Dal Harfi Yazılışı

Azerbaycan halk tiyatrosu modern Azerbaycan tiyatrosunun teşekkülünde önemli rol oynamış, geçmişle gelecek arasında bir köprü olmuştur. Azerbaycan’da modern tiyatro yy’ın ortalarına rastlamaktadır. yüzyılın başlarında Azerbaycan’ın siyasi hayatında radikal değişikler olmuş, Çarlık Rusya Kafkasya’ya inmiş, Azerbaycan’ı kontrolü altına almaya çalışmıştır. ’de İran’la yapılan Türkmençay antlaşmasıyla Azerbaycan kuzey ve güney olmak üzere ikiye ayrılmış, Kuzey (bugünkü) Azerbaycan Çarlık Rus’un, Güney Azerbaycan (İran Azerbaycan’ı) İran’ın tahakkümü altına girmiştir.Çarlık idaresinin eyalet merkezi olan Tiflis, resmi dairelerin ve mekteplerin açılmasıyla diğer şehirlere nazaran daha gelişmiş bir durumdaydı. Avrupai hayat tarzının Tiflis’te Rus tesiriyle başlaması, birtakım içtimai hareketlenmeyi de beraberinde getirmiştir. Gayrimüslimler bu yeni yaşam biçimine kısa sürede ayak uydurmuşsalar da Müslümanlar (çoğunluğu Türk) dinleri dolayısıyla uzun süre bu durumu kabullenmemişlerdir. Azerbaycan araştırmacısı Yavuz Akpınar tiyatroyla ilgili olarak Tiflis muhitinin o dönemki görünümünü şöyle açıklamaktadır: Ahundzade’nin ’dan itibaren komediler yazmaya başlaması doğrudan doğruya Tiflis’teki kültürel değişmelerle yakından alakalıdır… Yolların yapılması, şehirlerdeki hızlı nüfus artışı, özellikle Tiflis’in süratli gelişmesi, ticaretin büyümesi kültürel hayatın bu şehirde canlanmasına ve olgunlaşmasına imkân hazırlamıştı. Tiflis’te devlet daireleri kurulmuş, birçok okul açılmış matbuat gelişmeye başlamıştı. Avrupai hayat tarzı yaygınlaşıyor, güçleniyordu. İşte bu gelişmelerin tabii bir neticesi olarak tiyatro binasına ihtiyaç duyuldu. Ruslar, Gürcüler ve Ermeniler arasından yerli aktörler çıkmaya başlamıştı, tiyatro toplulukları oluşturuluyordu. Avrupai hayat tarzının Kafkasya ve Azerbaycan dolaylarında yerleşip yayılmasını bu bölgenin Şark’a ait hususiyetlerinden, atmosferinden koparılmasını kendi sömürgeci emelleri için de yararlı gören Çarlık hükümeti, Rusların ve diğer gayrimüslimlerin Tiflis’te tiyatro, opera, müzik, modern eğitim ve öğretim, matbuat sahalarındaki faaliyetlerine gereken dikkati gösteriyor, bunları himayeden geri kalmıyordu… Vorontsov’un hususi bir tiyatro binası yaptırmasının başka sebepleri de vardır: Mesela Tiflis’te gittikçe büyüyen Rus kolonisi için alıştıkları eğlence hayatını ihdas etmek, geliştirmek medeni bir ihtiyaç haline gelmişti (Akpınar,). Çarlık Rus idaresinin umumi valisi Knyaz Vorontsov, ’da Tiflis’te Rus tiyatro binasının temelini attırmış ve ’de tiyatro binası hizmete açılmıştır. Bu durum daha sonra Vorontsov’un Türk, Gürcü ve Ermeni aydınlarını tiyatro eseri yazmaya teşvik etmesiyle daha ileriye taşınmıştır. Böylece Müslüman-Türk dünyasının ilk tiyatro yazarı Mirza Fetali Ahundzade, ’de ilk komedisi Hekayet-i Molla İbrahimhalil Kimyager’i yazmıştır. Ahundzade aynı yıl Mösyö Jordan, LenkeranHanının Veziri tiyatrolarını, ’de Hekayet-i Hırs-ı Guldurbasanı, ’te Hacı Gara’yı, ’te Mürafaa Vekilleri’ni yazmıştır (Akpınar, ). Eserler Azerbaycan Türkçesiyle yazılmışsa da ilk olarak ’te Tiflis’te Rusça basılmış ve ne yazık ki Rusça oynanmıştır. Bunun nedenini Abdulvahap Yurtsever, Azerbaycan’da henüz tiyatroyu icra edecek aktör kadroların olmaması olarak belirtilir (Yurtsever, ). Ahundzade’nin eserleri başta Rusya olmak üzere Fransa, İngiltere’de de sahnelenmiştir. Akpınar, asrın ikinci yarısında Batı Avrupa’da en çok tanınan Şarklı yazarın Ahundzade olduğunu söyler (Akpınar, )’den sonra tiyatro hayatında bir canlanma görülmüş, Gori Muallim Mektebini bitiren gençler, öğrencileri etrafında toplayarak bazı tiyatro eserlerini sahneye hazırlamışlardır. yılında profesyonel denebilecek tiyatro topluluğu Nahçivan’da oluşturulmuştur. Bu topluluğun içinde Memmedtağı Sıdkı, Celil Mehmetkuluzade, Elekber Mehmetguluoğlu, Ekber Molla Beyeloğlu, Eyneli Bey Sultanof gibi tiyatro heveskârları, ’den itibaren de Azerbaycan Türkçesini iyi bilen Ermeni aktör ve aktrisleri Elmas Hanım, Stepan Safrazyanlar Azerbaycan’ın birçok şehrinde (Bakü, Gence, Tiflis, Nuha) tiyatro gösterileri düzenlemişlerdir. Ahunzade’nin komedileri başta olmak üzere Ermeni yazar Vasak Medetov’un Azerbaycan Türkçesiyle yazdığı eserleri oynamışlardır (Akpınar, ). Elmas Hanım Türk sahnesinde yer alan ilk kadın sanatçıdır. ’dan itibaren Azerbaycan tiyatrosu Bakü’de gelişmeye başlamıştır. İnkılap Kerimov, Bakü’de tiyatronun canlanmasını, Sultanmecit Genizade, Habib Bey Mahmutbeyov ve Necefoğlu Bey Veliyev’in tiyatro heveslilerini bir araya getirerek gösterdikleri mücadeleye dayandırır ve bu durumu şöyle açıklar: “… Bu şahısların tiyatro yolunda çektikleri azap, uğraştıkları birçok tahkirat, sövüşlerin hiçbiri anlatılamaz. Kapı kapı gezip bilet satmakla tiyatrolar verip özleri için bir kuruş götürmeyip ihza ettikleri paraları yeni tür mektep uşaklarına gönderirdiler… Bu şahısların tiyatro yolunda zahmetleri çok büyük ve tiyatro tarihine adları yazılmalıdır.” (Kerimov, ) Yukarıda belirtilen isimler her ne kadar tiyatro konusunda büyük eserler vermemişse de rejisörlük ve aktörlük alanlarında tiyatronun ağır yükünü üzerine almışlardır. Habib Bey ve Sultanmecit Genizade ’de yüksek tahsil için Bakü’ye gelmiş, burada öğretmenlik yapmaya başlamışlardır. Habib Bey ve Genizade’nin büyük çaba göstererek Bakü’de açtığı Rus-Tatar Mektebi2 maarif ve medeniyet yolunda önemli ilerleme kaydetmiştir. Aralarına Necefoğlu Bey Veliyev’in de katılmasıyla Bakü’de tiyatro alanında hareketlenme başlamıştır. Açılan mektebin öğrencilerinin tiyatroya olan ilgileri arttırılmış, dönemin ünlü tiyatro oyuncularından Hüseyin Araplinski ve Mirmahmut Kazımovski de ilk defa bu mektebin öğretmenlerinin yönlendirmesiyle sahneye çıkmıştıfunduszeue.infoü’de bu hareketlerle canlanan tiyatro hayatı profesyonelleşmek adına hükümet izniyle truppalar (tiyatro toplulukları) oluşturulmaya çalışılmıştır. Bununla ilgili ilk adım ’da Azerbaycan’ın önemli aydını Hasan Bey Melik Zerdabi tarafından atılmış; fakat Bakü hükümeti tarafından izin verilmemiştir. Daha sonra Nerimanov’un gayretleri olumlu sonuçlanmış ve nitekim aynı yıl “Birinci Müslüman Truppası” adı altında tiyatro topluluğu kurulmuştur.

