القوات التي حررت الحرم المكي
“ما ُك ُّل َما َي َت َم َّنى ا ْل َمر ُء يُ ْدرِ ُك ُه
َ
ّ ْ
6 ”ـت ْالَ ْفـ َـا َك ُ “ “ َلـ ْـو َل َك َلـ ْـو َل َك َمــا َخ َل ْقـSen olmasaydın, alemleri yaratmazdım.” Keş-
fu’l-Hafâ, 2/, no Sagânî, mevzu olduğunu belirtmiştir.
7 ﴾اك إ َِّل َر ْح َمـ ًة ِل ْل َعا َل ِميـ َـن
َ ﴿و َمــا أَ ْر َسـ ْل َن
َ “(Ey Muhammed!) Seni ancak âlemlere rahmet
olarak gönderdik.” el-Enbiyâ, 21/
8 “Kişi bütün arzu ettiklerine ulaşacak değildir. Rüzgarların gemilerin arzu
etmediği şekilde estiği de olur.” Beyit, Ebu’t-Tayyib el-Mutenebbî’ye aittir,
bkz. el-Hamâsetu’l-Magribiyye, 2/, Nihâyetu’l-Ereb, 3/
24 │ MUKADDİME - İhyâ Tercüme ve Şerhi
mâ-sadakınca mahz-ı şîve-i kazâ vü kader-i rabbânîden midir yoksa
mahsûl-i kusûr-ı tâli¡-i ahter-i bed-baht ve sû-i hatt-ı kemter-i fakîrâ-
nemden midir her ne hâl ise vatan-ı ¡âcizîde bir takım ¡avârız-ı hâdisât
ve fiten-i mütekârisâta sâ'id-i ümniyye ve âmâlim peyveste ve mâye-i
fahr ü şeref ü mübâhâtımız olan hizmetten dûr kalıp onda pây-ı mük-
net ve bâzû-yı iktidârım şikeste ve beste olmasıyla ilcâ-yı hâl ü zamân
ve iktizâ-yı devr ü mekân üzerine umûr-ı iftâdan keff-i yed ve bi’l-ız-
tırâr esbâb-ı ma¡îşeti aramak, bâr-ı girân-ı düyûna bir çâre ve tedbîr
bulmak tasavvuruyla 9”يض ـ ٌة َ ِيضـ ِـة َفر ِ ط َلــب ا ْلحـ
َ ِـال َب ْعـ َـد ا ْل َفر َ ُ َ “ fehvâsınca idâ-
re-i ehl ü etfâle bir medârik-i iktisâb bâbında hâh u nâ-hâh terk-i dâr u
diyâr ile der-i yâr-i sa¡âdet-medâr-ı hazret-i mülk-dârîye gelip dehâ-
let ettiğimde egerçi meşâyih-i ¡izâm-ı İslâmiyye taraflarından bi-ha-
sebi’l-kadr nev¡an-mâ dil-nüvâz u lutf-dîde oldumsa da lâkin zahm-ı
dile bir merhem bulamayıp ancak leyte ve le¡alle ile ¡ömr-i ¡azîzimizi
tazyî¡ ve o âna gelince on seneden ziyâde bu sevâb-ı ifâde vü istifâ-
deden mahrûm kalmakla ve bu bî-behrelik hâli mümtedd ve müttetâ-
vil olacağı dahi karâyin-i hâl ve emsâl-i a¡mâl ile istidlâl kılınmış
olmakla 10”ـار َمــا ُهـ َـو ْالَ ْهـ َـو ُن ِ ِ “مـ ِـنkaziyyesine tatbîken gur-
ُ ابتلـ َـي َب َبل َّي َت ْيـ ِـن َي ْخ َتـ
ُ َ
bete devâm edip birle neşr ve irşâd makâmında kâim olmak üzere
bir münâsib kitâbın şerh ve tercemesine ¡inân-ı kasd u ihtiyârı keşîde
eyledim.
Ve böyle bir hizmete bu perîşânî-i hâtır ve melâlet-i kalb ve müzâ-
yaka-i hâl ile berâber mâye-i liyâkat u ehliyyet ü iktidârım egerçi
dûn, belki mefkûd ve nâbûd ise de ammâ bu yolda vâki¡ olacak kusûr
ve hatâ ve cürm ü cinâyet-i dâ¡iyânem nazar-gâh-ı ehl-i intibâh ve
ashâb-ı mecd ü câh ve ¡ulâ vü mürüvvette mahfî ve mestûr kalıp
¡uyûb-ı lisân ve hefevât-ı zebânım zîr-i nikâb-ı tevârîde terk ile fakî-
9 “Farzları yerine getirdikten sonra helal rızık aramak farzdır.”
10 “İki belaya müptela olan kişi daha az zararlı olanı tercih eder.” el-Makâ-
sıdu’l-Hasene, 1/, ; Keşfu’l-Hafâ, 2/, no: Bu kaynaklarda
”“مـ ِـن ْاب ُت ِلــي بِب ِلي َتيـ ِـن َف ْلي ْخ َتــر أَ ْسـ َـه َل ُه َما
َ “iki musibete duçar olan kişi daha hafif olanını
ْ َ ْ َّ َ َ
seçsin” şeklinde hadis olmayıp Hazret-i Aişe’nin bir ifadesinden mülhem
sayılmıştır.
Şerh-u Terceme-i Kitâb-ı İhyâu Ulûmi’d-Dîn │ 25
ri ma¡zûr tutup o zeyg-ı hâme ve hatâ-i perîşaniyyet-i zihne haml
ِ ــذ مــا ص َفــا دع مــا َك
ve 11”ــد َر َ ْ َ َ َ ْ “خ ُ kabîlinden olarak mütecâsir-i imlâsı bu-
lunduğum ¡ibârâtın münâsibini kabûl ü tahsînle zellât-ı sâiresi dahi
bi’l-ıslâh ber-hüsn-i te™vîl ile ta¡dîl ve tecmîl ve ta¡mîl etmek hâli fu-
zalâ-yı ¡asrın şîme-i fahîme-i merhamet-sâzîlerinden ümîd-i kavî bu-
lunmakla hemân o niyyet-i hâliseye cezm ve mesîr-i ¡umûmu’l-mu-
vahhidîn olan İhyâu ¡Ulûmi’d-Dîn kitâbı memâlik-i ¡Arabiyyede fazl
ve menâfi¡i meşhûd olup fi’l-hakîka bir mürşid-i kâmil makâmında
kâim bir eser-i mahmûd göründüğünden ve Türkî lisânıyla şerh ve
terceme olunursa ebnâ-i diyâr-ı Rum’a dahi nef¡i ihâta ve şümûl ede-
ceğinden ve bu yolda mihmân ve müsâfiri bulunduğum diyâra dahi
bir hüsn-i hidmet olması vechen-mâ mütebâdir-i hâtır olmakla bu
yüzden dâimî olarak bir ecr ve sevâb ve hayr du¡âyı iktisâb etmek
kasdında ma¡a-kılleti’l-bizâ¡a ve ¡ademi’l-istitâ¡a nühüfte-i zamîrin
ibrâzına teşmîr-i sâk-ı hâme ve şed-bend-i nitâk-ı ihtimâm etmekle
kitâb-ı müstetâb-ı hikmet-nisâb-ı mezkûrun ber-vech-i mutasavver
lisân-ı ¡azbü’l-beyân-ı ¡Osmânî ile terceme ve şerhine şürû¡ ve mü-
bâşeret kılındı.
Ve bu hizmetten murâd ve maksûd olan fâide ve nef¡ egerçi bi’l-
kasd ma¡nen husûlü eltâf-ı ilâhiyyeden mütemennâ ve me™mûl ise
de ammâ hakîkat-i vücûdu ancak fevâyid-i ¡âmme ile hâsıl olur. Ve
bundan ¡âmmenin intifâ¡ı ancak onun tab¡ ve neşriyle mümkin ola-
cağından ve fakr-i hâl-i dâ¡iyânem egerçi bu maksad-ı hayr-mersada
dahi hâciz ve mâni¡ olduğu melhûz ise de ammâ hâmî-i dîn ü devlet
ve yâver-i ümmet ü millet olan şehriyâr-ı Eflâtûn-şi¡ârın mehâsin-i
enzâr-ı merhamet-disârları bu vâhimeye râfi¡ ve dâfi¡ görünüp lâ-siy-
yemâ bu âsâr-ı cedîdeye iksîr-i nigâh-ı ¡âlî-i [6] hazret-i hilâfet-penâhî
a¡nî ecell ü a¡zam-ı şehenşâhân-ı cihân ve efham-ı pâdişâhân-ı zamân,
mihr-i münîr-i devlet-i müselmânî ve bedr-i tâb-dâr-ı burc-ı saltanat-ı
11 “Duru olanı al, bulanık olanı bırak.” Özdeyiştir, bkz. Tâcu’l-¡Arûs, كدرmad-
desi, Lisânu’l-¡Arab, كــدرmaddesi, ( كــدرkelimesinde dâl zamme, fetha ve
kesre ile okunabilir).
26 │ MUKADDİME - İhyâ Tercüme ve Şerhi
¡Osmânî, kâşif-i mu¡∂ılât-ı devrân ve hallâl-i müşkilât-ı hisân-ı kıb-
le-gâh-ı hâss u ¡âmm ve melce™ ü penâh-ı kâffe-i ehl-i İslâm, mefhar-i
cehâbize-i dânişverân ve masdar-ı fezâyil-i dânişmendân, nükte-dân-ı
dekâyık-ı ¡ulûm-ı nakliyye ve hakâyık-şinâs-ı hikem-i ¡akliyye, pîş-
vâ-yı sâlikân-ı râh-ı hakîkat ve muktedâ-yı ehl-i câh u tarîkat, necm-i
sipihr-i semâ-i rifâ¡î ve kevkeb-i felek-i mesâ¡î, sâhib-i tîg ü kalem
ü tâc ve mâlik-i rikâb-ı kulûb-ı e¡âzım-ı turuk u ehl-i minhâc, mem-
dûh-ı efâzıl-ı şark u garb ve mahmûd-ı elsine-i ¡Acem ü ¡Arab, kiş-
ver-güşây-ı fünûn-ı edebiyye ve hükm-rân-ı ekâlîm-i umûr-ı erebiyye,
hâkân-ı mülk ü millet ve sultân-ı selâtîn-i devlet, erîke-pîrây-ı taht-ı
hilâfet, emîrü’l-mü™minîn ve imâmü’l-müslimîn ve ser-efrâz-ı mülûk-ı
zemîn, sâhib-i tevkî¡-i refî'-i hamîd-i rabbânî ve zîb ü zînet-i tuğra-yı
garrâ-yı cenâb-ı cihân-bânî, şevketli, kudretli, kerâmetli, ¡azametli şe-
henşâh-ı ¡âlî-câh-ı enâm ve pâdişâh-ı encüm-sipâh-ı İslâm, veliyy-i
ni¡met-i âlem, mâlik-i rikâbu’l-ümem, hazret-i gîtî-sitân-ı mu¡azzam
u müfahham es-sultân ibnü’s-sultân es-Sultân el-Gâzî ¡Abdülhamîd
Hân ibnü’s-Sultân el-Gâzî ¡Abdülmecîd Hân halledallâhu bi’l-¡adli
saltanetehu ve eyyede bi’t-tevfîki devletehu ve etâlallâhu ta¡âlâ ¡um-
rehu ve ¡âfiyetehu efendimizin hüsn-i iltifâtına sezâ ve mazhar olursa
mergûb-ı ¡umûm-ı sekene-i âfâk ve meşhûr u mahbûb-ı Rum u Türk
ü ¡Irâk olur. Ve zîr-i zıll-ı zalîl-i bî-¡adîl-i hükm-rânîlerine muhît ve
şâmil olan ni¡am-ı ¡âliye-i gâliye vü mütevâliyeye bir lâhika-i fâika vü
râyika olur ki kebîr ve sagîr ve hakîr ve fakîr ve bay ve gedâ ve emîr
bu me™âsirin fevâyid ve ¡avâyidinden behre-dâr olur.
ُ ”لَ َي ْعرِ ُف ا ْل َف ْض َل ِإل َّ َذ ُوmâ-sadakınca işbu kitâb-ı hikmet-me™âb-ı
Ve ”وه 12
mezkûrun rişte-i metninde muntazam bulunan dürer-i semîne-i hikem
ve gurer-i güzîne-i silem zîver-i nu√ûr-ı kâffe-i ebnâ-i beşer olmağa
12 “Fazileti ancak fazilet sahibi bilir.” Feyzu’l-Kadîr, 3/8; el-Makâsıdu’l-Ha-
sene, 1/; Kenzu’l-¡Ummâl, 13/; Keşfu’l-Hafâ, 1/, no: Bu
kaynaklarda hadis olarak ”( “إ َِّن َمــا َي ْعــرِ ُف ال َف ْضـ َـل ألَ ْهـ ِـل ال َف ْضـ ِـل أهـ ُـل ال َف ْضـ ِـلFazilet sa-
hiplerinin faziletini ancak fazilet erbabı bilir, takdir eder) şeklinde, bazen أهل
yerine ذوveya ذووile.
Şerh-u Terceme-i Kitâb-ı İhyâu Ulûmi’d-Dîn │ 27
şâyeste ve hakîkaten böyle bir şerh ve tercemeye muhtâc olup ta¡mîm-i
fâidesi buna vâbeste olduğunu ancak bu gibi ¡allâme bir pâdişâh-ı fezâ-
yil-iktinâh bilir. Ve bu cihetle kendim dahi bu bâbda mes¡ûd ve bahtiyâr
¡add ve bu ¡asr-ı ma¡delet-hasra benim eser-i hâmem zuhûru dahi vâci-
bü’t-teşekkür bir başkaca birr ü ni¡met-i ¡uzmâ zu¡m olduğu ve bunun-
la te™lîf ve tasnîfe kat-ender-kat şevkim mütezâ¡if ve mütezâyid olup
bi-lutfihi’l-Kerîm bu mecellât-ı ¡aliyye dahi rehîn-i tahsîn-i lehazât-ı
seniyye olduktan sonra zîver-i eyâdî-i intişâr u iştihâr olmak emel ve
ümîdiyle onun itmâmına sarf-ı tamâmî-i nakdîne-i imkân u kudretle
ketb ve ebvâb ve fusûlünü dokuz mücellede taksîm birle bu terceme ve
şerhi tehzîb ve tertîb ve ismi cismine muvâfakat eylemek için Mesîru
¡Umûmi’l-Muvahhidîn İlâ İhyâi ¡Ulûmi’d-Dîn diye vaz¡ ve tesmiye ey-
ledim. Ve nezd-i ehl-i fazl u ¡irfânda hafî ve pinhân olmadığı vech üzere
metn-i kitâb ¡ibâdât ve ¡âdâta câmi¡dir ve envâ¡-ı mehâsin-i ahlâk ve as-
nâf-ı ¡ulûm ve ed¡iye ve esniye ve tesbîhâta hâvî ve şâmildir. Ve her bir
bahsi envâr-ı rüşd ü hidâyetle lâmi¡ ve her bir hükmü levâmi¡-i berâhîn-i
katî¡a ile sâtı¡ bulunmuş olduğundan ve mü™ellifi Şâfi¡iyyü’l-mezheb
bulunduğundan ve keyfiyyet-i a¡mâl-i ¡ibâdât mezheb-i Şâfi¡î hükmün-
ce beyân ve zikr ettiğinden mezheb-i Hanefî’de olup ¡ulûm-ı şer¡iyyeye
mümâreseleri olmayan ¡avâmm kendi mezhebini şaşırıp bununla tâyih
olmamak için her nerede bir ihtilâf-ı mezheb vâki¡ olduysa o keyfiy-
yet mezheb-i Şâfi¡î üzere olduğu iş¡âr ve mezheb-i Hanefî’de olan key-
fiyyet icrâsı dahi zamîme ve ¡ilâve kılınmış ve’l-hâsıl müteşâbihât ve
müteşâkilâtının kâffesine ve ¡umûm-ı medlûlât-ı hafiyyesine işbu şerh
ta¡arruz edip mehmâ-emken dekâyık-ı nühüfte ve hakâyık-ı nev-şü-
küftelerine ebvâb-ı lâzime fethiyle teshîlât-ı fehmine sa¡y olunmuş
ve ¡umûma mezâyâ-yı elfâzı vâsıl olup onunla râh-ı selâmet ü necâ-
ha ¡âmmeten mütevâsıl olmak bâbında sa¡y u gûşiş-i belîg gösterilmiş;
vallâhu’l-muvaffıku li’l-itmâmi ve huve’l-muste¡ânu fî cemî¡i’l-umûri
ve’l-mehâmmi.
28 │ MUKADDİME - İhyâ Tercüme ve Şerhi
[7] Der-Beyân-ı Terceme-i Hâl-i Mü™ellif-i Kitâb Hazret-i İmâm Gazzâlî
¡Aleyhi’r-Rahmetu ve Rızâu’l-Meliki’l-Vehhâb
Bismillâhirrahmânirrahîm
el-Hamdu lillâhi vahdehu ve’s-salâtu ve’s-selâmu ¡alâ men lâ nebiy-
ye ba¡dehu, ammâ ba¡du, …u†b-ı ¡âlem-i rabbânî ve heykel-i nûr-ı same-
dânî, şems-i tâbân-ı fazl u ¡irfân ve bedr-i münîr-i âsumân-ı hidâyet u
burhân, şeref-i hıtta-i ¡Irâk ve mecd-i dâire-i âfâk, sirâc-ı bilâd-ı Kuds
ü Şâm ve çerâg-ı Bagdâd-ı medînetü’s-selâm, nâsır-ı dîn-i mübîn ve
…âhir-i gürûh-ı mübtedi¡a vü mu¡ânidîn, vâkıf-ı sırr-ı hakâyık ve ¡ârif-i
künh-i gavâmiz ü dekâyık, serdâr-ı cehâbize-i kümmelîn ve server-i
ehl-i yakîn, a¡lem-i ¡ulemâ-yı ¡asr-ı pesîn ü pîşîn ve efdal-i fuzelâ-yı dehr
ü hîn, nükte-dân-ı ¡âlem-i mülk ü melekût ve dakîka-şinâs-ı esrâr-ı ce-
berût, imâm-ı celîl ve hümâm-ı cemîl, hakîm-i kişver-i tevhîd ve hâ-
kim-i iklîm-i temcîd, müftehar-i ehl-i tarîkat ve mu¡teber-i râh-ı hakîkat,
vâsıl-ı sırr-ı şühûd ve nâil-i şeref ü sa¡d u sü¡ûd, mazhar-ı hitâb-ı Kelîm
der-huzûr, nûr-ı deycûr-ı vücûd hazret-i sultân-ı rüsül Cenâb-ı Ahmed
ü Muhammed ü Mahmûd ¡aleyhi’s-salâtu ve’s-selâmü ilâ yevmi’l-haşri
ve’l-hulûdi, necm-i semâ-i arz-ı Tûsî Hazret-i Ebû Hâmid Muhammed
b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Gazzâlî et-Tûsî hicret-i ne-
beviyyeden dört yüz elli sene mürûruyla Tûs karyesinde mütevellid olup
zîver-i mehd-i şühûd olmuştur. Ve beş yüz beş senesinin cemâzi’l-â-
hirinin on dördüncü günü yevm-i isneynde mürtehil-i dâr-ı hulûd olup
kezâlik Tûs karyesinde defîn-i hâk-i ¡ıtr-nâk olmuştur.
Ve ber-mûceb-i tahkîk-i efâzıl u rüvât imâm-ı müşârünileyhin vâlid-i
mâcidi ehl-i zühd ü salâhtan olup san¡atı gazl-i sûf olmakla o münâsebet
ile imâm-ı müşârünileyhe Gazzâlî lakabı hâsıl olmuştur. Ve be-gâyet
muhibb-i fukahâ vü ulemâ olup hemîşe ziyâret ve musâhabetlerine mülâ-
zim ve hidemâtlarına kıyâm ile vüs¡ ve kudreti yettiği mertebede onlara
¡atiyye vü ihsân vermeğe cidd ve ictihâd ve mümkini olduğu mertebede
üzerlerine dahi infâk eder idi. Velâkin zâten ashâb-ı servet ü sâmândan
olmayıp vech-i ma¡îşeti hirfet-i desti olup dâimâ yününü eliyle eğer ve
Tûs’ta kâin olan dükkânında satıp esmânı ribhiyle ta¡ayyüş ve tasadduk
Şerh-u Terceme-i Kitâb-ı İhyâu Ulûmi’d-Dîn │ 29
ve ihsân u infâk-ı fukarâ ederdi. Ve fukahâ meclislerine varıp kelâm-ı
fukahâyı işittikçe bükâ ve tazarru¡ edip ona bir veled-i fakîh rızk ve nasîb
olmasını zât-ı zi’l-celâlden diler idi ve dînde ziyâdesiyle mütefakkıh ol-
masını dahi temennî ve du¡â ederdi. Ve kezâlik mecâlis-i va¡za gidip
hâzır oldukça nasîhat ve va¡zdan hoşlandıkça yine tazarru¡ ve zârî edip
ağlar ve ona vâ¡iz olarak bir veled ihsân olunmasını zât-ı zü’l-celâlden
su™âl ve taleb ederdi.
Ve bu iki du¡âsı rehîn-i icâbet ü kabûl olup matlûbu vech üzere iki
veled-i sâlihe nâil oldu ki birisi imâm-ı müşârünileyhtir ve fi’l-hakîka
efkah-ı ehl-i zamânı oldu, kat-ender-kat akrânına fâik oldu. Ve ikincisi
birâderi ¡allâme-i sânî Ahmed-i Vâ¡iz idi. Böyle bir vâ¡iz idi ki te™sîr-i
nush u pendinden hacer-i §ammâdan eşedd ve akvâ ve eledd ve aksâ
olan kulûb iki pâre olurdu ki onun tahzîrine taş dayanmazdı ve meclis-i
zikrinde hâzır bulunanların vücûdları mürte¡iş ve lerze-nâk olup ferâi§-
leri titrerdi. Ve İmâm Gazzâlî’nin fıkhı ise hakkında hâss ve ¡âmm keli-
me-i vâhide olarak onunla şehâdet ve teslîm edip fi’l-hakîka ehl-i zamâ-
nın imâmı ve fâris-i meydânı olduğuna muvâfık u mu“âlif ve mu¡âdî
vü mu√âlifi i¡tirâf ve tasdîk etmiştir. Mü™ellefât ve musannefâtı dahi bu
müdde¡âyı isbât ve tahkîk eyler.
