögerbekof (A. Nogerbekov), Sızdıkof (M. Sızdıkov), Tasbolatof (D. Taspulatov), A. 16

26 Turlubayev, Tölemisof (M. Tulemısov), Sağduvakas Çormanof (S. Çormanov), Bakiye Çalımbekof (B. Çalımbekov), İ[b]rahim Kutbayoğlı ve diğerleri. Yukarıdaki üç farklı listeye baktığımızda karşımıza seneden seneye Kazak yazar sayısının bir kaç kişi olsa bile arttığı görülmektedir. Rusça kısımda (parantez içerisinde) olan kimi yazar adlarına Kazakça kısımda nedense yer verilmemiştir. Bir de imzasız haber ve yazıların o dönemdeki çeşitli gazetelerden ya aynen ya da kısmen iktibas edilerek yayımlandığı görülmektedir. Bu haber veya yazıların altında görülen çeşitli gazetelerin imzaları araştırmamızın kronolojik fihristte imza kısmına dâhil edilmiştir. Yazarlar imzalarına göre, imzasız ve bazı gazetelerden aynen veya kısaltılarak yayımlanan ve alındığı kaynak açıkça belirtilen yazı ve haberler de iktibas edildiği gazete veya derginin adına göre fihriste alınmıştır. Her yazar veya iktibas edilen her süreli yayın hakkında araştırmamızın ileriki sayfalarında kısa bilgiler verilmiştir. Buna rağmen hakkında bilgi edinemediğimiz yazarlar da olmuştur. Aşağıda, birinci kısımda yazı ve haberlerde imzası olan yazarlar, ikinci kısımda da imza olarak gazete ve dergilerin adları alfabetik sıraya göre sıralanmıştır. İmzaların yanında da araştırmamızın üçüncü bölümü olan kronolojik fihristte imzanın geçtiği madde yer almaktadır. Böylece hem imzalar tespit edilmiştir hem de bunların indeksi yapılmıştır. Yanlarında da tespit edebildiklerimiz hakkında kısa bilgiler verilmiştir. 1-Yazarlar hakkında kısa bilgiler: Bu bölümde gazetedeki yazı ve haberlerin altında veya içinde imzası olan yazarlar aşağıda görüldüğü gibi alfabetik sırayla sıralanmış ve bunlar hakkında tarafımızdan bilgiler verilmiştir. İsimlerin yanında olan rakamlar da tezimizin üçüncü kısmı olan kronolojik fihristte imzanın hangi madde başlarında geçtiğini göstermektedir. Kime ait olduğu tespit edilen müstear isimler; sadece ismi veya soyadı olan olan yazarları tam ismin maddesiyle birleştirilmiştir. A.: , , , , , , , A. A. İvanovskiy: Алексей Арсеньевич Ивановский (Aleksey Arsen yeviç İvanovskiy , Altay bölgesinin Myuta Biysk kasabası , 17

27 Harkov) Rus antropolog. 11 Dala Vılayatınıñ Gazeti nin yılının sayısında Han İtbay adlı Kazak masalını kaydettiği yazılıyor. A. İ. Dobrosmıslov: , , Александр Иванович Добросмыслов: ( ) Kazak tarihi ve etnografyasını araştıran Rus araştırmacı. Kaynak: İ. Yerofeyeva, Aleksandr İvanoviç Dobrosmıslov, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 3. c., Almatı, , s A. Fedorov: , , , , , Александр Митрофанович Фёдоров: ( Saratov Sofya, Bulgaristan). Rus şair, tiyatro yazarı, hikâye, nesir yazarıdır. 12 Nov.[oye] Sl.[ovo] gazetesinde yılının sayısında yayımlanan ve Başkurtların hayatını anlatan Sıbızğışı Курайщикъ adlı hikâye Dala Vılayatınıñ Gazeti nin yılının 20, 21, 22, 23, sayılarında A. Fedorov imzasıyla tefrika edilmiştir. A. Dorofeyev: , A. F. Ye. Kuyan: A. İ. Krahalev: A. G. Demin: , А. Г. Демин: Omsk ta haftada üç defa çıkan sosyoedebî Степной Край [Stepnoy Kray: Bozkır Bölgesi] gazetesinin redaktörü ( No: 46). A. Krılov: , , , А. А. Крылов: Сибирская торговая газета [Sibirskaya torgovaya Gazeta: Sibirya Ticaret Gazetesi] adlı gazetenin redaktörü ( No: 25). A. K-v: 2, A. K.: , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , A. L.: A. Mel şin: , , , , , , , Пётр Филиппович Якубович: ( Novgorod guberniyasının Valday uyezdinin İsayevo köyü Sankt-Petersburg). A. Mel şin P. F. Yakuboviç in müstear 11 ( ) ( ). 18

28 ismidir. Rus şair, roman yazarı, tercüman ve Mihayil Ol miskiy e göre Rus Halkçılığın Mohikanı dır. 13 A. Nurcanov: , Nurcanov: , , A. Plahov: , , , A. P-v: A. Rihter: A. S.: , , , , A. S-nov: A. Selivanov: , А. Селиванов: Управляющий Государственными Имуществами [Devlet Mallarının İdarecisi] ( No: 43). A. A. Silant yeva: A. Stepnoy: , , A. Turlubayev: , Student Turlıbayev (Orta-Cüz): A. Turlıbayev: Dala Vılayatınıñ Gazeti ne Petersburg dan Cemiyet-i Hayriyelerle ilgili bilgi veren ( No: 21) ve gazetede yayımlanan Kazak atasözlerin Rusça tercümelerinde hataları düzelten Kazak aydını. Gazeteye Petersburg şehrinden yazmıştır ve orada eğitim görmektedir ( No: 52). Aydarhan Turlıbayev: (, Akmola ilinin Kökşetav ilçesinin Mezgil kazası , Omsk) Kazak aydını ve avukatıdır. Omsk gimnaziyası () mezunu ve Petersbug Universitesi Hukuk fakültesinden mezun olduktan sonra yılları arasında Omsk şehrinde avukatlık yapmıştır. Alaş Orda üyesidir. Kaynak: M. Èbdeş, Aydarhan Turlıbayev, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 8. c., Almatı, , s A. Ye. Alektorov: , , , , , Александр Ефимович Алекторов: ( Penza guberniyası ), Rus tarihçi, etnograf, şarkiyatçı, misyoner. Alektorov Penza da dini eğitim aldıktan sonra Orenburg ve Orsk şehirlerindeki okullarda öğretmenlik yapmıştır. Bökey Hanlığı ndaki okullarda ve Torğay ilindeki halk okullarında müfettişlik, Semipalatinsk ilindeki okulda müdürlük, 13 ( ). 19

29 görevlerinde bulunmuştur. Orenburg ve Astırhan vilayetlerinin Arşiv Komisyonunun Bilim Adamları kurulunun üyesi, Kazak ve Başkurt çocukları için okulların açılmasında öncülük etmiştir. 14 A. Aymanov: Bayan Avıl dan gazeteye mektup göndermiştir ( No: 12). Abdullah Çunayef: 29, 31, 93, Abduselam Abdurahimov: Abduselam Abdurahimov: Orenburg müftüsü ( No: 17). Adas: , Ahmet Aldabekov: Akbettav ilinin Kazağı: Alatav Balası: , , Alatav Balası: Barlıbek Sırtanov un takma adı. 15 Aleksandr Andreyev: Al. Altayev: Al.[eksey] İvanovskiy: Алексей Осипович Ивановский: ( ) Petersburg Üniversitesi Şark Dilleri Faküştesi mezunu () Rus şarkiyatçı ve sinolog. Kaynak: Большая Энциклопедия Кирилла и Мефодия (БЭКМ) [Kirill ve Mefodiy adlı Büyük Ansiklopedi], Москва, Alıp Sataroğlı: 4. Alihan Bökeyhanov: , , , Èlihan Nurmuhammedulı Bökeyhanov: ( , Semey ilinin Karkaralı ilçesi , Moskova) Kazak aydını, yazar ve Alaş Orda Hükûmeti nin üyesi. Kaynak: M. Koygeldiyev, Èlihan Nurmuhammedulı Bökeyhanov, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 2. c., Almatı, , s Aman Kulcabayoğlı: ( ) ( ). 20

30 Andrey Voytsehoviç: 14, , Gazetede Kara Cigit masalı ( No: 13), Çin sınırındaki Taş Rabat adlı eski yerleşim yeri hakkında iki efsane ( No: 2) ve Farslar da Kurban Bayramı kutlamalarıyla ( No: 14) ilgili yazıları yayımlanmıştır. Asan Kayğı: , Asılhoca Ḳurmanbayev: 53, 62, 71, 85, , , , , , Akmola ilinin mahkemesinde ve Cetisu il idaresinde tercüman olarak çalışmıştır ( No: 6). Ayrıca gazetede Kazak dili, ziraat, kitap tanıtımı gibi konularda yazıları vardır. Ayman Akınoğlı: Aytbakin: , , , , , Èmire Durmanulu Aytbakin: ( Semey Öskemen) Tomsk Tıp Fakültesi mezunu ve ilk diplomalı Kazak hekimidir. Dala Vılayatınıñ Gazeti sayfalarında veba hastalığı ile ilgili yazı dizisi vardır. Kaynak: M. Èbdeş, J. Bekmetova, Èmire Durmanulu Aytbakin, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 1. c., Almatı, , s A. Smorguner: , А. А. Сморгунер: yılları arasında 16 Taşkent te çıkan sosyo-ekonomik, edebî, siyasî Русский Туркестан [Rus Türkistan] gazetesinin yayımcısı ( No: 31, 32, 33, 34; No: 1). A. Svorovskiy: А. Своровский: Bölge mühendisi ( No: 28). A. V.[Vasil yev]: , , , , , , , , , , , , , , Александр Васильевич Васильев: ( Şutnerev köyü, Çeboksar uyezdi, Kazan guberniyası Kazan) Kazak şifahî edebiyatı derleyicisi, misyoner. Turgayskaya Gazeta sının redaktörlüğünü yapmış. Dala Vılayatınıñ Gazeti sayfalarında Kazaklar arasında çok yaygın ve türünde en iyisi olan ve Kazakça kısmı Tatarca nın etkisinden arındırılarak Tatarca baskıdan tercüme ederek Boz Cigit adlı Kazak (povesti) uzun hikâyesini tefrika etmiştir ( No: 26). Kaynak: È. Èbdirèsilov, Aleksandr Vasil yeviç Vasil yev, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 2. c., Almatı, , s ( ). 21

31 B. G.: B. Navrızbayoğlı: Б. Наурызбаев: Torğay (Turgay) İstatistik Komitesi nin üyesi. 17 Bakiye Çalımbekov: Baki Şalımbekov: ( Karkaralı? Vernıy) Almatı şehrinde ilk Kazak sağlık memuru. Gazetede çiçek hastalığı aşısının faydasıyla ilgili yazısı vardır ( No: 2). Kaynak: M. Èbdeşev, Baki Şalımbekov, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 9. c., Almatı, , s Babay-Berkut: , , , , , , , , , , , , Babay Berkut: Otınçı Èlcanov un müstear ismidir (Subhanberdina ). Bk. Otınçı Èlcanov maddesi. Baron K. Frideriks: , Baronessa M. P. Frederiks: Baron M. A. Taube: , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , Барон Михаил Александрович Таубе: (15 Mayıs , Pavlovsk Kasım , Paris), asra dayanan ünlü Alman soyundan geliyor, Rus hukukçusu, uluslararası tarihçi ve devlet adamı, Katolik yılında Petersburg daki 6. Petersburg gimnaziyasını altın madalyayla ve yılında da Petersburg Üniversitesinin hukuk fakültesini birincilikle bitirmiştir. Devletin üst kademelerinde görev almıştır yılları arasında Bozkır Vilayeti nin askerî valisi olmuştur. 18 Baymurat Dosumbekoğlı: Bilal Baysımakoğlı: , D. Blagodatskiy: Bekmetov: , Rus teğmeni ( No: 26). Belyayev: ( ) ( ). 22

32 Beybit Davılbayoğlı, 79, Beybit Dauılbayev: (?-?) Etnograf. İmperatorluk Coğrafya Cemiyetinin Orenburg şubesinin üyesi. Kazak akını-halk şairi ( No: 10). Kaynak: Beybit Dauılbayev, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 3. c., Almatı, , s Bodavbek Kayumbekoğlı: Bodavbek Rayimbekoğlı: , , , , , , , , , Bogdanoviç: , , , , , Евгений Васильевич Богданович: ( , Yalta) Rus general, yazar. 19 Buhara Emiri: C. Tasbolatoğlı: Cağfer/Cafer Aymanov: , , , Canıbek Çuvaḳbayoğlı: Canıbek İmankulov: Cumanov: , Çernyayev: , Черняев: Tecrübeli hayvan yetiştiricisi ( No: 43). D. Lavrov: , Д. Лавров: yılının sayısından yılının sayısına kadar Dala Vılayatınıñ Gazeti nin redaktörlüğü görevini yürütmüştür. D. İmankulov: D. N. Cetpisbayev: D. N. Mamin-Sibiryak: , , , , Дми трий Нарки сович Ма мин-сибиря к: (Gerçek soyadı Mamin dir; , Visimo-Şaytan fabrikası , Petersburg) Rus romancı, etnograf, oyun ve masal yazarı. Kaynak: Большая Энциклопедия Кирилла и Мефодия (БЭКМ) [Kirill ve Mefodiy adlı Büyük Ansiklopedi], Москва, D. S. S. A. İ. Dmitriyev-Mamonov: , , ( ). 23

33 D. İ. Evarnitskiy: , Дмитрий Иванович Эварницкий (Яворницкий): ( , Harkov guberniyası , Dnepropetrovsk) Ukraynalı tarihçi, arkeolog, etnograf, filolog, folklorcu, yazar ve sözlük yazarı, Ukrayna bilimler Akademisi nin akademisyeni (). Moskova, Petersburg ve Yekaterinoslavsk Üniversitelerinde ders vermiştir. Kaynak: Большая Энциклопедия Кирилла и Мефодия (БЭКМ) [Kirill ve Mefodiy adlı Büyük Ansiklopedi], Москва, Dala Balası: , , , , Din Muhammed: Sultan Ğazin: , , , Dinmuhamed Sultanğazin: ( , Semey, Bakȗ), İlk Kazak ziyalılardan sayılır yılında babasının yardımıyla Tomsk Üniversitesinin tıp fakültesine girmiştir yılında Petersburg Üniversitesi nin Şarkiyat fakültesinin Arapça, Farsça, Türk ve Tatar dilleri bölümüne geçiş yapmıştır ve bu bölümü bitirdikten sonra yılında hukuk fakültesine girerek yılında bu bölümü de bitirmiştir yılları arasında Dala Vılayatınıñ Gazeti nde tercümanlık yapmıştır yılında Potanin ile birlikte Akmola ilinin Kökçetav ilçesindeki Kazak halkının efsanelerini derleyip Rusçaya çevirmiştir yılından itibaren ömrünün sonuna kadar Bakȗ şehrinde Müslümanlara eğitim veren dini merkezde şark dilleri eğitimi vermiştir. Kaynak: S. Özbekulı, Dinmuhamed Sultanğazin, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 8. c., Almatı, , s Dökey Baycumıroğlı, Dökey Baycumırov, Dökey Baycumır balası: , , , Gazetenin muhabiri ( No: 41). Düysembay Turanoğlı: , , , , Dala Vılyatınıñ Gazeti nin yazarı. E. Divayev: , , Ebubekir Ahmetjanulu Divayev: ( , Orenburg , Taşkent) Aslen Başkurt Türkü, Folklorcu, etnograf. Orenburg Neplyuyev askerî okul mezunu. Birçok bilimsel araştırma yazısı vardır. Kaynak: Ebubekir Ahmetjanulu Divayev, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 3. c., Almatı, , s

34 Éginçi Biyçareoğlı: Elena Sannikova: Елена Санникова: Omsk yetmihanesinin vasisi ( No: 51). Ahmed Nogirbekoğlı Koçenov (A. H. Koçenov): Ahmed Nogirbekoğlı Koçenov: Soylu asilzade ( No: 1). Emre Nögerbekoğlı: , , , Pavlodar-Kereku ziraat okulu ( ) mezunu ( No: 49). Er Sayak: Esenbay Davletoğlı: Ev. Gratsianov: F. Ş.: , , İ.: , İ. İ. Evfimovskiy-Mirovitskiy: , , , , И. И. Евфимовский- Мировицкий: Orenburg da yılları arasında 20 çıkan haftalık sosyo-edebî Оренбургский листок [Orenburg Varağı] adlı gazetenin yayımcısı ve redaktörü ( No: 45). İ. İ. Kraft: , , , , , , И. И. Крафт: ( ) Rus araştırmacısı. Kazaklarla ilgili bir takım çalışmaları vardır. Kaynak: J. Şalğınbay, İvan İvanoviç Kraft, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 5. c., Almatı, , s. İ. İ. Popov: , , , Иван Иванович Попов: (, Petersburg, Moskova) 21 Восточное Обозрѣніе [Doğulu Bakış] gazetesinin yayımcısı ve redaktörü ( No: 46). İ. K. S-v: , İ. Makovetskiy: İshak Caksılıkoğlı: İshak bin Çulenbay: 22, 30, ( ) ( ). 25

35 İsmail Gaspıralı: , , , , , , İsmail Bey Gaspıralı: ( , Gaspra köyü , Bahçesaray) Gazeteci, yazar, eğitimci, reformist, düşünür Kırım Tatarı. Türk Dünyası arasında büyük etkisi olan Tercüman gazetesini uzun yıllar çıkaran Türk aydınıdır (Akpınar ). İv.[an] Popov: Иван Попов: Doçent ( No: 13). İv.[an] Kozlov: , , , , Иван Козлов: Rus araştırmacısı. Gazetede Kazak aile, mahkeme ve topraklarıyla ilgili yazıları çıkmıştır ( No: 51). İv.[an] Selitskiy: , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , Иван Селицкий: Dala Vılayatınıñ Gazeti sayfalarında Torğay (Turgay) oblastinin Kostanay (Kustanay) uyezdindeki Kazak ilköğretiminin durumu, bölgedeki okul, öğretmen ve öğrencilerin sayısı gibi konularda uzun yazı dizisi vardır. G. Abaza: , , , , , , , , , Г. Абаза: Gazetenin redaktörlerinden ( No: 37). G. A. Berg: G. A. Turkin: General-Mayor İvanov: , , General-Leytenant İvanov: , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , Григорий Иванович Иванов: ( ) Rus tümgeneral tarihleri arasında Dala Vilayetine bağlı Cetisu İli nin Askerî Vali görevini yürütmüştür. 22 General-Mayor Karpov: , , , , , , , , , , , Александр Фёдорович Карпов: ( ) Rus tuğgeneral tarihleri arasında Dala Vilayetine bağlı Semey İli nin Askerî Vali görevini yürütmüştür. 23 General-Leytenant Saharov: ( ) ( ). 26

