Senemin Anlamı Nedir

siNUoe:URGCGBT Tabgaggaru kum segiinug idmig. “() zu den Chinesen hat er den Kuni-Sengun geschickt ()” (, s. ). Radloff aym galigmasinm “Bemerkungen” [notlar/dugiinceler] bolumunde goyle demektedir: “Куны-Садуй ist offenbar der Name eines fruheren Beamten der Chinesen, dem der Titel Садуй verliehen worden war. Er wurde, da er den Chinesen nahe stand, an den chinesischen Kaiser als Gesandter geschickt.” (, s. 38). Giraud (): “Vers les Chinois, ii a envoye !e general QonT.” (s. 60). Orkun (): Tabgaggaru kum segiinig idmig “Qinlilere kargi Kum Sengunu gondermig” (s. ). Ergin (): Tabgaggaru Kum sengunug idmig. (s. 92). «Qin'e dogru Ku’yu, generali gondermig.» (s. 53). Tekin (): smDi:gnoUsiNUce:URGCGBT t(a)bg(a)gg(a)ru : kuum s(a) gun(u)g : idm(i)g “(Bu kagan) Qin’e General Ku’yu gondermig.” (s. ). Tekin, “Agiklamalar” bolumunde ardigik belirli nesne eklerinin kullanildigs kuum s(e) gun(u)g ifadesini goyle agiklamigtir: “kuym s(a)gun(u)g “General Ku’yu". Bu obegin ilk sozcugunu aragtiricilaryalin durumda ozel ad saymigiardir. Oysa bu ilk sozciik Kuu ki§i admin -ni ekli nesne durumudur (Tekin, ), punku bu ozel ad eksiz olarak Bilge Kagan yazitinda geper () Tunyukuk yazitmdaki ornekte ilgin? olan hem ozel adin hem de unvamn ek almi§ olmastdir. Aym duruma, buyuk bir olasilikla, BK G 9’da da rastlamaktayiz () Ancak, bu son omekteki kypg bigimi ku ki§i adimn buradaki lu l unlusunijn uzunlugundan ileri gelen farkii bir yazirrn da olabilir.” (s. 32). Rybatzki (): “Er soli Quni' Segun zu den Chinesen geschickt haben” (s. ). Rybatzki’nin aym galigmasinda bu ifadeyle ilgili dipnotta verilen uzun agiklamasi igin bkz. (s. ). Berta (): tapyagoyarw qwm senwhvvy i5mi§ (s. 58). “Tabgaglara Kuni Szengunu gondermig” (s. 85). Berta, dipnotunda goyle demektedir: “Tekin ( , ; 32) BK yazitmm guney yuzunun 8. satirina deginerek qunt kelimesinin sonundaki +m ekini belirtme durumu eki sayiyor. Bu kabul edilemez. qu kigi admin belirtme durum ekli bigiminin qug olmasi beklenirdi, yani +y belirtme ekini almaliydi. Tekin’in agiklamasi gu nedenle de kabul edilemez: kigi adi+unvan adi ile olugan bir obekte ve genellikle sifat durumunda bulunan bir oge ile biraddan olugan bir obekte birinci ogenin durum eki almasi aligilmig degildir. Rybatzki ( 90, dipnot) Tekin’in gorugunii hakli olarak reddediyor; fakat kendisi de BK yazitmm 9. satirinda gegen quy sehwhwy bolumunu geligkili bigimde agikliyor. Burada iki olasilik soz konusudur: 1. Bolum “Ku-yu Sengiin-u” olarak gevrilebilir; 2. Yazitta Qince kokenli kigi adi qu ~ quy alternasyonuyla bulunuyor olabilir.” (, s. 58). Aydm (): Tawgaggaru kum segunug idmig “(Dokuz Oguzlar) Qin’e General Ku’yu gondermigler” (s. ). Ercilasun (): “Qin’e Ku’yu, generali gondermig” (s. ). Ercilasun, aym gaiigmasmm “Notlar” bolumunde notunda T. Tekin ve A. Berta tarafindan ileri suruien gorugieri ve kendi duguncesini goyle dile getirmektedir: “BK G 8’de generalin adi Ku olarak gegtigine дбге Tekin -m ’yi belirtme durumu eki saymakta hakhdir (Tekin , 32). Ancak bu durumda bir unvan grubu aktarmasi yerine Berta’mn birihtim al olarak tekiif ettigi gibi “Ku-yu Sengiin-u” geklinde bir