Ve ber-minvâl-i meşrûh pederi fukarâ-yı sâbirîn ü sâlihînden bulun-
duğundan ve ¡amel-i yedi olan gazl-i sûf kesbinden geçinip başkaca bir
vech-i ma¡îşeti olmadığından maraz-ı mevtinde ve takarrüb-i vefâtında
ehl-i salâh u takvâdan bulunan sadîk-i mukarrebi bir merd-i mutasavvıfı
oğulları Ebû Hâmid ile Ahmed’in üzerlerine vasî-i muhtâr nasb edip ona
dedi ki “Terk-i hattan dolayı benim pek çok tahassür ve ¡azîm bir te™es-
süfüm vardır ve bana geçmiş olan ni¡met evlâdıma husûlüyle telâfî-i mâ-
fât kaziyyesi ümîdinde bulunmuş olduğumdan bu yolda onlara benim
terk edeceğim muhallefâtın kâffesini sarf olunsa bile, sen ona mübâlât
etmeyip hemân emr-i ta¡lîmlerine yine bezl-i mâye-i iktidâr u himmet
etmenizi recâ ve tevakku¡ ederim.” Ve vasî-i mezkûr dahi onun vefâtı
vukû¡uyla pederlerinin vasiyyeti mûcebince ta¡lîmlerine ikdâm ve gayret
edip tâ ki pederlerinden mevrûsları olan mâl-ı kalîl ve nezr-i yesîri biti-
30 │ MUKADDİME - İhyâ Tercüme ve Şerhi
rip bir gûnâ mâlları kalmadı ve emr-i infâk u idârelerine kıyâm etmek o
vasî-i sûfîye müte¡azzir olunca zarûrî olarak vasî-i merkûm onlara dedi
ki “Ma¡lûmunuz olduğu vech üzere pederinizin kâffe-i metrûk u mu-
hallefâtını sizin üzerinize sarf ve infâk ile mâlınız cümlesi gitti. İmdi
sizin bir mâlınız kalmamış ve ben dahi ehl-i tecrîdden fakîrü’l-hâl bir
âdem bulunmuş olduğumdan sizi onunla müvâsât edecek benim bir mâ-
lım yoktur. Sizin için en ziyâde aslah ve enseb olan tarîki böyle gördüm
ki siz medreselerin birisine sanki talebe-i ¡ulûmdansınız, ilticâ edesiniz,
tâ ki vaktinize i¡âne edecek bir kût size hâsıl ola.” Onlar dahi onın bu
nushunu kabûl edip medreseye girdiler ve sa¡âdetlerine ve ¡ulüvv-i de-
recâtlarına dahi o keyfiyyet sebeb-i müstakil oldu, hattâ İmâm Gazzâlî
hikâyet ederdi ki “Biz ¡ilmi zât-ı zi’l-celâlin gayrısına taleb ettik, velâkin
¡ilm-i şerîf zât-ı zi’l- [8] celâlin gayrısına olmaktan ibâ ve imtinâ¡ edip
zât-ı zi’l-celâle ¡âyid ve muhtass oldu.”
Ve ber-minvâl-i muharrer tahsîl-i ¡ilme vâki¡ olan cidd ve cehdi
rehîn-i tevfîk ve karîn-i rızâ-yı Bârî ve tahkîk olunca zât-ı kemâlât-
sıfâtı ¡ulûm-ı şettâya câmi¡ olup menkûl ve mefhûmda beyne’l-hâss
ve’l-¡âmm bir ¡âlim-i mümtâz u mübriz olmakla e™imme-i ¡izâm-ı es-
lâfın makâmlarına varıp ve o makâm gâye-i mesâ¡îsi olduğuna kanâ¡at
etmeyip daha ziyâde ileriye varmağa sa¡y-ı belîg etti. Ve nihâyet u
âhirini i§ti…sâ etmeksizin bir mevkifte durmayıp hemîşe matlab-ı a¡lâ-
ya sarf-ı gûşiş ederek kendi zamânında vahîd-i dehr ve ferîd-i ¡asr
olarak fehhâme-i yektâ oldu. Eyâdî-i mücâdilîn itfâsına muktedir ola-
mayan nîrân-ı bida¡ı ta“mîd ve itfâ eyledi. Hünerle egerçi ∂ırgâm bir
zât idi, ammâ ondan üsûd-ı nîrân mütevârî olup huzûrunda lerzân ve
mehâfe-zenân olurlardı ve heykel-i cismi dahi bedr-i tamâm ise de
velâkin onun envâr-ı rüşd ve ziyâ-i hidâyeti leylen ve nehâren müşrı…
olup ¡aled-devâm mütevâliyen ¡âlemi rûşen-dâr ederdi. Ve fi’l-hakîka
beşer idi, ammâ sebât ve istikâmette bir †avd-ı ¡azîm ve cebel-i şâmi“
ü şehî… u cesîm idi. Ve egerçi ba¡zu’n-nâs olup velâkin cemâdın ba¡-
zı olan dürr-i nazîm gibi idi. Zamân-ı mecî™i firye-i felâsifenin def¡i
için ona ihtiyâc-ı ¡âmme o mertebeye varmıştı ki leyle-i muzlimede
mesâbîh-i âsumâne halkın olan ihtiyâcı gibi olmuştu ve himmetine
Şerh-u Terceme-i Kitâb-ı İhyâu Ulûmi’d-Dîn │ 31
olan fakr ve ıztırârları dahi katarât-ı mâ™a arz-ı cedbânın fakr ve ız-
tırârı gibiydi.
Ve ¡ulüvv-i himmetiyle kendisi çün bu hâli gördü, dîn-i hanîfin
muhâfazasına şedd-i nitâk-ı ihtimâm edip havze-i √imâsı üzerine tîg-i
tîz-i hûn-rîz-i makâli ile mücâhede ve gazâ ve sihâm-ı kelâmı sînehâ-yı
muhâlifîne bi’l-havâle hadd-i ni§âli telvîs-i dimâ ve hubs-i hûn ile âlûde
ve tel†î“ etmeksizin kılâ¡ u bikâ-ı kulûb-ı a¡dâyı zabt ve teshîr eyledi,
tâ kim zamân-ı yümn-iktirânında husûn-i ¡akâ™id-i ¡âmme mahfûz ve
masûn ve hablü’l-metîn-i dîn-i mübîni vesîku’l-¡urâ olup gayâhib-i şü-
behât-ı dâlle kâmilen âfitâb-ı ¡âlem-tâb-ı ¡ilm ü ¡ameli ile münkeşif oldu.
Sanki o ¡avârız-ı târiye havâdis-i müfteriyeden gayrı bir şey değil idi. Ve
bununla berâber zamîri hâvî olduğu vera¡ ve takvâyı kâbil-i vasf u ta¡rîf
değildir. Dâimâ halvet-nişîn-i ¡uzlet olup ¡ibâdet ve tâ¡atten başka onun
bir semîri olmamakla terk-i dünyâ ve hecr-i mâ-sivâ ederek hubb-ı câh u
mâlı arkası sonra ilkâ edegeldiği meşhûr ve mütevâtirdir.
¡Unfuvân-ı sabâvetinde kendi vatanında Ahmed b. Muhammed
er-Râzekânî nâm fakîh-i nebîhten egerçi fıkhın bir tarafını okuduysa da
ba¡dehu Ebû Nasr İsmâ¡ilî’den kırâ™et eylemek üzere cânib-i Cürcân’a
¡azîmet ve sefer ve rıhlet edip ¡allâme-i mûmâileyhten hayliden hay-
li ¡ulûm-ı nâfi¡ayı tahsîl ve sûy-i vatanına ¡avdet ve rahîl ettikte İmâm
Es¡ad-i Mîhenî’nin rivâyeti mûcebince esnâ-i tarîkte tâife-i ¡ayyârîne râst
gelip mâ-hasalı bulunan mâl ve menâli gâret-zede olmuş ve onun kütü-
bü giriftâr-ı dest-i reh-zenân olunca istihlâsları bâbında kuttâ¡-ı tarîkin
eserlerini iktizâ edip gitti. Ve pîş-rev-i gürûh-ı ¡ayyârîn ona dönüp iltifât
ettikte “Yazık sana, geriye dön, yoksa helâka uğrarsın!” diye ircâ¡ına
çalıştıkta o dahi “Siz ondan necât ve selâmeti recâ ettiğin zât ¡aşkına sen-
den dilerim ki bu torba ve ta¡lîkamı sen bana redd edip veresin, zîrâ siz
onunla müntefi¡ olacağınız bir şey değildir” diye tahlîs-i kütübe ihtimâm
etmiş. Ve ser-âmedân-ı eşkıyâ “Bu ta¡lîkan nedir?” diye ondan istifsâr,
o dahi “İçinde benim bir takım kitaplarım vardır ki ben onun istimâ¡ ve
kitâbet ve ma¡rifet-i ¡ilmi için hicret etmiştim” diye beyân ve ihbâr edin-
ce re™îs-i eşkıyâ gülüp dedi ki “Sen onun ¡ilminin ma¡rifetini nice da¡vâ
32 │ MUKADDİME - İhyâ Tercüme ve Şerhi
edersin ki o hâl ile ki biz onu almışız ve ¡ilminden mütecerrid olup ¡il-
msiz kalmışsın!” Ba¡dehu ona redd ve i¡tâsı için ashâbına emr vermekle
onun kütübü ona i¡âde ve teslîm kılındı. Rivâyet olunur ki imâm-ı müşâ-
rünileyh demiş ki “Bu bir müstantik idi, zât-ı zü’l-celâl benim emrimde
beni irşâd etmek için onu öylece nutk ettirdi. Ve çün Tûs’a vâsıl oldum,
¡ale’t-tevâlî üç sene hıfzlarına ikbâl ve iştigâl ile ta¡lîkine muvaffak ol-
duğum kâffe-i ¡ulûm u ehâdîsi kâmilen ve tamâmen ezber eyledim, tâ ki
böyle bir hâle geldim ki kuttâ¡-ı tarîk şerrine uğrayıp ta¡lîkât ve kütübüm
bir dahi gâret-zede olur ise onların ¡ilmlerinden mütecerrid kalmam.”
Bu hikâyeti imâm-ı müşârünileyhten rivâyeten [9] Nizâmülmülk nâm
vezîr nakl ve hikâyet etmiştir, nitekim Nizâmülmülk tercemesinde İbn
Sem¡ânî zeylinden mervî ve musarrah bulunmuştur.
Sonra İmâm Gazzâlî ¡aleyhi’r-rahme hazretleri İmâmu’l-◊arameyn’e
mülâzemet eylemek üzere Nîsâbûr’a gidip onda dahi bir müddet ikâ-
met etti. Ve tekmîl-i envâ¡-ı ¡ulûm ve itmâm-ı asnâf-ı fünûna mezîd-i
ihtimâm ve sa¡y u gûşiş ve cidd ü ictihâd-ı tâmm edip tâ ki ¡ilm-i mezheb
ü hilâfta ve fenn-i asleyn ve cedel ve mantıkta fâik-i akrân ve müşârün
bi’l-benân oldu. Ve ¡ilm ve hikmet ve felsefeyi dahi gereği gibi kırâ™et ve
ta¡allüm etti ve kâffelerini tahkîm ve takrîr eyledi tâ ki bu ¡ulûm sâhib-
lerinin kelâmlarını tamâmen fehm edip anladı ve üzerlerine kelâmlarını
redd ve ibtâl, da¡vâlarına kıyâm ve tasaddî etti ki bu ¡ulûmun her bir
fenninde bir kitâb te™lîf etti ve ¡acîb ve garîb ve be-gâyet hasîn ve rezîn
bir tarz üzere onları tehzîb ve tasnîf eyledi, hattâ dürer-i edille vü berâhîn
ile safâyih-i suhufu tarsî¡ ve sahâyif-i kütübü tar§îf etmiş, artık dâd-ı Hak
ve feyz-i fazl-ı Vehhâb-ı mutlaktan zât-ı kerâmet-âyâtı ¡acîb ve garîb
bir fıtratla meftûr olup şedîdü’z-zekâ, müfritü’l-idrâk, ba¡îdü’l-gavr bir
merd-i fatîn idi ki gavvâs-ı ¡ummân-ı ma¡ânî-i dakîka ve nükte-şinâs-ı
mebânî-i ¡ibârât-ı rakîka idüği müsellem-i hâss u ¡âmm idi.
Hulâsa-i kelâm bir cebel-i ¡ilm idi, münâzarada husamâsına galebe
etmeklikte şöhret-şi¡âr idi, hattâ şeyhi İmâmü’l-◊arameyn kendi telâmi-
zesini vasf ederken hakkında: “Gazzâlî bahr-i ma¡rifettir ve Kiyâ esed-i
mu“ri…tir ve Hâfî âteş-i mu√ri…tir” diye vasf eylemiş. “Kiyâ” kesr-i kâf
Şerh-u Terceme-i Kitâb-ı İhyâu Ulûmi’d-Dîn │ 33
ve feth-i yâ-yı müsennât ile bir telâmîzin ismidir ki İmâm-ı ◊arameyn’in
dersi mu¡îdlerinden idi ve İmâm Gazzâlî’nin ikincisi idi, belki ondan
daha ziyâde asîl ve savt ve nazarda aslah ve atyeb idi; dört yüz elli târî-
hinde vilâdet ve beş yüz dört senesinde Bagdâd-ı behişt-âbâdda vefât
etmiştir. Ve ”âfî dahi ”âf’a mensûb olan Ebü’l-Muzaffer Ahmed b. Mu-
hammed b. el-Muzaffer el-Hâfî’dir ki o dahi ehl-i zamânının enzarı ve
a√≠a…ı bir zât-ı kiyâset-sıfât idi.
Rivâyet olunur ki İmâmu’l-◊arameyn âhir-i emrde bâtınen İmâm
Gazzâlî’den kıskanıp azıcık çekinir idi, velev ki zâhiren onunla rûy-i
beşâşet ü behcetî gösterir idi. Ve İmâmu’l-◊arameyn’in vefâtından son-
ra İmâm Gazzâlî, Nizâmülmülk nâm vezîre müteveccihen ve kâsıden
ordugâhına çıkıp gitti ve meclisinde e™imme ve ¡ulemâ ile münâzara edip
husamâsını kahr eylerdi. Onun kelâmı kâffesi üzerine zâhir olup kâtıbe-
ten onun fazl ve kemâline i¡tirâf ve tasdîk etmeleriyle sâhib-i ¡âlî-câh
dahi onu ta¡zîm ve tebcîl ile telakkî edip Bagdâd’da kâin olan medrese-
sinin müderrisliğine ta¡yîn ve tevliyet etti.
Ve medreseye ¡azîmeti husûsu emr ve irâde edince o dahi Bagdâd’a
varıp dört yüz seksen dört târîhinde Medrese-i Nizâmiyye’de müderris
oldu ve vazîfe-i tedrîse güzelce kıyâm edip onun hüsn-i kelâmı ve kemâl
ve fazlı ve fesâhat-i lisânı ile nüket-i dakîka ve işârât-ı latîfe vü reşîkaları
¡âleme i¡câb ettiğinden Bagdâd ahâlîsi be-gâyet onu muhabbet ettiler ve
gözleri menzilelerinde onu inzâl edip ona dediler ki “Ecille-i menâsıba
ehl ve müstahak bulunan ¡allâme-i bî-nazîre merhabâ!” Ve bu celâl ve
cemâl ve fazl ve kemâl ile ¡azîmü’l-câh ve ¡âli’r-rütbe ve zâyidü’l-haş-
met ve meşhûru’l-ism olarak bir müddet ta¡lîm-i ¡ilm ü tedrîse devâm
ve muvâzabet ettikten sonra ve zât-ı sütûde-sıfâtı ¡âleme bir darb-ı me-
sel olup onun ziyâretine emâkin-i ba¡îdeden şedd-i rihâl ile efâzıl-ı dehr
gelip celâdet-i kadrine teslîm-i küllî hâsıl olduktan sonra nefs-i nefîsi
rezâyil-i dünyâdan müşrif olup nâil olduğu câh ve takaddümü raf∂ ile ve
kâffe-i ¡alâyık-ı dünyâyı ardı sonra terk ile Beyt-i Harâm’ın ziyâretine
¡azîmet ve ba¡de edâi’l-hacc Şâm-ı şerîfe ¡avdet ve dört yüz seksen sekiz
senesinin şehr-i zi’l-ka¡desinde berr-i Şâm-ı cennet-meşâmma vürûdun-
34 │ MUKADDİME - İhyâ Tercüme ve Şerhi
da birâderi medrese-i mezkûrenin müderrisliğine tevkîl ve inâbe edip
Beytü’l-Makdis’in ziyâretine teveccüh ve orada dahi bir müddet mü-
câveret ettikten sonra tekrâr Dımaşk-ı Şâm’a rücû¡ ve ¡avdet ve Câmi¡-i
Emevî’de Gazzâlî’nin Zâviyesi demekle ma¡rûf olan zâviyede i¡tikâf ve
¡uzlet etmiş ve libâs-ı hırka-i peşmîne ve siyâb-ı galîza ü haşîne ile nef-
sine mücâhede ve taklîl-i ta¡âm u şarâb ile riyâzet ve müzâhede ettikte
işbu İhyâu ¡Ulûmi’d-Dîn kütübünün te™lîfine bed™ ve mübâşeret eyledi.
Ve ma¡a-zâlik meşâhid-i mu¡azzama ve türeb ü mesâcid-i muhte-
remenin tavâf ve ziyâretlerine mü&âberet ve müdâvemet ve sahârâ ve
…ıfârda geşt ü güzâr ile mücâhede-i ebrâr ile nefsine ilzâm ve mihen
ve meşâkkı teklîf ve tahmîlle ¡ibâdât-ı marziyye ve tâ¡ât-ı kurbiyyenin
envâ¡ıyla nefs-i nefîsini ta¡vîd ve temcîd edip mertebe-i ¡ulyâya irtikâ ey-
ledi. Ve’l-hâsıl kutb-ı vücûd ve birke-i her muhdes ve mevcûd oluncaya
dek sa¡y-i bî-pâyân ve mücâhede-i bî-hadd ü bî-kerân etti. Ve rızâ-i Rah-
mân’a mûsıl olan tarîka vâsıl olduktan sonra Bagdâd-ı dârü’s-selâma
[10] rücû¡ ve içinde mecâlis-i va¡z u irşâdı ¡akd ile ehl-i hakîkat üzerine
tekellüm ve bu İhyâu’l-Ulûm kitâbı ile tahdîs ve ta¡lîm-i ¡ulûm eyledi.
Hattâ hakkında Muhammed b. Yahyâ demiş ki “İmâm Gazzâlî Şâfi¡î-i
sânîdir.” Ve Es¡ad-i Mîhenî demiş ki “İmâm Gazzâlî’nin ¡ilmi ma¡rifeti-
ne ve mezîd-i efdâli fehmine kemâl-i ¡akl u ¡irfâna karîb olmayan kimse
varamaz, ancak fürûg-ı ¡aklı onun gibi vâsıl-ı hadd-i kemâl olan zât bi-
lir.” Sonra Horâsân’a ¡avdet edip nefs-i Nîsâbûr’da kâin olan Medrese-i
Nizâmiyye’de dahi tedrîs ve müddet-i yesîre onda ikâmet ettikten sonra
maskat-ı re™si olan karye-i Tûs’a rücû¡ ve hânesi kurbünde fukahâ için
bir medrese ve sûfiyye için bir hânkâhı ittihâzıyla kırâ™et-i Kur™ân ve
mücâlese-i erbâb-ı kulûb ve tedrîs-i ¡ulûma evkâtını tevzî¡ ve taksîm ve
irtihâl-i dâr-ı hulûd edinceye dek idâme-i savm u salât ve ityân-ı sunûf-ı
¡ibâdet ü tâ¡âta muvâzıb olmuştur.
Ümmet-i Muhammediyye’ye envâ¡-ı rüşd ü hüdâ ile delîl ve zulmet-i
cehle dahi onun ¡ilm ve ¡irfânı leyle-i @almâyı tenvîr eden bedr-i münîr
gibi nûru nezîl ve bî-misl ü ¡adîldir. Hâsid ve zındîkdan gayrı onu bir
kimse bugz etmez. ¡Alâ-rivâyetin &aπr-ı İskenderiyye’de mukîm bir zât,
Şerh-u Terceme-i Kitâb-ı İhyâu Ulûmi’d-Dîn │ 35
İmâm Gazzâlî’ye ba¡zı mertebe mu¡âdât eder idi ve hakkında dahi ba¡zı
kelimât ile gıybet ve zebân-dırâzlık eyler idi, tâ ki bir gecede ¡âlem-i
ma¡nâda zât-ı sâmî-i Hazret-i Risâlet-penâhî ile onun etrâfında yâr-i gârı
Hazret-i Ebî Bekr es-Sıddîk ve sâhib-i ¡âlî-vakârı Hazret-i ¡Ömer el-
Fârûk’u ¡aleyhime’r-rıdvânı görüp İmâm Gazzâlî dahi huzûr-ı ¡âlîde du-
rup o zâtın şahsını gördükte, “Yâ Resûlallâh, benim hakkımda tekellüm
ve beni îzâ eden zât işte bu âdemdir!” diye ¡arz-ı şikâyet etmekle sultân-ı
enbiyâ vü mürselîn ¡aleyhi’s-salâtu ve’s-selâm efendimiz değneklerin
ihzârına emr ve fermân buyurdu. Ve değnek hâzır oldukta İmâm Gaz-
zâlî için o zâtı mahzar-ı ¡âlî-i hümâyûnlarında değneklerle darb olunmak
husûsu irâde ve fermân buyurdu. Ve o vechile ba¡de’d-darb o şahs uya-
nıp bîdâr oldukta onun arkasında darb-ı siyâ†ın eseri görülüp müşâhede
olunmuştur.