36 General Leytenant Sannikov: , , , , , , , , , Николай Иванович Санников: (, Kiyef? Omsk) Rus tümgeneral, tarihleri arasında Dala Vilayetine bağlı Akmola İli nin Askerî Vali görevini yürütmüştür. 24 General Leytenant Suhotin: , , , , , , Николай Николаевич Сухотин: Rus tuğgeneral yılları arasında Dala Vilayeti nin Askerî Vali görevini yürütmüştür. 25 G. F. Kovalevskiy: , , , Г. Ф. Ковалевский: Akmola İl Mahkemesi nin temsilcisi ( No: 16). G. İ. Uspenskiy: , , Глеб Иванович Успенский: ( ) Rus yazarı. 26 G. İ. Uspenskiy in eserlerinden hikâyeler Kim Baḳıtlı Кто Счастливѣе [Kim Daha Mutlu] başlığıyla Kazakçaya tercüme edilerek yayımlanmıştır ( No: 21, 22, 23). G. P. Nedler: Г. П. Нейдлер: Körler yararına ve Çariçe Mariya Aleksandrovna nın vasiliğinde aylık yayımlanan Слѣпецъ [Kör] adlı derginin redaktörü ( No: 48). G. S. Batırev: G. V. Preysman: , , , , , Г. В. Прейсман: Сибирскій Вѣстникъ [Sibirya Haberleri] adlı günlük, siyasî, edebî ve toplumsal yaşam gazetesinin yayımcısı ve redaktörü ( No: 43). Ğabdullah Ğabdurahman: Ğarip Navkaslar: Garip hastalar. Hasan Bekhocin: , Hasan Bekhocaoğlu: Dala Vılayatınıñ Gazeti nin yazarı ( No: 2). Hağiye Hacı Kübteroğlı: Hayırhah: H. N.: K.: , , ( ) ( ) ( ). 27

37 K.: , K. A. Belovskiy: К. А. Беловский: Halk Sağlığını Koruma Cemiyeti nin üyesi ( No: 30). K. A. Kaznaçeyev: К. А. Казначеев: Haftalık resimli Ремесленная Газета [El Sanatları Gazetesi] adlı gazetenin yayımcısı ve redaktörü ( No: 2) K. C.: K. F. Holostov: Константин Федорович Холостов: ( ?) Rus askeri mühendis, Mühendis General, Sibirya mühendislik bölümü başkanı (). 27 K. P.: K. P. Mihaylov: , , , , К. П. Михайлов: Siyasî, sosyal ve edebî Сибирь [Sibirya] adlı gazetenin yayımcısı ve redaktörü ( No: 24) K. T.: , , , Kabulov: Ḳalmaḳı Bolatov: Kapal Kazağı: Karacigit Süyünbayoğlı: Kara-Kirgiz: Kırgız Türkü. Kara Kırğız Ğaküncok: Kazak Davbay: Kebekov: , Kèri cılḳışı: , , , İhtiyar seyis. Kır Balası: , , , Alihan Bökeyhanov un takma adı. Bak. Alihan Bökeyhanov maddesi. Kırkı (Kopçik): Kazak Koldarbay: Ḳorabay Capanoğlı: , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , Dala Vılayatınıñ Gazeti nin yazarlarından ( ). 28

38 Komarov: Комаров: Omsk hastanesinde açılan göz bölümünde görevli ( No: 40). Kökçetavılık: Kökçetavlı Köçpeli Kazakbayoğlı: , Köşpeli Kazak. (K-v): Köşenoğlı: L.: , , L. K.: L. N. Tolstoy: , Лев Николаевич Толстой: ( , Tula Gubeniyası, Yasnaya Pol yana , Astapovo) Graf, meşhur Rus yazarı, Petersburg Akaemisi nin fahri akademisyeni (). Kaynak: O. Ye. Mayorova. Большая Энциклопедия Кирилла и Мефодия (БЭКМ) [Kirill ve Mefodiy adlı Büyük Ansiklopedi], Москва, L. V.: L. D., Lihanov Dmitriy: , , , Lihanov Dmitriy. L. Lugovskiy: Л. Луговский: Тобольскія Губернскія Вѣдомости [Tobol sk Vilayeti Haberleri] adlı gazetenin redaktörü ( No: 48). M.: M. A. H.: M. L.: M. İşmuhametov: , , , , , , , , , , , , , , , М. Ишмухаметов: Kazak atasözlerini kitaplardan alıntı yapmadan ve sadece Kazaklar arasında derleyen ve Kazakça telaffuzuyla Arap harflerle yazan ve Rusçaya genelde mana olarak tercüme eden bir Kazak Türkü ( No: 32). M. İ. Kostyurin: М. И. Костюрин: Сибирский Листокъ [Sibirya Varağı] adlı gazetenin yayımcı ve redaktörü ( No: 51). Maksimov: Советник Максимов: Cetisuv (Semireç ye) oblastinin müşaviri ( No: 9). Meyram Canaydaroğlı: , , , , , , , Meyram Janaydarov: (, Akmola ilinin Atbasar ilçesinin Terisakkan kazası ) Kazak 29

39 yazar ve etnograf. Bin Bir Gece Masallarını Kazakçaya manzum olarak kazandırmıştır ( No: 41). Kaynak: S. Omarbekulı, Meyram Janaydarov, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 3. c., Almatı, , s Mihayil: , , Михаил: Devlet Meclisinin Başkanı ( No: 9). Misafir Colavçioğlı: Molla Ali Askar Abülkasımoğlı: Molla Ali Askar Abülkasımoğlı-Мулла Али-Аскаръ Абулкасинов: Molla ( No: 11). Molla Hüseyin Kakenoğlı: Hüseyin Kanoğlu: Kazak molla-din görevlisi. ( No: 36). Mihayil Tatarjinskiy: , , , , , , , , , , , , Михаил Татаржинский M. T.: , , , , M. Ye. Vinogradov: , , , М. Е Виноградов: Жизнь и Школа [Hayat ve Okul] adlı gazetenin yayımcısı ve redaktörü ( No: 17). Muhamedcan S.: N.: N: İmza metinde Latin harfli N ile yazılmıştır ( No: 12). N. A. P.-k: , , , , , , , N. K.: N. M.[aksimov]: , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , Н. Максимов: Gazetede daha çok Kazak halk (biy) mahkemeleriyle ilgili yazıları yayımlanmıştır. Nayman: , , , , Nayman soyundan gelen biri. Neydlinger: , Нейдлингер: Singer dikiş makinelerinin satış temsilcisi ( No: 16). N. Ol : , , , , Н. Оль. 30

40 N. P.[antusov]: , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , Н. Н. Пантусов: Şarkiyatçı Orta Asya illerinin tarihleriyle ilgili çalışmaları vardır. 28 N. Ya. Konşin: Никола й Я ковлевич Ко ншин: ( ) Gazeteci etnograf, Rusya I. ve II. Devlet Duması da Semipalatinsk milletvekili. 29 N. Zb-v: Omsklu olmayan: Otunçı Èlcanov: , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , Otınşı Èljanov: (, Semey ilinin, Zaysan ilçesinin Narın kazası, Semey ilinin Makanşı kenti) Omsk Rus-Kazak mektebi mezunu (), Omsk Öğretmen Seminaryası mezunu () Alaş Orda Hareketi nin temsilcilerinden. Kaynak: B. Bayğaliyev, Otınşı Èljanov, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 1. c., Almatı, , s Ombu (Omsk) Kazağı: Omsk Tıp Cemiyeti: Orta Cüz: , , , , , , , , , , , , , Orta Cüz: A. Turlıbayev in müstear ismi ( No: 2). Bak. A. Turlıbayev. F. Çernigin: 89 Ömer Seferoğlı: Pestrov (veya Pistrov): , P. Altuhov: P. Koşkarov: П. Кошкаров: Lepsi (Lepsinsk) şehrinin pristavı [polis amiri] ( No: 8). P. Golyahovskiy: , П. Голяховский: Okul yaşındaki çocuklar için çıkan resimli Всходы [Ekinler] adlı derginin redaktörü ( No: 2) 28 ( ) ( ). 31

41 P. Makuşin: , , , , П. Макушин: Sibirya da günlük çıkan Томскій Листокъ [Tomsk Varağı] adlı gazetenin yayımcısı ve redaktörü ( No: 42). ( ) Sibirya nın halk eğitiminin öncüsü. İlk Tomsk halk kütüphanesi ve Sibirya da ilk kitap mağazasının kurucusu. 30 P. İ. Pevin: П. И. Певин: Bayram günleri hariç günlük çıkan sosyal ve edebî Уралъ [Ural] gazetesinin redaktörü ( No: 3). P. İ.: P. N. Yelagina: , П. Н. Елагина: Resimli tarım dergisi Деревня [Köy] nın redaktörü ( No: 45). P. Podşivalov: П. Подшивалов: Сибирскій Торговый Банкъ [Sibirya Ticaret Bankası] ın Omsk şubesinin yöneticisi ( No: 13). Petr Çerdansov: Pop Podofkin: Поп Подофкин: Papaz ( No: 9). R.: R. D.: , , , Rahimcan Düysenbayoğlı: , , , , , , , , , , , Rahimcan Düysenbayoğlu: Gazetenin yazr ve tercüman yardımcılarından. R. Marsekov: , , , , , Rayimjan Mèrsekulı Mèrsekov: (, Semey ilinin Öskemen ilçesinin Ayırtau kazası-?) Alaş Hareketi nin öncülerindendir. Omsk gimnaziyası () ve Petersburg Üniversitesi Hukuk Fakültesi () mezunu. Dala Vılayatınıñ Gazeti nin yazarı. Kaynak: S. Smağulova, N. Şayahmetov, Rayimjan Mèrsekulı Mèrsekov, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 6. c., Almatı, , s S. F. Godlevskiy: , , , S. A.: , , , , , , , , , , , S. M.: S. Bolosının Kazağı: S. kazasının Kazak türkü ( ). 32

42 S. M. Çormanoğlı: Saduvakas Çormanov: Sahip Abselamoğlı: Sehin Abselamoğlı (Sehin Abselyakov): Sın Stepey: Alihan Bökeyhanov un takma adı. Bak. Alihan Bökeyhanov maddesi. Stepan K. Artemenko: 25, , , , , , , , , , , , , , , , Sultan Abulğéys Abbasof: , , , Sultan Abulğéys Abbasof: Gazete yazarlarından ( No: 2). S. S-kov: S. Puvdobekov: S. Yenikeyev: Сахиб-Гарей Еникеев: ( , Kargalı ) Orenburg askerî okul mezunu ve Rus ordusunda generallik yapmış biri. 31 T.: Tairbérgen: Taksır: , Temir Ali Nuregenov, (T. Norekenev): , Temir Ali Nuregenov: Bozkır Vilayeti nden Petersburg a Kazakların temsilcisi olarak gönderilen Kazak Türkü ( No: 6). Titkeviç: , Turğoca Kebekoğlı: Ulu Cüz: Urılardı cek körüvçi: Hırsızlardan nefret eden biri. Ye. A. Panova: Е. А. Панова: Дальный Востокъ [Uzak Doğu] adlı gazetenin yayımcısı ve redaktörü ( No: 51). Yel. Af. Tihonravova: Ел. Аф. Тихонравова: Bayan Avıl da ikamet eden ve gazetede kayıp ilanı veren Rus bayan (, No: 10) ( ). 33

43 Ya. Nesterov: , Я. Нестеров: Какъ можно добывать воду въ безводныхъ степяхъ. (устройство снѣжниковъ) [Kar sularını depolama yöntemleri] adlı yazı ve kitabın yazarı ( No: 45). Ya. Ya. Polferov: , , , Ye. Kabekeyev (Kabekeyoğlı): , , , , , Ye. F. Kudryavtsev: , , , , Е. Ф. Кудрявцев: Krasnoyarsk şehrinde haftada üç kez yayımlanan siyasî-içtimaî ve edebî Енисей [Yenisey] gazetesinin yayımcısı ve redaktörü ( No: 36). Yusuf Köpeyev: Meşhur Jusip Köpeyev: (, Pavlodar ilinin, Bayanaul ilçesi), Ozan, halk ağız edebiyatının araştırmacısı. Dala Vılayatınıñ Gazeti ne mektup, haber, makale göndermiştir yıllarından Semerkant, Taşkent, Türkistan, Buhara ve başka şehirlerde bulunmuş, Arap ve Fars dillerini öğrenmiş, Şark edebiyatını yakından tanımıştır. Yine o yılarda W. W. Radloff ile tanışmış ve halk ağız edebiyatı örneklerini toplamakla uğraşmış ve yayımlamıştır. Kaynak: S. Dèuitulı, Meşhur Jusip Köpeyev, Kazahstan Ulttık Entsiklopediya, 6. c., Almatı, , s Yu. Şmidt: Ю. А. Шмидт: Rus albay ( No: 12). V. A. Vladimirskiy: В. А. Владимирский: İmperatorluk Coğrafya Topluluğu nun Batı-Sibirya Şübesi nin üyesi ( No: 13). V. B.: V. B-ov: V. D.: , , , , V. Dosekin: , , V. İvanov: , , , , , , , , , , V. İ. Obruçev, , V. K., V. Ladıgin: , , , , , , , , В. Ладыгин: Dala Vılayatınıñ Gazeti nin eski sekreteri ve Dala Vilayeti kançılarya memuru ( No: 49). 34

44 V. N.: В. Н. Алексеев: Günlük, ticarî-sanayi Дѣловой Корреспондентъ [İş Muhabiri] adlı gazetenin yayımcısı ( No: 1). V. Hlyüdzinskiy: , , , Виктор Карлович Хлюдзинский: (?) Zootekni. 32 V. Sadoven: , , В. Садовен: Vyatskiy Gubernskiy Zemstvo [Vyatsk guberniyasının Toprak İdaresi] nın günlük Вятская газета [Vyatsk Gazetesi] adlı gazetenin redaktörü ve Vyatskiy Gubernskiy Zemstvo Upravası [Vyatsk Vilayetinin Toprak İdaresi] nın başkanı ( No: 45). V-ov: V-v: V. Veliçko: , Vitse-gubernator Nitskeviç: , , , , , , , , , , , , , , Ницкевич: Semey Askeri Valisinin yardımcısı ve statskiy sovetnik ( No: 26). Vitse-Gubernator Ostaşkin: , , Осташкин: Semey Askeri Valisi nin yardımcısı ( No: 18,). Vitse Gubernator Yergol skiy: Ергольский: Akmola Askeri Valisinin yardımcısı ( No: 20). Vladimir Karbışev: , V. Katarinskiy: , Василий Владимирович Катаринский: (, Kazan Gubernyası , Orenburg) Rus pedagog, eğitimci, İlminskiy in öğrencisi. İlk Başkurtça-Rusça ve Rusça-Başkurtça Sözlüklerinin yazarı. Başkurt ve Kazak alfabe kitaplarının yazarıdır. 33 V. Mihaylov: 3, 27, 46, 87, , V. M-ov: , , , , V. M.: , V. N.: , V. Şillegodskiy: В. Шиллегодский: Vyatskiy Gubernskiy Zemstvo [Vyatsk guberniyasının Toprak İdaresi] nın günlük Вятская Газета [Vyatsk 32 ( ) ( ) 35

45 Gazetesi] adlı gazetenin redaktörü ve Vyatskiy Gubernskiy Zemstvo Upravası başkanı ( No: 1). Z. B. Ruyev: , , , Zal munin: Зальмунин: Semey in Tanbay şehrinde (Semipalatinsk Zareçnaya Slobodka da) açılan on yataklı hastanenin hekimi ( No: 12). II. Nikola: , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , Николай II: ( , Tsarskoye Selo , Yekaterinburg) Son Rus Çar ı. (Çarlık yılları: ). K. P. Pobedonostsev, N. H. Bunge, M. İ. Dragomirov, N. N. Obruçev, A. R. Drentel n, N. K. Girs gibi bilim ve devlet adamlarından eğitim almıştır. Kaynak: A. N. Bohanov. Большая Энциклопедия Кирилла и Мефодия (БЭКМ) [Kirill ve Mefodiy adlı Büyük Ansiklopedi], Москва, Dala Vılayatınıñ Gazeti nin ilişki içinde olduğu süreli yayınlar: Dala Vılayatınıñ Gazeti sayfalarında yayımlanan bazı yazıların altında alıntı yapılmış gazetelerin ya tam adları ya da kısaltmaları verilmiştir. Bu bölümde Dala Vılayatınıñ Gazeti nde alıntı yapılan gazeteler hakkında kısa bilgiler verilecektir. Gazetedeki yazı ve haberlerin altında veya içinde imzası olan gazete ve dergiler aşağıda görüldüğü gibi alfabetik sırayla sıralanmıştır. Gazete ve dergi isimlerinin yanında olan rakamlar da tezimizin üçüncü kısmı olan kronolojik fihristte imzanın hangi madde başlarında geçtiğini göstermektedir. Tam künyeleri yazılmayan gazete ve dergiler tam isimli maddeyle birleştirilerek kronolojik fihristte geçtiği yerler ayrı ayrı olarak verilmiştir. Ayrıca bunlar hakkında bulabildiklerimiz kadarıyla kısa bilgi verilmiştir. A. V. Gazetesi: Akmolinskiye Oblastnıye Vedomosti Gazetesi: 26, , Акмолинские Областные Ведомости: arasında Omsk şehrinde ayda iki kez, yılından itibaren ise haftalık yayımlanan resmî Rus gazetesi ( ). 36

46 Arhiv Veterinarnıh Nauk Dergisi: Ash.[abad] Gazetesi: , Асхабад: Ashabad da yılları arasında kaptan Z. D. Djavrov tarafından yayımlanan günlük gazete. 35 Astr.[ahanskiy] L.[istok] Gazetesi: Астраханский Листок: yılları arasında Astahan da çıkan günlük gazete. 36 Astrah.[anskiy] Vest.[nik] Gazetesi: Астраханский вестник: yılları arasında Astırhan da çıkan ticarî-sanayi, siyasî-içtimaî gazete. Sahibi N. Ye. Alektorova ve yılından itibaren Kadet Partisi nin yayın organı idi. 37 Baykal Gazetesi, , Байкал: yılları arasında Zabaykal ilinin Kyahta kasabasında çıkan haftalık gazete. 38 Birj.[evıye] Ved.[omosti] Gazetesi: , Биржевые ведомости: ve yılları arasında Petersburg da çıkan siyasî, iktisadî ve edebî gazete. 39 Dalniy Vostok Gazetesi: Дальний Восток: yılları arasında Vladivostok şehrinde çıkan gazete. 40 Delo Dergisi: Дело: yılları arasında Moskova da çıkan aylık resimli bilimsel ve pratik popüler dergi. 41 Delovoy Korresp.[ondent] Gazetesi: , , , , Деловой Корреспондент: arasında Yekaterinburg da çıkan ticarî-sanayi gazete. 42 Derevnya Dergisi: , Деревня: yılları arasında Petersburg da çıkan resimli tarım dergisi. 43 Dr.[ugaya Ji.[izn ] Dergisi: , , Grajdanin Gazetesi: , , , , Гражданин: yılları arasında Petersburg da çıkan siyasî ve edebî dergi-gazete ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ). 37

