Kutuplarda Güneş Hareketi

Gözünüzü açtınız ve fark ettiniz ki etrafınız uçsuz bucaksız kar ile çevrili. Hava çok soğuk. Çevrede insan yok. Belli ki kutuptasınız. Peki hangisi? İşte Kuzey ve Güney kutupları arasındaki farklar, benzerlikler.

KUZEY KUTBU VE GÜNEY KUTBU ARASINDAKİ FARKLAR, BENZERLİKLER

Dikkat: Kırmızı metinlerde Kuzey, siyah metinlerde Güney Kutbundasınız…

Üzerine bastığınız buzul tabakasının kalınlığı 0,1 ila 5 metre arasında değişiyor ve Arktik Okyanusu üzerinde yavaşça yüzmekte. Donmuş deniz suyundan oluşuyor; üzerine de biraz kar yağmış. Altındaki suyun derinliği metre. Sürekli parçalanıp birleştiği için çok pürüzsüz bir alan değil. Bulunduğunuz yerin adı Arktik.

Deniz seviyesinden metre yüksektesiniz. Yağan kar hiç erimediği için birikerek sıkışmış. Üzerinde durduğunuz buzulun kalınlığı metre. O da altında duran metre rakımlı kaya tabakası üzerinde duruyor ve yılda 10 metre kadar hareket ederek Weddel Denizine doğru yol alıyor. Bulunduğunuz yerin adı Antarktik, yani anti-Arktik.

En yakın kara parçası kilometre uzaktaki Grönland sahili.

En yakın deniz, kilometre uzakta bulunan Roosevelt Adası’ndaki Whales Körfezi.

Sıcaklık ölçümü rastgele yapılıyor çünkü hareket eden, kırılıp birleşen buz parçaları üzerinde ufak bir meteoroloji istasyonu kurmak bile akıllıca değil. Sıcaklıklar +13°C ila °C arasında değişiyor.

Sıcaklıklar yılında kurulan büyük araştırma üssü tarafından ölçülüyor; °C ila °C arasında değişiyor.

Kuzey kutbunun tam ortasın gösteren bir işaret yok.

Güney kutup noktasını belirten temsili bir direk var. Her yılın ilk günü yeri değiştiriliyor.

Kutuplarda her yıl 5 ay gündüz, 1 ay alacakaranlık, 5 ay gece, 1 ay alacakaranlık yaşanıyor.

Kuzey ve Güney kutupları birbirine ters olduğu için 21 Temmuz’da Kuzey Kutbunda yaz ortası yaşanırken aynı gün Güney Kutbunda kış ortası. Güneyde ise yaz ortası 21 Aralık.

Kuzey Kutup bölgesinde tepeler, dağlar, büyük nehirler, göller, hareket eden dev tepeler ve tundralara ek olarak dünyanın en büyük biyomu olan Taiga var.

Ne nehir var ne de ağaç. %98’i buzla kaplı olduğu için sadece bembeyaz kar görünüyor. Toprak bitkileri çok az. Çalı ya da çimen mevcut değil. Sadece uzak adalarda ufak tundra alanları var.

Her iki kutup bölgesinde kışlar uzun, aşırı soğuk ve karanlık; yazlar ise sadece soğuk, kısa ve aydınlık. Ara mevsimler de var, ancak çok kısa sürüyor.

Arktik nispeten daha sıcak; çünkü deniz sıcaklığı -2°C’nin altına düşmüyor. Ayrıca buradaki soğuk hava güneye doğru kayarken güneyden gelen sıcak hava da kuzeye yöneliyor. Böylece bir döngü oluşuyor.

Antarktika daha soğuk; çünkü diğer tüm kıtalardan daha yüksek rakıma sahip. Her metrede sıcaklık 1°C düşüyor. Ayrıca kutup rüzgarları nedeniyle soğuk hava kıta üzerinde sürekli dolaşıyor ve diğer bölgelere hareket etmiyor. Yeryüzünde bugüne kadar kaydedilen en düşük sıcaklık, yılında Vostok İstasyonu’nda ölçüldü: °C.