Ve ¡alâ-rivâyetin uhrâ imâm-ı mûmâileyhin sonki te™lîfi olan işbu
İhyâu’l-¡Ulûm kitâbı hıtta-i garbiyyede müştehir ve mütedâvil oldukta
ekâbir-i meşâyih-i mutasavvifeden bir zât kitâb-ı mezkûru onun re™yi-
ne muvâfık görmeyip ve kendisi hıtta-i garbiyyenin emîri yanında nâfi-
zü’l-kelim ve ¡aliyyü’l-makâm bir zât-ı ¡irfân-sıfât bulunduğu hasebiyle
bu kitâbın tedâvülden men¡i için cem¡ ve âteşe ilkâ ve ihrâkını tensîb
edip emîr dahi o zât-ı muhtereme kemâl mertebe vüsûk ve hüsn-i zann
u i¡tikâdı olduğundan onun tensîbini bi’t-tasvîb hıtta-i merkûmeden o
kitâbı toplatıp cem¡ ile ihrâkları sadedinde iken ve ¡alâ-rivâyetin onları
ihrâk ettikten sonra o re™yi ictihâd eden zât-ı mezkûr ¡âlem-i ma¡nâda bir
rü™yâ görür ki içinde sâkin olduğu memleketin câmi¡-i kebîrine gitmiş
ve ¡âdeti üzere derûn-ı câmi¡e dâimâ girdiği kapıdan girmeyip ancak câ-
mi¡in dîger kapısından girmiş. Ve câmi¡in bir kûşeşinde zât-ı ¡âlî-i Haz-
ret-i Risâlet-penâhî bir serîr üzerine câlis ve cânib-i yemîninde Hazret-i
Sıddîk-i Ekber ve Ebû Bekr ¡aleyhi’r-rıdvân dahi kezâlik bir kürsî üstün-
de kâ¡id bulunmuş oldukları hâlde İmâm Gazzâlî ¡aleyhi’r-rahme kitâbı
koltuğu altında mevzû¡ ve kendisi ayak üzere el bağlı dîvân durup vâkıf
olduğunu görmüş. Ve o zât uzaktan görülünce İmâm Gazzâlî ona bakıp
ba¡dehu “Yâ Resûlallâh, benim kitâbımı ihrâk ve benim ¡amelimi izâ¡a
edip beni îzâ eden zât bu âdemdir!” diye şekvâ ve kitâbı koltuğu altından
ihrâc ve efendimize takdîm ile “İşte kitâb dahi budur. Kendi zu¡mümce
ben bu kitâb ile sünnet-i seniyye-i cenâb-ı peygamberîye hüsn-i hidmet
etmişim. Eger bu kitâbımda benim bir kusûr var ise ben hakkıma râzî-
yım, yoksa ben bu âdemden benim &e™rimi almak isterim!” diye ahz-ı
intikâmı istirhâm ettikte, efendimiz kitâba ihâle-i nigâh-ı iltifât etti. Son-
ra Ebû Bekr’e verip “Sen dahi al bak, içinde muhâlif-i sünnet bir şey
görmedim” diye fermân buyurdu. Ve Ebû Bekr dahi alıp onu nazarından
yaprak yaprak geçirdikten sonra mugâyir-i şer¡ bir nesnesini görmedim
diye o dahi tasdîk ve kitâba senâ ve tahsîn edince İmâm Gazzâlî “Ben
bu âdemden hakkımı isterim!” diye i¡âde-i hadîs ettiğinde derhâl ¡aley-
hi’s-salâtu ve’s-selâm efendimiz değneklerin celb ve ihzârına irâde ve
değneklerin huzûrunda o zâtı huzûr-ı sa¡âdete celb ile ta¡zîren onun darbı
emr ve fermân buyruldukta ve onun arkasına bir iki değnek darb olun-
dukta Hazret-i Ebû Bekr şefâ¡atine rû-nihâde edip buyurdu ki “Yâ Resû-
lallâh, bu âdem ictihâdında hatâ etmiştir, li-garazin değildir ve bu cihetle
ma¡zûr tutulup ¡afvı gerektir.” Ve İmâm Gazzâlî dahi bi’l-muvâfaka ¡afv
ve tahliye-i sebîlini niyâz edicek darbından ferâgat ve keff-i yed vâki¡
oldu. Ve o zât uyanıp eser-i darbı arkasında ve elem-i darbı nefsinde
hiss etmekle emîrin huzûruna varıp vâkı¡asını beyân ve hatâ ve kusûruna
bi’l-i¡tirâf kitâbın sıhhatini ma¡a’l-kasem tasdîk ve kendi yediyle neşr
etmiştir. Ve ¡alâ-kile’r-rivâyeteyn imâm-ı müşârünileyhin ¡ulüvv-i men-
zilet ü makâmına bu kıssa burhân-ı kâtı¡dır. Ve menâkıb ve me™âsiri pek
çok olup bundan ziyâdeye makâm-ı tahrîr mütehammil olmamasıyla bu
kadarcık me™âl ile terceme-i hâli üzerine iktisâd kılındı.
Ve tesânîfi dahi kesîr olup ez-cümle müştehir ve ma¡rûf olan kütübden
Basî† ve Vasî† ve Vecîz ve Hulâ§a ve Mus†a§fâ ve Men√ûl ve Ta√sînu
Edille ve ve Şifâu’l-∏alîl ve el-Esmâu’l-◊usnâ ve er-Reddu ¡Ale’l-Bâ†i-
niyye ve Minhâcu’l-¡Âbidîn ve İ√yâu ¡Ulûmi’d-Dîn nâm kitâblardır. Ve
bu âsâr-ı nefîsesi dahi onun kemâl-i ¡ilm ü hilm ü ¡irfânına delîl-i kâfî
ve sened-i kavî vü sarîhtir, radiyallâhu ¡anhu ve erdâhu ve efâda ¡aley-
nâ bi-bereketihi envâ¡e birrihi ve ihsânihi. Ve veffakanâ limâ ehabbehu
ve’rtedâhu âmîn bi-câhi’n-nebiyyi’l-emîn ve âlihi ve sahbihi’l-ekremîn
rıdvânullâhi ¡aleyhim ecma¡în.
[11] HUTBE-İ KİTÂB
][بسم اهلل الرحمن الرحیم
Bismillâhirrahmânirrahîm zemzeme-i hayr-mültezimesinin bereket
ve i¡ânesi mülâbese ve istishâbıyla Kur™ân-ı ¡azîmü’ş-şâna iktidâ¡en ve
hadîs-i şerîf-i Hazret-i Fahrü’l-mürselîne imtisâlen ve sünen-i müstahse-
ne-i meşâyih-i sâlife-i mü™ellifîne i…tifâ™en sınâ¡a-i pür-bizâ¡a-i zümre-i
¡ulemâ-i kudemâ-i musannifîne ittibâ¡en ahsen-i siyâk u sibâk üzere mu-
sannif-i merhûm bi-tevfîkihi subhânehu ve ta¡âlâ te™lîf ve tasnîfine mu-
vaffak olduğu işbu İhyâu ¡Ulûmi’d-Dîn nâm kitâb-ı müstetâbı teyemmü-
nen ve teberrüken ibtidâ birle teşekküren dahi cihet-i ta¡zîm ü tebcîl üzere
olan vasf-ı cemîl ve senâ-i cezîli terdîfiyle emr-i ibtidâyı kemâ-yecibu
itmâm ve tekmîl eylemek üzere nagme-i mühimme-i hamd ü sipâs ile
dehen-güşây-ı şürû¡ u iftitâh edip buyurdu ki:
][أحمد اهلل أوال حمدا كثيرا متواليا وإن كان يتضاءل دون حق جالله حمد الحامدين
Ya¡nî her ne mertebede vefîr ve kesîr ve mütevâlî olarak sâdır olsa bile
hamdü’l-hâmidîn Hazret-i Zi’l-Celâl ve’l-Kemâl’in hakk-ı celâli dûnuna
za¡îf ve nahîf ve dûn olmaktadır, lâkin 13” “مــا ال يــدرك كلــه ال يتــرك كلــهfeh-
vâsınca “Ben yine evvelâ ona hamd-i kesîr-i mütevâlî ile hamd ederim”
diye teşekkür ve netîce-i mahsûl-i kelâmı “Hazret-i Müte¡âlî’nin ni¡am-ı
lâ-tuhsâsına mukâbil ve mütevâlî olarak ya¡nî bî-fasl u terâ“î hemân yek-
dîgere muttasıl ve mütelâhık olan şükr ü sipâs-ı lâyık u râyikı ¡arz ve
takdîm ederim” demektir.
Ve o vechile farîza-i zimmeti edâ ve îfâsıyla ¡âmme-i ¡âlemiyâna bâ-
dî-i hayât-ı ebedî ve havâss-ı âdemiyâna mahz-ı hayr u sa¡âdet-i sermedî
olup fıtrat-ı mükevvenâta ¡illet-i gâiyye olan, a¡nî şeref-yâfte-i kabâ-yı
dîbâ-yı mecd-i saltanat-ı 14”ــت ْالَ ْف َــا َك
ُ “ َل ْــو َل َك َل ْــو َل َك َل َمــا َخ َل ْقve mazhar-ı
13 “Tamamı elde edilemeyen şeyin tamamı terk edilmez.” Keşfu’l-Hafâ, 2/,
no; 2/, no Hadis olmadığı belirtilmiştir.
14 “Sen olmasaydın, âlemleri yaratmazdım.” Keşfu’l-Hafâ, 2/, no Sa-
gânî, mevzu olduğunu belirtmiştir.
38 │ HUTBE-İ KİTÂB - İhyâ Tercüme ve Şerhi
َ ﴿و َمــا أَ ْر َســ ْل َن
sırr-ı serîr-i zîbâ-yı hükm-i münîf-i ﴾اك َ , mahmûd-ı ins ü cinn
15
ü emlâk ve mihr-i münîr-i dâire-i seb¡u’s-simâk, seyyidü’s-sâdât, habîb-i
bâ-safâ ve nebiyy-i mustafâ Muhammed b. Abdullâh ¡aleyhi minallâhi
etemmü’s-salâti ve e¡ammü’t-teslîmâti mâ-dâmeti’l-arzu ve’s-semâvâtın
merkad-i münevver ve makarr-ı mu¡attarlarına ma¡a’l-hamd takdîm u ih-
dâsı kâffe-i mü™minîne mefrûz olan tuhfe-i tahiyyeyi istirhâmında:
][وأصلي وأسلم على رسله ثانيا صالة تستغرق مع سيد البشر سائر المرسلين
niyâzı de™b-i âdâb-ı ta¡zîm ü ihtirâm üzere “Tahsîsen ba¡de’t-ta¡mîm,
sâniyen ma¡a seyyidi’l-beşer sâirü’l-mürselîne şümûl ve ihâta ve istigrâk
eder bir salât ve selâmı okurum” diye müşk-i ¡abîr-i tahiyye ile sahîfe-i
ta¡bîri dahi ta†yîb ve ta¡†îr ettikten sonra, hidmet-i müstefizü’l-merhamet-i
mezkûresine müte¡allik olup ¡alâ-rivâyetin mü™ellifîne vâcib ve ¡alâ-rivâ-
yetin uhrâ müstehab olan beyân-ı sebeb-i te™lîf ve i¡lân-ı ism-i mü™ellife
¡atf-ı ¡inân-ı takrîr edip buyurdu ki:
][وأستخیره تعالى ثالثا فيما انبعث عزمي من تحرير كتاب في إحياء علوم الدين
Ya¡nî [12] “Üçüncü mertebede dahi İhyâu ¡Ulûmi’d-Dîn’de tahrîrine
¡azmim münba¡is olan kitâb için Hak subhânehu ve ta¡âlânın lutf ve kere-
minden hayrı taleb edip ondan isthâre ederim” diye √a&&en ¡ale’l-istihâre
ve ta¡lîmen li’t-tâlibîn hayr ve istihâreye ihtimâli olan lafz ile ¡unvân-ı
bünyân-ı tibyânı tasdîr etmekle sâik-ı tevfîk-i rabbânî ve kâid-i fâid-i
tervîk-ı ilhâm-ı samedânî ile te™lîf ve tasnîfine kıyâm ettiği kitâbın sebt
ve tahrîrine mersûl-i Hazret-i Rabbü’l-¡âlemîn olan ¡azm ve cezmi için
ya¡nî ma¡a’l-ihlâs teveccüh-i kalb ve tekevvün-i kasd u niyyetine mâlik-i
yevmü’d-dînden dîn-i mübîn hürmetine hayrı taleb ve tevakku¡ ve recâ
ve tazarru¡ etmek vesîlesiyle nâm-ı kitâbı i¡lâm ve onun te™lîfi makrûn-ı
istihâre-i mesnûne olduğu îhâm ve telmîh ve fâide-i mazmûn-ı meknû-
nu ihyâ-yı ¡ulûm-ı dîniyye idüği dahi îmâ ve nazm-ı mûcez ile berâ¡at-i
istihlâliyye icrâsıyla mevzû¡-ı kitâb-ı bâ-savâbı gösterdi ve dahi ¡illet ve
hikmet-i tedvîni ibrâzına sell-i seyf-i nâtıka edip nehc-i hakîmâne üzere
15 ﴾اك إ َِّل َر ْح َمـ ًة ِل ْل َعا َل ِميـ َـن
َ ﴿و َمــا أَ ْر َسـ ْل َن
َ “(Ey Muhammed!) Seni ancak âlemlere rahmet
olarak gönderdik.” el-Enbiyâ, 21/
Şerh-u Terceme-i Kitâb-ı İhyâu Ulûmi’d-Dîn │ 39
¡âleme irşâden nefs-i levvâmeden bir şahs-ı ¡â≠ili intizâ¡ ve tarîk-i gay-
betten tarîk-i hitâba bil-iltifât meydân-ı mücâhedede pây-ı rahş-ı güftârı
tahrîk ve muhâvereye girip dedi ki:
[وأنتــدب لقطــع تعجبــك رابعــا أيهــا العــاذل المتغالــي فــي العــذل مــن بيــن زمــرة
] المســرف بالتقريــع واإلنــكار مــن بيــن طبقــات المنكريــن الغافليــن،الجاحديــن
Ya¡nî mertebe-i râbi¡adan olarak zümre-i câ√idîn beyninden hadd-i
¡azl ü melâmetten tecâvüz ve gulüvv eden ey ¡â≠il ve tabakât-ı münkirîn-i
gâfilîn mâ-beyninden dahi takrî¡ ve inkâr ile müsrif olmuş olan ey mün-
kir-i gâfil, senin rişte-i ta¡accüb ve istigrâbının kat¡ına ber-muktezâ-yı
evâmir-i seniyye-i sünniyye vü Kur™âniyye bi’l-icâbeti’s-serî¡ati ta¡lîmen
ve irşâden söylerim ki:
][فلقد حل عن لساني عقدة الصمت وطوقني عهدة الكالم وقالدة النطق
Zîrâ ki Hallâk-ı ezelî benim lisânım üzerinden ¡ukde-i hâmûşu hall
ü küşâd ve boğazıma ¡uhde-i kelâmın tavkı ile farîza-i nutkun dizimini
geçirip beni bu ribâ… ile ta†vî… ve bu ¡ahd-i ezelî ile rabt ve tevsîk ve cevâ-
hir-i semîne-i nutkıyye ile zâtımı tezyîn ve tervîk etmiştir. Ya¡nî sen ey
¡âzil-i gâfil, hâb-ı gafletten uyanıp bîdâr ve gûşiş-i hûş-ı medhûşunu açıp
istimâ¡-ı pend ü mevâ¡ize nigeh-dâr ol ki tezkiye-i nefs ve iftihâr olmaya-
rak ancak 16﴾ث ِّ ِــك َف َح
ْ ــد َ ﴿وأَ َّمــا ب ِِن ْع َم ِــة َر ّب
َ mâ-sadakınca ¡âleme irşâd için Haz-
ret-i Rabbü’l-¡ibâd ¡ale’t-tahkîk benim lisânımdan girih-i samt u sükût-ı
hayevânî[yi] hall ile zebân-ı beyânımı küşâd ve ıtlâk etmiş ve zâtına
¡ibâdet ve ¡ibâdına menfa¡at yolunda bulunmaklığım için ya¡nî ahkâm-ı
celîle-i şer¡iyyesi teblîgine rûz-ı elestten beri ¡uhde-i kelâmın tavkını ve
le™âlî-i nutkun kılâdesini rakabe-i rıkkıyyetime geçirmiş ve bu hizmetin
edâsı üzere benden vesâtat-ı enbiyâ vü mürselîn ile ahz-ı ¡ahd ü mîsâk et-
miştir. İşte ben dahi ¡ahde vefâ ve ni¡metin şükrü edâsında [13] derim ki:
[مــا أنــت مثابــر عليــه مــن العمــى عــن جليــة الحــق مــع اللجــاج فــي نصــرة الباطــل
]وتحســين الجهــل
Nedir bu senin zuhûru gün gibi âşikâre olan nûrun görmesinden olan
16 “Rabbinin nimetine gelince, işte onu anlat.” ed-Duhâ, 93/
40 │ HUTBE-İ KİTÂB - İhyâ Tercüme ve Şerhi
körlüğe mü&âberet ve nusret-i bâtıl ve tahsîn-i cehlde ma¡a’l-lecâc olan
mübâderetin? Ya¡nî rûşen güneş gibi ¡ayân olan emr-i Hakk’ı görmek-
ten bî-basar kalmağın ve nusret-i bâtıl ve tahsîn-i cehle lecâc etmen
cây-ı ta¡accüb olup lâ-siyyemâ bu hâl üzere olan mü&âberetin ve bilerek
lecâc ve muhâlefetin ma¡a’z-ziyâdet agreb ve a¡cebdir, çünkü bu reviş
şân-ı ¡ukalâ vü ashâb-ı basardan değildir.
[والتشــغيب علــى مــن آثــر النــزوع قليــا عــن مراســم الخلــق ومــال ميــا يســيرا عــن
مالزمــة الرســم إلــى العمــل بمقتضــى العلــم طمعــا فــي نيــل مــا تعبــده اهلل تعالــى بــه مــن
]تزكيــة النفــس وإصــاح القلــب
Ve dahi onun için mahlûk bulunduğu ¡amel ve ¡ibâdetin neyl ve ik-
tisâbı tama¡ına, ya¡nî tezkiye-i nefs ve ıslâh-ı kalb etmek için ¡ilmi muk-
tezâsına ¡amel etmeğe azıcık mülâzemet-i resmden bir meyl-i yesîr ile
meyl ve merâsim-i halktan azıcık intizâ¡ı î&âr eden âdemin hakkında
senin bu ta¡n ve ta¡yîbin nedir ve ne içindir? İşte bu gibi ta¡yîb ve taşgîf
umûr-ı ¡acîbedendir.
[وتــداركا لبعــض مــا فــرط مــن إضاعــة العمــر يائســا عــن تمــام حاجتــك فــي الحيــرة
“أَ َشـ ُّـد:وانحيــازا عــن غمــار مــن قــال فيهــم صاحــب الشــرع صلــوات اهلل عليــه وســامه
]”القي َامـ ِـة َع ِالــم َلــم َي ْن َف ْعـ ُـه ُســب َحا َن ُه ب ِِع ْل ِمـ ِـه
ِ ـاس عذابــا يــوم
ِ النـ
ْ ْ ٌ َ َ ْ َ ً َ َ َّ
“Ve dahi ma¡a-tezkiyeti’n-nefs ve ıslâhi’l-kalb o murâd için ¡ilmi
muktezâsına ¡amel ve merâsim-i halktan nefsinin intizâ¡ını ihtiyâr ve
onu mülâzemet-i resm üzerine tercîh ve î&âr eden, mâ-hulika li-ecli-
hi ¡ameli cânibine meyl ve senin makâm-ı hayrette olan hâcetinizin
tamâmından ye™s ve nâ-ümîdîde kalarak ¡ömründen bi’t-tefrît zâyi¡ olan
zamânda iktisâb edemediği ¡amelin ba¡zına telâfî ve istidrâk eden ve
eşedd-i ¡azâb ile yevm-i kıyâmette ma¡zûb olacak gürûhun gadîrine
magmûr olmaktan muhtâz olmak isteyen kimsenin hakkında senin bu
ta¡yîb ve teşgîbin nedir?”
Ya¡nî ¡ilmi ile müntefi¡ olamayan kimse yevm-i kıyâmette eşedd-i
¡azâb ile mu¡azzeb olacağı va¡îdini nâtık olan hadîs-i şerîf-i nebevîye
ısgâ bu va¡îd-i şedîdden ihtirâz edip va¡îdin tahtına dâhil olmuş olan
kesândan in√iyâzı murâd ile ¡ilmi mûcebince ¡amel ve ¡ömrünce bi’t-
Şerh-u Terceme-i Kitâb-ı İhyâu Ulûmi’d-Dîn │ 41
tefrît zâyi¡ olan zamân içinde müktesib olamadığı ¡amelinin ba¡zısının
tedârükü için merâsim-i halktan meyl eden ¡âkıle ta¡yîb etmek umûr-ı
¡acîbe vü garîbedendir. Görmez misin şehenşâh-ı kişver-i emr ü menâhî
ve pâdişâh-ı iklîm-i sıdk u güvâhî, mümehhid-i kavâ¡id-i asl u fer¡ Haz-
ret-i Sâhibü’ş-şer¡ sallallâhu ¡aleyhi ve sellem efendimiz hazretleri:
17 ِ ِ ِ
”ـاس َع َذ ًابــا َيـ ْـو َم ا ْل ِقي َامـ ِـة َع ِالــم َلــم َي ْن َف ْعـ ُـه اهللُ ُســب َحا َن ُه بِع ْلمــه
ِ “أَ َشـ ُّـد النـdiye terk-i ¡amel
َّ
ْ ْ ٌ َ
üzerine in≠âr ve tah≠îr etmiştir. Ve hadîs-i münîfin hulâsa-i me™âli:
“Hak subhânehu ve ta¡âlâ o ¡âlim ki onu müktesebi olan ¡ilm ile mün-
tefi¡ etmemiştir, o ¡âlim yevm-i kıyâmette ¡umûm-ı nâsın ¡azâbından
ezyed ve eşedd bir ¡azâb ile mu¡azzeb olur” demektir. Ve hâl böyle iken
senin bu cehle ısrâr, körlük üzerine devâm [14] ve istimrâr ve bu hâl-i
nâ-be-me™âlden firâr ve ihtirâz edip tedârük-i mâ-fâte kıyâm ve ¡amele
ikdâm ile ıslâh-ı nefs ü kalbe ihtimâm edene bu ta¡yîb ve ¡azl ve inkârın
nedir, kâr-ı ¡akl mıdır? İşte senin bu târik-i dünyâdan ta¡accübün şâyân-ı
ta¡accübdür.
[ولعمــري إنــه ال ســبب إلصــرارك علــى التكبــر إال الــداء الــذي عــم الجــم الغفيــر بــل
]شــمل الجماهيــر
“Ve ben kendi ¡ömrüme kasem ederim ki senin bu tekebbür üzere
olan ısrârına cemm-i gafîre ¡âmm ve cemm-i gafîre yalnız değil, belki
cemâhîre şâmil olan dâ™ ve derdden gayrı bir sebeb yoktur.”
Ya¡nî o hâl üzere olan mü&âberet ve karâr vechile lecc ve nusret-i
bâtıla olan ısrâr ile ¡amele meyl edenlere ta¡yîb ve harekâtlarını inkâr
etmekliğin mahz-ı tekebbürdür. Ve bu tekebbüre olan ısrârın dahi
¡ale’t-tahkîk cumhûra muhît ve şâmil olan ¡illettir. Ve bu sebeb ve o
¡illetten başka ona bir âher sebeb yoktur. Ve o ¡illet müdâvât ve tîmâ-
ra muhtâc olmağın beyân-ı ¡illet ü devâya bed™ ve sûret-i mu¡âlece vü
tîmârı irâ™e etmek üzere evvelâ menşe™ini göstermek için bu emri bir
cebel-i şâhik u ¡âlîye mecâzen temsîl ve ¡alâ-sebîli’l-isti¡âre o cebele bir
17 “Kıyamet günü azabı en çetin olacak olan kişi, Allah’ın, ilminden yarar-
lanmayı nasip etmediği alimdir.” el-Mu¡cemu’s-Sagîr, 1/, , Şu¡a-
bu’l-Îmân, 2/, İsnadı zayıf sayılmıştır. ez-Zebîdî’ye göre el-Mun-
zirî zayıf hadis addetmiştir.