47 Gorno-Zavod.[skoy] Listok Gazetesi: Горно-заводской Листок объявлений и Справочных Известий: yılları arasında Orenburg guberniyasının Troitsk uyezdindeki Miassk fabrikasında haftada iki defa çıkan gazete. 45 Har k.[ovskiye] Gub.[ernskiye] Vedom.[osti] Gazetesi: Харьковские губернские ведомости: yılları arasında Har kov da çıkan siyasî, sosyal ve edebî gazete. 46 İkdam Gazetesi: İkdam: yılları arasında İstanbul da çıkan gazetedir. Hüseyin Rahmi Bey in romanları tefrika edildikten sonra oldukça geniş bir okur kitlesi tarafından takip edilmiştir. Kaynak: Vedad Günyol. İslam Ansiklopedisi, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 7. Cilt s: ). Journal des Débats Dergisi: Journal des débats: yılları arasında Paris te çıkan etkili Fransız muhafazakâr gazetesi. 47 İr.[bitskiy] Yar.[maroçnıy] L.[istok] Gazetesi: Ирбитский Ярмарочный Листок: yılları arasında İrbit te çeşitli aralıklarla ve sadece İrbit te düzenlenen panayır sırasında çıkan günlük varak. 48 İstoriçeskiy Vestnik Dergisi: , Исторический Вестник: yılları arasında Petersburg da çıkan aylık tarihî ve edebî Rus dergisi. 49 Jizn na Vost.[ostoçnoy] Okr.[aine] Gazetesi: , Жизнь на восточной окраине: yılları arasında Çita da Rusça ve Moğolca ve sansürsüz çıkan ticarî-sanayi, edebî, siyasî-iktisadî gazete. 50 Jiz.[n ] i İs. Gazetesi: Jiz.[n ] i Şk.[ola]. Gazetesi: Жизнь и школа: Sosyo-pedagojik ve edebî gazete ( ) ( ) ( ) ( ) 49 ( ) 50 ( ) 51 ( ) 38

48 Kamsko-Voljskiy Kray Gazetesi: Камско-Волжский Край: yılları arasında günlük çıkan sosyal, edebî ve siyasî gazete. 52 Kaspiy Gazetesi: 81, , , , , , , , , , , , , , , , , , Каспий: yılları arasında Bakû da çıkan edebî, içtimaî ve siyasî Rus gazetesi. Gazetenin ilk redaktörü V. V. Kuzmin dir ve yılına kadar sırasıyla Ye. İ. Starsev, V. P. Luçkuskomotov yürütmüşlerdir yılında gazete Hacı Zeynelabidin Tağiyev tarafından satın alınıyor ve yıllar arasında A. M. Topçubaşı, yılı içerisinde kısa süreliğine Hüseyinzade Ali Bey ve yıllar arasında A. Veynberg redaktör görevini yürütmüşlerdir (Aşırlı ). Kavkaz Gazetesi: Кавказ: yılları arasında Tiflis te çıkan siyasî ve edebî gazete. 53 Kazbek Gazetesi: Казбек: yılları arasında Vladikavkaz da çıkan edebî siyasî ve içtimaî gazete. 54 Kuryer Gazetesi: , Курьер: yılları arasında Moskova da çıkan siyasî ve edebî gazete. 55 Kur yer T. i Pr. Gazetesi: Mir.[ovıye] Otg.[oloski] Gazetesi: Мировые отголоски: Siyasî, edebî ve içtimaî gazete. 56 Mosk.[ovskiye] Ved.[omosti] Gazetesi: , , Московские Ведомости: Moskova Üniversitesi tarafından kurulan ve yılları arasında Moskova da çıkan gazete. 57 Münch. Neu. Nachr.: N.[ijegorodskiy] L.[istok] Gazetesi: Нижегородский Листок: ? yılları arasında çıkan sosyo-edebî, siyasî ve borsa gazetesi ( ) 53 ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ). 39

49 Narodnoye Zdraviye Dergisi: , , Народное здравие: yılları arasında haftalık resimli hijyen ve sağlık dergisi. 59 Natur Gazetesi: Nedelya Dergisi: Неделя: yılları arasında Petersburg da çıkan sosyo-siyasî haftalık dergi. 60 Niva Dergisi: , , , , , Нива: yılları arasında Petersburg da çıkan haftalık popüler Rus dergisi. 61 Novoye Vremya Gazetesi: , , , , , , , , , , , , , , , , N.[ovoye] V.[remya] Gazetesi: Новое время: yılları arasında Petersbug da çıkan Rus gazetesi. 62 Novorossiyskiy Telegraf Gazetesi: Новороссийский телеграф: yılları arasında Odessa da çıkan siyasî, iktisadî ve edebî gazete. 63 Novosti Gazetesi: 49, , , , , , Новости: yılında Petersburg da çıkan günlük gazete. 64 Novosti Dnya Gazetesi: , Новости Дня: yılları arasında Moskova da çıkan günlük siyasî, içtimaî ve edebî gazete. 65 Novoye Obozreniye Gazetesi: Новое Обозрение: yılları arasında Tiflis te çıkan gazete. 66 Nov.[ıy] Kr.[ay] Gazetesi: Новый край: yılları arasında Port- Artur da, yılından itibaren Harbin de (Mançurya) çıkan gazete. 67 Okraina Gazetesi: 49, 81, , , , , , , , , Окраина: yılları arasında Semerkant ( ) ve Taşkent te ( ) çıkan siyasî, içtimaî ve edebî gazete. 68 Orenburgskiy Listok Gazetesi: , Оренбургский Листок: yılları arasında Orenburg da çıkan içtimaî ve edebî gazete ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ). 40

50 Osterreichische Monatsschrift fur den Orient Gazetesi: Österreichische Monatsschrift für den Orient: Perevodçik [Tercüman] Gazetesi: , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , Переводчик: Bk.: Tercüman gazetesi. Pr.[iroda] J.[izn ] Gazetesi: Pet.[erburgskiy] List.[ok] Gazetesi: Петербургский листок: yılları arasında Petersburg da çıkan şehir hayatı anlatan ve edebî gazete yılından itibaren ismi Petrogradskiy Listok olmuştur. 70 Peterb.[urgskiye] Ved.[omosti], S.-P.[etersburgskiye] V.[edomosti], S.- Peterb.[urgskiye] V.[edomosti], S.-Pet.[erburgskiye] Ved.[omosti] Gazetesi: , , , , , , , , , , , , , , , , С.-Петербургские ведомости, Санкт-Петербургские ведомости: yılları arasında Petersburg da çıkan resmî Rus gazetesi yılından itibaren ismi Петроградские Ведомости olarak değişmiştir. 71 P.[ravitesl stvennıy] V.[estnik], Pr.[avitel stvennıy] V.[estnik], Pr.[avitesl stvennıy] Vest.[nik], Pravitel stvennıy Vestnik Gazetesi: 84, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , Правительственный вестник: yılları arasında Petersburg da günlük çıkan resmî gazete. 72 Priaz.[ovskiy] Kray Gazetesi: Приазовский край: yılları arasında Rostov na Donu da çıkan siyasî, iktisadî ve edebî gazete. 73 Priroda i Lyudi Dergisi: , , , , , , , Природа и люди: yılları arasında Petersburg da çıkan resimli seyahat, macera, aile, bilim, araştırma ve edebiyat dergisi ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ). 41

51 Razvedçik Gazetesi: Разведчик: yılları arasında Petersburg da askerler için çıkan yardımcı-bibliyografik gazete. 75 Rod.[ina] Dergisi: Родина: yılları arasında Petersburg da çıkan dergi. 76 Ross.[iya] Gazetesi: , Россия: yılları arasında Petersburg da çıkan günlük gazete. 77 Ross.[iyskoye] Telegr.[afnoye] Agenstvo: , Российское Телеграфное Агентство: Rus Telegraf Ajansı yılları arasında ticarî ve siyasî telegraflar gönderiliyordu. R.[uskaya] J.[izn ], Russk. J.[izn ] Gazetesi: 74, Русская жизнь: yılları arasında Petersburg da sansürsüz ve günlük çıkan siyasî, içtimaî ve edebî gazete. 78 Rus.[skiy] Vest.[nik] Gazetesi: , Русский вестник: yılları arasında çıkan edebî ve siyasî dergi. 79 Rud. Gazetesi: Russkiy İnvalid, Rus.[skiy] İnv.[alid] Gazetesi: , , , , Русский инвалид: yılları arasında Petersburg da çıkan askerî, edebî ve siyasî gazete. 80 R.[usskiye] V.[edomosti], Russk.[iye] Ved.[omosti], Rus.[skiye] Ved.[omosti], Gazetesi: , , , , , , , , , , , , , , , , , Русские ведомости: yılları arasında Moskova da çıkan gazete. 81 Russkiy Turkestan, Rus.[skiy] T.[urkestan], R.[usskiy] T.[urkestan], Russ.[kiy] Turk.[istan] Gazetesi: , , , , , , , , , , 75 ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ). 42

52 , , , , , , Русский Туркестан: yılları arasında Taşkent te çıkan siyasî ve iktisadî gazete. 82 S. O. Gazetesi: , S. T. G. Gazetesi: Sarat.[ovskiye] Gub.[ernskiye] Ved.[omosti] Gazetesi: 56, 64, Саратовские губернские ведомости: yılları arasında Saratov da çıkan gazete. 83 Sel skoye Hozyaystvo Dergisi: , , , Сельское Хозяйство: yılları arasında Moskova da Moskova Ziraat Cemiyeti tarafından çıkarılan aylık ziraat dergisi yılları arasında Журнал заседаний Московского общества сельского хозяйства, yılları arasında da Русское сельское хозяйство olarak yayın hayatına devam etmiştir. 84 Sel skoye Hozyaystvo i Lesovodstvo Dergisi: Сельское хозяйство и лесоводство: Tarım ve Devlet Mülkiyet Bakanlığı nın dergisi. 85 Sel skiy Vestnik Gazetesi: , , , , , , , , Сельский вестник: yılları arasında Petersburg da Правительственный Вестник gazetesinin idarehanesinde çıkan Rus hükûmetinin yayın organı. 86 Semir.[eçenskiye] Obl.[astnıye] V.[edomosti] Gazetesi: , Семиреченские областные ведомости: yılları arasında Vernıy (Almatı) çıkan resmî Rus gazetesi. 87 Sever Dergisi: Север: yılları arasında Petersburg da çıkan haftalık edebiyat dergisi. 88 Sev.[ernıy] Kur.[yer] Gazetesi: , Северный курьер: yılları arasında Petersburg da günlük çıkan siyasî ve edebî gazete ( ) ( ) ( ) ( ) 86 ( ) 87 ( ) 88 ( ) 89 ( ) 43

53 Sın. Ot.[eçestva], Sın Oteçestva, Sın na Oteç.[estve] Gazetesi: , , Сын отечества: yılları arasında Petersburg da çıkan siyasî, edebî ve bilimsel gazete. 90 Sib.[ir ], Sibir Gazetesi: , Сибирь: K. P. Mihaylov yayımcılığı ve redaktörlüğünde ? yılları arasında Osmk ta çıkan ( No: 24, 26) veya yine aynı kişinin redaktörlüğü ve yayımcılığında ? yılları arasında Petersburg da çıkan siyasî-sosyal ve edebî gazete ( No: 44, 45, 46, 49). S.[ibirskaya] J.[izn ] Gazetesi: , , , , , , , , , Sib.[irskaya] Jizn Gazetesi: , , , , , , , , , Сибирская жизнь: yılları arasında Tomsk ta günlük çıkan siyasî, edebî ve iktisadî gazete. 91 Sib.[irskaya] Torg.[ovoya] Gaz.[eta] Gazetesi: , , , , , , , Сибирская торговая газета: yılları arasında Tyumen de çıkan günlük içtimaî ve ticarî gazete. 92 S.[ibirskiy] L.[istok] Gazetesi: , , , , , Sib.[irskiy] List.[ok] Gazetesi: 15, 55, , , , , , Сибирский листок: yılları arasında Tobol sk te çıkan gazete. 93 Sib.[irskiye] Ved.[omosti] Gazetesi: S.[ibirskiy] V.[estnik] Gazetesi: , , , , , , , , Sib.[irskiy] V.[estnik] Gazetesi: , , , , Sib[irskiy]. Vestn.[ik] Gazetesi: 12, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , Сибирский вестник политики, литературы и общественной жизни: yılları arasında Tomsk ta çıkan gazete. 94 Si. Zd. Gazetesi: ( ) 91 ( ) ( ) ( ) ( ). 44

54 Spravoç.[nıy] List.[ok] Gazetesi: Справочный листок: / yılları arasında çıkan günlük gazete. 95 Stepnoy Kray Gazetesi: 66, , , , , , , , , , , , , , , Степной Край: yılları arasında Omsk ta çıkan sosyo-siyasî ve edebî gazete. 96 Svet Gazetesi: , , , , , , , Свет: yılları arasında Petersburg da çıkan siyasî, iktisadî ve edebî günlük gazete. 97 T.[obol skiye] Ye.[parhial nıye] V.[edomosti] Gazetesi: , , , , , , , , , , Tob.[ol skiye] Yep.[arhial nıye] Ved.[omosti] Gazetesi: Тобольские Епархиальные Ведомости: yılları arasında Tobol sk te iki haftada bir çıkan gazete. 98 Tercüman Gazetesi: , , , , Tercüman: yılları arasında Bahçesaray da çıkan ve Türk topluluğu üzerinde önemli tesirleri olan Türk gazetesidir. Gazete İsmail Gaspıralı tarafından çıkartılmıştır. Gaspıralı nın yılında vefat etmesi üzerine Tercüman Hasan Sabri Ayvazov ve Gaspıralı nın oğlu Rıfat Gaspıralı tarafından yayın hayatına devam etmiştir. Gazetenin senesine kadar Rusça eki de vardı (Akpınar ). Tercüman-ı Hakikat Gazetesi: , Tercüman-ı Hakikat: II. Abdülhamit Han devrinde Ahmet Mithat Efendi ve Mehmet Cevdet Bey tarafından kurulan ve yılları arasında İstanbul da çıkan günlük gazetedir. Kaynak: Vedad Günyol. İslam Ansiklopedisi Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 7. Cilt s: ). Terskiya Ved.[omosti] Gazetesi: Терские ведомости: yılları arasında Vladikavkaz da çıkan gazete yılında aynı isimle tekrar yayın hayatına başladı ( ) ( ) ( ) ( ) ( ). 45

55 Tobol.[skiye] Gub.[ernskiye] Ved.[omosti] Gazetesi: , , Тобольские губернские ведомости: yılları arasında Tobol sk te çıkan gazete. Tom.[skiy] L.[istok] Gazetesi: Томский Листок: yılları arasında Tomsk ta çıkan gazete. Tur.[gayskaya] Gaz.[eta], , , , , , , T.[urgayskaya] G.[azeta], , , , , , , , , , , Turg.[ayskaya] Gaz.[eta], Gazetesi: , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , Turgayskaya Gazeta Gazetesi: , , , , Тургайская газета: yılları arasında Orenburg da çıkan Тургайские областные ведомости gazetesinin resmî olmayan kısmı olarak yılları arasında Тургайская газета olarak çıkan gazete. Turg.[ayskiye] [Oblastnıye] Ved.[edomosti] Gazetesi: Turg.[ayskiye] Obl.[astnıye] Ved.[edomosti] Gazetesi: 69, , , , , Тургайские областные ведомости: yılları arasında Orenburg da çıkan resmî Rus gazetesi. Turkistanskiya Vedomosti Gazetesi: 24, 33, 81, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , Tur.[kistanskiye] Ved.[omosti] Gazetesi, , , T.[urkistanskiye] V.[edomosti] Gazetesi: , , , , Туркестанские ведомости: yılları arasında Taşkent te çıkan resmî Rus gazetesi. Turk.[estanskaya] Tuz.[emnaya] Gaz.[eta] Gazetesi: Туркестанская туземная газета: ? yılları arasında Taşkent te Türkistan Vilayeti kançelaryasında İ. P. Ostroumov un redaktörlüğünde Sartça çıkan Türkistan Vilayetiniñ Gazeti nin Rusça tercümesidir. Turk.[estanskiy] Vestnik Gazetesi: , Туркестанский Вестник:? ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ). 46

56 Ural Gazetesi: Урал: yılları arasında Orenburg da çıkan siyasî ve edebî gazete. Uralets Gazetesi: , Уралец: yılları arasında Ural sk ta çıkan edebî ve içtimaî gazete. Ural skiy Listok Gazetesi: Уральский листок: yılları arasında Ural sk te çıkan edebî, içtimaî ve iktisadî gazete. Yenisey Gazetesi: , , , Енисей: yılları arasında Krasnoyarsk ta çıkan siyasî, içtimaî ve edebî gazete. Yujnıy Kray Gazetesi: , Южный край: yılları arasında Har kov da çıkan siyasî ve edebî günlük gazete. V. V., Gazetesi: Vestnik Obşçestvennoy Gigiyenı Gazetesi: Вестник общественной гигиены, судебной и практической медицины: yılları arasında çıkan aylık halk sağlığı, adlî ve pratik tıp gazetesi. Vest[nik]-Obşç.[estvenoy] Veter.[inariyi] Gazetesi, , Вестник общественной ветеринарии: yılları arasında çıkan baytarlık gazetesi. Vestn.[ik] Sel sk.[ogo] Hoz.[yazystva] Gazetesi: , Vestnik Sel skogo Hozyaystva Gazetesi: Вестник сельского хозяйства: yılları arasında Moskova Ziraat Cemiyeti nin haftalık çıkan ziraat gazetesi. Vlad.[ivostok] Gazetesi: , Владивосток: yılları arasında Vladivostok ta çıkan haftalık edebî ve içtimaî gazete. Vokrug Sveta Dergisi: , , Вокруг света: yılları arasında Moskova da çıkan seyahat ve macera dergisi. Vostoçnoye Obozreniye Gazetesi: , , , , , , V.[ostoçnoye] O.[bozreniye] Gazetesi: Восточное обозрение: ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ). 47

57 yılları arasında yılına kadar Petersburg da sonraki yıllarda İrkutsk ta çıkan edebî ve siyasî gazete. Vraç Gazetesi: Врач: yılları arasında Petersburg da çıkan haftalık sağlık gazetesi. Vsemirnıy Puteşestvennik Dergisi: , Всемирный Путешественник: yılları arasında Petersburg da çıkan resimli popüler coğrafya, seyahat vs. dergisi. Vyat.[skaya] Gaz.[eta] Gazetesi: , Вятская газета: yılları arasında Vyatsk ta çıkan ziraî gazete. Zab.[aykal skiye] Obl.[astnıye] Ved.[edomosti] Gazetesi: Забайкальские областные ведомости: ? yılları arasında Çita da çıkan gazete. Zakaspiyskoye Obozreniye Gazetesi: , , , , , Закаспийское обозрение: yılları arasında Ashabad da çıkan siyasî, ticarîsanayi ve edebî gazete. Zemledel.[ çeskaya] Gaz.[eta] Gazetesi: , Земледельческая газета: yılları arasında Petersburg da çıkan ziraî gazete. Böylece Dala Vılayatınıñ Gazeti sayfalarında yazıların hangi yazara ait olduğu veya hangi gazeteden iktibas edildiği anlaşılmaktadır. Ayrıca yazarın kaç kez yazı yazdığı ve hangi gazeteden kaç kez haber alındığı ortaya çıkarılmıştır ve Kazak Türkleri birçok gazetelerden yazı ve haber takip edebilme imkânını elde etmişlerdir. I I. B Ö L Ü M D a l a V ı l a y a t ı n ı ñ G a z e t i v e K a z a k M o d e r n l e ş m e s i ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ). 48