Rus Alfabesi

Rus Kiril alfabesinde 33 harf vardır. Bunlardan 10'u sesli (а, у, о, ы, э, я, ю, ё, и, е), 21'i sessiz (б, в, г, д, ж, з, й, к, л, м, н, п, р, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ) ve her iki guruba da girmeyen 2 tonlama işareti ( ъ, ь) vardır.

Rusça Kelimelerde Vurgu

Rusça kelimelerde vurgu çok önemlidir. Rusçada vurgunun genel olarak bir kuralı bulunmamaktadır. Bu sebeple kelimeleri ezberlerken vurgusuyla birlikte ezberlemekte fayda var.  Birçok sözlükte kelimelerin hangi hecesinde vurgu olduğu hecenin üzerine konan bir işaretle veya farklı renkle (renkli veya kalın) gösterilir.

Bazen bir kelimedeki vurgu, kelimeye gelen eke göre de değişiklik gösterebilir. Not: bir sözcükte “Ё” harfi varsa, vurgu her zaman ondadır.

Kelime öğrenirken ve telaffuz ederken bunlara dikkat etmek gerekir.

Okuma kuralları.

Açıklama 1. “Я”, “Ю”, “Е”, “Ё” harfleri, sertlik ve yumuşatma işaretleri.

Rus Kiril alfabesinde 33 harf vardır. Bunlardan 10'u sesli (а, у, о, ы, э, я, ю, ё, и, е), 21'i sessiz (б, в, г, д, ж, з, й, к, л, м, н, п, р, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ) ve her iki guruba da girmeyen 2 tonlama (sertlik ve yumuşatma) işareti ( ь, ъ) vardır. Sertlik ve yumuşatma işaretlerinin tek başına bir sesi yoktur, kendinden önceki ünsüz harfin yumuşak veya sert okunması gerektiğini gösterir.

Ünlülerden (А, О, И, Э, Ы, У, Я, Ю, Е, Ё) 4 harf çift seslidir: Я(ya), Ю(yu), Е(ye), Ё(yo). Kelimenin başında, ünlülerden sonra, yumuşatma ve sertlik işaretlerinden sonra iki ses olarak okunur. Bunun dışındaki durumlarda ise tek sesli okunur.

Örnekler:

ЯБЛОКО (ya’blako) - elma,

ЯСНО (ya’sna) – belli,

ИСТОРИЯ (isto’riya) - tarih,

КАЛЬЯН (kalya’n) – nargile.

Burada “Я” tam iki harf olarak söylenir: “Y” ve “A”.

МЯСО (mya’so) – et,

KАТЯ (ka’tya) – bir kız ismi.

Burada “Я” yumuşak bir “A” şeklinde söylenir.

НЕТ (nyet) – hayır, yok,

ЛЕС (lyes) – orman,

CООБЩЕНИЕ (saapşe’niye) – mesaj (birinci “e” tek sesli, ikinci çift sesli).

ЁЖ (yoş) – kirpi,

БЬЁТ (byot) – vuruyor. Burda “Ё” iki sesli.

МЁРЗНУТЬ (myo’rznut’) – üşümek. Burada bitişik ve tek sesli söylenir.

ВЬЮГА (vyu’ga) – tipi,

ЮГ (yuk) – güney.

КАТЮША (katyu’şa) – füze ismi, aynı zamanda kız isminin kısaltması.

Açıklama 2. “Ж”, “Ш”, “Ц”, “Ч”, “Щ” harfleri. 

Rusçada “Ж”, “Ш”, “Ц” harfleri her zaman serttir. “И”, “Е”, “Ё” harfleri onlarla beraber gelirse “Ы”, “Э”, “О” olarak okunur.

Hiçbir zaman “Ж”, “Ч” ve “Ш”den sonra “Ы” harfi gelmez, bunun yerine “И” yazılır. Bu sebeple Rusçada Kırgız yerine Kirgiz (Киргиз) ifadesi kullanılır. Son zamanlarda Kırgız olarak da özellikle kişi adlarında ve ülke isimlerinde istisnalar görülmektedir. Ancak bu durum Rusçada bir kural olarak devam eder.