42 │ HUTBE-İ KİTÂB - İhyâ Tercüme ve Şerhi
tepe isbâtıyla ta¡rîf-i müşebbehe şürû¡ edip dedi ki “Ve o derd ve ¡illetin
menşe™i nedir diye su™âl edersen:
][من القصور عن مالحظة ذروة هذا األمر والجهل
“O dahi bu emrin tepe ve yücelik mahallini mülâhaza etmekten
zuhûr eden kusûrdandır ve nâdânîdendir.”
Ve çün mânend-i tabîb-i nabz-âşinâ o emrde menşe-i derd ü bîmârîyi
beyân edince sür¡at-i mu¡âlecesine kıyâm ve kemâliyle ona dikkat ve
ihtimâm olunmak için bu derdin mikdârı ve vücûb-ı tîmârı ve tafsîl-i
azrârı ile emr-i ihtâr ve tahzîr ve inzâra ¡atf-ı nigâh-ı ihbâr ve √a&& ve
tergîbe girişip dedi ki:
][فإن األمر أد والخطب جد
“Zîrâ ki ¡ale’t-tahkîk bu bizim dediğimiz emr bir emr-i ¡azîm ü ¡acîb-
dir ve bu derd ve musîbet dahi bir büyük ve cesîm musîbettir”, mühim-
sememeğe gelmez ve tesâhül ve temâhül elvermez, çünkü tahkîk ve
tahkîken ¡ömr-i insân sür¡atle geçer.
][واآلخرة مقبلة والدنيا مدبرة
“Ve dahi âhiret ikbâl edip ileriye gelmekte ve dünyâ dahi arkaya
dönüp gitmektedir.” Ve sevfe ve le¡alle ile tesvîf-i vakt ve te™ennî edip
te™hîr-i tîmârı dahı mahzûrdan sâlim olamaz.
][واألجل قريب والسفر بعيد والزاد طفيف والخطر عظيم والطريق سد
“Çünkü ecel-i mukadder karîb olup ve mesâfe-i sefer ba¡îddir ve
bu¡d-i mesâfeye nisbeten ¡ömrü içinde insân ne kadar ¡amel eder ise ki o
¡amel onun zâd ve tûşesi makamındadır, o zâd †afîf ve cüz™î ve lâ-şeydir.
Ve yolun hatarı çok ve ¡azîm olup ve lâ-siyyemâ yol kapalıdır.”
Ya¡nî 18”يــب ٍ
ٌ ِ“ك ُّل آت َقر
ُ medlûlünce dâr-ı dünyâda ve benî-âdem her
ne kadar ziyâdece yaşayıp mu¡ammer olsa bile onun müddet-i ¡ömrü
gideceği diyârda edeceği ¡ömre nisbet ile [15] bir şey deme değildir. Ve
ona nisbet ile tedârük olunacak zâd-ı tarîk dahi kezâlik lâ-şey demektir.
18 “Her gelecek yakındır” Keşfu’l-Hafâ, 2/, no, 2/, no
Şerh-u Terceme-i Kitâb-ı İhyâu Ulûmi’d-Dîn │ 43
Ve bu yolun, hâl ve tûlüne nazaran pek ziyâde muhâtaralıdır ve imdâd-ı
fütûhât-ı rahmâniyye yetişmedikçe kapalı kalıp bu bâbda ihmâl ve im-
hâle gelmez.
][وما سوى الخالص لوجه اهلل من العلم و العمل عند الناقد البصير رد
“Ve riyâdan berî ve garaz-ı dünyeviyyeden ¡ârî ve hâsseten rızâ-yı
Bârî’ye merbût olmayan ¡ilm ve ¡amel-i sâlih ü hâlis makbûl değildir;
kalb akçe gibidir, sâhibine i¡âde olunur, zîrâ onun nakkâdı basîrdir,
¡amel-i magşûş onun üzerine geçmez.”
Ve bu kelâmda bir hadîs-i şerîfe telmîh vâki¡ olmuştur, nitekim
¡inde’l-muhaddisîn isnâdıyla ma¡an ma¡lûm olan hadîs-i meşhûrun19
hulâsa-i me™âlinde mefhûm olmuş ki nakdeyn-i ¡ilm ü ¡amelden mâ-si-
va’l-hâlis li-vechillâhi ta¡âlâ nâkıd-ı basîrin ¡indinde merdûd ve gayr-i
makbûldür. Ya¡nî sarrâfân-ı hazâyin-i mülûk-i dünyeviyyeden hâzık
ve dakîka-şinâsân-ı nukûd-ı zer ü sîm olanların ¡indlerinde nuhâs ile
magşûş veyâhûd kalb olan nukûd ne sûretle kabûl ve i¡tibârdan sâkıt
olup sâhibine redd olunur ise kezâlik li-gayri vechillâh vâki¡ ve ¡amel-i
süm¡a vü riyâ ile magşûş olmuş olan mahsûl-i ¡ulûm u a¡mâl dahi geriye
sâhibine redd olunup makbûle geçmez, zîrâ ki nakkâdı basîr olup ve
aldanmasının imkân ve ihtimâli yoktur. Ve mâdâm ki tarîk-i âhiretin
zâd ve tûşesi hasenât-ı a¡mâldir, bu yolda yarayacak hasenâtın istishâbı
îcâb eder. Sâlik-i râh olan kimse şu dakîkayı bilip tedârük edeceği zâd
ya¡nî işleyeceği a¡mâl-i sâliha hâlise olmaklığına kemâl mertebe dikkat
ve ihtimâm etmesi lâzımdır.
][وسلوك طريق اآلخرة مع كثرة الغوائل من غير دليل وال رفيق متعب ومكد
“Ve burasını dahi bilip ona göre tedârük-i levâzimât-ı râhiyyeye
i¡tinâ etmesi îcâb eder, nitekim müstagnî-i beyândır ki dâr-ı dünyâ-
da kalb ve züyûf akçe ile bir kısacık yola çıkılmaz ve bî-refîk ü kıla-
19 Herhalde bu hadis “Kendisinde zerre kadar riya olan ameli Allâh cennete
kabul etmez” mealindeki “ ”ال یقبــل اهلل عمــا فیــه مقــدار ذرة مــن ریــاءhadisidir. Bkz.
Câmi¡u’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1/17; et-Tergîb ve’t-Terhîb, 1/36, no: 54; Hilye-
tu’l-Evliyâ, 8/; Safvetu’s-Safve, 4/
44 │ HUTBE-İ KİTÂB - İhyâ Tercüme ve Şerhi
vuz gidilmez ve kesret-i gavâyil istishâb olunmaz, tarîk-i âhireti dahi
bi-tarîki’l-evlâ çürük a¡mâl ile gidilemeyeceği gibi bilâ-delîl ve lâ-refîk
kesret-i gâvâyil ile tarîk-i âhireti geçmek kolay olamaz.” Ya¡nî kesret-i
gavâyil ile arkadaşsız ve kılavuzsuz âhiret yolunda geçmek katı çok
yorgunluk ve meşakkattir ve behemehâl tedârük-i refîk ü delîl emr-i
ehemm ü elzemdir. Ve tarîk-i âhiret için delîl kimdir diye sorulur ise:
][فأدلة الطريق هم العلماء الذين هم ورثة األنبياء وقد شغر منهم الزمان
“İşte o tarîkin edillesi verese-i enbiyâ-i ¡izâm olan ¡ulemâ-i kirâmlar-
dır, hâlbuki zamân onlardan “âlî olmuştur” diye musannif-i merhûmun
şu cümle-i hâliyye ile olan ihbârı egerçi ¡ale’l-ıtlâk vâki¡ olmuş ise de
lâkin ¡ulemâ-i ¡âmilînden külliyen zamânın [16] “ulüvvü kaziyyesine
teslîm olunamaz, çünkü 20”ــت ْ ــت ُب ِل َي
ْ “ َل ْــو ُخ ِل َيdelîli ona mu¡ârızdır. Ve bu
delîlin hükmü üzere “âlî olmuş olsaydı dünyânın belâ ve harâbı iktizâ
ederdi. Ve buna binâen bu makâli behemehâl te™vîle mübtenî olmak
gerektir ve’l-¡ilmü ¡indallâh. Tevcîhi budur ki yâ zamân-ı sâlifte vücûda
gelen ¡ulemâ-yı ¡âmilînin kesreti fikdânıyla ¡ulûm-ı dîniyye ashâbına
kıllet târî olup şâzz ve nâdir kalmalarıyla mevcûdu ma¡dûm hükmün-
de koyup tagallüben denmiş olur veyâhûd gerdiş-i devrân iktizâsınca
onun ¡asr ve diyârı bir hâl-i şûriş ü teşvîşe giriftâr olmasıyla li-hikme-
tin erâdehallahu ta¡âlâ ¡ilm-i mezkûrda mu¡âsırı bulunan dânişmendân
kendilerini mefâze-i iftitândan kûşe-i ¡uzlet ü inzivâya çekip o aralıkta
vücûd-ı bihbûdları mefkûd ve mihr-i münîr-i fazl u ¡irfânları zîr-i per-
de-i sehâb-ı ihticâbda mestûr ve muhtefî olmakla meydân-ı ¡ulûm eyâ-
dî-i ¡ulemâ-i rüsûmda mevcûd görünüp ve onların bir delâlet ve irşâd-
ları kalmadığından hurşîd-i vücûd-ı pür-sûdları mütevârî-i zeyl-i ufk-ı
gurûb ¡addiyle o kelâm-ı esef-meşâmmı îrâd etmiştir. Ve ¡alâ-kile’t-tak-
dîreyn bu sûrette olan da¡vâsı te™vîlli olacağı mukarrerdir. Ve ba¡de-mâ
bu kabîlden olacak zikr ve îmâsı dahi o tevcîh üzere mahmûldür. Ve
ondan murâdı te™lîf-i kitaba lüzûm göründüğünün mukaddimesini bir
temhîd etmektir, ya¡nî zamân zâhirde verese-i enbiyâ olan ¡ulemâdan
hâlî kalınca delîl-i tarîk-i âhiret kütüb-i müdevvene kaldı ve sâlik-i
20 “Dünya hayırdan yoksun kalmaz” anlamında bir özdeyiş.
Şerh-u Terceme-i Kitâb-ı İhyâu Ulûmi’d-Dîn │ 45
tarîk-i âhirete delâlet etmek üzere ben dahi bu kitâbın te™lîfine ¡azmim
münba¡is oldu demek ister. Ve zâhir-i hâle nazaran cümle-i hâliyye-i
mezkûreyi tefsîrinde dedi ki:
][ولم يبق إال المترسمون وقد استحوذ على أكثرهم الشيطان واستغواهم الطغيان
Ya¡nî “Edille-i tarîk-i âhiret olacak ¡ulemâdan zamân hâlî olunca
sahn-ı vücûd-ı zâhirîde müteressimûndan gayrı bir kimse kalmadı ve
kalan ¡ulemâ-i müteressimînin ekserisi üzerine ¡aleyhi mâ-yestehık şey-
tân-ı la¡în mütesallıt ve müsta√vi≠ olmuştur ve tugyân dahi onları isti-
gvâ etmiştir.” Ya¡nî maglûb-ı nefs ü şeytân olup semt-i nâ-be-selâmete
med¡uvv olmaktadırlar.
[وأصبــح كل واحــد بعاجــل حظــه مشــغوفا فصــار يــرى المعــروف منكــرا والمنكــر
]معروفــا
“Ve çün maglûb-ı nefs ve meftûn-ı mekr-i mel¡ûn oldular, artık her
biri ¡âcil hazzıyla meşgûf olarak sabâh ettiler, ya¡nî hubb-ı câh u mâl-ı
dünyeviyle sabâh ederler ve ta¡ammür ederler ve binâberîn ma¡rûfu
münker ve münkeri ma¡rûf görür oldular.”
][حتى ظل علم الدين مندرسا ومنار الهدى في أقطار األرض منطمسا
“Tâ kim ¡ilm-i dîn münderis ve bî-eser ve menâr-ı hüdâ aktâr-ı arzda
mün†amis oldu.” Ya¡nî ¡adem-i neşrinden nâşî ¡ilm-i dîn cihânda nâ-be-
dîd ve nûr-ı irşâd munkatı¡ ve nâ-resîd oldu ve ¡âlem ¡itâm-ı nâdânî-i
umûr-ı dîniyyede tâyih ve vâlih kaldı.
] أن ال علــم إال فتــوى حكومــة تســتعين بــه القضــاة17[ [ولقــد خيلــوا إلــى الخلــق
علــى فصــل الخصــام عنــد تهــاوش الطغــام أو جــدل يتــدرع بــه طالــب المباهــاة إلــى الغلبــة
]واإلفحــام أو ســجع مزخــرف يتوســل بــه الواعــظ إلــى اســتدراج العــوام
“Ve o ¡ulemâ-i rüsûm ise, zât-ı zi’l-celâle kasem ederim ki ¡âlemi
igfâl etmişler ve onlara ta“yîl ederek bir zann-ı fâside düşürmüşler ki
†aπâm ya¡nî erâzil-i nâs olanların tehâvüşlerinde ya¡nî yekdîgerleriyle
bir da¡vâdan dolayı karış muruş olduklarında onların husûmetlerinin
faslı üzerine hükkâm-ı şer¡iyye onunla müsta¡în olacakları hükm fetvâsı
46 │ HUTBE-İ KİTÂB - İhyâ Tercüme ve Şerhi
¡ilminden yâhûd tâlib-i mübâhât ¡inde’l-münâzara hasmına galebe ve
if√âm etmek için onunla mütederri¡ olacağı san¡at-ı cedeliyye fenninden
veyâhûd istidrâc-ı ¡avâmm için vâ¡iz onunla mütevessil olacağı kelâm-ı
mukaffâ vü müsecca¡ ve müzahref ¡ilminden gayrı bir ¡ilm yoktur.”
Ve mâ-hasal-ı kelâm ¡ulemâ-i rüsûm halkı aldatıp böyle bir zu¡ma
düşürmüşler ki ¡âlemde tahsîl ve ta¡lîmi îcâb eden ¡ulûm ancak üç kısm-
dır: Yâ ¡ilm-i fetvâ-yı fasl-ı da¡vâ veyâ ¡ilm-i cidâl veyâhûd ¡ulûm-ı
nazm-ı kelâm ve tahsîn-i sec¡ ü fıkarât-ı vâ¡iziyyedir. Ve bunlardan gay-
rı iktisâb olunacak başka ¡ilm yoktur! Ve ta“yîl etmeleri o ¡ulûma te¡âtî
ve ragbet etmeleriyle hâsıl olmuştur. Ve bunun sebeb ve ¡illeti odur ki:
][إذ لم يروا ما سوى هذه الثالثة مصيدة للحرام وشبكة للحطام
“Onlar ya¡nî ¡ulemâ-i rüsûm hubb-ı câha meftûn olmalarından nâşî
himmetleri iktisâb-ı mâl u iştihâra mahsûr olmuştur ve bu aksâm-ı selâ-
senin mâ-¡adâsı sayd-ı harâm için bir dâm ve iktisâb-ı √u†âm için bir
şebeke ve tuzak, ¡avâmm görememişlerdir.”
[فأمــا علــم طريــق اآلخــرة ومــا درج عليــه الســلف الصالــح ممــا ســماه اهلل ســبحانه فــي
كتابــه فقهــا وحكمــة وعلمــا وضيــاء ونــورا وهدايــة ورشــدا فقــد أصبــح مــن بيــن الخلــق
]مطويــا وصــار نســيا منســيا
“Ve ¡ilm-i tarîk-i âhiret olup nazar-ı i¡tibârlarından sâkıt olan ve
¡adem-i te¡âtîlerinden nâşî külliyyen metrûk kalmış olan ¡ilm ise ecell-i
¡ulûm ve a¡zamı olup ve Hak subhânehu ve ta¡âlâ ona kitâb-ı münez-
zelinde fıkh ve hikmet ve ziyâ ve nûr ve hidâyet ve rüşd diye tesmiye
buyurduğu ¡ilmlerdendir. Ve o ¡ilm üzerine selef-i sâlih dâric ve sâ-
lik olmuştur. Ve bu cemâl ve kemâl ile mu¡attal ve mehcûr olup halk
mâ-beyninde matvî ve nesyen mensî olmuştur.”
[ولمــا كان هــذا ثلمــا فــي الديــن ملمــا وخطبــا مدلهمــا رأيــت االشــتغال بتحريــر هــذا
الكتــاب مهمــا إحيــاء لعلــوم الديــن وكشــفا عــن مناهــج األئمــة المتقدميــن وإيضاحــا لمناهي
]العلــوم النافعــة عنــد النبييــن والســلف الصالحيــن
“Ve çün bu hâl-i esef-iştimâl ra§înü’l-bünyân olan kasr-ı dîn-i mü-
bîn-i şâmi“u’l-erkânın cidâr ve dîvârına bir büyük gedik ve ¡azîm bir
Şerh-u Terceme-i Kitâb-ı İhyâu Ulûmi’d-Dîn │ 47
“arem ve &ülem-i mülimm ve musîbet-i ¡uzmâ vü muzlime ve dâhi-
ye-i müdlehimm bulundu; ihyâen li-¡ulûmu’d-dîn ben dahi lede’l-en-
biyâi’l-¡izâm ve’s-selefi’s-sâlihîne’l-kirâm müntehâ-yı ¡ulûm-ı nâfi¡ayı
îzâh ve tebyîn etmek ve o bâbda olan menâhic-i e™imme-i mütekad-
dimîni keşf ve ta¡yîn eylemek için bu kitâbın tahrîriyle iştigâl etmek
husûsunu bir emr-i mühimm gördüm.”
[Tertîb-i Kitâb]
] أربــاع وهــي ربــع العبــادات وربــع العــادات وربــع18[ [وقــد أسســته علــى أربعــة
]المهلــكات وربــع المنجيــات
“Ve onu dahi dört rub¡ ya¡nî dört kısm üzerine te™sîs ve tertîb ettim
ki bir rub¡u şe™n-i ¡ibâdâta ve bir rub¡u ahvâl-i ¡âdâta ve bir rub¡u âfât-ı
mühlikât ve keyfiyyâtına ve bir rub¡u esbâb-ı münciyât ve tasarrufâtı-
na hâvî ve câmi¡ ola.” Çünkü nev¡-i beşerin hayât ve necâtı bunların
mahzûr ve muhassenâtını bilip hüsn-i mu¡âmelâtlarıyla hâsıl olur ve
kıyâm-ı sakf-ı vücûdları bu erkân-ı erba¡a iledir.
][وصدرت الجملة بكتاب العلم ألنه غاية المهم
“Ve gâye-i emr-i mühimm olduğu haysiyyet ile işbu aksâm-ı erba¡a-
nın cümlesini mebâhis-i ¡ilmiyenin kitâbıyla tasdîr ettim.” Ya¡nî birinci
kısmın ibtidâsında onu zikr ve ahvâl ve kemiyyet ve keyfiyyâtını beyân
eyledim, çünkü cümle-i ahvâl ü şü™ûnun aslı ve menşe™i olup ve ak-
sâm-ı erba¡a-i mühezzebenin vâsıta-i ma¡rifet ü icrâ™âtıdır; lâ-siyyemâ
bu mü™ellifin ¡ille-i gâiyyesinin medâr-ı a¡zamıdır.
[ألكشــف أوال عــن العلــم الــذي تعبــد اهلل علــى لســان رســوله صلــى اهلل عليــه وســلم
]األعيــان بطلبــه
“Tâ kim Cenâb-ı Rabbü’l-¡ibâd, Hazret-i Resûl-i ekreminin mübâ-
rek lisânı üzere âti’l-beyân olan hadîs-i zî-şânın mefhûmuyla halâyıkı
onunla müte¡abbid olduğu ¡ilmin ahvâli üzerine keşf edeyim.” Ya¡nî
tahsîli matlûb ve a¡yân üzerine ta¡allümü hadîs-i şerîf-i mezkûrun med-
lûlünce mefrûz olan ¡ilmi temyîz ve ta¡yîn edeyim, zîrâ bu terk-i †ârî
48 │ HUTBE-İ KİTÂB - İhyâ Tercüme ve Şerhi
ile rûy-ı münîri mütevârî-i nikâb-ı ihticâb olmuştur ve ¡âşık-ı cemâline
mehâsini muhtefî kalmıştır.
Ve hulâsa-i kelâm her bir ferdin üzerine ta¡allümü vâcib ve ¡ayn-ı
¡ibâdet olan ¡ilmin fevâyid ve ¡avâyidine bahs ve fazl-ı ¡ilm ü ta¡lîm ü
ta¡allümü herkese i¡lâm ile kemiyyet ve keyfiyyet ve ehemmiyyetini
ta¡rîf için onu ¡unvân-ı kitâb ettim demektir.
َ ِط َل ُب ا ْل ِع ْل ِم َفر
]”يض ٌة َع َلى ُك ّ ِل ُم ْس ِل ٍم َ “ :[إذ قال رسول اهلل صلى اهلل عليه وسلم
“Nitekim Resûl-i ekrem sallallâhu ¡aleyhi ve sellem ــم ِ ط َلــب ا ْل ِع ْل
ُ َ “
21 ٍ ِ
”يضــ ٌة َع َلــى ُك ّ ِل ُم ْســلم
َ ِ َفرdiye irâde ve fermân buyurmuştur.” Ve hulâsa-i
mefhûm-ı nazm-ı şerîfi “Her bir müslimin üzerine taleb-i ¡ilm mefrûz-
dur.”
][وأميز فيه العلم النافع من الضار
“Ve dahi onda zarar verici ¡ilmden nef¡ verici ¡ilmi temyîz ve ifrâz
ederim.”
ِ َّ “ َنعو ُذ ب:[قال صلى اهلل عليه وسلم
]”ِالل ِم ْن ِع ْل ٍم َل َي ْن َف ُع ُ
“Zîrâ ki menfa¡at vermeyen ¡ilm insâna muzırr olur ve ondan ta¡av-
vüz etmek mesnûndur, nitekim ümmetine ifhâmen ve ¡i¡lâmen ¡aleyhi
efdalü’t-tahiyyât ondan ta¡avvüz edip buyurmuş ki ــم َل ِ
ٍ ِــالل ِمــن ِع ْل
ْ َّ “ َن ُعــو ُذ ب
22
”ــع
ُ َي ْن َفVe hulâsa-i medlûl-i nazmı “Menfa¡at etmeyen ¡ilmden biz Al-
lâh-ı ¡azîmü’ş-şâna sığınırız.” Bu ta¡avvüz edişi onun zararına delâlet
eder.