aktarmayi tercih etmek dogru olur. Nitekim bir satir sonra sini, Tabgagig; bini, Oguzug ibareleri aym yapidadir. BK G 9’da aym kigi admin belirtme durumunun Ku’g geklinde -g ile yapilmasina kargilik burada -m eki kullanilmasi gagirticidir.” (, s. ). H. §irin (), BK G 9’daki kug s(a)nijn(u)g ifadesini agikiadigi maddede, bu obegi unvan grubu olarak alip T. Tekin’in (, s. ; , s. 32) konuyla ilgili gortiglerinden bahsetmektedir (s. ). Ardmdan KT Dogu satirda gegen t(a)d(i)k(i)n gor(i)r) ifadesinde her iki sozcuge de ilgi durumu ekinin getirildigini belirtmektedir (s. 85). §irin, Talat Tekin’in t(a)d(i)k(i)o gor(i)g soz obegi ile ilgili agiklamasma (Tekin, , s. 90) da atifta bulunarak bu tur ifadeler igin gunlari soylemektedir: “Bu tarz ornekler, unvan gruplanndaki kigi adlarinin sikkullammmdan ileri geliyor olabilir. Eski Turk ve Qin toplumunda, Ku ve Tadik adlarinin yaygin kuiiamm alamnda oldugunu varsayarsak ku sagiig ve tadik gor’u, diger Ku ve Tadik adlarim tagiyan kigilerden ayirmak ve onlarin farkliligim vurgulamak uzere boyle bir gareye bagvuruldugu sonucuna varabiliriz ()” (§irin, , s. 85). BK Guney 9: mtrib:ekit:LBLB:gn6fsGUoe Kuu+g seniin+u+g balbai tike birtim. “Ku’yu, (yani) generali (oldurup) balbai dikiverdim.” bigiminde anlamlandirmak gerekir. Gunumiize kadar farkli aragtirmacilar tarafmdan yapilan bazi okuma ve aniamlandirmalar ise goyledir: Orkun (): Kug serjunig balbai tike birtim. “Ku Sengunii balbai dikiverdim.” (s. 70). Ergin (): Kug sengunug balbai tike birtim. (s. 86). “Ku’yu, generali balbai olarak dikiverdim.” (s. 45). Tekin (): Kuug : s(e)nun(u)g: b(a)!b(a)l : tike : birt(i)m (s. 66). “Ku’yu, generali, balbai (olarak) dikiverdim.” (s. 67). Berta (): Quy senwnw'y bal(3al tike berDim (s. ). “[Ona] Kug Sengun balbalim diktim (kk. dikip verdim).»”(s. ). Aydin (): Kug senunug balbai tike bertim “General Ku’yu balbai (olarak) dikiverdim” (s. ). Ercilasun (): “General Ku’yu balbai diktim.” (s. ). KT Dogu iTR U N FLgr :rib Bir erig alp+i+n urti “(Kol Tigin) bir eri, (yani) alp (olan)i vurdu.” bigiminde anlamlandirmak gerekir. Bazi aragtirmaciiar gibi, “Bir erig okun urdi/urti."= “(Prens Kul) bir askeri ok ile vurdu.” bigiminde degil, Radloff’un ilk okudugu bigimde bir erig alpm urti okuyup “Bir eri, (yani) bahadm vurdu.” bigiminde anlamlandirmamn hem metnin akigma hem de yazitm Atlas’taki estampajma daha uygun oldugu duguncesindeyim. Gunumuze kadar farkli aragtirmacilar tarafmdan yapilan bazi okuma ve aniamlandirmalar ise goyledir: Radloff, 1. ciltte [Band I (Erste Lieferung)]: “ITRONFL : g r : rib” (s. 20) “funduszeue.info, ipnorti” (, s. 21). “Auf ihn warf sich ein machtiger Held.” (, s. 21). Orkun (): Bir erig okun urti. “Bir eri okuyla vurdu.” (s. 46). Ergin (): Bir erig okun urti. (s. 72). “Bir eri ok ile vurdu.” (s. 27). Tekin (): B ir : (e)r(ijg : okun urti (s. 34). “Bir eri okla vurdu.” (s. 35). Berta (): B ire riy oqwn urDi (s. ). “Bir kigiyi okla vurdu.” (s. ). Aydin (): Bir erig okm urti. “Bir askeri okuyla vurdu.” (s. 68). §irin (): Bir erig okun urti. “Bir adami okla vurdu.” (s. ). Ercilasun (): Bir erig okun urti “Bir eri okla vurdu” (s. ). Olmez (), “Birliktelik/Beraberlik Durumu: +(X)n” bagligmda, birerig ok+un urdi “(Prens Kul) bir askeri ok ile vurdu” (KT D 36) (, s. 55, ; ayrica bkz. , s. 87, , ) bigiminde vermektedir. 