58 A ) S o s y a l M e s e l e l e r : 1-Yerleşik ve ziraî hayata geçiş: Bilindiği gibi Rusların doğuya doğru her ilerlemesinde bölgede istihkâmlı kale şehirler kurulmuş ve Rus mujikleri yani köylüleri ve Rus Kazakları buralara yerleştirilmiştir. Aynı zamanda bu şehirlerde Rus idare sistemi kurularak askerî valiler atanmıştır. O zamana kadar güney bölgelerde yerleşik hayat sürenler dışındaki Kazak Türkleri, çoğunluk olarak göçebe hayata devam ediyordu. Rusların bölgede yayılıp kale şehirler kurmalarıyla bu şehirler etrafında Kazak Türkleri de yerleşmeye başlamıştır. Modernleşmenin en büyük amillerinden olan yerleşik hayatla birlikte şehirlerde kurulan yeni düzenden ister istemez Kazaklar da nasibini aldılar. Şehirleşmeyle birlikte Kazaklar arasında ticaret, ziraat ve diğer el sanatları (zanaatlar) da yayılmaya ve gelişmeye başlamıştır. Ruslar zanaatların halk arasında yayılıp gelişmesi için çeşitli sanat okulları açmışlardır. Söz konusu şehirlerde açılan çeşitli okullar, düzenlenen panayırlarla, hayvancılık ve ticaretle ilgili yeni gelişmeler, el sanatları kurslarıyla o zamana dek Kazaklar arasında hayvancılık dışında pek yaygın olmayan ziraat, bahçecilik, arıcılık vb. hızla yayılmıştır. Dala Vılayatınıñ Gazeti nde bu konularla ilgili haberlere sıkça rastlanmaktadır. Haberlerde, hem Rus hem de Kazak yazarlar tarafından yerleşik hayat, ziraat ve şehirleşme teşvik edilmektedir. Yazı ve haberlerde, Kazakların modernleşip ilerlemeleri için bunların elzem olduğu vurgulanmıştır. Çünkü şehirleşmenin yanında diğer çağdaş vasıtalar yayılma imkânı bulmuştur. Örneğin şehirde açılan çeşitli okullar, kurslar, düzenlenen panayırlar, çeşitlilik bakımından zenginleşen ticaret hayatıyla Kazaklar modernleşmeyle yüz yüze gelmişlerdir. Bu şehir hayatıyla temas da sosyal değişmenin başlangıcını teşkil etmiştir. Şehirlerde Kazaklar tanımadıkları ve bilmedikleri bir Rus-Hıristiyan yaşayışıyla temas etmeye başladılar. Rus kanunlarını öğrendiler. Dala Vılayatınıñ Gazeti nin yılında yayın hayatına başlamasıyla birlikte şehirleşmeyle ilgili haberler ön plana çıkmaya başlamıştır. Kazakları göçebe hayattan vazgeçip şehirleşmeye teşvik eden, sanat okulları ve kursları, hayvancılık, ziraat ile 49

59 ilgili vb. haberler yayımlanmıştır. Böylece gazete vasıtasıyla hem Kazakların yerleşik hayata geçmeleri sağlanmıştır hem de Rus yönetiminin emellerine uygun gelmiştir. Gazete sayfalarında yayımlanan haberler arasında şehirleşme ve yerleşik hayata geçişi anlatan ve teşvik eden haberlere sık sık rastlanmaktadır. Daha gazetenin ilk sayılarında Kazakların genel görünümü ve yaşayışıyla ilgili haberler yayımlanıp yerleşik hayata geçip şehirleşmenin önemi hem Rus hem de Kazak yazarlar tarafından yazılarda anlatılmaya çalışılmıştır. Kazakların göçebe hayatını tanıtmakla başlayan yazılar yerini zamanla şehirleşmeyi teşvik edip şehirleşmenin öneminden bahseden haberlere bırakmıştır. Örneğin S. M. Ç.[orman]ov, Cazılğan söz Ḳazaḳlar turasından Очерки о Киргизахъ ( No: 28) adlı yazısında yüzyılda, hatta Rus boyunduruğu altına girdikleri yıllarda bile Kazaklar arasında yerleşik hayata geçenlerin şimdiki zamana göre neredeyse hiç olmadığından söz ediyor. Kazakların hayvancılıkla uğraştıkları için bir yerde en fazla altı ile yedi ay kalabildiklerini, bu göçlerden dolayı halk arasında çok defa hanların bile çözmekten aciz kaldıkları kavgalar çıktığını belirterek bu yüzden de Kazak hanları Rus Çar ına idaresine girmek için başvuruda bulunduklarını yazıyor. Yazının ikinci kısmında ise Kazaklar arasında eskiden azıcık okuma yazma bilen birisinin herhangi bir köyde, halk arasında büyük itibar sahibi olduğu anlatılıyor. Devamında Çormanov yine o dönemden örnek vererek artık okumuşların, mollaların, matematik ve diğer bilimlere aşina kimselerin, çeşitli sanat sahiplerinin toplumda arttığından bahsetmişlerdir. C. B-ov un Ḳazaḳlar turasınañ cazulğan söz Очерки о Киргизахъ ( No: 29) adlı yazısında, askerî valinin Kazaklar arasında tarım ve çiftçiliğin yaygınlaşması, ziraî okulların açılması ve bölgedeki Kazak okullarının bu tarz okullara çevrilmesi için çalışmalarda bulunduğu bildiriliyor. Ayrıca yazıda Kazakların göçebe hayat tarzlarından dolayı Kazak topraklarının atıl vaziyette kaldığı ve Kazaklar için örnek oluşturulması açısından Rus ve Rus Kazaklarının toprağı işleyip ekincilikle uğraşmalarının önemli olduğu ileri sürülüyor. Taşkent şehrinin Rusların eline geçmesinin yıl dönümünde Turkestanskaya Tuzemnaya Gazeta gazetesinin 1. sayısında yazılan yazı Orta Aziya Средняя Азія ( No: 9) başlığıyla Dala Vılayatınıñ Gazeti nde iktibas edilmiştir. Yazıda, nüfuslu 50

60 Taşkentli Müslüman ın bir anısından bahsediliyor. Eskiden erkeklerin bile gece dolaşamadığı yerlerde Rus idaresinin gelişiyle bir kadının çocuğuyla dolaştığına şahit oluyor. Görüldüğü gibi Ruslar örnek olarak başka gazetelerde çıkan yazıları ve özellikle yerli Müslüman ahalinin anılarına başvurarak kendi lehlerine ustaca kullanıyorlar. Burada aynı zamanda şehirleşme ve Rus idaresinde Kazaklar da Taşkentliler gibi rahat yaşayabilirler demek isteniyor. Bu yazı şehirde değişen hayatı anlatması ve bunun Müslüman hayat tarzına etkisi açısından önemlidir. Şehirleşme ve Rusların bundaki rolünün büyük olduğunu göstermesi açısından önemlidir ve modernleşmeyi anlatan haberlerinden biridir. Ayrıca Ruslar bu haberde işgal ettikleri yerlere kendileri vasıtasıyla çağdaşlık getirdiklerini de göstermiş oluyorlar. S. Ç. imzalı Ḳazaḳ halḳınıñ turaḳ mékanları О мѣстностяхъ стоянки Киргизъ ( No: 13) adlı yazıda, Kazakların yaz (caylav), kış (kıstav) ve güz (küzdev) göç dönemleri anlatılıyor. Bu dönem sürelerinin zamanla kısalmasından dolayı halkın gitgide fakirleştiğini ve belki de Kazakların otuz yıl sonra yerleşik hayata geçeceklerinden bahsediliyor. Bu yazıda göçebe hayatının Kazakların fakirleşmelerine sebep olduğu ileri sürülüyor. Bu yazı üzerine aynı yılın sayısındaki Ḳazaḳ gazétiniñ 13 nçi nomerine По поводу помѣщенной в 13 Особ. Приб adlı yazıda, Tercüman gazetesinin, halkın fakirleşmesinin önüne geçilmesi için -önceki sayılarda da yazıldığı gibi- halkın yerleşik hayata geçmesi gerektiğini yazdığı haber veriliyor. Burada Tercüman gazetesinin o dönemdeki Rusya Müslümanları arasındaki yaygınlığı ve güvenirliğini Rusların kendi lehlerine kullandıkları görülmektedir. Onı munı Хроника ( No: 24) adlı ve Tercüman gazetesinin С.- Петербург. Вѣд. [S.-Petersburg Haberleri] gazetesi kaynak göstererek verdiği habere göre devlet mülkü ilan edilen Kazak topraklarının, Kazakların yerleşik hayata geçip ziraatla uğraşmaları şartıyla iade edilmesi meselesini görüşmek üzere Torğay ve Oral illeri Kazakları adına bir müftünün geleceği açıklanmıştır. Zaman zaman yerleşik hayattan tekrar göçebe hayata geçen ya da geçmek isteyen Kazaklar olmuştur. Bunu yerleşik hayata geçen kimi bölgelerdeki Kazakların göçebe hayata dönme başvurularından öğreniyoruz. Bunun üzerine Dala Vılayatınıñ Gazeti nin 51

61 yılı sayısında yayımlanan Ceti Suv [Yedi Su] askeri valisinin 2 İyün yılı numaralı genelgesiyle göçebe hayata dönüş yasaklanmıştır. Nitekim Kazakların yerleşik hayata geçmeleri için verilen çaba neticesiz kalmıyor. Bunu da On cıldan arı За десять лѣтъ ( No: 13) adlı yazıdan öğreniyoruz. On yıl içerisinde adlı bu yazıda Kazak ve Türkmenlerin artık yerleşik hayata geçip ticaret ve ziraatta, İdil Müslümanlarının Orta Asya da ticarette ilerlemelerinden ve Tatarların da daha çok yurt dışında İstanbul, Berlin, Leipzig gibi şehirlere kadar gidip ticaretle uğraşmalarından bahsediliyor. Görüldüğü gibi şehirleşmeyle birlikte maddî anlamda iyiye doğru bir gelişme olmuştur. Rusların yaptığı araştırmalar neticesinde Kazakların yerleşik hayata geçmeye başladığını, okullara ve ziraata rağbetin arttığını öğreniyoruz. Örneğin İlim habarları Научныя извѣстія ( No: 5) adlı yazıda E. Petri adlı yazar Petersburg şehrinde sunduğu bilimsel tebliğinde, kendisinin bir ara Torğay ilinde yaşadığını açıkladıktan sonra Kazakların genel durumu, nüfusu, okulları, öğrencileri, eğitimi, ziraatı, yaşayışlarıyla ilgili gözlemlerinden söz ediyor yılının sayısında yayımlanan Dala Vilayeti valisinin 22 Sentyabr yılı numaralı genelgesine göre Kazakların topraklarını ekim için kiraya verebileceklerinden bahsediliyor yılının sayısında 13 Aprel yılı numaralı genelgeyle toprakları kiralama kuralları değiştiriliyor yılının sayısındaki yazıda yer alan 9 Noyabr yılı numaralı genelge ile Yedi Su daki topraklarının kiraya verme şartları açıklanmıştır. Görüldüğü gibi Kazak topraklarının başkalarına ekin için kiraya verebilmesi şehirleşme ve yerleşik hayata geçişle hızlanmaya başlanmıştır. Muhtemelen de henüz Kazakların az bir kısmı ekincilikle uğraşmaktadır. M. İmşenetskoy un Ḳazaḳ cérindegi ḳalıbsız baylıḳ Несмѣтное Богатство. Сокрытое въ киргизской степи ( No: 1, 2, 3, 4, 5) başlıklı yazısında, Rusya da yaşayan halklar ve Kazakların yaşam tarzları anlatılıyor. Yazıda Kazakların toprak işleriyle uğraşmadan ve çalışmadan bir şeylerin elde edilemeyeceğinden bahsediliyor. Kazakların yerleşik hayata geçmesi hakkındaki haberlerin yanında ziraatın yaygınlaştırılmasını teşvik için bölgede ziraat okullarının açıldığı bildirilerek diğer yerleşik halklardan örnek verilerek yerleşik hayat ve ziraat teşvik edilmiştir. Örneğin 52

62 Ḳazaḳ halḳınıñ arasında égın égıp tèrbiye étbekdiñ mèslihatı О необходимости развитія земледѣлія среди киргизскаго населенія ( No: 10) adlı imzasız yazıda, Rus göçmenlerine Kazak topraklarının verilme nedenleriyle Kazakların da Tatar, Sart, Döngen, Tarançiler gibi yerleşik hayata geçip ziraatla uğraşmaları gerektiğinden bahsediliyor. Burada diğer Türk toplulukları Kazaklara örnek veriliyor. Yerleşik hayata geçişi sağlamak için M. Tatarjinskiy, Ḳırdağı Ḳazaḳlarğa arzan üy ḳura Дешевыя постройки для киргизъ въ степи ( No: 23) başlıklı yazısında ucuz evlerin yapılmasını istiyor. Devamında ise (24, 25 ve sayılar) evlerin kerpiçten veya ev duvarlarının topraktan yapılması ve evin çatı yapısı ile soba ve soba borularının detayları hakkında bilgi veriliyor. Yerleşik hayata geçiş görüşünü destekleyen haberlerden biri de Stepnoy Kray [Bozkır Bölgesi] gazetesinden iktibas edilerek İstepnoy Kray dégen Степной край передатъ, что ( No: 3) başlığıyla yayımlanan yazıda, Kökşetav (Kökçetav) uyezdinde birkaç Kazak ailenin, yerleşik hayata geçip yerel idareden, yerleşik hayata geçenlere tanınan muafiyetlerden yararlanmak için başvuruda bulundukları bildiriliyor. Çünkü hayvancılık eskisi kadar kolay değildir ve gitgide hayvancılıkla uğraşmak bir hayli güçleşmiştir. Otlakların azalması, çeşitli hayvan hastalıklarına karşı önlemlerin alınamaması, sert kış şartları bu güçlüklerin en başında gelmektedir. Ḳazaḳdardıñ ḳala salıp tura bastağanı Образованіе киргизскихъ осѣдлыхъ поселеній въ Семирѣченской области ( No: 37) adlı yazıda ise Cetisuv (Semireç ye) ve Pişpek uyezd idaresine Kazakların yerleşik hayata geçmek için dilekçeler verdikleri bildirilmiştir. Bir yıl sonra ise Ḳazaḳdıñ şehirli halḳ bolabastağanı Оседлыя поселенія киргизовъ ( No: 26) başlıklı yazıda Cetisuv daki (Semireç ye) Kazaklar arasında yerleşik hayata geçişin artıp halkın ziraatla uğraşmaya başladığı haber veriliyor. Şaruva habarları Сельско-хозяйственныя свѣдѣнія başlığı altındaki yazıda ( No: 13, 14) ekin ekilecek toprakların nitelikleri haber konusu oluyor. Aynı yılın ve sayılarındaki yazılarda ise Kazakların topraklarını nasıl kullandıklarına dair haberler var. Bu yazılarda Kazakların varlıklı olanları sürüleriyle birlikte yaz (caylav), Tarançi: asrın ikinci yarısının başlarında Doğu Türkistan dan Rusya İmparatorluğuna göç eden Uygur halkları. 53

63 kış (kıstav) ve güz (küzdev) göç dönemlerini yaşayıp bozkırın içlerine kadar göç edebildikleri, mal varlığı olmayan kedeylerin (fakirler) ise toprak kiraladıkları veya başkalarının topraklarında karın tokluğuna çalıştıkları bildiriliyor. Bunlara da cataklar (yani yataklar, fakirler, göç edemeyenler) deniyor. Omsk uyezdinde de o yıllarda yüz elli bin desyatin askeri toprağın toprak sahibi olmayan Kazaklarda kirada olduğu ve iki köy topluluğu arasında çıkan toprak anlaşmazlıklar Bozkır Nizamnamesi nin maddesine göre çözülebildiğini bu haberlerden öğrenilmektedir. Bu yazıların üzerine bir sene sonra yılının sayısında maddeyi bazı göçebelerin yanlış anladıkları için bu madde tekrar anlatılıp detaylarıyla açıklanmıştır. Nitekim maddeye göre çıkan anlaşmazlıklar düzenlenen kurultayda çözülüyor ve yılının sayıda böyle bir anlaşmazlığı çözen ekibe, Dala Vilayeti nin valisi Baron Taube nin çeşitli nişanlar, hediyeler, kaftanlar vs. verdiği bildiriliyor. Her ne kadar Kazaklarda toprak çok olsa da kuraklık sebebiyle buralar ziraat ve hayvancılık için elverişli olmamıştır. Örneğin bu durum, Kéreku den (Pavlodar) Korabay Capanoğlu nun bildirdiği ve Kérekuden kélgen hat Кочевыя Стойбища başlığıyla çıkan yazıda ( No: 34) bildirilmiştir. Aynı yılın 38, 39 ve sayılarında yer alan Stepan Artemenko nun yazısında ise Kazaklar arasındaki toprak meseleleri, atadan miras kalan topraklar ve bunların kullanımı Kazak topraklarıyla ilgili Bozkır Nizamnamesi ndeki kanunlardan bahsediliyor. Bu nizamnamenin ve maddelerine göre Kazakların göç ettiği topraklar devletin sayılıyor ve halk bu toprakları örf-âdetlerine göre kullanabiliyorlar. Kazakların göçebe hayattan yerleşik hayata geçip ziraatla uğraşmaları gerektiğinden V. Ladıgin in Ḳıtay curtındağı égin şaruvası hem Ḳıtaylardıñ ḳara cumısḳa ḳalay ḳaraytını Земледѣліе въ Китаѣ. Какъ смотрятъ китайцы на трудъ вообще, а на земледѣльческій въ особенности ( No: 29, 30, 33, 34) başlıklı yazısında uzun uzun bahsedilerek Çinlilerden örnek veriliyor. Bu yazılarda Çin deki ekincilik, Çinlilerin çalışma tarzları ve özellikle ekincilik işindeki başarıları geniş olarak anlatılarak Kazaklara da ekinciliğe geçiş salık verilmiştir. Rus toprak ölçüm birimi. Bir desytin 1,09 hektara denk geliyor. 54

64 Ömer Seferoğlu nun Tercüman gazetesine Kereku (Pavlodar) uyezdinden gönderdiği mektup Dala Vılayatınıñ Gazeti nde Sémey oblosına ḳarağan Kéreku Киргизъ Павлодарскаго уѣзда ( No: 42) başlığıyla Tercüman gazetesinden iktibas edilerek yayımlanıyor. Mektupta halkın yerleşik hayata geçmek için çalıştıklarından bahsediliyor. Böylece Tercüman gazetesinin Semey taraflarında takip edildiğini öğreniyoruz. Modernleşmeyi sağlayan unsurlardan biri olan gazete okuma bozkırda da yaygınlık kazanarak halkın gelişmesinde önemli katkılar sağlıyor. Özellikle Tercüman gazetesinin bunda rolü büyüktür yılına gelindiğinde Kazakların münferit olarak yerleşik hayata geçmeye devam edip ziraatla uğraştıkları bir Rus araştırmacısı olan V. A. Vladimirskiy in İmperatorluk Coğrafya Cemiyeti nin Batı-Sibirya Şubesi nde sunduğu tebliğinden anlaşılıyor. Osı küngi Ḳazaḳdıñ çaruvası turasınan О современномъ положеніи киргизскаго хозяйства ( No: 13) başlıklı haberde bu tebliğden bahsediliyor. Burada Kazakların yerleşik hayata geçmeye başladıkları ve onların çağdaş ziraatının durumu hakkında ayrıntılı bilgiler verilmiştir. Kazakların yerleşik hayata geçişleri veya Kazak topraklarına Rus göçmenlerinin yerleştirilmeleri gibi hususların Rus yönetimini sürekli olarak meşgul ettiği anlaşılıyor. Nitekim R.[usskiy] T.[urkestan] gazetesinden alınan По свѣдѣніямъ газеты «Р. Т.» въ ( No: 15) başlığıyla yayımlanan yazıda, mayıs ayında Omsk ta, stepteki il valilerin, İç Kazak Orda ve diğer idare temsilciler ve İç İşleri Bakanı ve Turgay gazetesinin eski redaktörü Kraft ın katılımıyla Kazakların geleceği ile göçebe hayatını konu alacak kurultayın düzenleneceği haber veriliyor. Bu haberden Rus yönetiminin Kazak Türklerinin hayat tarzını tanzim etmeye çalıştıkları anlaşılmaktadır. Ruslar kurdukları şehirlerde Müslümanlara ve Rus olmayan diğer milletlere toprak satışını yasaklamıştı. Ama zaman zaman bu yasak Çar fermanı ile kaldırılabiliyordu. Örneğin Buyrıḳdar cazılatın bölegi, Senatdan Ḳır Vılayatın general gubernatorına şıḳḳan aḳ padşanıñ fermanı Отдѣлъ Оффиціальный, Указъ Его Императорскаго Величества Самодержавца Всероссійскаго изъ Правительствующаго Сената Г. Степному Генералъ-Губернатору ( No: 24) 55