[وأحقــق ميــل أهــل العصــر عــن شــاكلة الصــواب وانخداعهــم بالمــع الســراب
]واقتناعهــم بالقشــر عــن اللبــاب
21 “İlim talep etmek her Müslümana farzdır.” İbn Mâce’nin (Mukaddime, 17,
no: ) Enes’ten rivayet ettiği bu hadisin senedini Ahmed b. Hanbel ve
Beyhakî (Şu¡abu’l-Îmân, 2/) zayıf olarak nitelemişlerdir. Ayrıca bkz.
Tahrîcu Ehâdîsi İhyâ™, 1/7, (hadis no 2)
22 “Fayda sağlamayan ilimden Allâh’a sığınırız.” İbn Mâce, Du¡â™, 3, no: ;
Câmi¡u Beyâni’l-¡İlm, 1/, no: ; et-Teysîr bi-Şerhi’l-Câmi¡i’s-Sagîr,
1/; et-Tenvîr Şerhu’l-Câmi¡i’s-Sagîr, 6/, no
Şerh-u Terceme-i Kitâb-ı İhyâu Ulûmi’d-Dîn │ 49
“Ve dahi onda ehl-i ¡asrın şâkile-i savâbdan vâki¡ olan meyl ve in-
hirâflarını ve lem¡-i serâb ile aldanılmış olduklarını ve içinden yalnız bir
kabuğu ile kanâ¡at edegeldiklerini tahkîk edeyim.” Ya¡nî ehl-i zamân
çöl ve beyâbânda susadıkları evânda serâbın parlaması ile aldanıp ve
onun için reh-i râst ve doğru yolu terk ile râh-ı tebâha meyl ve inhirâf
ettikleri misilli, bu yolda dahi ne sûretle aldanıp meyl ve ¡udûl ettikleri-
ni ve semere-i ¡ilmi igtinâm etmek sırasında ne vechile onun magzı ve
içini bırakıp yalnız kışr ve kabuğuyla i…tinâ¡ edegelmiş bulunduklarını
beyân ve isbât edeyim. [19]
][ويشتمل ربع العبادات على عشرة كتب
“Ve rub¡-ı ¡ibâdât on ¡aded kitâba müştemildir ki
][كتاب العلم
Birincisi “kitâbu’l-¡ilm”dir.
][وكتاب قواعد العقائد
Ve dahi ikincisi “kitâbu kavâ¡idi’l-¡akâ™id”dir.
][وكتاب أسرار الطهارة
Ve üçüncüsü “esrâr-ı tahâret kitabı”dır.
][كتاب أسرار الصالة
Ve dördüncüsü “kitâbu esrâri’s-salât”
][كتاب أسرار الزكاة
Ve beşincisi “kitâbu esrâri’z-zekât”
][كتاب أسرار الصيام
Ve altıncısı “kitâbu esrâri’s-sıyâm”
][كتاب أسرار الحج
Ve yedincisi “kitâbu esrâri’l-hacc”
][كتاب آداب تالوة القرآن
Ve sekizincisi “kitâbu âdâbi tilâveti’l-Kur™ân”
50 │ HUTBE-İ KİTÂB - İhyâ Tercüme ve Şerhi
][كتاب األذكار والدعوات
Ve dokuzuncusu “kitâbu’l-ezkâr ve’d-da¡avât”
][كتاب ترتيب األوراد في األوقات
Ve onuncusu “kitâbu tertîbi’l-evrâd fi’l-evkât”
İşte umûr-ı ¡ibâdâtın ehemm ve elzemi bu kütüblerde hasr ve tibyân
kılınıp ve buna rub¡-ı ¡ibâdât i¡tibâr kılınmıştır.
][وأما ربع العادات فيشتمل على عشرة كتب
Ve rub¡-ı ¡âdât ise o dahi on ¡aded kitâba şâmil olmuştur:
][كتاب آداب األكل
Birinci kitâbı “kitâbu âdâbi’l-ekl” olup ya¡nî yemek içmek âdâbı be-
yanındadır.
][كتاب آداب النكاح
Ve ikincisi “kitâbu âdâbi’n-nikâh” ya¡nî evlenmeğin âdâb ve şurûtu
ve ahkâmı beyânındadır.
][كتاب أحكام الكسب
Ve üçüncüsü “kitâbu ahkâmi’l-kesb” olup ve o dahi kâr ve kisbin
beyân ve ahkâmı tibyânındadır.
][كتاب الحالل والحرام
Ve dördüncüsü “kitâbu’l-helâl ve’l-harâm”
][كتاب آداب الصحبة والمعاشرة مع أصناف الخلق
Ve beşincisi “kitâbu âdâbi’s-sohbet ve’l-mu¡âşeret ma¡a-asnâ-
fi’l-halk” ya¡nî asnâf-ı halk ile hüsn-i âmîzeş ü mu¡âşeret ile âdâb-ı soh-
betin tibyânındadır.
][كتاب العزلة
Ve altıncısı “kitâbu’l-¡uzlet”tir, ya¡nî halktan ictinâb ve ¡uzlet ve kû-
şe-nişînlik ve inzivânın muhassenâtı beyanındadır.
Şerh-u Terceme-i Kitâb-ı İhyâu Ulûmi’d-Dîn │ 51
][كتاب آداب السفر
Ve yedincisi “kitâbu âdâbi’s-sefer”dir.
][كتاب السماع والوجد
Ve sekizincisi “kitâbu’s-simâ¡ ve’l-vecd” olup o dahi nagamât-ı
ezkâr ve hâlât-ı ¡ışk ve vicdânî-i mahabbetin ahkâm ve âsârı beyanın-
dadır.
][كتاب األمر بالمعروف والنهي عن المنكر
Ve dokuzuncusu “kitâbu’l-emr bi’l-ma¡rûf ve’n-nehy ¡ani’l-mün-
ker” olup ya¡nî emr-i ma¡rûf ve nehy-i münkerin keyfiyyât ve emâkin ü
suver-i icrâ™ât ile ahkâmı beyânındadır.
][كتاب آداب المعيشة وأخالق النبوة
Ve onuncusu “kitâbu âdâbi’l-ma¡îşet ve ahlâki’n-nübüvvet” olup o
dahi ahlâk-ı nübüvvet ve âdâb-ı ma¡îşetin beyânındadır.
Ve işbu rub¡-ı sânî egerçi min cihetin ¡âdete müte¡allik olduğu hay-
siyyetle ona rub¡-ı ¡âdât diye ıtlâk etmiştir, velâkin cihet-i uhrâdan ic-
tinâb-ı muharremât ve ittikâ-i şübehât ve tetebbu¡-ı sünen-i âsâr ve ıs-
lâh-ı makâsıd-ı niyyât ile te¡âtîsi kezâlik emr-i tâ¡ât u ¡ibâdâttandır ve
menâ†-ı sevâb u ¡ikâb olur mevâddandır.
][وأما ربع المهلكات فيشتمل على عشرة كتب
Ve kısm-ı sâlisi ki rub¡-ı mühlikât ise o dahi kezâlik on ¡aded kitâba
hâvî ve müştemil ve câmi¡dir.
][كتاب شرح عجائب القلب
Ve birinci kitâbı ise “kitâbu şerhi ¡acâyibi’l-kalb” olup ya¡nî ¡acâ-
yib-i kulûbün zikr ve beyânındadır.
][كتاب رياضة النفس
Ve ikincisi “kitâbu riyâzeti’n-nefs”tir ya¡nî nefs-i insâniyyenin key-
fiyyet-i riyâziyyet ü ahkâmı tibyânındadır.
52 │ HUTBE-İ KİTÂB - İhyâ Tercüme ve Şerhi
][كتاب آفات الشهوتين شهوة البطن وشهوة الفرج
Ve üçüncüsü “kitâbu âfâti’ş-şehveteyn şehvetü’l-batn ve şehve-
tü’l-ferc” mebâhisindedir, ya¡nî âfât-ı şehveteyn ki şehvet-i ekl ü cimâ¡
ve onlara müte¡allik olan umûr ve ahvâl ve ahkâmın beyanındadır.
][كتاب آفات اللسان
Ve dördüncüsü “kitâbu âfâti’l-lisân” olup ya¡nî nutkun darr ve kelâ-
mın şerri ve zebânın âfât ve musîbâtı beyanındadır.
][كتاب آفات الغضب والحقد والحسد
Ve beşincisi “kitâbu âfâti’l-gazab ve’l-hıkd ve’l-hased” mebâhisin-
dedir, ya¡nî ebnâ-i beşerin yekdîgerlerine bi-hasebi’l-ahlâk vâki¡ olan
gazab ve hıkd ve hased, ya¡nî kıskanç ve kîn ve tehevvürün âfâtı beya-
nındadır.
][كتاب ذم الدنيا
Ve altıncısı “kitâbu zemmi’d- [20] dünyâ” olup ya¡nî dünyânın ¡uyûb
ve nevâkısı beyânındadır.
][كتاب ذم المال والبخل
Ve yedincisi “kitâbu zemmi’l-mâl ve’l-buhl” olup ya¡nî hubb-ı mâl
ve imsâki seyyi™âtı beyanındadır.
][كتاب ذم الجاه والرياء
Ve sekizincisi “kitâbu zemmi’l-câh ve’r-riyâ” mebâhisidir; o dahi
hubb-i câh ve ¡adem-i ihlâs-ı niyyet mehâzîri beyanındadır.
][كتاب ذم الكبر والعجب
Ve dokuzuncusu “kitâbu zemmi’l-¡ucb” ya¡nî kibr ve ¡ucb ve hod-pe-
sendliğin mezemmetindedir.
][كتاب ذم الغرور
Ve onuncu kitâbı “kitâbu zemmi’l-gurûr” olup ya¡nî gurûr ve
hod-bînlik âfâtı beyânındadır.
Şerh-u Terceme-i Kitâb-ı İhyâu Ulûmi’d-Dîn │ 53
Ve bu rub¡-ı mühlikâtta mezkûr olan umûr şâyân-ı ma¡rifet ü ittikâ-
dırlar, zîrâ onların cehâletleri mü™eddî-i mu¡â†ât u müdâvemâtı olup ve
netîce-i semerâtı hasâr-ı dünyâ ve ziyân-ı âhirettir.
][وأما ربع المنجيات فيشتمل على عشرة كتب
Ve kısm-ı râbi¡i ya¡nî rub¡-ı münciyât ise o dahi kezâlik on ¡aded
kitâb üzerine müştemildir ki
][كتاب التوبة
Birincisi “kitâbu’t-tevbe”dir.
][كتاب الصبر والشكر
Ve ikincisi “kitâbu’s-sabr ve’ş-şükr”dür.
][كتاب الخوف والرجاء
Ve üçüncüsü “kitâbu’l-havf ve’r-recâ™”dır.
][كتاب الفقر والزهد
Ve dördüncüsü “kitâbu’l-fakr ve’z-zühd”dür.
][كتاب التوحيد والتوكل
Ve beşincisi “kitâbu’t-tevhîd ve’t-tevekkül” olup
][كتاب المحبة والشوق واألنس والرضا
Ve altıncısı “kitâbu’l-mahabbet ve’ş-şevk ve’l-üns ve’r-rızâ”dır,
ya¡nî mahabbet-i ilâhiyye ve şevk-ı likâ vü tâ¡at ile ünsiyyet ve takdîrât-ı
rabbâniyyeye irâ™e-i rızâ vü teslîmiyyet ahvâli ve efdâli beyanındadır.
][كتاب النية والصدق واإلخالص
Ve yedincisi “kitâbu’n-niyyet ve’s-sıdk ve’l-ihlâs” mebâhisindedir,
ya¡nî a¡mâle ihlâs-ı kasd u taviyyet ve tesbît-i sıdk u istikâmet ve il-
tizâm-ı ihlâs-ı niyyet muhassenâtı beyanındadır.
][كتاب المراقبة والمحاسبة
Ve sekizincisi “kitâbu’l-murâkabe ve’l-muhâsebe”
54 │ HUTBE-İ KİTÂB - İhyâ Tercüme ve Şerhi
][كتاب التفكر
Ve dokuzuncusu “kitâbu’t-tefekkür”
][كتاب ذكر الموت
Ve onuncusu “kitâbu zikri’l-mevt” olup ve bu rub¡-ı râbi¡i kezâlik
ecell-i envâ¡-ı tâ¡ât u ¡ibâdâtı şâmildir ve semere-i ¡ilmi onda mezkûr
olan tasarrufât ile i…†itâf olunur ve temessük-i ezyâli mûsıl-ı sa¡âdet-i
ebedî ve necât-ı sermedîdir.
Ve ¡alâ-vechi’l-icmâl aksâmı ve her bir kısmın müştemil olduğu
envâ¡ı zikr ve tebyîn ettikten sonra √a&&en li’t-tâlibîn cihet-i vahdesi
makâmında kâim olmak üzere o aksâmda mevzû¡-ı bahsi olan mevâddı
dahi bi’l-icmâl göstermek ve zikrleriyle onların iktisâbları müstelzim
olduğu menâfi¡i bilinmek üzere musannif-i merhûm buyurdu ki:
[فأمــا ربــع العبــادات فأذكــر فيــه مــن خفايــا آدابهــا ودقائــق ســننها وأســرار معانيهــا مــا
يضطــر العالــم العامــل إليــه بــل ال يكــون مــن علمــاء اآلخــرة مــن ال يطلــع عليــه وأكثــر ذلــك
] ممــا أهمــل فــي فــن الفقهيــات
Ya¡nî rub¡-ı ¡ibâdâtta zikr edeceğim mebâhis ise fenn-i fıkhiyyâtta
zikri fi’l-ekser mühmel olup ve ona muttali¡ olamayan kimse ¡ulemâ-i
âhiretten olamayan ve min külli’l-vücûh ¡âlim-i ahkâm-ı dîniyye ona
muhtâc ve muztarr olan umûrdur ki âdâb-ı ¡ibâdâtın hafiyyâtı ve sü-
nen-i seniyyenin dekâyık ve nikâtı ve ma¡ânîsinin esrâr-ı ledünniyâtı
gibi şeylerdir.
[وأمــا ربــع العــادات فأذكــر فيــه أســرار المعامــات الجاريــة بيــن الخلــق وأغوارهــا
]ودقائــق ســننها وخفايــا الــورع فــي مجاريهــا وهــي ممــا ال يســتغني عنهــا متديــن
Ve rub¡-ı ¡âdât kütüblerinde mezkûr olacak keyfiyyât ise o dahi
merd-i dîndâr ondan müstagnî olamayacak mebâhis ve ezkârdır ki bey-
ne’l-halk cereyân eden mu¡âmelâtın esrâr ve agvârı ve o mu¡âmelâtın
dekâyık-ı sünen ve mecârîsinde olan hafâyâ-yı vera¡ ve ittikâ gibi
mevâdd-ı mühimme ve ma¡rifeti farîza-i zimmet-i ümmet olan ahvâl-i
mühimmedir. İşte o rub¡da dahi bunları zikr ederim.[21]
Şerh-u Terceme-i Kitâb-ı İhyâu Ulûmi’d-Dîn │ 55
[وأمــا ربــع المهلــكات فأذكــر فيــه كل خلــق مذمــوم ورد القــرآن بإماطتــه وتزكيــة النفــس
]عنــه وتطهيــر القلــب منــه
“Ve rub¡-ı mühlikât ise onda dahi imâ†a ve izâlesiyle ondan tezkiye-i
nefs ve tathîr-i kalb edilmesi hakkında nass-ı Kur™ânî vârid olan ahlâk-ı
mezmûmeyi zikr ederim.” Ya¡nî ber-muktezâ-yı emr-i rabbânî kalbden
tard ve ib¡âd ile ondan nefs-i insânı tathîr etmek lâzım gelen esbâb-ı
muzırre-i sülûk-ı tarîk-i âhireti beyân ve “imâ†atu’l-ezâ ¡ani’t-tarîki min
şu¡abi’l-îmân”23 hadîs-i şerîfinin hükmü îcâbınca tarîk-i ¡âmmede mûzî
ve muzırr olan hâr u hâşâk gibi ¡avâyik-ı râhiyyeye müşâbih olup tarîk-i
âhireti kâtı¡ ve sülûkuna muzırr ve mûzî veyâhûd mâni¡ olan her bir
hulk-ı menhî ve muharremi zikr ve tibyân ederim.
][وأذكر من كل واحد من تلك األخالق حده وحقيقته
“Ve def¡ ü ref¡ine medâr-ı yüsr ü sühûlet olmak üzere imâ†aya müs-
tahak olan her bir hulk-ı makdûh u mezmûmun hadd ve hakîkatini dahi
zikr ederim.” Ya¡nî o ahlâk-ı menhiyye ve muharremeyi birer birer
gösterip ve her bir hulk-ı mezmûmun hakîkati nedir ve haddi ne asldır
¡alâ-vechi’t-tafsîl beyân ve ta¡rîf eylerim.
][ثم أذكر سببه الذي يتولد منه
“Ve “ed-Def¡u eshelu mine’r-ref¡i’24 misdâkınca o hulk-ı mezmû-
mu vücûda gelmeden emr-i müdâfa¡asına bakılmak üzere onun menşe™i
olan esbâbı dahi orada beyân ederim.” Ya¡nî her bir hulk-ı mezmûmun
hadd ve hakîkatini zikr ettikten sonra ondan mütevellid olduğu sebebi
dahi zikr ederim.
][ثم اآلفات التي عليها تترتب
“Ve ondan sonra ona müterettib olan âfâtı ya¡nî o ahlâk-ı seyyi™enin
üzerine terettüb eden âfâtı dahi onda zikr ederim.”
23 Burada “el-Îmânu bi∂¡un ve sebûne bâben ve ednâhâ imâ†atu’l-e≠â ¡ani’†-
†arî…i” hadîsine işaret edilmektedir.
24 “Bir şeyin vukuundan önce korunma tedbiri almak onun vukuundan sonra
bertaraf edilmesinden daha kolaydır.”
56 │ HUTBE-İ KİTÂB - İhyâ Tercüme ve Şerhi
][ثم العالمات التي بها تتعرف
“Ve ondan sonra onunla bilinip müte¡arrif olacağı ¡alâmâtı dahi
kezâlik orada zikr ederim.”
][ثم طرق المعالجة التي بها منها يتخلص
“Ve ondan sonra o ahlâk-ı mezmûme ve menşe™i olan esbâb ile ona
müterettib olan âfâtın esbâb-ı izâlesi ve ondan mûcib-i tahlîs olan tu-
ruk-ı mu¡âlecâtı dahi zikr ederim.” Ya¡nî o ahlâk-ı seyyi™e mâdâm ki
emrâz-ı ma¡neviyye-i bâtıniyyeye müşâbihtirler, gerek def¡ ve gerek
ref¡i müdârât ve müdâvâta muhtâc olup ve hekîm-i hâzık ¡illeti bilip ve
mütevellidâtını anlayıp ve merzâya beyân-ı ahvâl ettikten sonra nice
emr-i tîmâra şürû¡ ve mu¡âlecâta başlarsa, kezâlik ben dahi o ahlâkın
hadd ve hakîkat ve menşe™ ve mütevellidâtını gösterdikten sonra tarîk-i
mu¡âlece vü tîmârını orada gösteririm.
][كل ذلك مقرونا بشواهد اآليات واألخبار واآلثار
“Ve bu zikr edeceğim mevâddı da¡vâ-yı mücerrede bırakmayıp
ancak her biri âyât-ı celîle-i Kur™âniyye ve ahbâr-ı cemîle-i peygam-
beriyye ve âsâr-ı fazîle-i sahâbiyye şevâhid ve berâhîni ile makrûn ve
ma§√ûb olarak zikr ederim.” Ya¡nî o mevâdd ve ahkâmı ile tedâbîr-i
müdâvât u irşâdı bi-tamâmihâ edille-i âyât ve ahbâr ve âsâr ile ma¡an
zikr ve ta¡rîf ve beyân ve tavsîf eylerim.
]22[ [وأمــا ربــع المنجيــات فأذكــر فيــه كل خلــق محمــود وخصلــة مرغــوب فيهــا مــن
]خصــال المقربيــن والصديقيــن التــي بهــا يتقــرب العبــد مــن رب العالميــن
“Ve rub¡-ı münciyât ise, onda Hazret-i Rabbü’l-¡âlemînden ¡abd-i
mahlûk onunla mütekarrib olur ve hısâl-i hasene-i mukarrebîn ü sıd-
dîkînden bilinir her bir haslet-i mergûbe ve hulk-ı mahmûdu zikr ede-
rim.” Ya¡nî vesîle-i kurb-i rabbânî ve müstefîz-i rahmet-i samedânî olan
ahlâk-ı hamîde ve hısâl-i mecîde-i hazerât-ı ricâl-i mukarrebîn ü sıd-
dîkîni o kısm-ı münciyâtta îrâd ve beyân ederim, tâ kim tâlib-i necât u
sa¡âdet olan zât enbiyâ-yı ¡izâma ittibâ¡en o sıfât-ı hasene-i marziyye ile
müte«allık ve müte√allî ve o tâ¡at ve vuslata müte†arrı… ve müte«allî ve
Şerh-u Terceme-i Kitâb-ı İhyâu Ulûmi’d-Dîn │ 57
o ni¡met-i ¡uzmâya mütevessil ve mütevellî ola.
[وأذكــر فــي كل خصلــة حدهــا وســببها الــذي بــه تجتلــب وثمرتهــا التــي منهــا تســتفاد
وعالمتهــا التــي بهــا تتعــرف وفضيلتهــا التــي ألجلهــا فيهــا يرغــب مــع مــا ورد فيهــا مــن
] شــواهد الشــرع والعقــل
“Ve dahi her bir hasletin haddi ve onunla müctelib olacağı sebebi ve
ondan müstefâd olacak semereyi ve onunla ma¡rûf olacağı ¡alâmeti ve
mûcib-i ragbeti olan fazîleti hakkında vârid olan şevâhid-i şer¡iyye vü
¡akliyesiyle ma¡an zikr ederim.” Ya¡nî o ahlâk-ı memdûha ve hasâyil-i
meşrûhayı orada beyân ederken her bir hasletin haddini gösteririm ve
esbâb-ı iktisâbı ile i…†itâf olunacak esmârı ve bâdî-i ma¡rifeti olacak
¡alâmât ve âmârı ve müstelzim-i ragbet ü mahabbeti olan fezâyil ve
âsârı birer birer şevâhid-i şer¡iyye ve berâhîn-i ¡akliyesiyle ma§√ûb ola-
rak zikr ederim, tâ kim merd-i dânâ ¡ömr-i ¡azîzini âher bir mülâbis
ve müşâbihin kesbiyle nâfile yere zâyi¡ etmeye ve mâye-i ¡ilmiyyeden
mahrûm ve bî-vâye kalmaya ve ¡abese iştigâl eylemeye.