Örnekler:

ЖИЗНЬ (jızn’) – yaşam,

ШИРОКИЙ (şıro’kiy) – geniş,

ЦИРК (tsırk) – sirk,

ЖЕЛАНИЕ (jela’niye) – istek,

ШЕЯ (şe’ya) – boyun,

ЦЕРКОВЬ (tse’rkaf’) – kilise,

ЖЁЛТЫЙ (jo’ltıy) – sarı,

ПРИШЁЛ (prişo’l) – geldi,

ЧИСТЫЙ (çi’stıy) – temiz.

Açıklama 3. Tonlu ve tonsuz harfleri.

Rusçada 6 çift tonlu-tonsuz ünsüz var. Bunlar:

В – Ф,

Д – Т,

Г – К,

Ж – Ш,

Б – П,

З – С.

Yazılış ve okunuşta bir birinin yerine gelebilir. Mesela, “C” yazılıyor, “З” okunuyor, ya da tersine “З” yazılıyor, “C” okunuyor. Okunuş şekli, harfin kelimenin içindeki durumuna (güçlü, zayıf) bağlı.  Peki, güçlü ve zayıf durum ne demek bir de buna bakalım.

Güçlü Durumlar

İki sesli arasında.

Sessizden sonra sesli harf geliyorsa

Zayıf Durumlar

Ünlüden sonra ünsüzden önce

Sözün başlangıcında ünsüzden önce

Kelimenin sonunda

Güçlü durumda iken sessiz harf olduğu gibi okunur. Zayıf durumda iken ise değişebilir.

ГОРОД – go’rat (şehir),

ЗУБ – zup (diş).

ЦЕРКОВЬ – tserkaf’.

СДЕЛАТЬ – zdelat’ (yapmak),

ВСТАТЬ  - fstat’ (kalkmak),

СКАЗКА – skaska (masal),

ОШИБКА – aşipka (hata),

УЛЬЯНОВСК – ul’yanafsk (bir şehrin adı).

Bu olay bazı ön eklerde de ortaya çıkabilir.  Mesela, “БЕЗ-” (-sız), “РАЗ-” ve “ИЗ-” (-dan) ön eklerinin son “З (z)” harfi sözcüğün ilk harfine göre “C (s)” harfine dönüşebilir.

БЕЗЗАКОНИЕ – bezzakoniye (yolsuzluk),

БЕСПОРЯДОК – besparyadak (düzensizlik),

ИЗДАЛЕКА – izdaleka (uzaktan),

ИСПРАВИТЬ – ispravit’ (düzeltmek),

РАССТАТЬСЯ – rasstat’sya (ayrılmak),

РАЗГОВОР – razgavor (konuşma).

СДЕЛАТЬ – zdelat’ (yapmak),

СХОДИТЬ – shadit’ (gidip gelmek).

Açıklama 4. Vurgusuz ünlüler.

Rusçada üstüne vurgu olmayan “O”, “E”, “Я” harflerinin telaffuzu net değildir. Vurgusuz durumda “O” harfi “a” ve “o” arasında kısa belirsiz bir sese dönüşür. Moskovalılar bu sesi tam bir “a” olarak telaffuz eder, Ural ve Volga bölgesindeki insanlar onu “o”ya daha yakın telaffuz eder. Ama kurallara göre vurgusuz “O” sadece sözcüğün ilk harfi ise tam “a” olarak okunur. Örnekler:

ОКНО’– akno (pencere),

СОБА’КА – sabaka (köpek),

ГО’РОД – gorat (şehir).

Vurgusuz “Я” harfi “i” olarak telaffuz edilir. Vurgusuz “E” harfi “i” ve “e” arasında bir ses olarak telaffuz edilir.

Örnekler:

РЕКА’ – rika (nehir),

ТЫ’СЯЧА – tısiça (bin).

 “Я” harfi bir sözcüğün son harfi ise olduğu gibi okunur.

КА’ТЯ – katya (kız ismi),

ВСТРЕЧА’ТЬСЯ – fstriçatsya (buluşmak).

Vurgu, “У”, “Ы”, “Э”, “Ю”, “А”, “И” harflerinin okunuşunu etkilemiyor.