3. Sonug Kok-Turkgede beiirtme (nesne/yiikleme) durumu, eksiz ve ekli bigimler olmak uzere iki turlQ saglanmaktadir, Eksiz bigim veya eksiz beiirtme durumu; yalin durumdaki bir adin, bir cumlecigin ya da cumienin belirsiz nesnesi oiabilmesidir. Ekli bigimler veya beiirii nesne durumu ise; iyelik eksiz govdeiere +g/+g, iyelik ekli govdeiere +n eklerinin; gok seyrek olarak da gokluk kigi ve igaret adillarindan sonra +nl; teklik kigi ve igaret adillarindan sonra +1 ekinin getirilmesi yoluyla saglanmaktadir. Bu durumda Kok-Turkgede beiirtme durumu eklerinin 4 bigimde oldugu soylenebilir. Antagigm йдйп igidmig kagamrjm sabin almatin yir sayu bardig (KT Guney ; BK Kuzey ), Tabgaggaru Kum segunug idmig (T 9), Kug segunug baibal tike birtim (BK Guney 9) ve bir erig alpin urti (KT Dogu 36) ifadelerinde agiklama igleviyle agikga art arda iki sozcukte belirli nesne durumu ekleri kullamlmigtir. Belirli nesne eklerini ardigik kullanma egiliminin ozellikle bir bilgiyi verirken “genelden ozele” dogru gitmek amaglandiginda ortaya giktigim gormekteyiz. Zaten daha once H, §irin de “ku~g sagug-ug (Ku adli diger kigiler degil general olan Ku); tadik- ig gor-ug (Tadik adli diger kigiler degil gor olan Tadik)” (, s. 85) derken buna dikkati gekmigtir. Nitekim A. B. Ercilasun’un “sin+i Tabgagig bin+i Oguzug seni, (yani) Qinlileri beni, (yani) Oguzlari” ( T 10) ifadesinin aym yapida oldugu gorugii de dogrudur ve bu igleve igaret eder (, s. ). Ayrica boyle kullammlar, Kok- Turkgede bu iglevi yerine getirecek bagimsiz birsozcugun bulunmadigi ya da tercih edilmedigi duguncesini de uyandirmaktadir. Ornegin; bugun Turkiye Turkgesinde, ozellikle konugma dilinde birgok farkli anlamda kullamlan “yani” sozcugu de buradaki ardigik beiirtme durumu eklerinin agiklama iglevini yerine getiren “arag” sozcuklerden biri olarak dugunulebilir. Sonug olarak T. Tekin’in (, s. 90), Berta’mn (, s. 58), Ercilasun’un (, s. ) ve H. §irin’in (, s. 85) bu yazida bahsettigimiz goruglerini de goz onune alarak Kok-Tiirkgede ardigik beiirtme ekinin “bir bilgiyi genelden ozele dogru vermek” amaciyla agiklama iglevini sagladigim soyleyebiliriz. Ayrica Radloff’un, Die altturkischen Inschriften der Mongolei’nin 1. cildinde [Band I (Erste Lieferung)], “ITRONFL : g r : rib” (, s. 20) “bir rg, Ipnorti” (, s. 21) bigiminde okuyup “Auf ihn warf sich ein machtiger Held” (, s. 21) olarak anlamlandirdigi KT Dogu satirdaki ifade, metnin baglamma uygun ve agikga okunamayan igaretlere daha yakin oldugu, ayrica ardigik beiirtme durumu eklerinin agiklama iglevine uygun dugtugu igin tipki Radloffgibi “Birerig, alpm urti." bigiminde okunmali ve “Bir eri, (yani) alp (olan)i vurdu.” olarak anlamlandirilmahdir. Kaynaklar: Alyilmaz, Cengiz (). Eski Turkgenin soz varli§mm duz ve ters dizimi. Ankara: Kurmay. Arat, R. R. (). Kutadgu Bilig III indeks. Istanbul: Turk KuItuгйnй Aragtirma Enstitusu. (). Eski TUrk §iiri. Ankara: TOrk Dil Kurumu Yayinlari. (). Kutadgu Bilig I metin. (4. baski). Ankara: Turk Dii Kurumu