[Sebeb-i Te™lîf ve Tertîb]
[ولقــد صنــف النــاس فــي بعــض هــذه المعانــي كتبــا ولكــن يتميــز هــذا الكتــاب عنهــا
]بخمســة أمــور
“Ve egerçi fî mâ-selef işbu ma¡ânî-i mezkûrenin ba¡zısında ¡ulemâ-i
mâziye kütüb-i müte¡addideyi tasnîf edegeldikleri vâki¡ ve mütehakkık
ise de velâkin bu kitâb beş haslet ve hâssiyyet ile o kütüb-i musannefe-
den mümtâz olur.” Ya¡nî egerçi mezkûr olan ma¡ânî mühmel kalmamış-
tır ve fî mâ-sebak ¡ulemâ-i mütekaddimîn tarafından dahi bu ma¡ânînin
ba¡zısında kütübler te™lîf ve tedvîn edilmiş ise de velâkin ba¡zı ma¡ânîsi-
nin o kütüb-i mü™ellefe-i sâbıkadan istifâdesi emr-i ¡asîr ü hatîr olup bu
kitâbda ma¡ânî-i mühimmeyi kâmilen ve sarîhen zikr olunacağı cihetle
bu kitâb başka bir hâssiyyet ve meziyyeti iktisâb etmiştir ve beş meziy-
yet ile o kütübden mümtâz olmuştur.
Hulâsa-i murâd su™âl-i mukaddere cevâb îrâd edip der ki benim bu
kitâbın te™lîfine olan iştigâlim kütüb-i sâbıkaya nazaran ¡abes denilemez
58 │ HUTBE-İ KİTÂB - İhyâ Tercüme ve Şerhi
ve bu kitâba ihtiyâc yok idi denilemez, zîrâ egerçi benden evvel bu
ma¡ânînin ba¡zısında kütüb-i mütedevvene bulunmuştur, velâkin benim
bu kitâbım câmi¡ olduğu fevâyid o kütüblerde tamâmen bulunmaz ve
beş ¡aded haslet ile onlardan münferid ve mümtâz olmuştur.
][األول
Birincisi:
][حل ما عقدوه وكشف ما أجملوه
“¡Ulemâ-i mütekaddimînin mü™ellefâtlarında mezkûr olan ma¡ânî-i
mu¡akkadenin halli [23] ve ¡ibârât-ı mücmele ve me∂âmîn-i mu¡a∂∂i-
lenin keşfi meziyyeti olup ya¡nî mü™ellefât-ı sâbıkada istinbât-ı ehl-i
kemâle i¡timâden vâki¡ olan ¡ibârât-ı mu¡akkade ve mefhûmât-ı muta-
zammine vü mültezimeyi bu kitâb açık olarak gösterecektir ve li-hik-
metin perde-i elfâz-ı mühezzebenin mâverâsında kalmış olan ma¡ânî-i
müstetireyi bu kitâbın edille-i sarîhası keşf ve herkese hüsn-i mazmûnu
irâ™e edecektir.
][الثاني
İkincisi dahi:
][ترتيب ما بددوه ونظم ما فرقوه
“Onların ya¡nî o ashâb-ı te™lîf olan ¡ulemânın mü™ellefâtlarında dağı-
nık ve müteferrik olarak zikr ettikleri umûrunun tertîb ve nazm ve teh-
zîbi hâssiyetidir.” Ya¡nî o mü™ellefâtta mübedded ve müşettet ve gayr-i
muntazam zikr olunan eşyâ bu kitâbda münâsebât-ı makâmiyyesini gö-
zeterek mecmû¡ ve muntazam olarak zikr edileceğinden dolayı ta¡allüm
ve ta¡lîmleri mûcib-i sühûlet olur ve fâide ile müteferrid olmuştur.
][الثالث
Üçüncüsü dahi:
][إيجاز ما طولوه وضبط ما قرروه
“Onların ya¡nî o mü™elliflerin kesret-i hurûf u elfâz ile ma¡a’l-i†nâb
Şerh-u Terceme-i Kitâb-ı İhyâu Ulûmi’d-Dîn │ 59
ve’t-ta†vîl kütüb-i musannefelerinde zikr ve îrâd ettikleri ¡ibârâtı bu kitâb-
da mûcez ve maksûdu bi-tamâmihi ifâde eder bir elfâz ile zikr ve beyân
ve onların taht-ı zâbıtada zikr etmedikleri kelâmı burada taht-ı zâbıtada
idhâliyle takrîr ve ityân kılınmış olduğundan artık bu yüzden dahi bu te™lîf
onların i†nâb ve ta†vîl ettikleri mebâhis îcâz ve takrîr ettikleri ta¡rîfâtı zabt
ve ihrâz etmiş bulunduğu haysiyyetle mümtâz olmuştur.
][الرابع
Dördüncüsü dahi:
][حذف ما كرروه وإثبات ما حرروه
“Onların arz-ı garaz-ı âher için mü™ellefâtlarında mükerrer olmuş olan
kelâmın hazf ve mahal ve mevki¡e nisbetle tahrîr ettikleri umûrun isbâtı-
dır.” Ya¡nî mükerrerât ile iştigâl etmek nasabından müstefîdi vâreste kal-
ması meziyyetiyle bu kitâb rehîn-i imtiyâz olmuştur.
][الخامس
Beşincisi dahi:
][تحقيق أمور غامضة اعتاصت على األفهام لم يتعرض لها في الكتب أصال
“Efhâma güç ve düşvâr olup ona kütüb-i mü™ellefe-i sâlife ta¡arruz
edemedikleri umûr-ı gâmize vü hafiyye vü müşkilenin tahkîki hâsiyye-
tidir.” Ya¡nî istinbâtı sa¡b ve ¡asîr ve fehmi güç olup kütüb-i sâbıkada
zikr olunamayan ba¡zı umûru bu kitâbda sehlü’l-me™haz zikr ve ityân ve
kemâ-yenbagî tedkîk ve tahkîk kılınmış olduğundan yine te™lîf-i mezkûr
bu cihetten o kütüb-i mü™ellefe-i sâbıkadan mümtâz olmuştur.
Ve kezâlik def¡-i su™âl-i mukadder için bu misilli umûr-ı gâmizenin
tahkîkinden mü™ellefât-ı sâbıkanın “ulüvv ve ¡adem-i ta¡arruzları umûr-ı
münkereden olmadığının beyânı bâbında musannif-i merhûm buyurur ki:
[إذ الــكل وإن تــوارد علــى منهــج واحــد فــا مســتنكر أن يتفــرد كل واحــد مــن الســالكين
]بالتنبيــه ألمــر يخصــه ويغفــل عنــه رفقــاؤه
“Velev ki kâffe-i sâlikîn bir tarîk u menhec-i vâhid üzere tevârüd eder-
ler, lâkin ¡akldan ba¡îd ve müstenker değildir ki her bir sâlik-i râh münfe-
60 │ HUTBE-İ KİTÂB - İhyâ Tercüme ve Şerhi
riden bir emre intibâh edip zikr eder ve onu tahsîsen tenbîh eyler ve onun
ruf…ası ondan gâfil kalıp âgâh olamazlar ve onda vâki¡ olan teferrüdü
garîb ve ¡acîb olmaz.” [24]
Ya¡nî sâlik-i câdde-i şerî¡at, sâlik-i râh-ı besâtîn gibidir. Olur ki bir
cem¡iyyet tarîk-i besâtînde geçerken onların birisi bir semereyi görür ve
im¡ân-ı nazar-ı dikkat ile onu tahkîk ve husûsî olarak onun üzerine tenbîh
eder. Ve sâir rufekâsı geçerken ondan gâfil kalmışlar ve şekl ve rengin-
den husûsî olarak bir bahs etmezler. Hâlbuki ondan bahs edeni dahi ta¡yîb
ve kelâmı tekzîb olunmaz. İşte câdde-i şerî¡at sâliki buna kıyâsen eşcâr-ı
edille ve esmâr-ı ahkâmdan eger bir nev¡ semereye nazar-ı tedkîki tesâdüf
eder ve hâsseten onun üzerine îmâ ve tenbîh ederse ve ondan gayrı o yol-
da sâlik bulunanların taraflarından ona bir gûnâ ta¡arruz vâki¡ olmamış ise
onun o ta¡arruz ve tenbîhi ¡akldan ba¡îd ve müstenker olmaz.
][أو ال يغفل عن التنبيه ولكن يسهو عن إيراده في الكتب
“Ve mümkindir ki onun üzerine tenbîh etmekten dahi gâfil olmamıştır
ve şifâhen vaktiyle onu söylemiştir, lâkin kitâbı te™lîf ederken onu unutup
kitâbında onun üzerine husûsî olarak bir tenbîh edememiştir.”
][أو ال يسهو ولكن يصرفه عن كشف الغطاء عنه صارف
Ve olur ki onu sehv etmemiştir velâkin onun üzerine kapağı kaldır-
maktan bir sârif ve mâni¡ onu sarf etmiştir.” Ya¡nî mümkindir ki bir hüsn
veyâhûd bir mahzûr mütâla¡ası üzerine o emrin örtüsünü kaldırmamıştır
ve zikrini örtülü olarak geçirmiştir ve li-hikmetin te™lîflerinde zîr-i perde-i
ibhâm u îhâmda mestûr ve mahfî kalmıştır.
][فهذه خواص هذا الكتاب مع كونه حاويا لمجامع هذه العلوم
“İşte bu kitâb bu ¡ulûmun mecâmi¡ine hâvî olduğu hâlde onun havâs-
sı bunlardır.” Ya¡nî ber-minvâl-i muharrer kütüb-i mü™ellefe-i sâlifede
mezkûr olan kâffe-i ¡ulûmun mecâmi¡ine muhît ve şâmil olduğu hâlde
onlardan zâyid ve fazla olarak bu fevâyide dahi mazhar ve havâss-ı nefîse
ile muhtass olagelmiştir.
][وإنما حملني على تأسيس هذا الكتاب على أربعة أرباع أمران
Şerh-u Terceme-i Kitâb-ı İhyâu Ulûmi’d-Dîn │ 61
“Ve bu kitâbın bu nesak üzere dört kısm üzerine te™sîs etmeğe beni
haml eden ancak iki emr olup” ya¡nî bu sûret-i te™lîfi dahi egerçi bu bâbda
tasnîf olunan kütübe tevfîk ve tatbîk edilmemiştir, ammâ o dahi li-hikme-
tin vâki¡ olmuştur ve ¡an ¡ilmin tarîk-i tehzîb-i eslâftan bu tarîka meyl ve
¡udûl olunmuştur ve bundan murâd olunan fâide budur diyerek bu te™sîsin
sebebini göstermiştir ki:
][أحدهما
Ya¡nî bu dört rub¡ üzerine bu te™lîfin te™sîsine beni haml eden emreynin
birisi:
][وهو الباعث األصلي
Ki bâ¡is-i aslî dahi odur ki
][أن هذا الترتيب في التحقيق والتفهيم كالضروري
“¡Ale’t-tahkîk bu tertîb kitâbda zikr olunacak umûrun emr-i tahkîk ve
tefhîminde emr-i zarûrî gibidir.”
[Bahs fî Tertîbi’l-¡Ulûm]
][ألن العلم الذي يتوجه به إلى اآلخرة ينقسم إلى علم المعاملة وعلم المكاشفة
“Zîrâ ki dâr-ı âhirete onunla müteveccih olacak ¡ilm iki kısma mün-
kasımdır: bir kısmı ¡ilm-i mu¡âmele ve dîger kısmı ¡ilm-i mükâşefedir.”
][وأعني بعلم المكاشفة ما يطلب منه كشف المعلوم فقط
[25] “Ve ¡ilm-i mükâşefeden benim murâdım o ¡ilmdir ki ondan yalnız
keşf-i ma¡lûm taleb olunur.” Ya¡nî ¡ilm-i mu¡âmele ile ma¡lûm olunmuş
olan umûr ve mevâddın hakâyık ve a¡yânı üzerine ¡ayne’l-yakîn müşâhe-
desiyle olacak keşf ve mu¡âyenesinin talebine ¡ilm-i mükâşefe ıtlâk olu-
nur demektir.
][وأعني بعلم المعاملة ما يطلب منه مع الكشف العمل به
“Ve ¡ilm-i mu¡âmeleden dahi benim maksûdum o ¡ilmdir ki ma¡a’l-
keşf ondan onun mûcebince ¡amel etmek matlûb olunur.”
62 │ HUTBE-İ KİTÂB - İhyâ Tercüme ve Şerhi
][والمقصود من هذا الكتاب علم المعاملة فقط
“Ve bu kitâbdan maksûd ise yalnız ¡ilm-i mu¡âmele olup ondan başka
bir ¡ilm murâd olunmamıştır.”
][دون علم المكاشفة
“Ya¡nî ondan yalnız keşf-i ma¡lûm taleb olunup ve ona ¡ilm-i mükâşe-
fe ıtlâk olunan ¡ilm maksûd değildir.”
][التي ال رخصة في إيداعها الكتب
Ve bu kelâm ile bir su™âl-i mukadderi def¡ eder, ya¡nî maksûddan müs-
tesnâ olan ¡ilm-i mükâşefe ile sıfatı olarak bunda vâki¡ olan işbu cümle ki
murâd buyrulmayan ¡ilm-i mükâşefe “o ¡ilmdir ki kütübe îdâ¡ına ruhsat
olmayan ¡ilmdir” ¡ibâresi bir su™âl-i vâride cevâbdır ki egerçi bu kitâbda
¡ilm-i mükâşefeye müte¡allik ba¡zı umûr vâki¡ olmuştur.
Ammâ ¡ilm-i mükâşefe birkaç nev¡den ¡ibâret olur:
Bir nev¡i kütübe sarâheten zikri câiz olmaz, belki işâret ve îmâ ve
telmîh ve ta¡rîz ile ona ta¡arruz etmek îcâb eder.
Ve bir nev¡i dahi kütübe îdâ¡ ve zikr ve tevriye ve îmâsı memnû¡dur.
Ve dîger nev¡i mektûm tutulmamış, ¡ilm-i mu¡âmeleye min-vechin
ta¡alluk ciheti olmakla kitâblara idhâli mesâg altında bulunmuştur.
Ve bu kitâbda mezkûr olan ba¡zı ahvâl kabîl-i evvel ü sâlistendir ve
aslâ idhâli câiz olmayan ¡ilmdir ki bu kitâbda murâd olunmamıştır. Ve
¡ilm-i mükâşefe bu aksâma inkısâmı ba¡de-mâ vârid olacak kelâmın delâ-
letiyle anlaşılır. Ve dahi mektûm tutulması îcâb eden kısm bî-lüzûm ol-
madığını bildirmek için musannif-i merhûm buyurur ki:
][وإن كانت هي غاية مقصد الطالبين ومطمح نظر الصديقين
“Velev ki o ¡ulûm-ı mükâşefe matmah-ı nazar-ı sıddîkîn ve gâye-i
murâd u maksad-ı tâlibîndir”, ammâ kütübde izhârı câiz olamamıştır ve
bu ketmi ¡ulüvv-i şânına burhândır.
][وعلم المعاملة طريق إليه
Şerh-u Terceme-i Kitâb-ı İhyâu Ulûmi’d-Dîn │ 63
“Hattâ ¡ilm-i mu¡âmele ona bir tarîk ve yoldur” Ve mektûm tutulup
kütübe ¡adem-i mesâg-ı îdâ¡ı sünen-i seniyye-i Hazret-i Peygamberiyye
ile müstedlel olduğundan bu da¡vâyı isbât etmek için dedi ki:
[ولكــن لــم يتكلــم األنبيــاء صلــوات اهلل عليهــم مــع الخلــق إال فــي علــم الطريــق
]واإلرشــاد إليــه
Ya¡nî egerçi nazargâh-ı sıddîkîn ve müntehâ-yı makâsıd-ı tâlibîn
¡ulûm-ı mükâşefedirler ve asl-ı ¡ilm ve maksûd-ı bizzât odur ve ¡ilm-i
mu¡âmele onun vesîle-i istihsâl ü tarîkidir, ammâ biz sünen-i enbiyâya
ittibâ¡ımız vâcibdir. “Ve enbiyâ-i ¡izâm ¡aleyhimü’s-selâm onun tarî-
ki olan ¡ilm-i mu¡âmele ve ona delâlet ve irşâd edecek umûrun gayrı-
sında halk ile tekellüm etmediklerinden” biz dahi ¡ilm-i mu¡âmele ve
ona delâlet edecek umûrun mâ-¡adâsında halk ile tekellüm edemeyiz ve
haddimizi tecâvüz edemeyiz. Ve bu hükme binâen kitâbımızdan ¡ilm-i
mükâşefe-i mezkûre murâd olunmamıştır.
Ve çün bu ¡ibâresi [26] ¡ilm-i mükâşefe mektûm tutulduğunu göster-
di ve onunla enbiyâ-i ¡izâm ¡aleyhimü’s-selâmın ¡adem-i tekellümlerini
beyân etti, ¡ilm-i mükâşefe kısmı dahi ne sûretle anlaşıldığının beyânı
bâbında ve onda tarik-i tekellümü irâ™esinde buyurdu ki:
[وأمــا علــم المكاشــفة لــم يتكلمــوا فيــه إال بالرمــز واإليمــاء علــى ســبيل التمثيــل
]واإلجمــال
“Ve ¡ilm-i mükâşefe ise onlar ya¡nî muktedâmız olan enbiyâ-i ¡izâm-
lar onda ¡alâ-sebîli’t-temsîl ve’l-icmâl remz ve îmâ’nın mâ-¡adâsıyla
âher bir tarîk ile tekellüm etmemişler.” Ve bu ¡ibâreden mefhûm olur
ki ¡ilm-i mükâşefeyi külliyen metrûk bırakmamışlar ve remz ve işâret
ile onda tekellüm etmişler. Ve o rümûzât ile vücûd ve kitmânına istidlâl
vâki¡ olmuştur. Ve ketminin hikmetine su™âl teveccüh ederse, o hikme-
tin beyânında dedi ki:
][علما منهم بقصور أفهام الخلق عن االحتمال
“Ya¡nî o ¡ulûm-ı mükâşefenin ¡ulüvv-i şân ve &i…al-i tibyânına nisbe-
ten efhâm-ı halk kâsır olup ve enbiyâ-i ¡izâm ¡aleyhimü’s-selâm mu¡ci-
64 │ HUTBE-İ KİTÂB - İhyâ Tercüme ve Şerhi
ze-i nübüvvetle o ¡ulûmun ihtimâlinden efhâm-ı halkın kusûrlarına hâ-
sıl olan ¡ilmlerine binâen onu mektûm tutup sarâheten onunla tekellüm
etmemişler.”
ِ [و“اَ ْلع َلماء ور َث ُة ْالَ ْنبِي
]25”اء
َ َ َ ُ َ ُ َ
“Ve çün ¡ulemâ-i ümmet-i Muhammediyye medlûl-i hadîs-i ¡âlî üze-
re enbiyâ-i ¡izâmın ¡ulûmlarına vârislerdir.”
][فما لهم سبيل إلى العدول عن نهج التأسي واالقتداء
“Onlar için ya¡nî ¡ulemâ için enbiyâ-i ¡izâmın iktidâları tarîkinden
gayrı başka bir tarîk yoktur ve o tarîkten meyl ve ¡udûl ve âher bir sebî-
li sülûk etmeğe mesâgları yoktur.” Behemehâl onlar dahi sabrı ihtiyâr
ile enbiyâ-i ¡izâma ittibâen efhâm-ı halk ona mütehammil olamayacağı
hafî ma¡ânîden bi’s-sarâhet bahs etmemeleri lâzım gelir. Ve binâberîn
bu kitâbda dahi ¡ilm-i mükâşefenin üzerine sükût edilip yalnız tarîk ve
vesîlesi olan mu¡âmele ile ona müte¡allik olan delâletten bahs etmek
murâd ve ihtiyâr olunmuştur.
[ثــم إن علــم المعاملــة ينقســم إلــى علــم ظاهــر أعنــي العلــم بأعمــال الجــوارح وإلــى
]علــم باطــن أعنــي العلــم بأعمــال القلــوب
Ve ¡ilmin ber-minvâl-i muharrer bi-hasebi’z-zarûret iki kısma mün-
kasım olup bir kısmı mektûm ve bir kısmı mahall-i bahs ü rüsûm oldu-
ğu senin ma¡lûmun olduktan sonra kısm-ı gayr-i mektûmu ki ona ¡ilm-i
mu¡âmele ıtlâk olunan kısm idi, o dahi kezâlik bi-hasebi’t-ta¡alluk iki
kısma münkasım olur: Birisi kısm-ı zâhir ki a¡mâl-i cevârihe müte¡allik
olan umûrun ¡ilmidir ve dîger kısmı bâtındır ki a¡mâl-i kulûbe olan ah-
vâl ve keyfiyyâtın ¡ilmidir.
][والجاري على الجوارح إما عادة أو عبادة
“Ve cevârih üzerine cârî olan umûr yâ ¡âdât veyâ ¡ibâdettir.”
25 “Âlimler, peygamberlerin vârisleridir.” Ebû Dâvûd, ‘İlm, 1, no: ; Tir-
mizî, ‘İlm, 19, no: ; İbn Mâce, Mukaddime, 18, no: ; Sahîhu İbn
Hibbân, 1/, no
Şerh-u Terceme-i Kitâb-ı İhyâu Ulûmi’d-Dîn │ 65
[والــوارد علــى القلــوب التــي هــي بحكــم االحتجــاب عــن الحــواس مــن عالــم
]الملكــوت إمــا محمــود أو مذمــوم
“Ve âlem-i melekûttan havâss-ı zâhirenin üzerine hükm-i ihticâbda
bulunan kulûbün üzerine mütevârid olan ahvâl dahi yâ mahmûd veyâ
mezmûmedir.”
][فبالوجوب انقسم هذا العلم إلى شطرين ظاهر وباطن
“Ve bu hükm i¡tibârıyla bi-tarîki’l-vücûb bu ¡ilm-i mu¡âmele iki nıs-
fa mütenassıf ve münkasım oldu, ya¡nî nısf-ı evveli ki zâhir ve nısf-ı
sânîsi ki bâtındır.
][والشطر الظاهر المتعلق بالجوارح انقسم إلى عادة وعبادة
“Ve cevârihe müte¡allik olan nısf ki kısm-ı zâhirdir, o dahi ¡âdet ve
¡ibâdete münkasım olunca”
[والشــطر الباطــن المتعلــق بأحــوال القلــب وأخــاق النفــس انقســم إلــى محمــود
]ومذمــوم
[27] “Ve şatr-ı bâtınî dahi ki ahvâl-i kalb ve ahlâk-ı nefse müte¡allik
idi, kezâlik mahmûd ve mezmûm kısmlarına inkısâmı vâki¡ olunca”
][فكان المجموع أربعة أقسام
“Bi’z-zarûret mecmû¡-ı kitâb dört kısm oldu.” Ya¡nî bu ahvâle naza-
ran mecmû¡-ı te™lîf dört kısma inkısâmı tabî¡at ve maslahat iktizâsından
oldu.
