Iki Dar Açının Toplamı Daima Geniş Açıdır

by ameamekaz

Read the publication

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI MƏRKƏZİ ELMİ KİTABXANA ELMİ ƏSƏRLƏR cild 1, № 1, 2019 НАУЧНЫЕ ТРУДЫ RESEARCH PAPERS

İSSN: 2219-5874 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI MƏRKƏZİ ELMİ KİTABXANA ELMİ ƏSƏRLƏR cild 1, № 1, 2019 НАУЧНЫЕ ТРУДЫ том 1, № 1, 2019 RESEARCH PAPERS volume 1, № 1, 2019 BAKI – 2019 AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Elmi Kitabxananın iclasının qərarı ilə nəşr edilir. Təsisçi: Mərkəzi Elmi Kitabxana “Elmi əsərlər” 19..-cı ildən nəşr olunur. “Elmi əsərlər” məcmuəsi Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyinin 20 noyabr 2013-cü il tarixli 23 №-li əmri ilə qeydə alınmışdır. Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının qərarı ilə tövsiyə edilən nəşrlər siyahısına daxil edilmişdir. Baş redaktor: Roman Motulskiy – Belarus Milli Kitabxanası, direktor. Belarus. Redaktor: Leyla İmanova – Mərkəzi Elmi Kitabxana, direktor. Azərbaycan. Redaktor: Sesilia Hazai – Georq Hazainin Ev-Kitabxanası, direktor. Macarıstan.. Redaksiya heyəti: Akademik İsa Həbibbəyli – AMEA, vitse-prezident. Azərbaycan Professor Kərim Tahirov – Azərbaycan Milli Kitabxanası, direktor. Azərbaycan Mayıl Əhmədov – Prezident Kitabxanası, direktor. Azərbaycan Akademik Zöhrə Berdiyeva – Özbəkistan Milli Elmlər Akademiyasının Fundamental Elmi Kitabxanası, direktor. Özbəkistan. Dosent Elçin Əhmədov – Bakı Dövlət Universiteti, BDU Elmi Kitabxana kafedrasının müdiri və Kitabxanaçılıq-informasiya fakultəsinin magistratura və elmi işlər üzrə dekan müavini. Azərbaycan. Professor Klaudia Luks – Kitabxana-İnformasiya İnstitutu, Berlin Humboldt Universiteti. Almaniya. Vladimir Firsov – Rusiya Milli Kitabxanası, müdir müavini. Rusiya. Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

MÜNDƏRİCAT --------------------ÖN SÖZ -------------------- AMEA MEK ELMİ ƏSƏRLƏR JURNALININ PERSPEKTİVLƏRİ BARƏDƏ (mütəxəssis rəyi) ……………………………………………………………………………………………… ---------------------MƏQALƏLƏR---------------------- Kitabxana informasiya elmi Roman Motulskiy Belarus Milli Kitabxanasının fəaliyyəti – Fransisk Skorinanın kitab irsinin mühafizəsi və təbliği istiqamətində ……………………………………… Kərim Tahirov Kitaba, kitabxanaya və mütaliəyə dövlət qayğısı …………........... Zöhrə Berdiyeva Özbəkistan Respublikası Elmlər Akademiyasının Fundamental Kitabxanası – 85 il ……………………………………………………………................................................ Sevda Məmmədli Ali məktəb kitabxanalarında oxuculara xidmətin qiymətləndirilməsi modelləri: Qrinroos modelinin nümunəsi əsasında …………………………………. Rövşən Məmmədli Azərbaycanda kitabxana quruculuğunda yeni mərhələ: Mərkəzləşmiş kitabxana sisteminin yaradılması................................................................. Kitabxana-informasiya elminin tətbiqi sahələri AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanası Milli Rəqəmsal Yaddaş üçün ümummilli əhəmiyyət kəsb edən məlumatların toplanması, ekspertizası və etibarlı saxlanılması üçün VİS-MRY platforması ............................................................................................................................................................ Zamin Qafarov Rəqəmsal mühafizə və rəqəmsal arxiv strategiyası .......................................... Türkologiya Katalin Némes Macarıstan türkologiyasının təməl daşı Georq Hazai Kitabxanası.................... AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