65 adlı yazıda, II. Nikola nın bir fermanı yayımlanmıştır. Bu fermana göre yerli Müslüman ve Yahudilere Kızılcar da (Petropavlovsk) toprak alma izni verilmiştir. V. İvanov un Ḳazaḳdıñ ḳala salıp turuv cayı О киргизской осѣдлости ( No: 19, 20) adlı yazısında yerleşik ve şehir hayatının önemi, Kazakların göçebe ve yerleşik hayatı ve ekinciliğin faydaları bahsedilerek bir kere daha yerleşik hayatın önemi vurgulanıyor. Dala Vılayatınıñ Gazeti sayfalarında yer alan haberlerde görüldüğü gibi Ruslar şehirleşme ve yerleşik hayata geçişi sistematik ve zamana yayarak Kazaklara anlatmaya çalışmışlardır. Bunu hem Kazak hem Rus yazarların haberleriyle bildirmişlerdir. Ayrıca o dönemde Rusya Müslümanları üzerinde önemli etkisi olan Tercüman gazetesinin sayfalarında konu ile ilgili haberleri de iktibas ederek Kazak okuyucularına hem Rusça hem de Kazakça vermeye çalışmışlardır. Genel olarak göçebe hayatı yaşayan Kazaklar için gazete sayfalarında çıkan bu yazılar zamanla etkisini göstermiştir. Yerleşik hayata geçişle şehirleşme Kazaklar arasında da yayılmıştır. Böylece Kazakların çağdaş hayata geçişi gazete vasıtasıyla sağlanmaya çalışılmıştır. Bu tespite de yukarıdaki haberlerden varabiliriz. Şehirleşmenin yanında ziraat hızla gelişmeye başlayarak ekincilik yaygınlaşmaya başlamıştır. Gazetenin çıkma amaçlarından biri olan ziraatı teşvik ve bu alanla ilgili bilgileri Kazaklara aktarmak için gazetede Şaruva habarı حاباری) - Сельско (شاروхозяйственныя свѣдѣнія [Tarım haberleri] başlıklı bölüm vardır. Bu bölüm altında ziraatla ilgili yeni gelişmeler, ekincilik vb. haberler yayımlanmıştır. Bir de bozkırda ziraat okulları kurularak bu okullarda yerli halkın hem ziraat hem de diğer el sanatlarını öğrenmeleri sağlanmaya çalışılmıştır. Örneğin gazetede A. K-v imzasıyla yayımlanan Şaruva habarı, Çöl biday Сельско-хозяйственныя свѣдѣнія, Чуль-бидай ( No: 1) başlıklı yazıda Türkistan ve Cetisuv (Semireç ye) bölgelerinde geliştirilen Çöl-biday adlı buğday türünden bilgi verilmektedir. Ayrıca gazetede yayımlanmış haberler arasında ziraatta kullanılan aletler ve bunların önemini anlatan yazı ve haberler vardır. Örneğin Ḳazaḳ çaruvasıne ḳatdı kerek hem faydalıdur biçen çiynatuğın maşina ilen tırnavıştarını almaḳtıḳ О Важности Заведенія Въ Киргизскихъ Хозяйствахъ Сѣнокосилокъ И Конныхъ Грабель 56

66 ( No: 5-Kazakça kısım 6. sayıdadır) başlıklı yazıda otbiçer ve tırmıkların Kazak zıraatinde işletmenin öneminden söz edilmektedir. Dala Vılayatınıñ Gazeti nde buna benzer birçok yazı ve haber yayımlanmıştır. Bozkır halkı bu yazı ve haberler vasıtasıyla ziraat ve ziraî aletlerle ilgili yeni bilgiler edinmişdirler. Zaten gazetenin çıkış sebeplerinden biri de halkı ziraat ve hayvancılık alanında bilgilendirmektir. Gazetede bu konuyla ilgili yüzlerce haber, yazı, makaleye rastlanmaktadır. Araştırmanın üçüncü bölümünü oluşturan fihrist kısmında ziraatla ilgili haberleri fişleyerek içerikleri hakkında kısaca bilgi verildiğinden bu konuyu sınırlı sayıdaki örnekle anlatmayı yeterli bulduk. 2-Kadın meselesi: yüzyılda modernleşme hareketlerinin genişlemesiyle birlikte kız çocukların okutulması ve kadınların toplumdaki rolü ve yeri tartışma konusu olmaya başlamıştır. Kızların eğitilmeyip erken yaşta ve kendilerinden çok büyük biriyle evlendirilmeleri temel içtimaî sorunlardan biriydi. Kazaklarda da bu sorunlar görülüyordu. Dala Vılayatınıñ Gazeti nin sayfalarında kadın meselesiyle ve özellikle kızların erken yaşlarda ve kendilerinden çok büyük biriyle evlendirilmeleriyle ilgili birçok Rus ve Kazak yazarın yazısı bulunmaktadır. Örneğin Yusuf Köpeyev, Turmuş cayde bolğan habarlar, Bayan Avılede Мѣстныя извѣстія, Баянъ-Аулъ ( No: 7) başlıklı yazısında Kazaklar arasında kız çocuklarının eğitilmemesinin temelindeki nedeni şöyle açıklıyor: Kazaklar, kızlarını nasıl olsa molla olamayacakları için eğitmiyorlar. Yazının devamında bu yanlış görüşe iyi çocukların yetişmesi iyi anneye bağlıdır atasözüyle cevap veriliyor. Ayrıca yazıda Kazakların kızlarını eğitmedikleri gibi evlilik meselesinde kendi bildikleri gibi hareket ettikleri söyleniyor. Hâlbuki kızlarını eğitmeye razı olsalar veya bunun faydalı olacağına inansalardı ileride onların kendi rızalarıyla, gönüllerinin istediği kişi ile evlenmelerine izin verirlerdi ve böyle olmadığı için ailede anlaşmazlıklar sık görülüyor ve bu da çocukların terbiyesine olumsuz yansıdığını söylüyor Köpeyev. Görüldüğü gibi gazete sayfalarında bu mesele artık tartışılıp konuşulmaya başlanmıştır ve buna çareler sunulmaktadır. 57

67 A. Ye. Alektorov, Érte hatun alğan Ранніе браки ( No: 28) adlı yazının daha başında N. N. Grodekov un Kirgizi i Kara-Kirgizı [Kazaklar ve Kırgızlar] adlı kitabın sayfasından şu cümle alıntı yapmıştır: Zenginler genellikle erkek çocuklarını yaşlarda, fakirler ise 30 gibi daha geç yaşlarda evlendiriyorlar. Yazının devamında erken yaşlarda evlenmenin insanların bünyesine, kadın doğumlarına ve aileye verdiği zararları anlatarak kadın ve erkeklerin hangi yaşlarda ve iklim açısından evlenmeleri yararlı olacağı belirtiliyor. Görüldüğü gibi bu yazıda erken yaşta evlenmenin sağlık açısından zararları vurgulanıyor ve uygun yaşla ilgili bilgiler veriliyor. Belki de o dönemde sağlık açısından belirtilen zararları Kazaklar gazate vasıtasıyla daha yeni duymaya başlamışlardır. Alektorov un yazısının ardından herhalde Kazaklara örnek olması için Praitel svennıy Vestnik gazetesinden iktibas edilen haber Her Türli Habarlar, Ḳıtayda Hatun Aluv Разныя Известія, Браки въ Китаѣ ( No: 32) başlığı altındaki yazıda yayımlanılıyor. Bu haberde Çinlilerin evlilik âdetlerinden bahsediliyor. Astrahanskiy Vestnik gazetesinden iktibas edilen ve Astrahan gubernasınıñ gazetinde cazğan Астрахан. Вѣстн. Сообщаетъ ( No: 33) başlığıyla yayımlanan yazıda, Rusların etkisiyle bazı yerlerde (Kanava nın rıhtım kesiminde) bazı Tatar kadınlarının yüzlerini açarak dolaştıkları ve tiyatro, sirk ve eğlence yerlerine gitmeye başladıkları haber veriliyor. Aynı yazının devamında İranlı kadınların yanlarında eskisi gibi yaşlı dadılarını alıp sokaklarda dolaşmamaları Müslüman kadınların arasında büyük bir gelişme olarak gösteriliyor. Yazının sonunda da Müslüman kadınlarının eskiden Ermeni kadınları gibi dört duvar arasında yaşamından ve çirkin elbiselerinden kurtuldukları gibi kurtulacakları ümit edilmektedir. Menim bayḳavım Мои замѣтки ( No: 2) yani benim notlarım adlı yazıda Cake S. T., Kazaklardaki evliliklerin çoğunun sevgi bağı üzerine kurulmayıp kızın babasının iradesine ve daha çok başlık parasına bağlı olduğunu açıklamaktadır. Bu başlık paraları yüklü miktarda olunca bazı aileler zor duruma düşerek fakirleşebiliyorlar. Bir meta olarak verilen kızlar ise gittikleri yerde ev sahibinin insafına terk ediliyor. Zaman zaman da aile içinde çıkan anlaşmazlıklar yüzünden 58

68 aileler davalaşıyor ve iş boşanmaya kadar varabiliyor. Bu yazıdan başlık parası ve geçimsizlik yüzünden Kazaklar arasında boşanmalarının arttığını anlaşılmaktadır. Bir diğer önemli husus ise boşanma davalarıdır. Örneğin Kazak halk mahkemelerinin evlilik ve aile işleriyle ilgili davalarda verdikleri kararlardan memnun olmayan Kazaklar, Rus idarecilere şikâyette bulunuyorlar. Bunun üzerine Akmola ilinin valisi bu meseleyle ilgili sayılı ( No: 18) genelge yayımlıyor. Bu genelgeye göre şikâyetçilerin ilk önce yerel idarecilere başvurmaları gerektiği hatırlatılıyor. Otunçı Alcanov, Osı vaḳıtdağı Ḳazaḳ urğaçılarunıñ körgen küniniñ ḳayğı ḳafeliḳde ékeniniñ beyanı Печальное положеніе современной киргизской женшины ( No: 33, 34, 35) başlıklı yazıda çağdaş Kazak kadınının hazin durumuyla ilgili bir yazı kaleme alıyor. Alcanov yazısında, Kazak halk mahkemelerinden tutun da bozkırdaki diğer resmî idare dairelerine Kazak evlilik meselesiyle ilgili bir sürü başvurunun yapıldığından bahsediyor. Daha sonra da bunun nedenlerini açıklamaya çalışıyor. Ayrıca Kazakların kız çocuklarını, başlık parası yüzünden bir servet olarak görmelerini ve Kazak kızlarının kendi rızaları dışında ve çoğunlukla kendinden büyük yaşlarda birileriyle evlendirilmelerini şiddetle eleştiriyor. Hatta yazının devamında bu eleştirilerini manzum olarak ifade ediyor. Ḳazaḳlardıñ érte nikâh ḳıyğan turası По поводу раннихъ браковъ у киргизъ ( No: 20) adlı imzasız yazıda, Kazaklarda erken yaştaki evlilik meselesi ele alınıyor. Erken yaşta evlendirilmenin kızlara verdiği zararlardan bahsedilerek evlilik yaşıyla ilgili bilgi verilmiştir. Erken yaşta evlilik daha birçok yazıda ele alınmıştır ve bunun gibi yazılar Dala Vılayatınıñ Gazeti nde yayımlanmaya devam ederek Kazakların bu konuda bilinçlendirilmesine devam edilmiştir. Örneğin N. M[aksimov] adlı Rus yazarın Ḳazaḳ arasında nikahlanuv О Бракѣ Среди Киргизъ ( No: 39) başlıklı yazısında, Kazak kızlarının 12, 13 ve hatta 11 yaşında bile evlendirildikleri bildiriliyor. Kızların yaşamında fizyolojik açıdan bile zararlı olan bu davranışı Kazaklar, başlık parası yüzünden kız çocuklarını bir gelir kapısı olarak görüyorlardı. Hatta kızlar dedeleri yaşında birileriyle bile evlendiriliyorlar ve bu yazının yazarına göre bunun müsebbipleri arasında mollalar gösteriliyor. Çünkü 59

69 mollalar çıkarları yüzünden erken yaşta evlenmeye mâni olmayarak bizzat bu işin içine dâhil olmaktadırlar. Ayrıca her ne kadar Kazaklar arasında kendi adetleri hüküm sürse bile Rus kanunları Kazaklar için de geçerlidir. Bu kanunlara göre erkeklerde evlilik yaşı on sekiz, kızlarda ise on altıdır. Bu kanunu ihlal edenlerin ve seçimle işbaşına gelen mollaların üç hafta ile üç ay arasında tutuklanabileceği ya da iki ile dört ay hapis cezasına çarptırılabileceği açıklanıyor. Yazının sonunda ise mollaların ve kız ailelerinin ceza yoluyla değil de barışçıl ve bilinçli bir şekilde hareket etmeleri gerektiği temenni ediliyor. Erken yaşta evlilikle kadın meselesi dışında Dala Vılayatınıñ Gazeti sayfalarında çok kadınla evlenmenin zararlarıyla ilgili ilginç bir başka yazı vardır. İshak Caksılıkoğlu imzalı Köp hatun almaḳlıḳ kisiniñ küşin kétiredi hem kisini buzadı Вредъ многоженства въ бытовомъ отношеніи ( No: 51) başlıklı yazıda, çok evlilik ve bunun verdiği zararlar ele alınmaktadır. Rus yönetimi çıkardığı çeşitli kanunlarla erken yaşlarda evlenmeyi yasaklamışdır. Örneğin Buyruḳdar cazılatın bölegi, Cétisuv oblosınıñ vayannay gubernatorınıñ cariya aytılmış buyruğı Отдѣлъ Оффиціальный, Циркуляръ, Военнаго Губернатора Семирѣченской области ( No: 18) başlıklı haberde, Ceti Suv ilinin askeri valisi General-Leytenant İvanov imzalı genelge yayımlanmıştır. Bu genelgeye göre bölgede 12 ile 13 yaşlarında evliliklerin sık görüldüğü ve bunun yanlış olduğu ve böyle yapanlara cezaî işlemlerin yapılacağı ve bu konuda yerel halka bildirmek için gerekli çalışmaların yapıldığı bildirilmiştir. Görüldüğü gibi yılına gelindiğinde Rus yönetimi yerel halk için kanunlar çıkarmışlardır ve bölge halkından da bu yönetim tarzına göre yaşamaları istenmektedir. Kazak kadının halini belki de en iyi resmeden yazılardan biri yine gazete sayfalarında yayımlanmış olan A. Ye. Alektorov un Èyel ḫali Женская Доля ( No: 15) adlı yazısıdır. Bu yazıda bir Kazak şarkısından haber vermilştir. Kadının Hali anlamına gelen bu şarkıda, Kazak kızının gençlik yıllarından itibaren evlenip erkek evine gittiği, sevinç ile üzüntü dolu yılları manzum bir şekilde resmedilmiştir. Kazaklar arasında bu sorunların giderilmesiyle ilgili birtakım çalışmalar yapılmıştır. Bunlardan biri de düzenlenen kurultaylardır. Dala Vılayatınıñ Gazeti sayfalarında ve özellikle Kazak aile durumuyla ilgili sorunların görüşülmesi için 60

70 kurultayların düzenlendiğine dair haber ve yazılar vardır. Bu kurultaylar Kazak günlük hayatı açısından büyük bir öneme sahiptir. Çünkü bu kurultaylar Kazak halk hâkimleri olan biy lerin katılımıyla düzenlenerek birçok sosyal sorun burada çözülmeye çalışılıp açıklığa kavuşturulmuştur. İşte düzenlenen kurultaylardan birine ve özellikle aile hayatıyla ilgili olanlarına bizzat katılıp gazeteye bilgi veren kişilerden biri gazete yazarlarından O. Alcanov dur. Bu durum bile modernleşmenin en büyük örneklerinden olup bu tür haberlerin gazete sayfalarında yayımlanıp halkın bunları öğrenmesi sağlanmaya çalışılmıştır. Düzenlenen bu kurultaylarla ilgili çıkan haberler şunlardır: O. Alcanov, Biylerdiñ bitimleri «Эреже» одного чрезвычайнаго съѣзда народныхъ судей ( No: 48, 49, 50) başlıklı yazısında, yılının yaz aylarında Öskemen ile Zaysan Kazakları arasında çıkan sorunları görüşmek üzere Kurban Kayık bölgesinde Kazak biy lerinin katılımıyla bir kurultay düzenlendiği bildirilmektedir. Habere göre bu kurultayda daha çok aile, kadın hakları ve evlilikle ilgili meseleler görüşülüp bu konularla ilgili kararlar alınıyor. Bu tür meselelerde Ruslar daha çok kenarda kalmayı tercih ederek Kazakların düzenledikleri kurultaylara müdahale etmiyorlar. Ancak meseleyle ilgili haberlerde düşüncelerini belirtip görüşlerini ortaya koyuyorlar yılında buna benzer bir başka kurultayın düzenlendiği yine O. Alcanov un Érece nçi cılı 17 nçi ağusda Sémeyminen Öskemen uyazında syez bolğan éken Эреже (Постановленіе) Чрезвычайнаго съѣзда народныхъ судей Устькаменогорскаго и Семипалатинскаго уѣздовъ. Дѣла брачныя и семейныя ( No: 34, 35, 36, 37) başlıklı yazısında belirtiliyor. Yazıya göre kurultay yılının ağustos ayında Öskemen ile Semey ilçelerinin biy leri tarafından düzenleniyor. Kurultayda yine kadın meselesi, aile ve evlilikle ilgili sorunlar görüşülüp bu meselelerle ilgili çeşitli kararlar alınıyor. Tavuk kuş değil, kadın da insan değil şeklindeki aptalca bir Rus atasözü ile başlayan yılının 1. sayısındaki Èyel Женщина adlı yazıda, bir zamanlar Rusların da kadını insan yerine koymayıp erkeklerden alçak bir varlık olarak gördükleri anlaşılıyor. V. M[aksimov] imzalı bu yazıda kadının aslında çok şerefli ve üstün bir varlık olduğu söyleniyor. Ayrıca yazıda Kazak erkeklerin çadırı kurmak gibi ağır işleri kadınlara havale ettiklerini ve kadınlara gereken saygıyı göstermedikleri iddia ediliyor. 61