][وال يشذ نظر في علم المعاملة عن هذه األقسام
Ve bu aksâm-ı erba¡aya müte¡allik olmayarak aslâ ¡ilm-i mu¡âme-
leden bir nazar bulunmaz ve şâzz ve nâdir bile olmaz.” Ya¡nî ¡ilm-i
mu¡âmelede nazar olunduğu vaktte behemehâl manzûrun-fîh olan emr
her ne ise elbette cevârih-i zâhireye veyâhûd ahvâl-i kalbiyyeye onun
bir ta¡alluk edecek ciheti bulunacaktır. Ve ¡ilm-i mu¡âmeleden bir nazar
olup da bunların hâricinde kalmış olacağının imkânı yoktur ve şâzz ka-
bîlinden vukû¡u dahi mutasavver olmaz.
66 │ HUTBE-İ KİTÂB - İhyâ Tercüme ve Şerhi
][الباعث الثاني
“Ve bâ¡is-i sânî ise” ya¡nî bu kitâbın aksâm-ı erba¡a üzerine tertîbini
mûcib olan emreynin ikincisi dahi oldur ki:
[أنــي رأيــت الرغبــة مــن طلبــة العلــم صادقــة فــي الفقــه الــذي صلــح عنــد مــن ال يخــاف
اهلل ســبحانه وتعالــى المتــدرع بــه إلــى المباهــاة واالســتظهار بجاهــه ومنزلتــه فــي المنافســات
]وهــو مرتــب علــى أربعــة أربــاع
“Ben talebe-i ¡ulûmun ragbetini havf-ı Bârî’den ¡ârî ve onunla mü-
bâhâta mütederri¡ ve münâfeselerde dahi onun câh ve menzilesiyle
müstazhir olan kesânın ¡indlerinde sâlih olmuş olan fıkha sâdıka ve
onunla ünsiyetlerini ziyâde ve tâm ve kâmile gördüm.” Ve o dört kısm
üzere müretteb olup ben dahi cezb-i kulûb-ı talebe-i ¡ulûm ümîdiyle o
vechile tertîbini münâsib gördüm. Ya¡nî benim zamânımda çün talebe-i
¡ulûmun ragbetlerini ¡ilm-i fetvâ-yı husûmete münhasır gördüm ve o
¡ilm için ism-i fıkh ıtlâk olunmuş ve havf u haşyet-i rabbânîden âzâde
olanlar dahi ona pek çok revnak vermeleriyle herkesin meyli ona ziyâde
olmuş. Ve o fıkh ise dört rub¡ üzerine müretteb bulunmuştur.
][فلم أبعد أن يكون تصوير الكتاب بصورة الفقه تلطفا في استدراج القلوب
“Ben dahi istidrâc-ı kulûbda telattuf etmek için o fıkhın sûretiyle bu
kitâbın tasvîrinden uzağa gitmedim.” Ya¡nî onun tertîbini o şekl ve sû-
retin üzerine vaz¡ etmekten mübâ¡adet etmedim veyâ bu ¡illet için şekli
o sûretle musavver olmaktan ba¡îd görmedim.”
[ولهــذا تلطــف بعــض مــن رام اســتمالة قلــوب الرؤســاء إلــى الطــب فوضعــه علــى هيئــة
]تقويــم النجــوم
“Ve bunun için hukemâ-i tıbbiyeden kulûb-ı rü™esâyı ¡ilm-i tıb-
ba meyl ettirmek kasdında bulunan zât fenn-i tıbda te™lîf ettiği kitâbı
hey™et-i takvîm-i nücûm üzere vaz¡ etti.” Ya¡nî istidrâc-ı kulûbda telat-
tuf etmek için öbür tabîb-i hâzık u hekîm fenn-i tıbda te™lîfini tasavvur
ettiği kitâbın o zamânda ¡inde’l-ekâbir mergûb olan ¡ilm-i nücûm ced-
veli kâ¡idesince terkîbini tasvîb etmiştir ve o sûret üzere onu bi’t-tertîb:
Şerh-u Terceme-i Kitâb-ı İhyâu Ulûmi’d-Dîn │ 67
][موضوعا في الجداول والرقوم
“Ya¡nî cedâvil ve rukûmda mevzû¡ olduğu hâlde tanzîm”
][وسماه تقويم الصحة
“Ve onu takvîmü’s-sıhhat ismiyle dahi tesmiye etmiştir.”
][ليكون أنسهم بذلك الجنس جاذبا لهم إلى المطالعة
“Tâ kim o rü™esâ ve ekâbir o cins ile [28] hâsıl olan ünsiyyetleri onun
mütâla¡asına onları câlib ve câzib ola.”
[والتلطــف فــي اجتــذاب القلــوب إلــى العلــم الــذي يفيــد حيــاة األبــد أهــم مــن التلطــف
]فــي اجتذابهــا إلــى الطــب الــذي ال يفيــد إال صحــة الجســد
“Hâlbuki hayât-ı ebediyyeyi ifâde eden ¡ilme emr-i ictizâb-ı kulûbda
telattuf etmek, behemehâl yalnız sıhhat-i cesediyyeyi ifâde eden ¡ilm-i
tıbba ictizâb-ı kulûb için icrâsı münâsib görülen telattuftan ehemm ve
elzemdir.” Ya¡nî mâdâm ki bu misilli ma¡ânînin istihsâli için üslûb-ı
hakîmâne ile icrâ-yı telattufa mesâg ve lüzûm görünür, elbette o ma¡ânî-
den ehemm ve a¡zam olan umûra bi-tarîki’l-evlâ icrâ-yı tasannu¡ ve telat-
tuf vâcib olur. Ve binâenaleyh ben dahi bu kitâbın mütâla¡ası için cezb-i
kulûb etmek bâbında tarîk-i telattufu ihtiyâr ve onunla ehl-i zamânın
istînâs ve ragbetleri nümûdâr olan ¡ilm-i fıkhın tertîbi üzere onun te™lîfini
tasvîb edip ve o hekîme tevfîk-i hareketi îsâr eyledim. Ve tıbba teşbîhinin
cihet-i câmi¡asını sarâheten beyân etmek üzere buyurur ki:
][فثمرة هذا العلم طب القلوب واألرواح المتوصل به إلى حياة تدوم أبد اآلباد
“Ve bu ¡ilmin semeresi ise ebedü’l-âbâd dâim olan hayâta sebeb ve
mûcib-i vuslat-ı ervâh olan kulûbün tıbb ve müdâvâtıdır.” Ya¡nî o te™lîf-i
tabîbin semeresi ancak tıbb-ı ecsâd ve müdârâtıdır ve bu te™lîfin semeresi
tıbb-ı kulûb ve ervâhın müdâvâtıdır ve cihet-i câmi¡aları izâle-i maraz-ı
mühliktir. Fakat bu tıbbın semeresi o semereden a¡zamdır. Ve o mülâbese
ile onun emri ziyâdece ehemmdir, çünkü bunun mahsûlü selâmet-i rûh
ve istikâmet-i kulûbdür. Ve istikâmet-i kalb ve sıhhat ü selâmet-i rûh,
sıhhat ü selâmet-i bedenden ehemm ve elzemdir, zîrâ bedenin fenâsı ve
rûhun bekâsı mukarrerdir. Ve çün rûh-ı insânî ilâ ebedi’l-âbâd bununla,
ya¡nî bu ¡ilmin semeresiyle sâlim ve hayât-ı dâimîye vâsıl olur, artık min
külli’l-vücûh onun şânına i¡tinâ ve dikkat ve buna cezb-i kulûb için telat-
tuf ve tasannu¡ edip istifâde-i rikkat umûr-ı mühimme vü mu¡azzamadan
olur. Ve bu semereye nazaran belki ¡ilm-i tıbb ona müşâbih tutulamaz,
zîrâ ki müşebbehün-bih müşebbehten a¡zam ve etemm olmak iktizâ eder
ve bu ise müşebbehün-bih müşebbehten ekall ve enkastır. Ve onun için
buyurdu ki:
[فأيــن منــه الطــب الــذي يعالــج بــه األجســاد وهــي معرضــة بالضــرورة للفســاد فــي أقــرب
]اآلماد
Ya¡nî bu semereye nazaran ¡ilm-i tıbb bu ¡ilmden nerede kalır! Çünkü
tıbbın semeresi sıhhat-i ebdân u ecsâddır ve ecsâd ise bi’z-zarûret akreb-i
ezmine vü âmâdda fesâda ma¡riz bulunmuştur. Ve bu ¡ilmin semeresi
tıbb-ı ervâh idi ve ervâh ise bu ¡ilmin eseriyle ebedü’l-âbâde dâim ve bâkî
ve fesâddan emîn ve âzâde olan hayâta mavsıldır. Ve bu sûretle ma¡riz-i
fesâd olacak cesedin ıslâhına lâzım olan ¡ilm, fesâddan emîn ve hayât-ı
sermediyyeye rehîn olan rûhun ıslâhına muktezî olan ¡ilm ile nice mü-
tesâvî olabilir ve bu nerede ve o nerede kalır! Ve bu nazar ile beynlerinde
olan fark ve tefâvüt ma¡lûm olur. [29]
][فنسأل اهلل سبحانه التوفيق للرشاد والسداد إنه كريم جواد
Ve çün bu ¡ilmin ¡ulüvv-i şân ve mu¡azzam-ı nef¡i ma¡lûm ve bu kitâbın
dahi sebeb-i te™lîfi vü tasnîfi ile vech-i tertîb ü zabtı mukarrer ve mefhûm
olup bu misilli emr-i hatîrin üzerine ikdâm ve îfâ-yı vazîfeye kemâ-yen-
bagî ve yecibu kesb-i kudret ve kıyâm vâbeste-i ¡avn ü ¡inâyet-i rabbânî
ve muhtâc-ı tevfîk ü ilhâm-ı samedânîdir. Ve o ni¡met-i cemîle vü celîleye
mazhariyyet-i bendegân dahi ancak lutf u kerem ü cûd u ihsân-ı Hazret-i
Cevâd u Kerîm ü Rahmân ile hâsıl olur. Biz dahi bilâ-istihkâk dergeh-i
kerem-i ¡âlî-i Hallâk’a tevcîh-i vech-i kulûb u cenân edip o ¡inâyeti recâ
ve tevakku¡ ve bu te™lîfe ve mebânî-i tasnîfe dahi sâlik olacağımız tarîk-i
tahkîkte nûr-ı tevfîki bize rehber ve refîk etmek ve dâimâ reşâd ve sedâda
vâsıl olmaklığımız için hemân Hak subhânehu ve ta¡âlâdan tevfîki dileriz
ve bi’t-tazarru¡ onu su™âl ve istirhâm ederiz, zîrâ ki tahkîken kerîm ve
cevâd odur.
KİTÂBU’L-¡İLM VE FÎHİ SEB¡ATU EBVÂB
][كتاب العلم وفيه سبعة أبواب
Rub¡-ı ¡ibâdâtta olup sadr-ı kitâbda vürûdu taht-ı ta¡rîfte vâki¡ olan
kitâbü’l-¡ilm budur. Ve onda olan mebâhis yedi kısm üzere münkasım
olup ve her bir kısm için bir bâb tanzîm kılınmış olduğundan onda yedi
bâb vardır diye icmâlen îmâ ettikten sonra ebvâb-ı mürettebenin me-
bâhisine kezâlik bir işâret olmak üzere tafsîl kılıklı ebvâb-ı seb¡anın
tafsîline şürû¡ edip dedi ki:
][الباب األول في فضل العلم والتعليم والتعلم
Ya¡nî kitâb-ı mezbûrun birinci bâbı ¡ilmin ve ta¡lîm ve ta¡allümün
fezâyilleri beyânındadır.
[البــاب الثانــي فــي فــرض العيــن وفــرض الكفايــة مــن العلــوم وبيــان حــد الفقــه والــكالم
]مــن علــم الديــن وبيــان علــم اآلخــرة وعلــم الدنيــا
İkinci bâbı ¡ulûmdan farz-ı ¡ayn ile farz-ı kifâye olan ¡ilmlerin beyâ-
nındadır, ya¡nî hangisinin tahsîli her bir mü™min ve mü™mine-i mükel-
lefeye mefrûzdur ve hangisinin tahsîli havâss-ı mü™minîn ve ba¡zı müs-
limîn üzerine farz-ı kifâye tarîkiyle vâcibdir, ya¡nî ¡âmmenin üzerine
tahsîli farz olmayıp ancak o ¡ilme ehliyyeti ve kâbiliyyeti ma¡lûm olan-
ların üzerine emr-i tahsîli teveccüh eder ve çün kâffeten onu terk eder-
ler, terkin i&m ve günâhı ¡âmmeye lâhık olur. Ve dahi bâb-ı mezkûrda
¡ilm-i dînden ¡ilm-i fıkh ile ¡ilm-i kelâmın hadleri zikr olunur ve dahi
¡ilm-i âhiret ile ¡ilm-i dünyâ beyân olunur, ya¡nî ¡ilm-i fıkh ve ¡ilm-i
kelâm ne mikdârdırlar ve mevzû¡ları nedir ve hadd ve ta¡rîfleri ne asldır
ve ¡ilm-i âhiret ile ¡ilm-i dünyâ hangi ¡ilmlerdir onların tafsîlen bahs ve
tibyânları o bâbda mezkûr olacaktır.
[البــاب الثالــث فيمــا تعــده العامــة مــن علــوم الديــن وليــس منــه وفيــه بيــان جنــس العلــم
]المذمــوم وقــدره
70 │ KİTÂBU’L-¡İLM - İhyâ Tercüme ve Şerhi
Ve üçüncü bâbı ¡ilm-i dînden olmayıp ¡âmme onu ¡ilm-i dînden ¡add
ettikleri ¡ulûmun beyanındadır, o bâbda ¡ilm-i mezmûmun cins ve mik-
dârının ta¡rîf ve beyânı vâki¡ olur.
]] الناس في الخالف والجدل30[ [الباب الرابع في آفات المناظرة وسبب اشتغال
Ve dördüncü bâbı âfât-ı münâzara ile hilâf ve cedel fenlerinde işti-
gâl-i nâsın esbâbı beyânındadır.
][الباب الخامس في آداب المعلم والمتعلم
Ve beşinci bâbı dahi mu¡allim ve müte¡allimin âdâbı beyânında,
ya¡nî esâtize ve meşâyih-i mu¡allimînin vezâyifi ile müte¡allim ve müs-
terşid olan talebe-i ¡ulûm ve müstefîdînin vezâyifi beyânındadır.
[البــاب الســادس فــي آفــات العلــم والعلمــاء والعالمــات الفارقــة بيــن علمــاء الدنيــا
]وعلمــاء اآلخــرة
Ve altıncı bâbı dahi ¡ilm ve ¡ulemânın âfâtı ile ¡ulemâ-i dünyâ ile
¡ulemâ-i âhiretin beynlerinde olan ¡alâmât-ı fârikanın ta¡rîf ve beyânın-
dadır.
][الباب السابع في العقل وفضله وأقسامه وما جاء فيه من األخبار
Ve yedinci bâbı ¡akl ve fazlı ile aksâmı ve onda ahbârdan vârid olan
edillenin beyânındadır, ya¡nî ¡akl ile fezâyil ve aksâmı hakkında şe-
ref-müte¡allik olan ehâdîs-i şerîfe-i nebeviyyenin mebâhisine şâmildir.
el-Bâbu’l-Evvel fî Fazli’l-¡İlmi ve’t-Ta¡lîmi ve’t-Ta¡allumi ve Şevâhidihi
mine’n-Nakli ve’l-¡Akl
][الباب األول في فضل العلم والتعليم والتعلم وشواهده من النقل والعقل
Fazîletu’l-¡İlm ][فضيلة العلم
¡İlmin fezâyili ise şevâhid-i nakliyye vü ™akliyye ile sâbittir. Ve
şevâhid-i nakliyye âyât-ı Kur™âniyye ve ehâdîs-i nebeviyye ve ahbâr-ı
sahâbiyye ve akvâl-i e™imme vü müctehidînden ¡ibâret olmakla
Şerh-u Terceme-i Kitâb-ı İhyâu Ulûmi’d-Dîn │ 71
[eş-Şevâhidu’l-Kur™âniyye]
﴿شــهِ َد ّٰالُ أَ َّنـ ُـه َل ِإ ٰلـ َـه إ َِّل ُهـ َـو َوا ْل َم ٰل ِئ َكـ ُة َوأُولُــو
َ [شــواهدها مــن القــرآن قولــه عــز وجــل
]﴾ا ْل ِع ْلـ ِـم َق ِائ ًمــا بِا ْل ِق ْسـ ِـط
İşte Kur™ân-ı ¡azîmü’ş-şânın âyâtından fazîle-i mezkûrenin şâhidleri
bu âyât-ı vâridelerdir. Ez-cümle Hazret-i Zi’l-¡izzet ve’l-celâlin buyur-
ِ ــم َق ِائمــا بِا ْل ِقس
duğu 26﴾ــط ِ ﴿شــهِ َد ّٰال أَ َّنــه َل ِإ ٰلــه إ َِّل ُهــو وا ْلم ٰل ِئ َكــ ُة وأُولُــو ا ْل ِع ْل
َ Hâsıl-ı
ْ ً َ َ َ َ َ ُ ُ
müfâd-ı nazm-ı celîli “Allâh ta¡âlâ kendiden gayrı ¡ibâdete müstahak
kimse olmadığını ve vahdâniyyetini nasb-ı delâil ile izhâr eyledi ve
melâike dahi ikrâr ettiler ve ¡ilm sâhibi mü™minler dahi îmân getirdiler.
O Allâh ta¡âlâ emr ve nehyinde ¡adâleti ikâmet ettiği hâlde yâhûd o
¡ilm sâhibleri vahdâniyyet-i Bârî’ye huccet ikâmet ettikleri hâlde ondan
gayrı ilâh yoktur illâ o Allâh-ı ¡azîmü’ş-şân ki tevhîd etmeyene münta-
kım ve vahdâniyyetine şehâdete hâkimdir.”
Ve bu âyet-i kerîme Medîne-i münevverede nâzil ve iki yüz âyeti
şâmil olan sûre-i Âl-i ¡İmrân’ın on yedinci27 âyeti olup ve sebeb-i nüzû-
lü ¡alâ-rivâyetin zamân-ı sa¡âdette Şâm-ı cennet-meşâmdan Medîne-i
münevvereye gelmek üzere kurb-ı Medîne’de yekdîgerine hitâben “Bu
memleket âhir zamânda teşrîf edecek nebiyy-i âhirü’z-zamânın mem-
leketine ne ¡aceb müşâbeheti vardır” diyen ve nişîmen-gâh-ı ¡âlî-i Haz-
ret-i Risâlet-penâhî’ye vusûl ve huzûr-ı ¡âlîlerine mü&ûllerinde dahi kü-
tüb-i sâlife mütâla¡alarından müstefîd oldukları ¡ilm ile bi-hasebi’s-sıfât
zât-ı ¡âlî-i peygamberi bilip “Sen Muhammed misin?” diye su™âl ve o
dahi “ne¡am” diye cevâb i¡tâsından sonra, “Sen yine Ahmed misin?”
Be-tekrâr i¡âde-i su™âl ü istifsârlarında [31] “Ene Muhammedun ve
Ahmedu” ya¡nî “Ben Muhammed’im ve Ahmed” diye irâde ve beyân
ve onlar “Sana bir su™âlimiz vardır, ona muvâfık ma¡lûmâtımız olarak
bir cevâbını alır isek sana îmân eder müslümân oluruz” demeleriyle,
sultân-ı ¡âlem dahi “Selâ!” diye ya¡nî “Su™âl ediniz” diyerek onlara
26 “Allah, melekler ve ilim sahipleri, ondan başka ilâh olmadığına adaletle şa-
hitlik ettiler.” Âlu İmrân, 3/
27 Doğrusu “on sekizinci” olmalı.
72 │ KİTÂBU’L-¡İLM - İhyâ Tercüme ve Şerhi
irâ™e-i ruhsat ve onlar dahi “Kelâm-ı Bârî’de a¡zam-ı kelime ve eşref-i
şehâdet nedir?” dediklerinde bu âyet nâzil ve müfâdına vâkıf olmalarıy-
la ikisi müslümân olan iki ¡aded a√bâr-ı Mûsevî’nin su™âlleridir.
Ve zât-ı zi’l-celâle müstenid olan şehâdet yâ hükm yâ i¡lâm veyâhûd
tebyîn ma¡nâsınadır. Ve sultânu’l-müfessirîn Hazret-i İbn ¡Abbâs onun
tefsîrinde buyurduğu kelâmın hulâsa-i mazmûnu Hazret-i cihân-âferîn
celle şânuhu ¡ani’l-me&îl ve’l-karîn ecsâdı halk etmezden dört bin sene
akdem ervâhı halk edip ve ervâhı halk etmezden dört bin sene evvel er-
zâkı dahi halk ve kâffe-i mahlûku halk etmezden akdem kendi kendine
şehâdet edip vahdâniyyetini hükm ve i¡lâm ve tebyîn etmiştir demiş.
Ve bu âyet-i kerîmenin havâss-ı kırâ™etine bir hadîs-i şerîf rivâyet
olunmuş ki اللُ َت َعا َلــى ِإ َّن ِل َعبـ ِـدي َهـ َـذا ِع ْنـ ِـدي َع ْهـ ًـدا ُ احب َِهــا َيـ ْـو َم ا ْل ِق َي َامـ ِـة َف َي ُقـ
َّ ـول ِ “يجــاء بِص
َ ُ َ ُ
ْ
28 ِ ِ َ ِ َ َ
” َوأ َنــا أ َحـ ُّـق َمـ ْـن َو َفــى بِا ْل َع ْهــد أ ْدخ ُلــوا َعبــد َي ا ْل َج َّنـ َةVe hulâsa-i mefhûm-ı nazm-ı
ْ
şerîfi ise: “Yevm-i kıyâmette bu şehâdet sâhibi ile celb olunup ve
¡akîb-i mecî™inde Allâh-ı ¡azîmü’ş-şân buyurur ki ‘Bu benim kulumun
¡indimde bir ¡ahdi var ve ben isem ¡ahdine vefâ edenlerin ehakkıyım. Bu
kulumu cennete idhâl ediniz” demektir.
ِ ﴿أُولُــو ا ْل ِع ْلkelimesinin delâlet-i
Ve mahall-i istişhâd-ı musannif ﴾ــم
mevki¡iyye vü hâliyyesidir ve beyânı bâbında buyurur ki:
][فانظر كيف بدأ سبحانه وتعالى بنفسه وثنى بالمالئكة وثلث بأهل العلم
“Ya¡nî sen dahi ey tâlib-i râh-ı ma¡rifet, nazar-ı dikkat ile bak ki
zât-ı zi’l-celâl nice evvelen zât-ı ¡azamet-âyâtı ile bed™ ettikten sonra
melâikenin zikri ile o lafzı tesniye ve ehl-i ¡ilm zikri ile lafzı teslîs etti!”
Ve böyle bir mahalde böylece zikr olmaları ¡azîm bir şeref ve menzilete
delâlet eder.