Ədəbiyyat Yeganə Hüseynova B.Vahabzadənin əsərlərində tarixilik və müasirlik ........................... Fəlsəfə İradə Zərqanayeva Arzu Əşrəf qızının “Azərbaycan mütəfəkkirləri zamanın kontekstində” əsəri haqqinda ............................................................................................................................... Media Zöhrə Fərəcova Mətbu mənbələrdə ədəbiyyat: “İrşad” qəzetinin nəsr nümunələrində həyat həqiqətləri və bədii gerçəklik ....................................................................................................... Siyasət Zuriyə Qarayeva Tarixi mənbələrdə dövlət idarəçilik formalarının təsnifatı ........................ -----------------ƏLAVƏ RUBRİKALAR--------------- Kitabxana-informasiya sahəsində tarixi hadisələri əks etdirən qısa məlumatlar və qeydlər Giriş əvəzi: Kitabxanalar necə yarandı – Tarixdə ilk kitabxanalar .......................... Ən qədim kitabxanalar (Bəşəriyyətin fikir xəzinəsi İsgəndəriyyə kitabxanası)............... Dünyanın müasir kitabxanaları (Britaniya Milli Kitabxanası)........................................... Azərbaycanda kitabxanalar (Azərbaycanda kitab və kitabxanaçılıq tarixi) ………….. Dünya kitab inciləri. (Dünyanın ən bahalı 5 kitabı) …………………................................ Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

Digər ixtisaslar üçün kitabxana məlumatları Kitabxanalardan istifadə qaydaları (Kitabla rəftar) ………………………….. Elektron kitabxanalar ………………………………………………………………………… Kitabxana-informasiya sahəsində beynəlxalq standartlar Dünya kitabxanalarının təcrübəsi. (ABŞ Konqres Kitabxanası) ……………………………… Kitab evləri. (2019-cu ildə dünyanın ən böyük nəşriyyatları)......................................................... Yerli və beynəlxalq tədbirlər təqvimi AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxananın 5 illik yubileyi (2014-2019) ....................................... Nəsiminin 650 illik yubileyi qeyd ediləcək ................................................................................... “Azərbaycanın 7 möcüzəsi” layihəsinə start verilib..................................................................... Beynəlxalq tədbirlər. (Kitab sərgiləri) Sahə üzrə yeni kitablar “Kitabsevər: İllustrasiya olunmuş külliyat” .......……………………………………............... “Kitabsevərlər antologiyası: Kitablar, oxucular və kitabxanalar haqqında xülasə................ “Kitabxana və internet materialları olan tədqiqatlar üçün dərslik, rəqəmsal məqalə............ “Qədim dünyada kitabxanalar” ………………………………………………………………… Nəşrə aid ümumi qaydalar Təqdim olunan məqalələrə dair tələblər (Azərbaycan, rus və ingilis dillərində)................. AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

СОДЕРЖАНИЕ --------------------ПРЕДИСЛОВИЕ-------------------- О ПЕРСПЕКТИВАХ ЖУРНАЛА НАУЧНЫЕ ТРУДЫ ЦЕНТРАЛЬНАЯ НАУЧНАЯ БИБЛИОТЕКА НАНА (мнение специалиста) ………………………………………....... --------------------СТАТЬИ -------------------- Наука библиотечной информации Роман Мотульский Деятельность Национальной Библиотеки Беларуси по сохранению и популяризации книжного наследия Франциска Скорины............................................................... Керим Тахиров Государственная забота о книге, библиотеке и чтении ........................... Зухра Бердиева Фундаментальная библиотека Академии наук Республики Узбекистан - 85 лет ............................................................................................................................................. Севда Мамедова Модель оценки качества услуг в университетских библиотеках: на основе примера модели Грёнрооса............................................................................................... Ровшан Мамедли Новый этап развитии библиотек в Азербайджане: Создание централизованной библиотечной системы................................................................................... Области применения библиотечно-информационных наук Центральная научная библиотека НАНА Платформа ЕСУ-НЦП для сбора, экспертизы и надежного хранения документов общенационального значения для национальной цифровой памяти.............................................................................................................................. Замин Гафаров Цифровая защита и стратегия Цифрового архива........................................ Тюркология Каталина Немес Краеугольный камень Венгерской тюркологии –библиотека Георга Хазаи................................................................................................................................................. Литература Егана Гусейнова Б.Вагабзаде в произведениях историчность и современность ............. Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