71 Yazının devamında da Batı Avrupa da kadınların kendi cemiyetlerini kurup, kadın gazete ve dergileri çıkartarak içtimaî hayatta, erkeklerin hâkim oldukları yerlerde görev almaya çabaladıklarına dair bilgilendirmeler veriliyor. Gazete sayfalarında Avrupa daki kadının hayatından örnek verilmesi modernleşmenin ve kadın haklarının bildirilmesi o dönemde Kazak toplumu için büyük bir gelişmedir. V. Maksimov un bu yazısına cevap gecikmiyor. Kazak aydını ve üniversite öğrencisi R. Marsekov gazeteye konuyla ilgili mektup göndermiştir. Èyel dégen istatya turasınan По поводу статьи женщина (Письмо въ редакцію) ( No: 6) başlığı altında yayımlanan mektupta Marsekov, Maksimov un bazı fikirlerine katılarak Kazak kadınıyla ilgili kimi görüşlere ise katılmayıp itirazlarını belirtmekten geri durmuyor. Özellikle başlık parası verilen Kazak kadını kocasının yanında kişisizleştiği, evdeki iş yükünün tamamı üzerine kaldığı ve erkeklerin daha hafif işleri yaptıkları gibi Kazak kadını ve erkeğiyle ilgili iddialara açıklama ve düzeltmeler yaparak Maksimov un Kazak kadın ve erkeğiyle ilgili bu görüşlerinde ölçüyü kaçırdığını ileri sürüyor. R. Marsekov un mektubuna cevap gecikmiyor ve aynı sayıda V. M [aksim]ov Marsekof mırzağa cavap Отвѣтъ Г. Марсекову başlıklı yazıda ( No: 6) V. Maksimov, Marsekov un her cevabını teker teker değerlendirerek görüşlerine açıklık getiriyor. Görüldüğü gibi gazete o dönemde artık Kazak aydınları arasında bir yaygınlık kazanmıştır. Hatta kimi yazılara itirazlar yazacak seviyede Kazak aydını vardır. Petersburg Üniversitesi Hukuk Fakültesinde okuyan R. Marsekov o dönemde henüz genç yaşlardadır ve ileriki dönemde Alaş Orda Hükûmeti destekçilerinden olacaktır. Dala Vılayatınıñ Gazeti nde Kadın meselesiyle ilgili Turgayskiye Oblastnıye Vedomosti [Turgay İlinin Haberleri] gazetesinden alınan ve Kabulov imzasıyla Ḳazaḳ èyeldarunıñ haldarunan О судьбѣ киргизской женщины ( No: 43) başlıklı bir yazı yayımlanıyor. Yazıda Kazak kızlarının yaşlarda, başlık parası, beşik kertmesi, kocasının ölmesinden sonra kocasının kardeşi veya akrabası ile evlendirilmeleri gibi Kazak kadının maruz kaldığı kötü durum ve acıklı kaderinden ve Rusların gelmesiyle bu durumun kadınların lehine gelişme gösterdiğinden bahsediliyor. 62

72 O dönemde yılında Rusların çıkarttığı Bozkır Vilayeti Nizamnamesi nde evlilik meseleleriyle ilgili düzenlemeler yapılıyor. O yıllarda Rus idare birimlerine Kazak kadınlarının maruz kaldıkları kötü muamele, boşanma ve şikâyetler, bu kötü durumun hâlâ devam ettiğini gösteriyor. Bir yandan da kurulan kız okulları vasıtasıyla Ruslar kadınların durumunu düzeltme konusunda belli ölçüde etkili olmuşlardır. Kereku (Pavlodar) dan Bilal Baysımakoğlu nun gönderdiği mektup gazetede Kéreku uyazınay hat Корреспонденція (Изъ Павлодарскаго уѣзда) başlığı altında ( No: 45) yayımlanmıştır. Bu yazıda Kazak kızların daha beşikteyken başlık parası yüzünden kendisinden büyük bir ihtiyarla veya kocasının ölümünden sonra evin başka erkeğiyle evlendirilmesi âdetlerinden dolayı maruz kaldıkları üzücü durumdan söz edilmektedir. Bu sorunlardan dolayı yerel idareye birçok şikâyet dilekçesi veriliyor ya da kızlar kocasından kaçarak daha büyük sorunların çıkmasına sebep oluyorlar. Bunların çözümü için de kurultayların düzenlenmesi uzun süre beklemek zorunda kalınıyor. Yazının sonunda Bilal Baysımakoğlu, eğer kanun ve şeriata uygun hareket edilirse bu sorunların olmayacağı görüşünü bildiriyor. Görüldüğü gibi kadın meselesi o dönemde kanayan bir yaradır ve bunun çareleri gazete sayfalarında sunulmaktadır. Özellikle de gazetede şeriata uygun hareket edilmesi gerektiği görüşünün yayımlanması dikkatimizi çekmektedir. Nayman imzasıyla çıkan Ḳazaḳ ḳızdarı Киргизскія Дѣвушки ( No: 7, 8) adlı yazıda, Kazaklar arasında ne şeriata ve ne de medenî kanunlara uygun olan kızları küçük yaşta evlendirme âdetinden söz edilmektedir. Yazının sonunda da yazar misafir olduğu bir ailedeki gözlemlerini aktarıyor. Birisiyle evlenmek istemeyen bir kız, bu isteğini annesine ileterek başlık parasına rağmen istemediği kimseyle evlendirilmekten kurtuluyor ve devamında yazar, az da olsa böyle güzel örnekler olduğu için memnuniyetini bildirmekten çekinmiyor. Turgayskaya Gazeta gazetesinden alınan ve Dala Vılayatınıñ Gazeti nde Семилѣтній мужъ двадцатитрехлѣтней жены ( No: 17) başlığıyla çıkan yazıda, İrgiz kazasının Kulandinsk nahiyesinde yirmi üç yaşında dul kalan Kazak bayanın başlık parasının tamamının ödenmiş olmasından dolayı Kazak âdetlerine göre kocasının yedi yaşındaki kardeşiyle evlendirilmesinden bahsediyor. Yazının sonunda da bu tür hazin olayların sadece Kulandinsk te rastlanmadığı yorumu yapılıyor. 63

73 R.[usskiy] T.[urkestan] gazetesinden iktibas edilerek Ḳazaḳ èdetderi Orıs sotınıñ içinde Киргизскій адатъ въ русскомъ судѣ ( No: 45) başlığıyla yayımlanan yazıda yılında Kazak Aybek Ormanoğlu yla evlenen Tatar asıllı Şahingireyeva yılında dul kaldığını öğreniyoruz. Bu durumda da Kazak âdetine göre kocasının kardeşi kendisiyle evlenmek istiyor. Tatar kadının kocasının kardeşiyle evlenmek istememesi üzerine verilen başlık parasını geri isteyen kocasının kardeşi, mahkemeye başvurduğu ve mahkemenin kadının lehine karar verdiği açıklanmaktadır. Dala Vılayatınıñ Gazeti nde Kazak aile yapısı, nişan ve evlilik törenleri, aileye karşı işlenen suçlara verilen cezalar, boşanma ve buna benzer konularla ilgili İvan Kozlov un çıkan yazıları dikkat çekicidir. Kozlov, Ḳazaḳ rèsim cönderi. Ḳızdarğe hıyanet ḳılğan turasına Обычное право киргизовъ. Преступленія противъ брака ( No: 52) adlı ilk yazısında evlenmeden önce erkeğin uyması gereken kurallardan bahsederek evlilik öncesi ilişkiye verilen ceza hakkında bilgi veriyor. Ḳazaḳ rèsimleri. Hatun aluv turadarınan ḳuda tüsüv Обычное право киргизовъ. Семейное право киргизов. О бракѣ а, сватовство ( No: 27) adlı ikinci yazısında, Kazak teamüllerinde evlilik ve kız isteme âdeti hakkında geniş bilgi veriyor. Ayrımınan hatunnıñ birbirine ḳalay ḳarasatuvğın cönderi Обычное право киргизовъ. Семейное право. О бракѣ б.) Взаимное отношеніе супруговъ, в.] Прекращеніе брака, 1.) Разводъ супруговъ, 2.) Расторженіе брака ( No: 29) adlı üçüncü yazıda, aile hukuku, evlilik, eşlerin karşılıklı ilişkileri ve boşanma meselesinden bahsediyor. Ayrılan hatunnıñ biri ölse Обычное право киргизовъ. Семейное право. О бракѣ з.) Смерть одного изъ супруговъ ( No: 30) başlıklı dördüncü yazıda da aile hukuku, evlilik, eşlerden birisinin ölümü, mal varlığının taksimi ve miras meselesiyle ilgili bilgiler vermektedir. Görüldüğü gibi bu konularda bozkır halkı gazete vasıtasıyla en ince ayrıntısına kadar bilgilendirilmiştir. Böylece Kazaklar arasında evlilik gibi önemli ailevî konuda daha lu yıllarda hem de kendi dillerinde çıkan gazete vasıtasıyla bilgi edinmişlerdir. Perevodçik [Tercüman] gazetesinden alınan ve sadece Rusça kısmı olan Обученіе дѣвочекъ ( No: 31) başlıklı yazıda, kız çocuklarının eğitim meselesi ve eğitilmelerinin öneminden bahsediliyor. Bu yazı bütün yazıların özeti mahiyetinde kabul edilebilir. 64

74 Müslüman èyelderi Мусульманская женшина ( No: 37) adlı imzasız yazıda, Müslüman kadınların toplumdaki kötü durumu, İslamiyet e göre hakları ve eğitimsizliği gibi meselelerle ilgili geniş malûmat veriliyor. Ural sk Oblastinin Ajandası ndan alınmış ve Ḳazaḳ ḳızdarınıñ turmıstarı О жизни киргизской дѣвушки ( No: 9) başlığıyla yayımlanan yazıda Kazak kızının evlenmeden önceki ve sonraki hayatından bahsediliyor. Görüldüğü gibi zamanla Kazak kadının düştüğü kötü durum ve bunun çözümleriyle ilgili gazetede geniş bilgilere rastlanmaktadır. Bu bölümde sadece kadınların sorunları ve bunların çözüm önerileriyle ilgili haber ve yazıları inceleyerek değerlendirmeye çalışılmıştır. Bu haberler dışında gazetede buna benzer veya dünyadaki kadınlarla ilgili yüze yakın habere rastlanmaktadır. Bütün bu yazılardan Rus işgalinden sonra ikili bir anlayışın ortaya çıktığı görülüyor. Bir yandan evlilik konusunda eski Kazak örf-âdetleri devam ederken diğer yandan da bozkırda gittikçe Rus kanunlarının etkili olmaya başladığı anlaşılmaktadır. Diğer yandan Ruslarla temas eden veya eğitim gören Kazak aydınları arasında kadın meselesine bakışın olumlu bir şekilde değiştiği anlaşılmaktadır. Dala Vılayatınıñ Gazeti nde yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi gazete yöneticileri Tercüman ve diğer gazetelerden bu konuda alıntılar yaparak Kazak toplumunun kadın hakkındaki geleneksel kanaatlerini değiştirmeye çalışmışlardır. Dala Vılayatınıñ Gazeti nden örnek verdiğimiz metinlerde görüldüğü gibi gazetenin kadın konusundaki ısrarlı yazıları sonuçsuz kalmamıştır. Gazetedeki bazı haberlerden veya bu gazetede kadın problemleri hakkında yazı yazan Kazak yazarlarının ve yazılardaki tekliflerine bakılırsa kadın problemlerinin Kazak toplumunun önünde duran ve mutlaka halledilmesi gereken bir sorun olduğu toplumda genel kabul görmüştür. Bu yüzden de Dala Vılayatınıñ Gazeti nde bazı Rus ve Kazak yazarları problemin çözümü için kendi görüş ve tekliflerini öne sürmüşlerdir. Böylece Kazak modernleşme sürecinde kadın meselesi ön planda yer almıştır. 65

75 B - S i y a s î M e s e l e l e r : 1-Kazak idare sistemi: yüzyılda Kazak topraklarının bir kısmının Rus hâkimiyetine geçmesiyle Kazaklar o dönemde kendileri için birçok alanda yeni uygulama ve yeniliklerle tanışmaya başladılar. Her ne kadar ticarî ilişkiler vasıtasıyla bir nebze olsun Rusları tanıyan Kazaklar, Rusların topraklarında kurmaya başladıkları kale şehirlerle yerleşik idare sistemini tanımaya başladılar. yy. sonlarına gelindiğinde ise Çarlık Rusya sı yayılma alanlarını bir hayli genişletmişti yılında Bozkır Vilayeti nin kurulmasıyla Kazak toprakları Rus kolonizasyon idare sistemiyle yönetilmeye başlanmış oldu. Bozkır Vilayeti idari merkezlere taksim olunarak şehirleşme hızlandı. İlk yıllarda Ruslar, Kazakların idaresini onların içlerinden Cengiz Han soyundan ileri gelen ve ak süyek olarak adlandırılan aristokrat soylu sultanlara bıraktılarsa da zamanla bölgede iyice yerleştikten sonra kendi idare sistemlerini tatbik ettiler. Akmola ve Semipalatinsk [Yedi Tam] ve Semireç ye [Yedi Su] illerinden oluşan Stepnoye General-Gubernatorstvo [Bozkır Vilayeti] nun merkezî şehri Omsk idi. Oblastler [eyalet, il] de kendi aralarında uyezdlere [kaza, ilçe], uyezdler volostlara [nahiye] ve volostlar da avıllara [köy] taksim olunarak idare ediliyordu. Vilayetin, oblastin ve uyezdin idarecisi Ruslardan oluyordu. Volost idarecileri ise üç yılda bir Kazaklar arasından seçilerek Rus idaresi tarafından atanıyorlardı. Şehirleşmeyle birlikte Kazak geleneksel idare ve mahkeme sistemlerinde de bir takım değişiklikler meydana geldi. Rus idaresinin gelmesiyle Kazak idarecileri seçimle işbaşına gelmeye başladılar. İdarecilerin dışında halk mahkeme hâkimleri olan biy ler, hatta mescit imamları bile seçimle iş başına gelip Rus askeri valiler tarafından atanır oldular. Dala Vılayatınıñ Gazeti nin resmî kısmında seçilen Kazak idareci, molla ve halk hâkimi olan biy ler atama genelgelerine sık sık rastlanmaktadır. Bunlar düzenli olarak her üç yılda bir yapılıyordu. Hatta yedek adaylar bile seçiliyordu. Gerektiği takdirde ölen veya görevden alınanın yerine bunlar atanıyordu. Örneğin (Afisialnıy) yağni uluḳlarnıñ buyurıḳları yazılatuğın nèrseler, Carlıḳ, Stépnoy général-gubérnatorınıñ, 23 nçi Noyabrde nçi cılında nomer nçi. Oblastardıñ bastuḳdarına, 66

76 Oblasdardağı köçpeli halḳdardan alım aluvnıñ adeti turasından Часть Оффиціальная, Циркуляръ, Степнаго Генералъ-Губернатора, го ноября г., , Гг. Начальникам областей, О порядкѣ взиманія-денежныхъ сборовъ съ кочевого населенія степныхъ областей ( No: 49) adlı yazıda, Kazaklar arasında üç yıl içerisinde yapılacak seçimlerden ve Kazaklardan toplanan vergiler ve toplanma usul ve miktarını belirleyen Dala Vilayeti askerî valisinin bir genelgesi yayımlanmıştır. Gazetenin çıkış sebeplerinden biri de resmî kısımda atama haberlerinin yayımlanıp halkın bilgilendirilmesi idi ( No: 1). O zamana dek böyle bir sisteme pek alışık olmayan Kazaklar için bu durum biraz yeni ve çağdaşlaşmalarında en önemli bir araç idi. Ayrıca gazetede Rus yönetimine sadık bir şekilde hizmet edenlerin çeşitli mükâfat ve nişanlarla ödüllendirildiklerine dair çıkan haberler dikkati çekmektedir. Örneğin yılının 2. sayısındaki yazıda Issık Göl uyezd idaresinin tercümanı İbrahim Habibullahoğlu gayretlerinden ötürü gümüş madalyayla ödüllendirildiği açıklanmıştır. Araştırmamızın yılları arasında bunun gibi ve buna benzer içerikli elliye yakın haber tespit edilmiştir. Bu haberlerin hepsinde Kazak idareci ve görevlilerin yaptıkları hizmetlerinden dolayı çeşitli madalya, nişan ve dereceli şeref kaftanlarla ödüllendirildiği haber veriliyor. Bunların yanında tarihi ve arkeolojik malzeme bağışında bulunan bazı Kazaklara da mükâfatlar verildiği görülmektedir. İdareci ve görevliler dışında Kazak halkından köylülere de yaptıkları hizmetlerinden dolayı ödüller verilmiştir. Bu durum Rusların Kazakları bu taltifleriyle kazanmaya çalışıp yönetimi altında daha itaatkâr bir şekilde tutmaya çalıştıklarının en belirgin delillerindendir. Nitekim Kazaklar arasında bu tarz yeni idare sisteminin tatbiki, modernleşmenin ve Kazakların yeni idare sistemiyle tanışması gazete vasıtasıyla daha da yaygınlaştırılmaya çalışılmıştır. Kazak halk hâkimleri ve idarecileri gibi Kazaklar arasında mollalar yani imamlar da halk tarafından seçilerek atanıyorlardı. Bu atamalarla ilgili gazete sayfalarında birçok habere rastlanmaktadır. Bunlarla ilgili ve resmî olan bölümden sadece Почётный халат: Rusça bir kelime. Poçyötnıy halat-dereceli şeref hilâtı. Hıl at sözcüğü Rusçaya Arapçadan geçmiştir. 67

77 Kazaklarla ilgili genelge ve atanan imamlarla ilgili haberler araştırmamızın fihrist kısmında incelenip fişlendi. Volost upraviteli [nahiye idarecisi] ve biy olarak seçilen ve atanan Kazaklarla ilgili haberler ise araştırmamıza dâhil edilmedi. Rus yönetiminin bozkırda yerleşmesi geleneksel hayatı değiştirmiştir. Kazak idarecileri seçimleri sırasında zaman zaman Kazaklar arasında birçok sorun çıktığını da görüyoruz. Bu sorunların çoğu da Kazak seçimleri sırasındaki değişik gruplar arasındaki karışıklıklar ve rekabetten kaynaklanıyor. Bu sorunların giderilmesi için de gazetede hem Rus hem de Kazak yazarların yazılarına rastlanmaktadır. Böylece Kazaklar bu konularla ilgili bilgilenmiş olmuşlardır. Bu da gazete vasıtasıyla olmuştur. Örneğin Bıltırğı cılı may ayında Въ Маѣ прошлаго года ( No: 2) başlıklı yazıda Tokbak (Tokmak) uyezdinin Sayak (Sankovsk) volostunda seçim sırasında Kazak gruplar arasındaki karışıklıklar anlatılıyor. Aynı yılın 3. sayısında ise Kéreku (Pavlodar) uyezdinde Kazakların yaşadığı volostlarda yılında yapılan seçimlerde yaşanan gruplar arasındaki karışıklıklardan söz ediliyor yılının 7. sayısında ise Akmola (Akmolinsk) uyezdinin Nura (Nurinsk) volostunda yapılan seçimle ilgili gelen şikâyetler var. Seçim sırasında adaylar halktan haraç topluyorlardı. Bunun üzerine Bozkır Vilayeti Askeri Valisi 4 İyül yılı sayılı genelgeyle bunu yasaklamıştır ( No: 31). Yine yılının sayısında ise seçimler sırasında yasadışı haraç toplayanlara Bozkır Tüzüğü nde öngörülen cezalardan bahsediliyor. Bir başka yazıda da yılları arasında yapılan idareci seçimlerinin usulsüzlüklerden dolayı iptal edilip tekrar yapılacağından bahsediliyor (, No: 36). Ayrıca Kazaklar arasında volostnoy upravitel, halk hâkimleri seçimleri genellikle üç yılda bir yapıldığına dair gazetede yayımlanan İlgérgi bolatuğın saylaudar Предстоящіе Выборы ( No: 5) başlıklı haberden anlaşılmaktadır. Saylavılardı ḳalayça saylavıdıñ beyanı Какъ должны производиться выборы ( No: 8) adlı yazıda seçimlerin nasıl yapılması gerektiğinden bahsediliyor. Seçimler sırasında ne yazık ki partililer arasında ayıplanacak yöntemler kullanılmıştır ve bu yöntemler gazeteye Pavlodar dan gönderilen ve gazetede Alısuvğa tapḳan aylanıñ caḳsı émes ékenligi Неблаговидные пріемы партійной борьбы. ( No: 20) başlığıyla yayımlanan yazıda teşhir edilmiştir. Korabay Capanoğlu nun Pavlodar dan gönderdiği ve Kérekudan hat Корреспонденція изъ 68