]ونيل
ً وجالء
ً وفضل
ً [وناهيك بهذا شر ًفا
“Ve bu şeref şeref-i kâfî vü fazlî ve celâ™ vü neyl-i vâfî olduğundan ar-
tık bununla sana gâye-i şeref ü ¡alâ ve nihâye-i ¡atâ vü celâ vardır.” Ya¡nî
28 el-Mu¡cemu’l-Kebîr, 10/, no; Şu¡abu’l-Îmân, 4/69; Câmi¡u Beyâ-
ni’l-¡İlm, 1/, no:
Şerh-u Terceme-i Kitâb-ı İhyâu Ulûmi’d-Dîn │ 73
¡ilm için fazîlet aranıldığı takdîrde işte bu fazl-ı zâhir sana kâfîdir ve bun-
dan ecell ve a¡zam bir fazl ve şeref ve ¡atâ ve tahsîs-i imtiyâz olmaz.
ٍ الل ا َّل ِذين ٰامنوا ِم ْن ُكم وا َّل ِذين أُوتُوا ا ْل ِع ْلم درج
]﴾ات َ ََ َ َ َ ْ َُ َ ُ َّ ﴿ي ْر َف ِع َ [وقال اهلل تعالى
Ve dahi şevâhid-i Kur™âniyye’den وتــوا ُ ُاللُ ا َّل ِذيـ َـن ٰا َمنُــوا ِم ْن ُكـ ْـم َوا َّل ِذيـ َـن أ
َّ ﴿ي ْر َفـ ِع
َ
29 ٍ ا ْل ِع ْلــم درجـmezkûr olan kelâm-ı rabbânîdir.
﴾ـات َ ََ َ
Ve hulâsa-i mefhûm-ı münîfi “Allâh-ı ¡azîmü’ş-şân ehl-i îmânı dün-
yâda nusret ve hüsn-i zikr ile ref¡ ve âhirette dahi gurefât-ı cinânda onla-
rı ref¡ eder” Ya¡nî kadr ve menziletleri refî¡ ve ¡âlî ve yüce kılar ve ehl-i
îmândan olan ¡ulemâ-i ¡âmilîni dahi hâsseten derecât-ı ¡âliyeye kezâlik
ref¡ ve ta¡liye eder. Ve derecât-ı ¡ulemânın beyânında:
] بســبعمائة32[ للعلمــاء درجــات فــوق المؤمنيــن:[قــال ابــن عبــاس رضــي اهلل عنــه
]درجــة مــا بيــن الدرجتيــن مســيرة خمســمائة عــام
Server-i müfessirîn Hazret-i İbn ¡Abbâs demiş ki “Mü™minlerin de-
recâtı fevkinde ¡ulemâ-i ¡âmilîn için yedi yüz derece ile irtifâ¡ vardır ve
mâ-beyne’d-dereceteyn olan irtifâ¡a beş yüz senelik yol mesîresi var-
dır.” Ve bu tefsîri ¡ulüvv-i derecâtlarından kinâye olup ya¡nî ¡ulemâ-i
¡âmilînin derecât ve makâmâtı be-gâyet mürtefi¡ ve ¡âlîdir.
]﴾ون
َ ين َل َي ْع َل ُم ِ َ [وقال عز وجل ﴿ ُق ْل ه ْل يستوِ ي ا َّل ِذين يع َلم
َ ون َوا َّلذ ُ َْ َ َ َْ َ
Ve dahi şevâhid-i Kur™âniyye’den Hazret-i Hak ¡azze ve cellenin
َ ـون َوا َّل ِذيـ َـن َل َي ْع َل ُمـ
buyurduğu 30﴾ـون َ ﴿ ُقـ ْـل َهـ ْـل َي ْسـ َـتوِ ي ا َّل ِذيـ َـن َي ْع َل ُمـolup bu âyet-i
kerîme Kur™ân-ı ¡azîmü’ş-şânın sûrelerinden yetmiş beş âyeti şâmil ve
üçünün mâ-¡adâsı Mekke-i mükerremede nâzil olan sûre-i Zümer’in
onuncu31 âyetidir.
Mebde™i: 32﴾اج ًدا َو َق ِائ ًما َي ْح َذ ُر ْال ِخر َة َو َير ُجوا َر ْح َم َة َر ّب ِِه
ِ ت ٰا َن َاء ال َّلي ِل س
َ ْ
ِ
ٌ ﴿اَ َّم ْن ُه َو َقان
ْ َ
29 “Allah içinizden inananların ve kendilerine ilim verilenlerin derecelerini
yükseltsin.” el-Mücâdile, 58/
30 “De ki: Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?” ez-Zümer, 39/9.
31 Doğrusu “dokuzuncu” olmalı.
32 “(Böyle bir kimse mi Allah katında makbuldür,) yoksa gece vakitlerinde,
secde hâlinde ve ayakta, ahiretten korkarak ve Rabbinin rahmetini umarak
74 │ KİTÂBU’L-¡İLM - İhyâ Tercüme ve Şerhi
Ve hulâsa-i mefhûm-ı nazm-ı münîf-i âyet: “O hâlde olan kâfirler mi
hayrlıdır yoksa Allâh ta¡âlâya mutî¡ ve münkâd olan mı hayrlıdır? On-
lar gecenin sâ¡atlerinde sâcid ve kâim oldukları hâlde âhiret ¡azâbından
korkar ve rabbisinin rahmetini recâ eder. Yâ Muhammed de ki ¡âlim-
lerle câhiller berâber olur mu! Onların berâber olmadığı gibi, …ânitlerle
¡âsîler berâber olmaz! Bu emsâlle ancak ¡ukûl-i tâmme sâhibleri mu¡te-
bir ve mütte¡i@ olur.
Ve bu âyetin sebeb-i nüzûlünde İbn ¡Abbâs radiyallâhu anhü Haz-
ret-i Ebî Bekr-es-Sıddîk radiyallâhu anhünün şânında nâzil olmuştur
demiş. Ve Dahhâk’in rivâyesi üzere Ebî Bekr ve ¡Ömer’in şânlarında-
dır denilmiş. Ve ¡Abdullâh b. ¡Ömer radiyallâhu anhü ve ¡an ebîhinin
rivâyesinde Hazret-i ¡Osmân b. ¡Affân radiyallâhü ¡anhünün şânında-
dır demiş. Ve Kelbî nâm râvînin rivâyesi üzerine Hazret-i İbn Mes¡ûd
ve ¡Ammâr ve Selmân radiye ¡anhümü’r-Rahmân’ın şânlarındadır de-
nilmiştir. Ve mahall-i istişhâd ise darb-ı mesel mevridinde ¡adem-i
mümâseletlerinin iş¡ârıdır ki ¡âlimlerle câhiller berâber olur mu denil-
mekliğidir.
]﴾الل ِم ْن ِعب ِاد ِه ا ْل ُع َل ٰم ُؤا
َ َّ [وقال تعالى ﴿إ َِّن َما َي ْخ َشى
َ
Ve dahi şevâhid-i Kur™âniyye’den tebâreke ve ta¡âlâ hazretlerinin
﴾ــاد ِه ا ْل ُع َل ٰم ُــؤاِ الل ِمــن ِعب ﴿إ َِّن َمــا َي ْخ َشــىbuyurduğudur. Ve bu âyet-i kerîme
َ ْ َ َّ
33
Kur™ân-ı ¡azîmü’ş-şânın sûrelerinden kırk beş âyeti şâmil ve Mekke-i
mükerremede nâzil olan sûre-i Fâtır’ın yirmi altıncı34 âyetidir. Ve
ِ َّ ــك إ َِّنمــا ي ْخ َشــى ِ َ ِ ِ ِ ﴿و ِمــن الن
mebde™i ــن ْ الل م َ َ َ َ اب َو ْالَ ْن َعــام ُم ْخ َتل ٌــف أ ْل َوانُ ُــه َك ٰذل
ِّ الــد َو
َّ ــاس َو َّ َ َ
﴾ـور ـ ف غ ـز ـ ي ِز ع الل ن ِ
إ ا ـؤـ مل ع ل ا ِ
ه ِ
ـادـ ب ِ
ع
ٌ ُ َ ٌ َ َ َّ َّ ُ ٰ َ ُ ْ
35
َ
itaat ve kulluk eden mi?” ez-Zümer, 39/9.
33 “Allah’a karşı ancak; kulları içinden âlim olanlar derin saygı duyarlar.” el-
Fâtır, 35/
34 Doğrusu “yirmi sekizinci” olmalı.
35 “İnsanlardan, (yeryüzünde) hareket eden (diğer) canlılardan ve hayvanlar-
dan yine böyle çeşitli renklerde olanlar vardır. Allah’a karşı ancak; kulları
içinden âlim olanlar derin saygı duyarlar. Şüphesiz Allah mutlak güç sahibi-
dir, çok bağışlayandır.” el-Fâtır, 35/
Şerh-u Terceme-i Kitâb-ı İhyâu Ulûmi’d-Dîn │ 75
Ve hulâsa-i mefhûm-ı münîfi: “Ve nâstan ve yerde yürüyen cemî¡
hayvânâttan ve deve ve bakar ve ganemden dahi meyve ve yollar gibi
muhtelif renkler kıldık. Allâh ta¡âlâdan ancak ziyâde havf eden, onun
sıfât ve ef¡âllerini bilenlerdir. Allâh ta¡âlâ mülkünde ¡azîz ve gâlib ve
tevbekârları magfiret edicidir.” Ve mahall-i istişhâd ¡ulemâya havf ve
haşyeti hasren vukû¡ bulan isnâd iledir, zîrâ ki ¡ilm-i ma¡rifet-i sıfât u
ef¡âli müstelzimdir ve onların ma¡rifetleri tâ¡at ve ¡ibâdâta mü™eddîdir.
Ve tâ¡at ve ¡ibâdet dahi câlib-i rızâdırlar. Ve rızâ ise mûcib-i sa¡âdettir.
Ve vesîle-i sa¡âdet olan şeyin fazîleti mukarrerdir. [33]
]﴾اب ِ يدا َبي ِني َو َبي َن ُكم َو َم ْن ِع ْن َد ُه ِع ْلم ا ْل ِك َت ِ [وقال تعالى ﴿ ُق ْل َك ٰفى ب
ِِالل شه
ُ ْ ْ ْ ً َ َّ
Ve dahi şevâhid-i Kur™âniyye’den Hak subhânehu ve ta¡âlânın ﴿ ُق ْــل
ِ ــن ِع ْن َــد ُه ِع ْلــم ا ْل ِك َت
﴾ــاب ِ َّ َك ٰفــى بbuyurduğu kelâmdır.
ِ ً ِِــالل َشــه
ْ يدا َب ْينــي َو َب ْي َن ُك ْــم َو َم
36
ُ
Ve bu âyet-i şerîfe Kur™ân-ı ¡azîmü’ş-şânın sûrelerinden kırk beş âyeti
şâmil ve Medîne-i münevverede nâzil olan sûre-i Ra¡d’ın kırk beşinci37
âyetidir. Ve mebde™i يدا َبي ِنــي ِ ـول ا َّل ِذيــن َك َفــروا َلســت مرسـ ًـا ُقـ ْـل َك ٰفــى ِبـ
ِـالل شــه ُ ﴿و َي ُقـ
ْ ً َ َّ َ ُْ َ ْ ُ َ َ
38
﴾ـاب ِ ِ ِ
ِ َو َبي َن ُكــم َو َمـ ْـن ع ْنـ َـد ُه ع ْلــم ا ْلك َتـ
ُ ْ ْ
Ve hulâsa-i mefhûm-ı nazm-ı münîfi: “Mekke müşrikleri yâ rü™esâ-
yı Yehûd: ‘Yâ Muhammed, sen nâsı Allâh’a da¡vet için peygamber de-
ğilsin’ dediler. Sen de ki ‘Benimle sizin beyninizde Allâh ta¡âlâ şehâ-
deti kâfîdir ve onun şehâdeti ki ¡indinde levh-i mahfûz ¡ilmi ola.” Ya¡nî
Cebrâil ¡aleyhi’s-selâm yâhûd ¡ilm-i Kur™ân u Tevrât ola, ¡Abdullâh b.
Selâm gibi ve ¡alâ-rivâyetin bu âyet-i kerîme ¡Abdullâh b. Selâm’ın şâ-
nında nâzil olmuştur. Ve mahall-i istişhâd ise 39﴾ــاب ِ ــن ِع ْن َــد ُه ِع ْلــم ا ْل ِك َت
ْ ﴿و َمَ
ُ
nazm-ı celîlinin hükm ve medlûlüdür.
36 “De ki: “Benimle sizin aranızda şahit olarak Allah ve bir de yanında Kitap
(Kur™an) bilgisi bulunanlar yeter.” er-Ra¡d, 13/
37 Doğrusu “kırk üçüncü” olmalı.
38 “İnkâr edenler, “Sen peygamber değilsin” diyorlar. De ki: “Benimle sizin
aranızda şahit olarak Allah ve bir de yanında Kitap (Kur™an) bilgisi bulunan-
lar yeter.” er-Ra¡d, 13/
39 “Ve yanında Kitap (Kur™an) bilgisi bulunanlar.” er-Ra¡d, 13/
76 │ KİTÂBU’L-¡İLM - İhyâ Tercüme ve Şerhi
َ ـاب أَ َنــا ٰا ِتيـ
ـك ِبـ ِـه﴾ اآليــة تنبيهــا علــى أنــه ِ ـال ا َّلـ ِـذي ِع ْنـ َـد ُه ِع ْلــم ِمـ َـن ا ْل ِك َتـ
ٌ َ [وقــال تعالــى ﴿ َقـ
]اقتــدر بقــوة العلــم
Ve dahi şevâhid-i Kur™âniyye’den Hak subhânehu ve ta¡âlânın ــال َ ﴿ َق
40 ِ
َ ـاب أَ َنــا ٰا ِتيـ
﴾ـك ِبــه ِ ا َّلـ ِـذي ِع ْنـ َـد ُه ِع ْلــم ِمـ َـن ا ْل ِك َتـbuyurduğu kelâmdır. Ve bu nazm-ı
ٌ
münîf Kur™ân-ı ¡azîmü’ş-şânın sûrelerinden doksan üç âyeti şâmil ve
Mekke-i mükerremede nâzil olan sûre-i Neml’in kırkıncı âyetinden
olup ve âyet Belkîs’ın kıssası beyânına nâzil olan âyât-ı beyyinâttandır.
Ve hulâsa-i mefhûm-ı âyet-i münîfe ise: “Onun ¡indinde kitâb-ı
münzelden ¡ilm olandan birisi dedi ki, o Cebrâil ¡aleyhi’s-selâm yâ
Hızr ¡aleyhi’s-selâm yâhûd Süleymân ¡aleyhi’s-selâmın vezîri Âsaf b.
Berhiyâ ola ki ism-i a¡zamı bilirdi, ben onun tahtını bir tarafından bir
tarafına dönünceye dek getiririm. Vâki¡-i hâl sol tarafından sağ tarafı-
na döndükte o tahtı yanında durur gördü. Süleymân ¡aleyhi’s-selâm bu
ni¡mete şükr ile dedi ki ‘Bu kerem rabbim celle şânuhunun fazlındandır
ki beni tecribe eder. Âyâ ben şükr mü ederim yoksa edâ-i vâcibde kusûr
ile küfrân-ı ni¡me mi olurum? Kim ki ni¡mete şükr ederse kendi nefsi
için eder ki ni¡metin devâm ve ziyâdeliğine bâdî olur; kim ki küfrân-ı
ni¡me olursa tahkîk rabbim ta¡âlâ onun şükründen ganî ve müstahaklara
kerem edicidir.”
Ve mahall-i istişhâdı vakt-i yesîrde mahall-i ba¡îdden o taht-ı ¡azîm ü
kebîrin celb ve ihzârına ¡ilm-i kitâb kuvvetiyle Hazret-i Âsaf’ın nümû-
dâr olan iktidarıdır, çünkü musannif-i merhûm bunda buyurdu ki ﴿ع ْنـ َـد ُه ِ
ِ ــن ا ْل ِك َت
﴾ــاب ِ ِع ْلkaydı onun iktidârı ve o ¡ilmin kuvvetiyle olduğuna
َ ــم م
41
ٌ
tenbîh içindir. Ve bu sûretle olan kuvvet ve iktidâr ve tasarruf ¡ilmin
semeresi olunca ¡ilmin fazîleti dahi elbette bununla mütehakkık olur.
Ve ¡alâ-rivâyetin menkûl olan taht altından masnû¡ ve dürr ü yâkût-ı
ahmerden murassa¡ ve zeberced-i ahzardan münakkaş olup ve kavâyimi
dahi kezâlik yâkût ve zümrüd taşlarından ma¡mûl ve mürekkeb idi ve
üstünde yedi ¡aded oda varmış ve mesâhası ¡alâ-rivâyetin tûlen ve ¡ar-
40 “Kitaptan bilgisi olan biri: “Ben onu, sana getiririm” dedi.” en-Neml, 27/
41 “Kitaptan bilgisi olan” en-Neml, 27/
Şerh-u Terceme-i Kitâb-ı İhyâu Ulûmi’d-Dîn │ 77
zen ve irtifâ¡en otuzar zirâ¡ ve ¡alâ-rivâyetin uhrâ seksener zirâ¡ ve âher
bir rivâyetin üzerine tûlü seksen ve ¡arzı kırk ve irtifâ¡ı otuz zirâ¡ olup
ve beynlerinde olan bu¡d-ı mesâfe-i tarîk iki mâh veyâhûd bir mâhlık
yoldur. [34]
ِ ـال ا َّل ِذيــن أُوتُــوا ا ْل ِع ْلــم وي َل ُكــم َثــواب
اهلل َخيــر ِل َمـ ْـن ٰا َمـ َـن َو َع ِمـ َـل َ ﴿و َقـ
ٌ ْ ُ َ ْ َْ َ َ َ [وقــال عــز وجــل
].َص ِال ًحــا﴾ اآليــة بيــن أن قــدر عظــم اآلخــرة يعلــم بالعلــم
Ve dahi şevâhid-i Kur™âniyye’den Hazret-i Hak ¡azze ve cellenin
﴾ــن َو َع ِم َــل َص ِال ًحــا ِ ِ ﴿وقــال ال ِذيــن أُوتــوا ال ِعلâyet-i
َ ــن ٰا َم
ْ اب اهلل َخ ْي ٌــر ل َم
ُ ــم َو ْي َل ُك ْــم َث َــو
َ ْ ْ ُ َ َّ َ َ َ
42
celîlesinde buyurduğu kelâmdır. Ve bu âyet Kur™ân-ı ¡azîmü’ş-şânın
sûrelerinden seksen bir âyeti şâmil ve bir âyetin mâ-¡adâsı Mekke-i
mükerremede nâzil olan sûre-i Kasas’ın sekseninci âyetidir ve tetim-
mesi 43﴾ون َ الصاب ُِــر
َّ يهــا إ َِّل
َ ﴿و َل يُ َل ّٰق
َ Ve hulâsa-i mazmûn-ı celîli: “Şunlar ki
onlara ¡ilm verilip ahvâl-i âhireti ve bereket-i kanâ¡ati bilir Yûşa¡ ¡aley-
hi’s-selâm ve ashâbı gibi kimseler, o Kârûn misilli mâl temennî eden-
lere dediler ki ‘Ey tâlib-i dünyâ, vây size! Îmânla ¡amelü’s-sâlihi cem¡
edenler için Allâh ta¡âlânın sevâbı, Kârûn’un ve dünyâ ve mâ-fîhânın
mâlından hayrlıdır. O sevâba ancak me¡âsîden hazerle tâ¡ate sabr eden-
ler mülâkî olurlar.”
Ve mahall-i istişhâdın beyânında musannif-i merhûm buyurdu ki
” “بينilh. Ya¡nî Allâh-ı ¡azîmü’ş-şân bu âyet-i münîfenin nazmıyla dâr-ı
âhiret ¡azametinin kadri ¡ilm ile bilinmekte olduğunu beyân etmiştir. Ve
netîce-i müfâdı, çün ¡azm-i kadr-i âhiret ve mikdârı ¡ilm ile bilinir ve o
¡ilm o menâfi¡in iktisâbına sebeb olur ve vesîle-i menâfi¡-i ¡uzmâ olan
şey fazîl olması mukarrerdir. İşte bu netîce-i müfâd dahi fazîlet-i ¡ilme
delâlet eder demektir.
َ اس َو َما َي ْع ِق ُل َها إ َِّل ا ْل َع ِال ُم
]﴾ون َّ َ ُ ُ ﴿و ِت ْل َك ْالَ ْم َث
ِ ال َن ْضرِ بها ِللن
َ [وقال تعالى
Ve dahi şevâhid-i Kur™âniyye’den tebâreke ve ta¡âlânın ـال َ ﴿و ِت ْلـ
ُ ـك ْالَ ْم َثـ َ
42 “Kendilerine ilim verilmiş olanlar ise, “Yazıklar olsun size! İman edip de iyi
işler yapanlara Allah’ın vereceği mükâfat daha hayırlıdır” dediler.” el-Ka�-
sas, 28/
43 “Ona da ancak sabredenler kavuşturulur.” el-Kasas, 28/
78 │ KİTÂBU’L-¡İLM - İhyâ Tercüme ve Şerhi
44
َ ــاس َو َمــا َي ْع ِق ُل َهــا إ َِّل ا ْل َع ِال ُم
﴾ــون ِ َن ْضرِ بهــا ِللنbuyurduğu âyet-i kerîmenin med-
َّ َُ
lûlüdür. Ve bu âyet Kur™ân-ı ¡azîmü’ş-şânın sûrelerinden altmış yedi
âyeti şâmil ve Mekke-i mükerremede nâzil olan sûre-i ¡Ankebût’un kırk
ikinci âyetidir. Ve hulâsa-i mefhûm-i nazm-ı şerîfi: “Bu meselleri ki biz
nâsa beyân ederiz, onları ta¡akkul edip nef¡lenmezler, meger ki eşyâ-
nın hakâyıkına vâkıf ¡âlimler ola.” Ve mahall-i istişhâd ta¡akkul emsâli
¡ulemâya vukû¡ bulan isnâd ve hasr iledir ve bu gibi hasr ve isnâd fazî-
letine delâlet eder.
ِ ِ ِ ِ ِ
َ الر ُســول َو ِإ َلــى أُولــي ْالَ ْمــرِ م ْن ُه ْــم َل َعل َم ُــه ا َّلذ
يــن
َّ
وه ِإ َلــى
ُ ﴿و َل ْــو َر ُّد
َ [وقــال تعالــى
َي ْس َــت ْن ِب ُطو َن ُه ِم ْن ُهــم﴾ اآليــة رد حكمــه فــي الوقائــع إلــى اســتنباطهم وألحــق رتبتهــم برتبــة
ْ
]األنبيــاء فــي كشــف حكــم اهلل