Tundra bitki örtüsü hâkim. 11,5 milyon kilometrekare alanda sürekli donla kaplı bodur çalılar, karayosunları, likenler, ciğerotları gibi farklı bitki çeşidi var. Ayrıca Ren geyiği, Misk öküzü, çeşitli kemirgenler, tavşanlar ve sincaplar yaşıyor. Tundralar güneye doğru artıyor, kuzeye doğru gidildikçe azalıyor.

Kıtanın yalnızca %1’lik kısmında kar ve buz yok. Bu kısım Antarktik yarımadası ve çevresindeki adalardan ibaret. Nunatak adı verilen karsız tepeciklerde sadece birkaç çiçekli bitki türü yetişiyor.

Bunun yanında farklı yosun türü, farklı liken türü ve 25 ciğerotu türü görülebiliyor. Çok nadiren algler ve likenler kaya içlerinde yetişebiliyorlar.

Her iki kutup bölgesinde de denizler fitoplanktonlar sayesinde çok verimli. Sualtı akıntıları sayesinde besinler taşınıyor ve yaz aylarında uzayan günler de verimliliği arttırıyor.

Kuzey kutbunda birçok hayvan var; Kutup ayısı, fok, balina, tilki, Ren geyiği, kar baykuşu, sincaplar ve tavşanlar gibi. Bölge Avrupa, Kuzey Amerika ve Asya kıtalarının kara parçalarına dahil olduğu için hayvanlar kışın göç edip daha verimli yaz aylarında geri gelebiliyorlar. Denizde de fok, ayı balığı, deniz fili ve balina gibi büyük hayvanlar mevcut.

Antarktik’teki en büyük kara hayvanı 1,3 cm boyunda bir böcek; kanatsız bir tatarcık türü olan Belgica antarctica.

Denizde ise birçok hayvan var. Hayatlarının bir bölümünde karaya çıkıyor olsalar da aslında denizde yaşıyorlar. Birçok kuş, penguen ve fok türü var. Bunlar arasında Yengeç foku, büyük memeliler sınıfında insanın ardından en büyük nüfusa sahip olan hayvan: Sayılarının 75 milyona yaklaştığı tahmin ediliyor. Antarktika’daki hayvan nüfusunun artmasının en büyük sebebi, insanlar tarafından avlanmıyor olmaları.

Arktik bölgesinde Eskimo, Çukçi, Sami, Yakut gibi birçok halk yaşıyor. Burada yaşayanların çoğu göçebe ve avcı-toplayıcı. Doğal olarak toplayıcılıktan daha fazla avcılık yapıyorlar. Farklı olarak İskandinavya’nın Samileri Ren geyiği yetiştiriciliği ve çobanlığı yapıyor.

Arktik çevresinde birçok köy, kasaba ve şehir var. Bunların en büyüğü, bin nüfusu ile Rusya’ya bağlı Murmansk şehri. Arktik bölgesinde yerleşik nüfus 4 milyon civarında.

Kimsenin evi Antarktika’da değil. ’li yıllara kadar insanın ayak basmadığı bölge, ilk zamanlarda yalnızca fok ve balina avcılarının uğrak yeri oldu. Bu gruplar bölgede bazen birkaç aylığına geçici olarak da kaldılar. Günümüze gelindiğinde istisnalar haricinde Antarktika’da doğmuş veya hayatını burada geçirmeyi planlayan kimse yok.

En büyük insan topluluğu, yazın kadar insanın çalıştığı Amerikan araştırma üssü McMurdo. Kışın bu istasyonun nüfusu kişiye düşüyor. Yaz aylarında turist kafileleri, nüfusu bir-iki haftalığına 45 bine kadar çıkarabiliyorlar.