78 Павлодара ( No: 17) başlığıyla yayımlanan mektupta seçim sırasında çıkan karışıklıklar Kazaklar arasında kurultay düzenlenerek giderilmeye çalışıldığı açıklanmaktadır. R. Marsekov, Saylav hem onıñ ahırğı zalalı Сайлау и его вредныя послѣдствія (No: 44, 45, 46) başlıklı yazısında seçimlerin Kazak medeni hayatına, ziraatına ve adlî işlerine verdiği zararları örnekleriyle açıklayarak bu konuda okuyuculara bilgi vermiştir. Sın Stepey müstear isimli Alihan Bökeyhan ın Saylauğa çığarğan bir öleniñ Сатира на производство выборовъ ( No: 23) başlıklı haberinde ise seçim çalışmalarını anlatan ve Kazakçası manzum, Rusçası ise mensur olan bir hiciv yayımlanmıştır. Bu seçimler öncesinde Kazaklar arasında geçimsizlik ve bölünme meydana geliyor ( No: 17). İvan Selitskiy ise Ḳazaḳ ötürükteri ilen ösegi turasınan Киргизскія кляузы ( No: 48, 49, 50, 51, No: 1, 2, 3, 6) başlıklı yazısında Kazaklar arasındaki tezvir, yalan, iftira ve seçim sırasındaki kavgalar ve bunun kötü neticeleri anlatıyor. Söz konusu bu haberler Kazaklar için bir yenilik teşkil ediyorlardı ve Kazak modernleşmesinde en büyük etkiye neden olmakta idi. Yukarıdaki haberlerden de anlaşıldığı gibi Rusların gelişiyle şehirleşme hızla yayılmaya başladı. Şehirleşmeyle birlikte Kazaklar yeni idare sistemi ile tanışmaya başladılar. Tanışmakla kalmayıp bu sistem kendileri de uygulamaya koydular veya uygulatıldı. Böylece Kazaklar eski konar-göçer hayattan yerleşik hayata geçtiler. Kendi aralarındaki idareciler bu yeni sisteme göre seçilip atanır oldu. Hatta Kazak gruplar arasındaki anlaşmazlıklar ve sorunlar gazete sayfalarına yansıyarak bunlara çözüm olabilecek haberler yayımlanmıştır. 2-Kazak mahkeme sistemi: Kazakların mahkeme işlerine bakan halk hâkimleri de volost idarecileri gibi seçilerek atanıyordu. Bilindiği gibi Kazaklar arasında mahkeme işlerine halk hâkimleri olan biy ler bakıyordu. Bunlar genelde halkın ileri gelen aksakal ları arasından seçiliyordu. Dala Vılayatınıñ Gazeti nin resmî kısmında biy lerin atanma haberlerine sık sık rastlanmaktadır. 69

79 Gazetenin daha ilk yılının 8. sayıdaki (Afisiyalnıy) yağni afisiyalnıy dégen söz ilen barşa uluḳlarnıñ buyrıḳları yazılatuğın nèrseler, Sirkular yağni cariye-i buyuruḳnama, Dala Vılayatını biylep turğuvçi général-gubernator hazeratlarnıñ her bir Ḳazaḳlarnıñ davalarına davérnay bolgan Oruslarğa Ḳazaḳ halḳnıñ öz aralarunda bolmış davalarına kırisuvge ruhsat coḳtur Часть Оффиціальная, Циркуляръ, Господина Степнаго Генералъ-Губернатора, O воспрещеніи повѣреннымъ изъ русскихъ участвовать за киргизовъ въ дѣлахъ киргизскаго народнаго суда ( No: 8) adlı yazıda, Dala Vilayeti askeri valisinin Rusların Kazak halk mahkemelerinde mahkeme işlerine karışmaları ve Kazakların yerine vekil olarak işlere bakmalarını yasaklayan genelgesi yayımlanmıştır. Bu da gösteriyor ki Rus idaresi ilk başlarda Kazak mahkeme işlerine özellikle Rusların karışmalarını yasaklamaıştır. Böylece Kazaklara kendi işlerinizde siz serbestsiniz ve bu serbestlik de yine bizim himayemiz vasıtasıyla mümkün olduğu mesajını vermek istemiş olabilirler. Aşağıdaki haberlerden de görüleceği üzere Ruslar kendi adlî sistemini yavaş yavaş ve örneklerle anlatarak Kazaklar arasında yaygınlaştırmaya çalıştılar. Böylece Kazak adlî sistemi itibarsızlaştırılarak çağdaş mahkeme sistemlerine geçiş hızlandırılmış oldu. Bunu da gazete sayfalarında yayımladıkları haberlerle yaptılar. Zamanla Rus mahkemeleri yaygınlaştırılarak Kazak halk mahkemeleri tamamen ortadan kaldırılmıştır. Rusların daha yılında İmparatoriçe Anna İoannovna tarafından Küçük Cüz Kazaklarına örf-adetlerini ve özellikle de Kazak halk biy mahkeme işleyişini iyice öğrenmek için ober-sekretar statskiy-sovetnik İvan Kirilov un gönderildiğini, A. Krahalev in, Èñgüme, Ḳazaḳdar burunğı zamandağı biylerdiñ biylik ḳıluvı Фельетонъ, Киргизы. Древній судъ біевъ ( No: 48) adlı yazısından anlaşılıyor. Görüldüğü gibi Ruslar ilk önce Kazak yargı sistemiyle ilgili bilgi edinmeye çalışmışlardır. Dala Vılayatınıñ Gazeti nde bu yazıyı tamamlayan ve konuya açıklık getiren bir yazıya rastlanmaktadır. Gazetenin tercümanlarından Sultan Gazin in Èñgüme, Обер-секретарь: Rusya da yılına kadar Kıdemli sekreter, Kilise Meclis Başkâtibi veya Senato Başkanı rutbesi. Статский-советник: yılına kadar Rusya da çeşitli sınıflarda verilen sivil rutbe. 4. ve 5. snıf statskiy-sovetnik rutbesinde olan birisi vali ve vali yardımcısı görevlerinde bulunabilir. 70

80 Burunğı zamandağı Ḳazaḳlardıñ biylik ḳıluvı Фельетонъ, О древнемъ судопроизводствѣ Киргизовъ ( No: 51) başlıklı yazısında, Kazak halk hâkimleri olan biy lerle Kazak halk mahkemelerin düzeni ve mahkemelerde olan yeniliklerden bahsedilmektedir. A. Ye. Alektorov un Hanskaya Stavka dan yazdığı ve gazetede Ḳazaḳḳa biylerdiñ hükminiñ ḳanday ékeni Нуженъ ли для Киргиза судъ біевъ? ( No: 2) başlığıyla çıkan yazıda ise Kazak halk biy mahkemesinin gerekli olup olmadığı sorgulanıyor ve yazının sonunda Kazakların kendi örf-âdetlerine çok bağlı olduklarından dolayı sorunlarında şeriat kurallarına değil biylere başvuruyorlar. Şeriat kurallarına ve mollalara ise sadece miras ve nikâh işlerinde başvurdukları ve bu durum Rusları sevindirdiği bildiriliyor. Yusuf Köpeyev, Kéçe izdiñ küni Поговорка ( No: 11) başlıklı yazısında eski zamanlarda Büyük Cüz de Uysün Tüle ile Süyündük kabileleri arasında onlarca yıl devam eden kan davasının Edige adlı biyin çözmesinden bahsediyor. Görüldüğü gibi o dönemde eski zamanlardaki iyi idareye karşı duyulan bir özlem vardır. Haberler arasında Sergiopol uyezdinin Ayagöz volostunun idarecisi Kazak Bekbos Kabatayoğlu nun bir Kazağa karşı şiddet kullanıp ve işkence yapmasından dolayı Rus mahkemesi tarafından cezaya çarptırıldığı 12 nçi İyünde nomer inçi го іюня, ( No: 27) başlıklı haberde bildiriliyor. Bu habere göre Kazak halkı arasındaki anlaşmazlıklar Kazak halk mahkemelerinde görülüyor. Kazak idareciler ise her ne kadar Kazak olmasına rağmen idareci olduklarından dolayı Rus idarî sisteminde ve Rus kanunlarına göre yargılanıp cezalandırılıyorlardı. Görüldüğü gibi Ruslar artık Kazak halk mahkemesiyle Rus mahkemesini ayırarak görevlerini belirlemeye çalışıyorlar. Kendi idare sistemini uygulamaya başlayan Ruslar bozkırdaki yerel idareler için tüzük hazırladılar. Bu yerel idare tüzüğünde Kazak hayatını düzenleyen maddeler vardır. Daha doğrusu maddelerin çoğu Kazakları ilgilendiriyor. Bu maddelerin bir kısmı Dala Vılayatınıñ Gazeti nin sayfalarında yayımlanmıştır. O zamana kadar kendi halk mahkeme hukuku ile idare olunan Kazaklar artık Rus hukuku karşısında da sorumlu tutulmuşlardır. Böylece çağdaşlaşmanın ve çağdaş kanunlarla tanışmak yine 71

81 gazete vasıtasıyla olduğunu görmekteyiz. Gazetede yayımlanan Ḳazaḳ curtınıñ tirgev hükmi haḳḳında (Ḳır oblasdarın biylev turadağı polocéniyadan alındı) Народный судъ у Киргизовъ (Извлечено из Положенія объ управленіи степными областями) (, No: 4, 5, 7, 14) başlıklı imzasız yazıda, Bozkır İl Yönetim Tüzüğü nden daha çok Kazak halk hâkimleri olan biy lerin seçimlerini, kimlerden seçilebileceğini, sayı ve görevlerini, bakabileceği davaları belirleyen maddeler alınarak hem Kazakça hem Rusça yayımlanmıştır. Bu yazıya bakılırsa biy lerin Rus gubernatorlar [vali] tarafından atandıkları ve onlara bronz rozetin bile verildiğini öğreniyoruz. Bu bile o zamana dek Kazak toplumunda görülmemiş bir olay olabilirdi. Yazının devamında ise -her ne kadar Ruslar Kazakları adlî olarak kendi içlerinde serbest bıraksalar da- davanın sonucundan memnun olmayanın başka bir mahkemeye başvurarak davasının orada görülebileceğinden bahsediliyor. Böylece bu yazılardan Rus yönetimi Kazak halk mahkemesine olan güveni sarsarak zamanla bu mahkemelerin ortadan kaldırılmasına zemin hazırlanmış olduğu anlaşılmaktadır. Kısaca bu yazı o dönemdeki Rus sömürge sistemini ayrıntılı olarak öğrenmek isteyenler için önemli bilgiler içermektedir. Zaman zaman Kazak toplumunda çıkan çeşitli ihtilaflar biy ler tarafından düzenlenen kurultaylarda giderilmeye çalışılıyordu. Askerî vali Sannikov un yılında yayımlanan genelgesinde biy lerin kurultay düzenleme kuralları belirtiliyor ( No: 52) yılından itibaren ise davaların daha çok Rus mahkemelerinde görüldüğü gazete yayımlanan yazılardan anlaşılmaktadır. Gazetede Kazak halk mahkemeleriyle صوطتاغی ( cumuslar ilgili haberler yok denecek kadar azalmıştır ve Sottağı tirkelgen Судебныя (طيركالكان дѣла başlığı altında Rus mahkemesinde görülen جوموسالر davalarla ilgili haberler yayımlanmıştır ( No: 9). Örneğin 17 Dekabr günü Akmola (Akmolinsk) oblastinin mahkemesinde Omsklu Yahudi meşan [küçük tüccar] Matus Don yargılanıyor ( No: 1). Bu mahkemelerde Kazakların ve Kazaklarla ilgili davalar bile görülmüştür ( No: 11, 15, 24, 28, 31, 41, No: 19, No: 9, 10, No: 6, No: 9) ve Kazakların dil bilmemelerinden dolayı başlarına gelenler ve bu konuyla ilgili tavsiyelere yer verilmiştir ( No: 14). Bu yıllarda Kazak halk mahkemeleriyle ilgili yazılara da rastlanmaktadır yılının 16, 17, 21, 72

82 sayılarındaki G. F. Kovalevskiy in bir kaç yazısı bunun en iyi örneğini teşkil ediyor ve bu yazıda halk mahkemeleriyle ilgili geniş bilgi verilmektedir. Kazak Ahmet Aldabekov, Pabladar uyazınañ cazılıp ciberilgen habar Корреспонденція Изъ Павлодара ( No: 20) adlı yazıda, Kazak yerleşim yerlerindeki olaylara yerel halk mahkemelerin ve Rus yerleşim yerlerdeki olaylara da Rus mahkemesinin bakması gerektiğini hatırlatıyor. Ayrıca zaman zaman ve çeşitli nedenlerden dolayı Kazak halk mahkemelerinde görülen davalar, o mahkemenin elinden alınıyor. Bağzı bir sotḳar buzaḳı cumıslardıñ biylerdiñ ḳol astında téksériluvge tiyişli bolmaytuğınınıñ beyanı Объ изъятіи дѣлъ по нѣкоторымъ преступленіямъ изъ вѣдѣнія народнаго суда ( No: 42) başlıklı imzasız yazıda, Kazak halk mahkemesinde yürütülen birkaç dava biylerden alınmıştır ve devamında da bunun hangi şartlarda olacağı açıklanmıştır. Ayrıca Kazak halk mahkemeleriyle ilgili bilgi veren Rus yazarların yanında Kazak yazarların yazıları Dala Vılayatınıñ Gazeti nde görülmektedir. Örneğin Köşpeli Kazakbayoğlu nun Ḳazaḳ biyleriniñ cumıslardı tékseretuğanı turasınan О Киргизскомъ Народномъ Судѣ ( No: 46) başlıklı yazısında halk mahkemelerinin yönetmenlik eksikliğinden dolayı görevi kötüye kullanılabileceğinden bahsediliyor. Esenbay Daviletoğlu ise Sothorlar hem halḳdıñ biyligi Ростовщиство и народный судъ ( No: 35) adlı yazıda tefecilikle ilgili bilgi verdikten sonra bunun önüne geçen ve halk tarafından bilinmeyen halk mahkemesi kanunundan bahsediyor. Kazakların Rus kanunlarını yeterince bilmemeleri bir takım problemlere sebep olmakta idi. Bu yüzden Dala Vılayatınıñ Gazeti nde Rus kanunlarını açıklayan yazılar yayımlanmıştır. Örneğin N. Maksimov un Dala Vılayatındağı obloslardıñ tirgevi turasınan О судопроизводствѣ въ степныхъ областяхъ ( No: 47, 49, No: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 12, 13, 18, 21, 24, 33, 34, 35) adlı yazı dizisinde Dala Vilayetindeki mahkemelerin yargılama usulü ve yargı işlemleriyle ilgili geniş bilgi verilmiştir. Bu yazı başlı başına hem çok açıklayıcı hem de o dönemdeki mahkemeyle ilgili belki de birçok sayıda yayımlanmış en uzun yazı dizisinden oluşmaktadır. Ayrıca bu yazılarda bozkırdaki mahkeme meselesi ve usulüyle ilgili geniş bilgiler verilmektedir. Böylece Kazaklar gazetede yayımlanan yazıları Rusça kısmının yanında 73

83 Kazakçasını da takip etmişlerdir ve bu mahkemelerle ilgili geniş bilgi öğrenme imkânına sahip olmuşlardır yılı gazeteye gelen Kazak davaları ilgili geniş bilgi verilmesi talebi üzerine yine N. Maksimov Ḳazaḳ isin tékséruge kimge tiyüsti bolatını Подсудность киргизскихъ дѣлъ (, No: 47, 48) başlıklı yazısında Rus mahkemelerinde görülen cezaî ve hukuk Kazak davaları ve bunların davaya göre hangi mahkemede görülmesi gerektiğiyle ilgili bilgi verilmektedir. Buna göre yılına gelindiğinde Kazak mahkemelerine başvuranlar git gide azalmıştır ve bir yandan bu mahkemelerin işlevselliği tartışılmaktadır. Aynı yıl içerisinde ise Otunçı Alcanov, Biylerdiñ bitimleri «Эреже» одного чрезвычайнаго съѣзда народныхъ судей ( No: 48, 49, 50) adlı yazılarıyla Kazak halk mahkemelerine bakan biylerin yılının yaz aylarında yaptıkları kongre ve çeşitli konularda aldıkları kararları yayımlamıştır. Bunun nedeni, Kazak mahkemelerinin yukarıdaki durumdan bir çıkış yolu arıyor olmalarından olmalıdır. Çünkü bu mahkemeler artık işlevselliğini git gide kaybettiği anlaşılmaktadır. Zaten XX. yüzyılın daha ilk yıllarında Kazak halk mahkemeleri Ruslar tarafından kapatılmıştır. Aman Kulcabayoğlu, Sémeyden kélgen hat Корреспонденція изъ Семипалатинскаго уѣзда ( No: 10) başlıklı yazısında N. Maksimov un yılının sayısında çıkan tefecilerle ilgili kanun haberine yorumda bulunuyor. Ayrıca yazıda başından geçen bir olayda halk mahkemesi tarafından yanlış karar verildiği anlatılıyor. Bu yazı üzerine gazete idaresi, konuyla ilgili başvurabileceği başka makamları bildiriyor. Böylece Kazak halk mahkemeleri yıpratılarak halk nazarında itibarı sarsılmaya çalışılmaktadır yılında yine N. Maksimov imzalı Ḳazaḳ arasındağı biyler tirgevge tiyişli cumısdar turasınan Подсудность дѣлъ, подлежащихъ рѣшенію киргизскаго народнаго суда ( No: 15) başlıklı yazıda, biy lerin davaları cezaî ve adlî hukuka göre ayırmamaları ve buna göre yapılan yeni düzenlemelerden söz ediliyor yılının sayısında N. Maksimov, Kazak halk mahkemelerini ilgilendiren ve unutulan bir kanun maddesinden bahsediyor. 74