Философия Ирада Зерганаева О книге Арзу Ашраф кызы "Мыслители Азербайджана в контексте времени: герменевтические опыты" ......................................................................... Meдия Зохра Фараджева Литература в печатных источниках: Правда жизни и художественная реальность в прозаических примерах газеты «Иршад».............................................................. Политика Зурия Kараева Классификация форм государственного управления в исторических источниках .............................................................................................................................. --------------ДОПОЛНИТЕЛЬНЫЕ РУБРИКИ------------- Краткая информация и примечания о исторических событиях в библиотечно- информационной области Вступление: Как возникли библиотеки – Первые библиотеки в истории ……................ Самые древние библиотеки (Сокровищница человеческой мысли Александрийская библиотека)...................................................................................................................................... Современные библиотеки мира (Национальная Библиотека Британии)............................... AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019 Библиотеки в Азербайджане (История книги и библиотековедения в Азербайджане) …………............................................................................................................................................ Удивительные книги мира (5 самых дорогих книг мира) …………………........................... Библиотечные сведения для других специальностей Правила пользования библиотеками (Обращение с книгой)............................................ Электронные библиотеки ....................................................................................................... AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

Международные стандарты в библиотечно-информационной области Мировой библиотечный опыт (Библиотека Конгресса США)............................................. Дома Книги (Самые крупные издательства 2019-го года).............................................. Календарь местных и международных мероприятий 5летний Юбилей Центральной Научной Библиотеки НАНА (2014-2019) .......................... Будет отмечаться 650 летний юбилей Насими ....................................................................... Дан старт проекту “7 чудес Азербайджана” ............................................................................. Международные мероприятия (Книжные выставки).............................................................. Новые книги по oбластям “Книголюб: Иллюстрированное полное собрание сочинений”.......……............................. “Антология любителей книг: Краткий обзор о книгах, читателях и библиотеках” ...... “Цифровая газета - пособие по поиску и написанию с помощью библиотечных и интернет материалов”................................................................................................................. “Библиотеки в древнем мире” ……………………………………………………………… Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019 Общие правила издательства Требования к представляемым статьям (На азербайджанском,русском и английском языке) .............. Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

CONTENTS -------------------- PREFACE-------------------- ABOUT PERSPECTIVES OF SCIENTIFIC WORKS JOURNAL OF CSL ANAS (expert opinion) --------------------THE ARTICLES-------------------- Library information science Roman Motulskiy Actıvıty of the Natıonal Lıbrary of Belarus on preservıng and popularızıng the book herıtage of Francısk Scorına............................................................................................. Kerim Tahirov State care for book, library and reading ………………………………………… Zohra Berdiyeva The Fundamental Lıbrary of Scıences Academy of the Republıc of Uzbekıstan - 85 years ..................................................................................................................... Sevda Mammadova Model of evaluating the quality of services in university libraries: An example of the Grönroos Model ………………………………….................................................. Rovshan Mammadli A new stage ın library bulding in Azerbaijan: Establishing of a centralized library system ................................................................................................................................... Areas of application of library-information science Central Scientific Library of ANAS Platform UMS-NDM on the collection, examination and reliable storage of documents of national importance for the National Digital Memory .............. Zamin Gafarov Digital Security and Digital Archive strategy .................................................... Turkology Katalina Némes A cornerstone of the Hungarian turkology – the George Hazai Library …… AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019 Literature Yegana Huseynova B. Vahabzadeh ın the works of hıstorıcıty and modernıty ...................... AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

Philosophy Irada Zerganaeva About book "Azerbaijani thinkers in the context of time: hermeneutical experiences" by Arzu Ashraf gizi ............................................................................................. Media Zohra Farajova Literature in press sources: The truths of life and artistic reality in prosaic examples of newspaper “İrshad” ……………………………………………………………… Politics Zuriya Garayeva Classification of governmental forms on historical sources ........................... ------------------ADDITIONAL RUBRICS------------------ Brief information and notes reflecting historical events in the library-information field Instead of introduction: How did libraries establish – first libraries in the history ............... The Oldest Libraries (The treasury of humanity Library of Alexandria)..................................... Modern libraries of the world (British National Library)........................................................... Libraries in Azerbaijan (History of books and librarianship in Azerbaijan) ………….......... Book pearls of the world. (The 5 Most Expensive Books in the World) …………………......... Library information for other specialties Rules of using libraries (Behaviour with book) .............................................. E-libraries ………………………………………………………………………… ANAS Central Scientific Library Scientific Works, volume 1, №1, 2019 International standards in the field of library information Experience of world libraries. (US Congress Library) .................................................... Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