Yayinlari. Aydm, Erhan (). §ine Usu yaziti. Qorum: KaraM Yayinlari. , R. Alimov, F. Y ildirim (). Yenisey-Kirgizistan yazitlari ve Irk Bitig. Ankara: BilgeSu Yayincilik. (). Orhon yazitlari (Кб! Tegin, Bilge KaQan, Tonyukuk, Ongi, KUli Qor) (2. baski). Konya: Komen Yayinlari. Balci, Mustafa (). Orhun yazitlari -Turkgedeki ilkgaligmalar-. Konya: Qizgi Kitabevi. Barutgu Ozonder, F. S. (), Q dyryaziti. Modem TUrklukAragtirmalari Dergisi, EyIUI , Cilt 3, Sayi 3, ss. Berta, Arp^d (). Sdzierimi iyi dinleyin TUrk ve Uygur runik yazitlarmm kargilagtirmali yayim. (Qev. Emine Yilmaz). Ankara: Turk Oil Kurumu Yaymlan. Canpolat, Mustafa (). Eski Anadolu Turkgesindeki belirtme durumu (accusativus) ekinin kdkeni Uzerine. Turkoloji Dergisi, X. Cilt, Sayi: 1, s. Ankara: DTCF Yaymlari. Clauson, S. Gerard (). Notes on Irk Bitig. Ural-Altaische JahrbUcher, Volume Wiesbaden: Clauson, S. Gerard (). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: Clarendon Press. Doerfer, G. (,,). Turkische und mongolische Elemente im Neupersischen I, II, III. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag. Ercilasun, A.B., Z. Akkoyunlu. (Haz.) (). K3ggarli Mahmud Divanu Lugati’t-TUrk, girig-metin-geviri-notlar-dizin (2. baski). Ankara: Turk Dil Kurumu Yaymlan. (). Turk katjanliQi ve Turk bengU taglari. istanbul: Dergah Yayinlari. Erdal, Marcel (). Old Turkic word formation. A functional approach to the lexicon Vol. I-II. Wiesbaden. (). A grammar of old Turkic. Leiden-Boston: BRILL. Ergin, Muharrem (). Orhun abideleri ( baski). istanbul: Botjazigi Yaymlari. Gabain, A. von (). Altturkische grammatik (2. Verbesserte Auflage). Leipzig: Otto Harrassowitz. Giraud, Rene (). L’inscription de Bain Tsokto. Paris: Adrien-Maisonneuve. Gronbech, K. (). Turkgenin yapisi. (Qev. MehmetAkalin). Ankara: Turk Dil Kurumu Yaymlari. Gulsevin, Gurer, E. Boz (). Eski Anadolu Turkgesi. Ankara: Gazi Kitabevi. Kononov, A. Nikolayevig (). Grammatika yazika Tyurkskih runigeskih pamyatnikov VII-IX vv. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR. Kuznetsov, P. i. (). Turkiye Turkgesinin morfoetimolojisine dair. TDAY-Belleten , s. Ankara: Turk Dil Kurumu Yaymlan. Malov, S. Yefimovig (). Pamyatniki drevnetyurkskoy pis’mennosti teksti i issledovaniya. Moskva: Akademiya Nauk SSSR. (). Yeniseyskaya pis’mennost’ Tyurkov teksti i perevodi. Moskva- Leningrad: Akademiya Nauk SSSR. Mert, Osman (). OtUken Uygur donemi yazitlarmdan Tes - Taryat - §ine Us. Ankara: Belen Yayincilik. (). KOli Qor yaziti ve anit mezar kompleksi. Erzurum: Zafer Medya Ofset Matbaacilik. Nadelyayev, V. М., D. M. Nasilov, E. R. Tenigev, A. M. Qgerbak. (). Drevnetyurkskiy slovar'. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR. Nasilov, V. M. (). Yazik Orhono-Yeniseyskih pamyatnikov. Moskva, izdatel’stvo Vostognoy Literaturi. Orkun, H. Namik (). Eski Turk yazitlari (3. baski). Ankara: Turk Dil Kurumu Yaymlari. Olmez, Mehmet (). Orhon-Uygur hanligi donemi Mogolistan’daki eski TQrk yazitlari metin-geviri-sozluk (2. baski). Ankara: BilgeSu Yayincilik. (). Kokturkge ve eski Uygurca dersleri. istanbul: Kesit Yayinlari. Onen, Y., C. Z. §anbey (). Almanca-TOrkge sozlUk (1,2). Ankara: Turk Dil Kurumu Yayinlari. Ozkan, Mustafa (). TUrk dilinin geligme alanlari ve Eski Anadolu Turkgesi. (4. baski). istanbul: Filiz Kitabevi. Radloff, Wilhelm (). Die alttUrkischen Inschriften der Mongolei OsnabrOck: Otto Zeller Verlag [Tipkibasim], Recebov, E. - Y. Memmedov (). Orhon-Yenisey abideleri. Baku: Yazigt. Rybatzki, Volker (). Die Tonuquq-lnschrift. Szeged. §irin, Hatice (). Kul Tigin yaziti funduszeue.infoul: Bilge Kultur Sanat. (). Eski Turk yazitlari soz varligi incelemesi. Ankara: Turk Di! Kurumu Yaymlari. Tekin, §inasi (). Eski Turkge. Turk Dunyasi El Kitabi ikinci Gilt Di!- Kultur- San'at (3. baski). Ankara: Turk KulturOnu Aragtirma Enstitusu, s. Tekin, Talat (). Tunyukuk yaziti. TDAD: 5. Ankara: Simurg Yaymciiik, (). Orhon yazitlari (2. baski). Ankara: Turk Dil Kurumu Yaymlari. (). Orhon Turkgesi grameri. Ankara: T iirk Dil Kurumu. (). Irk Bitig eski Uygurca fal kitabi. (2. baski) N. Demir, E. Yilmaz (Haz.). Ankara: Turk Dil Kurumu Yaymlari. Thomsen, Vilhelm (). Inscriptions de I’Orkhon dechiffrees (= Memoires de la Societe Finno-Ougrienne, V), Helsingfors. [Turkgesi: (). Orhon yazitlari aragtirmalari. (Qev. Vedat Кбкеп). Ankara: Turk Dil Kurumu Yaymlari.] Timurtag, F. K. (). Eski Turkiye Turkgesi XV. yuzyil gramer-metin-sozluk. Istanbul: Enderun Kitabevi. Clstunova, Kerime (). Turkiye Turkgesi ad igietimi (bigim bilgisi). Istanbul: Kesit Yaymlari. Б е р д а л и е в а Г у л а с а л А б д у к у н д у з о в н а , преподават ель Инст ит ут а повы ш ения квалиф икации и переподгот овки кадров Сы рдарьинской области, Республика Узбекистан. (+), e-m ail: berdaliyev72@ gm funduszeue.info РАЗВИТИЕ ЛИЧНОСТИ И ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫЕ СИСТЕМЫ Аннот ация. Развития учащ егося как личности, как субъекта деятельности - важнейш ая цель и задача лю бой образовательной системы и может рассматри­ ваться в качестве ее систем ообразую щ его компонента. В соврем енной ш кольной практике «развитие», однако, вовсе не всегда понимается как комплексная за­ дача. Проблемам интеллектуального развития и личностного развития внимание уделяется не в равной мере - первый аспект оказы вается важнее. Клю чевы е слова: образовательные системы, развитие, личность, обучение, воспитание, процесс, школьная практика. Б е р д а л и е в а Г у л а с а л А б д у к у н д у з о в н а , окут уучу Инст ит ута повы ш ения квалиф икации и переподгот овки кадров Сы рдарьинской области, Республика Узбекистан. ИНСАНДЫН еНУГУУСУ Ж АНА БИЛИМ BEPYY СИСТЕМАЛАРЫ Аннот ация: О куучуну инсан катары, окуу иш мердуулугунун субъекти ка­ тары енуктуруп-естуруу — билим беруу систем асы ны н эц баш кы максаты жана милдети, ош ондуктан ал анын систем аны тузуучу компоненти катары каралат. Арийне, азыркы учурдагы заманбап мектеп тажры йбасы нда «енуктуруп-естуруу» ком плекстуу милдет катары каралбай калган учурлар болот. И нтеллектуалдык енуктуруу ж ана инсанды к енуктуруу проблем алары на бирдей кецул бурулбастан, негизинен биринчисине басы м жасалы п калат. М акалада ушул маселе каралды. © з е к сезд ер : билим беруу системалары , енуктуруп-естуруу, инсан, окутуу, тарбиялоо, процесс, мектеп тажрыйбасы .