84 Gazetenin bir sayısında çıkan mahkeme reformuyla ilgili haber üzerine Babay Berkut müstear isimli Kazak yazarın Zaysan dan gönderdiği mektupta, bozkırda halkın yeni açılacak olan cana sud [yeni mahkeme] un biy mahkemelerini etkileyip iyileştireceğinden bahsediliyor. Bu yazı üzerine N. Maksimov imzalı Caña sud Новый судъ ( No: 8) adlı yazıda yeni mahkemelerle ilgili gelen mektuba cevap veriyor ve açılacak olan yeni mahkemelerin biy mahkemeleriyle ilgisinin olmadığı ve bu mahkemelerin özellikleriyle açılma sebeplerinden haber veriyor. Ve N. Maksimov un Caña sud Новые суды ( No: 11) adlı yazısında bu yeni mahkemelerin açılış tarihi ve açılacak olan bölgelerden söz ediliyor. Görüldüğü gazetenin yayın hayatına girmesinden on yıl sonra Kazak halk mahkemelerine alternatif olarak yeni mahkemeler ve bu mahkemeleryle ilgili çeşitli bilgiler gazete sayfalarında yayımlanmıştır. Bu da modernleşmenin ve özellikle adlî işlerdeki gelişmeler ve yeniliklerin gazete vasıtasıyla yapılmaya çalışıldığının en iyi örneklerindendir. Zaman zaman halk mahkemelerinde biyler tarafından davalarda çeşitli tavizler verilmiştir. Gazetede yayımlanan Aḳ padşa-yi ağzam hazretleriniñ buyruğı Высочайшее повелѣніе ( No: 30) başlıklı yazıda Çar, mahkemelerde tavizlerin verilmesini yayımladığı bir fermanla yasaklamıştır. Kazak mahkeme ve mahkeme işlerine Ruslar tarafından ilgi her geçen gün artıyordu ve çeşitli araştırmalar yapılıyordu yılında S. A. rümuzlu yazar, göçebe halkın hakem (treteyskiy) mahkemelerinin yetkileriyle ilgili bir yazı yayımlamıştır ( No: 48, 49) yılında ise yine S. A. rümuzlu yazarın bir başka yazısında ise Kazak mahkemelerinin verdiği hüküm ve hükmün öneminden bahsedilerek bu alanda önemli bilgiler verilmiştir ( No: 7, 8). Bazı dönemlerde ise mahkemelerde davacılardan yüksek para isteyip kendi ceplerini düşünen halk hâkimleri atasözlerde kargalara benzetiliyorlar. Bu anlaşmazlıkları gidermek için kurultaylar düzenleniyor ve bu sorunlar giderilmeye çalışılıyor ( No: 17). Bir başka ve sadece Rusçası olan Военнымъ министромъ разработанъ ( No: 30) adlı haberde Türkistan bölgesinde halk mahkemesinin kurulması için Askeri Bakanlık tarafından hazırlanan ve Adalet Bakanlığı na gönderilen proje 75

85 gündeme getiriliyor. Gazetenin muhabiri Dökey Baycumırov un Köp Köl syezi Съѣздъ На Озерѣ Кубъ-Куль ( No: 41, 42) adlı haberinde ise Kazaklar arasında at hırsızlığı, başlık parası, mahkeme ve hukukî işlemlerle ilgili Bayan Avıl civarındaki sekiz volost Köp Köl gölü civarında olağanüstü kurultay düzenleyip bu problemlerle ilgili kararlar alındığını öğreniyoruz. Rus idaresi zaman zaman kendi mahkemelerini tanıtmak amacıyla halkın önünde bölge mahkemelerinde davaları görüyorlar. Örneğin gazetenin Kökçetav muhabirinin gönderdiği ve Kökçetavda bolğan okrucnoy sud Окружный Судъ ( No: 47) başlığıyla yayımlanan haberde, Omsk Bölge Mahkemesi nin halk üzerinde bıraktığı olumlu etkiden bahsediliyor ( No: 47). Rus yazarların Kazak halk mahkemeleriyle ilgili yazdıkları yazılara cevap olarak Kazak aydınlar da yazı yazmışlardır. Örneğin yılında üniversite öğrencisi R. Marsekov Kazak biy halk mahkemesiyle ilgili Ḳazaḳ biyderiniñ tékşeruvderi Отдѣлъ Киргизскій Народный Судъ ( No: 1, 2) adlı yazı yazmıştır. K. Capanov un Kızılcar dan (Pavlodar) verdiği haberde ise Kazaklar birkaç sene önce Ruslardan kaçınıp onları kâfir olarak görüyorlardı ve zamanla da Ruslara ve Rus mahkemelerine güvenlerinin arttığı ve artık Rus mahkemelerinde Kazakların davalarının görüldüğünden bahsedilmektedir ( No: 6). Bu haber bile başlı başına modernleşmenin iyi bir örneğidir. Kırkı (Kopçik) imzasıyla Karkaralı dan gönderilen mektup gazetede Biylik hikayeti Матеріалъ характеристикъ Бійскихъ рѣшеній ( No: 17) başlığıyla yayımlanmıştır. Yazıda Kazak biy mahkemesinde görülen bir davada verilen yanlış karardan bahsediliyor ve yazar bunun gibi haberlerin emsal teşkil etmesi için gazete sayfalarında yayımlanmasını istiyor. Yine Kazak aydınlarında D. Turanov un Ḳazaḳ rèsimderi Обычное право киргизовъ ( No: 39, 40) başlıklı yazısında Kazak halk mahkemesiyle ilgili detaylı bilgiler verilmiştir. Turanov un yazısının yanında Orta Cüz müstear isimli Kazak yazarın, Édigeniñ töresi Судъ Эдыге ( No: 47, 48) başlığıyla ve eski dönemlerde yaşayan Edıge nin müşkül sorunlara bulduğu çözümleri anlatan masal yayımlanmıştır. 76

86 Ve Ruslardan beklenen adım fazla gecikmiyor. Kuryer gazetesinden alınan ve Dala Vılayatınıñ Gazeti nde Ministir yustitsade При Министерствѣ Юстиціи ( No: 13) başlığıyla yayımlanan haberde, Adalet Bakanlığı nda Kazak ve Kalmukların halk mahkemelerinin kaldırılıp yerine sulh mahkemelerini kurma çalışmasının tamamlandığı bilgisi veriliyor. İdareci seçimleri yanında Kazak halk mahkeme sistemiyle bunların işleyişiyle ilgili birçok haber yayımlanıp bunlardan okuyucular haberdar edilmeye çalışıldı. Hem bu haberlerden bu mahkemelerin zamanla nasıl itibarsızlaştırılıp yerlerine Rus mahkemelerinin kurulduğuna da gazete sayfalarında şahit olmaktayız. Böylece gazete Kazakların modernleşmesinde her ne kadar geniş kitleye ulaşamamışsa da önemli rol oynamıştır diyebiliriz. 3-Vergi meselesi: Kazak toprakların idarî merkezlere taksim edilmesiyle Kazaklar arasında yerleşik hayata geçiş ve şehirleşme hız kazandı. Böylece Rus yönetimi vergileri daha iyi ve eksiksiz toplayabilmiştir. Rus yönetimi, Kazaklardan çadır başı, hayvan başı, evrak harcı ve damga vergisi, vs. olmak üzere çeşitli vergiler alıyordu. Bu tür vergilerle ilgili Dala Vılayatınıñ Gazeti sayfalarında birçok haber yayımlanmıştır. Örneğin yılının 3. sayısındaki resmî bölümdeki bir haberde her kibitka [çadır] başına belirli bir miktar vergi alınması öngörülüyor ve vergilerin düzenli ve vaktinde alınmasında yardımcı olan idareciler ödüllendiriliyordu. Yukarıda Kazak idarecilerine yardımlarından dolayı çeşitli takdirname, nişan ve kaftan verildiğinden bahsetmiştik. İşte verilen bu ödüllerin bir kısmı da vergilerin zamanında ve eksiksiz toplanmasından dolayı verilmiştir yılının sayısındaki yazıda Dala Vilayeti askeri valisinin idarecilere gönderdiği genelgede toprakların doğru orantıda bölünüp çadır vergilerinin ayarlanması ve toprakların hangi şart ve durumlarda kiraya verilebileceğinden bahsedilmektedir. Zaman zaman halk çeşitli nedenlerden dolayı vergilerden belirli bir süreliğine muaf tutulabiliyordu. İşte yılının sayısındaki bir haberde, Almatılılar depremden dolayı beş yıllığına Çar tarafından vergiden muaf tutulmuşlardır. Yine aynı yılın sayısındaki bir haberde vergilerin usulsüz ve düzensiz toplandığına dair gelen 77

87 şikâyetler üzerine askerî vali bunun önüne geçmek istemiş ve Kazakların durumuna göre vergi alınmasını düzenleyen bir genelge yayımlamıştır. Tabi vergileri fazla toplayanlar da cezasız kalmamıştır yılının sayısında Tokmak uyezdinin İsankul volostunun [nahiye] volostnoy upraviteli [nahiye idarecisi] ve adayı fazla vergi topladıklarından dolayı görevlerinden alınarak yerlerine başkaları atanmıştır yılına gelindiğinde bölgede vergi müfettişi daireleri açılmıştır. Söz konusu haber Afisiyalnıy (Yağni buyruḳdar cazılatın bölegi) Отдѣлъ Оффиціальный ( No: 5) ve Zamat alım aḳçalardıñ ustınan ḳarap turatuğın mahkemesi Податная Инспекція ( N0: 6) başlıklı yazılarda müfettişlerin kimlerden olabileceği ve görevleri hakkında yazılar yayımlanmıştır yılının 9. sayısındaki Buyruḳdar cazılatın bölegi, Cetisuv oblosınıñ vayannay gubernatorınıñ orının biylep turğuvçiniñ cariye aytılgan buyruğı Отдѣлъ Оффиціальный, Циркуляръ И д. Военнаго Губернатора Семирѣченской области başlıklı yazıda halkın okuma yazma bilmediğinden dolayı onları kandırarak fazladan vergi toplayan idarecilerin bu yolsuzluğu bir genelgeyle yasaklamıştır. Ayrıca dönem dönem hangi mal varlığından vergi alınıp alınmayacağı Buyruḳdar cazılatın bölegi, Ḳır Vılayatınıñ general gubernatorınıñ buyruḳları Отдѣлъ Оффиціальный, Приказы По Степному Генералъ-Губернаторству ( No: 9) ve Rusya da ikamet yerine göre hazine yararına alınan vergilerin bir kısmının kaldırıldığı Buyruḳdar cazılatın bölegi, Padşahı ağzam hazretleriniñ fermanı Отдѣлъ Оффиціальный, Высочайшее повелѣніе, Объ отмѣнѣ сборовъ взимаемыхъ въ пользу казны съ видовъ на жительство ( No: 22) başlıklı haberlerden anlaşılmaktadır. Dönem dönem de vergilerle ilgili Maliye Bakanlığı tarafından yeni düzenlemeler yapılmıştır ( No: 6, 7). Herhalde Kazaklar arasında yerleşik hayata geçiş artmış olmalı ki artık vergilerle ilgili askerî valinin düzenlemeleri gecikmiyor. Gazetenin yılının 9. sayısının resmî kısmında General Leytenant İvanov un yayımlanan genelgesinde, Cetisuv (Semireç ye) oblastinin uyezdlerinde [kaza, ilçe] yerleşik ve göçebelerden alınan vergilerin ölçüsü tayın edilmiştir. O dönemde göçebelerden vergi alınması meselesi devlet kurumlarında görüşülüp konuşulan konuların başındadır. Bunu Высочайще утвержденнымъ 10 мая ( No: 23) başlıklı yazıdan anlaşılmaktadır. Bu yazıda vergi meselesinin Devlet 78

88 Kurulunda görüşülüp onaylanması ve yürürlüğe girdiğinden bahsedilmiştir. Земскій сборъ въ Степи ( No: 30) başlıklı yazıda ise Devlet Kurulu tarafından Dala Vilayeti göçmenlerinden alınacak vergi miktarının onaylandığı yazılıyor. Halkın vergileri yüksek bulması ve özellikle ticaret vergisinin yüksek olmasından dolayı bu durumun ele alınacağı bir kongrenin düzenleneceği haberi de verilmiştir ( No: 21). Araştırmamızda vergiyle ilgili yüze yakın habere rastlayıp onları fihriste dâhil ettik ama konumuzla doğrudan doğruya ilişkili olmadığından burada daha fazla söz etmeye gerek duymuyoruz. 4-Rus göçmenleri meselesi: Tarih boyunca genellikle hayvancılıkla uğraşan Kazakların bir kısmı uçsuz bucaksız bozkırda konar-göçer hayatı sürmekte idiler. Yerleşik olanlar daha çok güney bölgelerde yaşıyorlardı. Bu yüzden Kazaklar bozkırda şehirler kurmayıp yerleşik hayata pek geçmemişlerdi. Rus yönetiminin bozkırdaki yayılması sırasında kurdukları kale şehirlere Rusya içlerinden göçmenler getirip yerleştirdiler. Zamanla bu şehirlerin etrafında Kazaklar da yerleşmeye başlamıştır. Öyle ki günümüzde bile Kazaklar şehirleri kala olarak adlandırıyorlar. Getirilen göçmenlere verilen topraklar Kazakların ellerinden alınan verimli topraklar idi. Gazete sayfalarında göçmenler ile ilgili az da olsa birkaç haber yayımlanmıştır. Kazakların şehirleşip yerleşik hayata geçmesinden bahsederken bunların nedenlerinden biri de Rus göçmenlerin Kazak topraklarına yerleşmeleri veya yerleştirilmelerini sayabiliriz. Şüphesiz Rus göçmenleri meselesi tarih boyunca en büyük sorunların başında gelmiştir. Ruslar tarih boyunca ele geçirdikleri yerlere kendi köylülerini getirip yerleştirmekle meşhurlar. Kazaklar da buna karşı çıkıyorlardı. İşte gazete sayfalarında bu meseleyle ilgili bir takım yazılar yayımlanmıştır. Rusların yazılarında göçmenlerin yerleştirilmesiyle bunun bölge için örnek olması açısından gerekli olduğu sonucuna varabiliriz. Kazaklar ise buna karşı çıkmışlardır. Çünkü ellerindeki en iyi otlaklar yani topraklar alınarak bu göçmenlere verilmiş ve Kazakların hayvancılık yapabileceği verimli topraklar azalmaya başlamıştır. Bunun sonucunda da Kazaklar arasında ister istemez fakirleşme baş göstermiştir. Bu sorunların giderilmesi 79

89 için gazatede Kazakların yerleşik hayata geçip hayvancılıktan çok ekincilikle uğraşmaları gerektiğini salık veren haberlere sıkça rastlanmaktadır. Rusların verimli topraklara el koyup bölgelere yerli halkın yerleşmesini yasakladığı 4 nçi İyülde inçi cılda nçi nomer ilen, barça uyeznay hem uçaskavay naçalniklerge 4-го іюля г., , Гг. уѣзднымъ и участковымъ начальникамъ ( No: 27) başlıklı yazıda açıkça görülmektedir. Bu yazıda, Rus idaresi Sırderya oblastindeki boş topraklara Rus göçmenleri yerleştirmeyi planlamaktadır. Bunun üzerine Cetisuv oblastinin askeri valisi bu bölgeye Cetisuv oblastindeki Kazakların yerleşmesini men eden bir genelge yayımlamıştır. Stepan Artemenko nun Rusya işinen mucıkdardıñ ḳır vılayatına kelgen turasınan По поводу переселенія крестьянъ изъ внутреннихъ губерній Имперіи въ Степныя области ( No: 30) başlıklı yazısında ise Kazak topraklarına Rusya nın iç bölgelerindeki Rus köylülerin yerleştirilmesi meselesinden bahsedilip göçmenlerin daha yeni zamanda gelmeye başladığı ve göçmen yerleşmecilerin tarihçesi hakkında kısa bir bilgi verilmiştir. Gazetede yayımlanan Ḳazaḳ halḳınıñ arasında égın égıp tèrbiye étbekdiñ mèslihatı О необходимости развитія земледѣлія среди киргизскаго населенія ( No: 10) başlıklı yazıda, göçmenlerin gelişini azaltmak için Kazakların Tatar, Sart ve Döngenler gibi yerleşik hayata geçmeleri ve ziraatla uğraşmaları gerektiği anlatılmıştır. Göçmenler yerleştikleri yerlerde Ruslar bir takım araştırmalarda bulunmuşlardır. Örneğin S. T. G. gazetesinden iktibas edilen Torğay oblosınan avğan mucıkdarğa ḳala Вмѣстѣ съ образованіемъ ( No: 15) başlıklı yazıda, Torğay oblastinde göçmenler için kurulan bölgelerde iktisadî ve istatistikî araştırmalar yapılacağı haber verilmiştir. Sib.[irskiy] Lis.[tok] gazetesinden alınan ve Égin hem badşalıḳ mülkdi Къ переселенченскому вопросу ( No: 3) başlığıyla yayımlanan yazıda, Bayındırlık ve Tapu Bakanlığı Sibirya daki göçmenlere boş arazileri ağaçlandırmayı öğretecek ekip göndereceğinden haber verilmiştir. Bu da gösteriyor ki göçmenlerin uyum sağlamaları için her türlü yardım yapılmış ve sorunları yakından takip edilerek onlara destek verilmiştir. Yine aynı gazetenin aynı sayısından alınarak Переселенческіе поѣзда başlığıyla çıkan yazıda da Ulaştırma Bakanlığı her göçmen 80

90 treni için bir sağlık vagonunun ekleyeceğini öğreniyoruz. Böylece göçmenler yerleştirildikten sonra dönem dönem durumları takip edilerek gereken eksiklikler giderilmeye çalışıldığı bu haberlerden anlaşılmaktadır. Biyılğı cılı Sibiriye cayune Крайне безотрадное положеніе ( No: 15) başlıklı yazıda Sibirya daki göçmenlerin kötü durumda oldukları ve bunlar için bir fonun kurulacağından bahsedilmiştir. Son olarak da göçmenlerin oldukları yerlerde göçmen sayısını artırmak için bölgede eksiklikleri gidermek amacıyla bölgeye araştırma heyetleri gönderilmiştir. Örneğin Gazét aytuvdarınça gosudaristifinoy imuşistf ilen По сообщенію газетъ, въ ( No: 20) başlıklı yazıda, Devlet Tarım ve Varlık Bakanlığı Türkistan Bölgesi nin göçebe halkının yaşayış tarzını, doğa, tarihi ve ekonomik-istatistiksel yönden araştırmak ve Rus göçmenlerin sayısını artırmak amacıyla bölgeye araştırma heyeti gönderileceğinden bilgi verilmiştir. S. A. imzalı Ḳazaḳdıñ cer davı hem onıñ bitimi Поземельные Споры Киргизовъ ( No: 50, 51) başlıklı yazıda Kazakların ekin ve hayvancılık için ayrılan toprak ve muhacir Rus köylülerine verilen toprak meselesiyle ilgili anlaşmazlıklar ve bununla ilgili Rusların çıkardıkları kanunlarla ilgili bilgi veriliyor. Cetisuv gubernator hazeratlarınıñ özi 2 nçi Mayda Тотъ же Губернаторъ, приказомъ ( No: 20) başlıklı yazıda, Cetisuv (Semireç ye) askerî valisinin Rus köylülerinin gerekli izni olmadan Kazakların topraklarına yerleşmeyi yasaklayan ferman çıkardığı yazılıyor. Demek ki Rus yerleşimi planlı ve kontrollü bir şekilde yapılmıştır. Rus göçmenleriyle ilgili haberlerin gazete sayfalarında yayımlanıp tartışılması bile o dönemde Kazaklar için bir ilkti diyebiliriz. Çünkü verimli Kazak topraklarının ellerinden alınarak Rus göçmenlerine veriliyordu. Gazete sayfalarında az da olsa bu tür haberler yukarıda tespit edilerek araştırmanın fihrist kısmına da dâhil edilmiştir. Gazete sayfalarında göçmenlerle ilgili haberlerin yayımlanıp bu meselenin haber konusu edilmesi bile modernleşmenin en önemli unsurlarındandır. Çünkü o zamana kadar bu tür haberler Rus yönetiminin aleyhine olduğu için göz ardı edilerek fazla haber konusu olmamıştır. Buna rağmen gazetede az da olsa bu tür haberler yayımlanmıştır. Hem de Rus ve az sayıda Kazak yazarların imzasıyla yayımlanmıştır. 81

91