Book Houses. (The biggest publications of the world in 2019) ............................................ Calendar of local and international events 5th anniversary of ANAS Central Scientific Library (2014-2019) ............................................... The 650th anniversary of Nesimi will be celebrate ...................................................................... Project “7 wonders of Azerbaijan” was launched .................................................................. International events (Book exhibitions)......................................................................................... New books on the field “Bibliophile: An Illustrated Miscellany” ………………………………………………………. “The Book Lovers' Anthology: A Compendium of Writing about Books, Readers and Libraries” …………………………………………………………………………………… “Digital paper a manual for research and writing with library and internet materials” … “Libraries in the Ancient World” …………………………………………………………… AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019 General rules related to the publication Requirements for submitted articles (in Azerbaijani, Russian and English) ………………… AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

-------------------ÖN SÖZ -------------------- AMEA MEK ELMİ ƏSƏRLƏR JURNALININ PERSPEKTİVLƏRİ BARƏDƏ (mütəxəssis rəyi) İsaHəbibbəyli AMEA –nın vitse prezidenti Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

Ключевые слова: Беларусь, документальные памятники, книгопечатание, культурное наследие, национальная библиотека, скориноведение, факсимиле (книжное издание). Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

Роман Степанович Мотульский Xülasə: Məqalədə Belarusiya Milli Kitabxanasının beynəlxalq elmi nəşriyyat layihəsi və digər tədbirlərin həyata keçirilməsi vasitasilə Fransisk Skorinanın kitab irsinin mühafizəsi və təbliği fəaliyyəti təsvir edilmişdir. Açar sözlər: Belarus, sənədli abidələr, nəşriyyat, mədəni irs, milli kitabxana, skorinoşunaslıq, faksimile (kitab nəşri). Summary: The article describes Francis Scarina's book heritage protection and promotion activities through the international scientific publishing project of the National Library of Belarus and other events. Key words: Belarus, documentary monuments, publishing, cultural heritage, national library, scorecard, facsimile (book publishing). 2017 г. для Беларуси и мировой общественности был ознаменован важным историческим событием — 500 лет назад (6 августа 1517 г.) гуманист и просветитель Франциск Скорина издал в Праге первую печатную книгу кириллическим шрифтом — Псалтирь, тем самым положив начало белорусскому и восточнославянскому книгопечатанию. Затем в течение 1517–1519 гг. там же выпустил книги Священного Писания Ветхого Завета под общим заголовком «Бивлия руска, выложена доктором Франциском Скориною из славнаго града Полоцька, Богу ко чти и людем посполитым к доброму научению». Международное признание наследия Ф. Скорины подтверждено решением ЮНЕСКО о внесении данного юбилея в календарь памятных дат этой организации. Значение работ Франциска Скорины в истории духовной культуры Беларуси, Литвы, России, Украины и ряда других стран трудно переоценить. Благодаря его просветительской и издательской деятельности наша страна вошла в круг наиболее развитых стран Европы и присоединилась к интеллектуальному наследию мировой цивилизации. Сегодня Ф. Скорину назвали бы человеком мира. Он родился в Полоцке — сейчас это город в Беларуси, а в то время эти земли назывались Великое княжество Литовское. Учился в Кракове (Королевство Польское), где получил диплом бакалавра свободных наук, продолжил учебу в Падуе (Италия), где получил диплом доктора медицины. Книги печатал в Праге (Чехия) и Вильно (современная Литва). Его жизнь и деятельность связаны со многими европейскими странами, которые вполне оправданно считают себя причастными к его богатому наследию. Книги, напечатанные Ф. Скориной, были первыми во многом, так как выход их в свет стал итогом всей многогранной деятельности нашего земляка. Франциск Скорина выступил сначала как составитель, а далее как переводчик книг Священного Писания. Хотя в основу издания были положены церковнославянские тексты, Ф. Скорина адаптировал его для облегчения восприятия к разговорному языку живущих в XVI в. на территории современной Беларуси. Ученые продолжают спорить, на каком языке издавал свои книги Ф. Скорина — церковнославянском или старобелорусском. Бесспорно одно: он, в духе европейского движения Реформации того времени, перевел библейские тексты на язык своего народа, язык, который понимали, на котором разговаривали жители нашей AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