DETAYLI YAZI İÇİN BAKABİLİRSİNİZ

Gezegenimizin Uç Noktaları: Kutuplar

15

Kutuptan kutba

Ye r yüzünün uç l a r ı na doğr u

Kuzey Kutbu’nda durmak sinir bozucu bir deneyimdir. Altınızdaki yer, karla kaplı, don-

muş, herhangi bir toprak parçasına benzer. Ancak öyle değildir. Sizi bu noktadaki derinliği

4 km. olan, dondurucu Kuzey Buz Denizi’nden ayıran, yalnızca birkaç metrelik buz

denizidir. Buz ayrıca sürekli hareket halindedir. Okyanus akıntısı ve rüzgarın da etkisiyle

bu sürüklenme bir günde 40 km’yi bulabilir. Bu yüzden Kuzey Kutbu’nda buz üstünde

kalıcı bir işaret yoktur. Elde taşınan bir GPS ile 90 derece kuzey okuması yaparak ma-

kul bir işaretçi bulunabilir. Kalıcı işareti görmek için, Ruslar’ın yılında, paslanmaz

titanyumdan yapılan bayraklarını diktikleri deniz tabanına dalmalısınız. Gezegenimiz

Kuzey Kutbu’yla Güney Kutbu’nu birbirine bağlayan bir eksen etrafında döner ve bir

anlamda eğer 90 derece kuzeyde durursanız -ki burası Kuzey Kutbu’dur- gezegendeki

diğer tümyerlerden (elbette Güney Kutbu hariç) daha durağan bir konumda olursunuz.

DONMU Ş KU T UP L AR I N S I R R I

22 veya 23 Eylül’de Kuzey Kutbu’nda güneş batar ve altı ay boyunca bir daha doğmaz.

Güneş enerjisi olmadığı için sıcaklık büyük bir düşüş gösterir. 20 veya 21 Mart’ta -bahar

noktasında- güneş yeniden doğar ve 22 veya 23 Eylül’e dek bir daha batmaz ve bu

döngü altı ay süren bir gün şeklinde devam eder. Kuzey Kutbu’nun bu altı ay boyunca

ekvator üzerindeki herhangi bir yerin aldığı gün ışığının iki katını aldığı düşünülürse,

burası neden dünyanın en sıcak bölgesi değil? İşte şimdi gezegenimizin uçlarının neden

donmuş olduğu sorusunun cevabına gelmiş bulunuyoruz.

Güneş kutuplara eğik bir açıyla çarpıyor ve neredeyse hiçbir ısıtma etkisi göster-

miyor. Yeryüzünün güneş ışınlarıyla doğrudan karşılaşan tek bölgesi ekvatordur. Eğik açı

aynı zamanda ışınların Kuzey Kutbu’na ulaşmadan daha fazla atmosferden geçmeleri

gerektiği anlamına geldiği için onları zayıflatır. Güneş gökyüzünde daha az kaldığından,

hiçbir zaman öğle sıcağı yaşanmıyor. Küçük güneşin yaptığı şeyse çoğunlukla, tüm yıl

boyunca okyanusun üzerini kaplayan buz tabakasından geri, uzaya yansımak. Gezegenin

geri kalanında ise güneş enerjisinin çok az bir kısmı geri yansırken, önemli bir miktarı ise

havadaki su buharı tarafından soğurulur. Kıyaslandığında kutuplardaki hava inanılmaz

kurudur ve bu da sıcaklığı düşüren bir etkendir.

Üstte

Antarktika üzerinde güneşin

doğuşunun uzaydan görünümü.

Ufuk çizgisinin hemen üstünde

saatin tersi yönünde çember

çizerek altı ay boyunca gökyüzünde

kalacak. Antarktika yeryüzündeki

en yüksek kıtayken, Güney

Kutbu’nda da saat gün ışığı

aldığı yaz ortasında bile- sıcaklık

nadiren ⁰C’nin üzerine çıkar.

Solda

Kanada Yüksek Arktiği; yaz

sonunda buz denizinden tipik

bir görünüm. Buzul okyanusu

üstünde kışın toplanan kar, tatlı

su göletinin içine karışır. Bu

koyu alanlar daha fazla güneş

soğurarak erimeyi hızlandırır.

Bir önceki sayfada

Mavi buz dağı, Grönland.