Деятельность Национальной Библиотеки Беларуси по сохранению и популяризации книжного наследия Франциска Скорины страны в то время, для того чтобы знания, изложенные в его книгах, стали доступны не только узкому кругу элиты, но и широкому кругу простых граждан. В предисловиях и послесловиях, которыми Ф. Скорина сопроводил свои издания, он проявил себя как философ и просветитель, рассматривающий священные тексты как энциклопедию жизни, свод ценностных ориентаций, которым должен руководствоваться человек. Своей деятельностью Ф. Скорина заложил основу массового издания книг с кириллическим шрифтом, которое в дальнейшем получило развитие в ряде соседних стран. Книги, выпущенные белорусским просветителем, разошлись по всему миру, как он и мечтал. Однако непростое историческое прошлое, череда войн, восстаний, иноземных нашествий привели к тому, что в настоящее время Беларусь, давшая миру восточнославянского первопечатника, имеет лишь некоторые из его изданий: в фондах Национальной библиотеки Беларуси (НББ) хранятся только 10 оригинальных книг, изданных им в Праге в 1517–1519 гг. Многие наши предшественники понимали значение личности Франциска Скорины и ценность его наследия, поэтому празднование юбилеев белорусского книгопечатания уже имеет свою историю и проходит всегда на государственном уровне. НББ как главная библиотека страны и крупнейший хранитель национального документального наследия активно принимала участие в составлении республиканского и отраслевого планов по подготовке и празднованию юбилея, инициировала целый ряд научных, издательских, выставочных, творческих и иных мероприятий, провела многочисленные научные и социокультурные мероприятия, приуроченные к чрезвычайно важной для белорусского общества дате. Значимым событием в контексте празднования 500-летия белорусского книгопечатания стала реализация международного научного и издательского проекта по факсимильному воспроизведению книжного наследия Ф. Скорины. Целью реализации данного проекта было возвращение в научный и общественный оборот важнейшего объекта культурного наследия белорусского народа — изданий нашего первопечатника, которые волей судеб сегодня разбросаны по всему миру и малодоступны на родине Ф. Скорины. Разработка принципов осуществления проекта происходила в рамках реализации одного из заданий государственной программы «Культура Беларуси» на 2011–2015 гг. Однако изначально формат проекта был сориентирован в направлении государственно- частного партнерства. В 2013 г. концепция международного научного и издательского проекта была представлена на рассмотрение Попечительскому совету НББ. Затем сформирована рабочая группа и определился круг партнеров. Финансовое обеспечение взяли на себя один из крупнейших банков Беларуси — ОАО «Банк БелВЭБ» — и его главный акционер — государственная корпорация «Банк развития и внешнеэкономической деятельности (Внешэкономбанк)» (Россия). Практическая реализация задуманных идей легла на авторский коллектив, в состав которого вошли специалисты НББ, имеющие большой опыт работы с памятниками книжной культуры: Р. С. Мотульский (автор идеи), А. А. Суша, Г. В. Киреева. При консультационном участии ведущих ученых Беларуси (специалистов Национальной академии наук Беларуси, ведущих учебных Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

Роман Степанович Мотульский заведений республики) и России был выполнен широкий спектр работ, направленных на осуществление проекта, — от поиска изданий первопечатника до проведения презентационных мероприятий. Реализация международного научного издательского проекта длилась пять лет (2013–2017). На первом этапе была проделана большая работа по выявлению изданий Ф. Скорины в библиотеках, архивах и музеях различных стран и оценке их состояния. Проведены основательные книговедческие исследования, посвященные каждой книге Ф. Скорины, включенной в состав многотомного факсимиле: изучена история их бытования и первые упоминания в литературе, проанализированы иллюстрации и орнаментика, шрифты и провененции, исследованы кодикологические и палеографические особенности экземпляров изданий. В рамках проведенных исследований в крупнейших библиотеках и музеях мира было выявлено около 520 печатных экземпляров и 40 рукописных списков книг первопечатника. Основываясь на анализе полученных данных, касающихся сохранности экземпляров, был составлен список изданий для публикации и утверждено их распределение по томам факсимиле. Факсимильное воспроизведение реализовано в соответствии с библейским каноном размещения книг Священного Писания и в порядке, определенном самим первопечатником. Проведены переговоры об условиях предоставления качественных цифровых копий изданий Ф. Скорины с фондодержателями оригиналов: библиотеками, музеями и архивами Великобритании, Германии, Дании, Литвы, Польши, России, Словении, США, Украины и Чехии. Подготовлены научные комментарии к каждому тому издания, представленные на белорусском, русском и английском языках, статьи к книге сопровождения, обеспечена координация издательского и полиграфического процессов. Благодаря профессионализму и слаженной работе в уникальном многотомном издании «Книжное наследие Франциска Скорины» удалось собрать и представить полный репертуар книг, напечатанных просветителем в Праге (1517–1519) и Вильно (1522–1525). Факсимильное издание с максимальной полнотой воспроизвело книги белорусского первопечатника. В них сохранены структура, содержание, особенности шрифтов и гравюр оригинальных изданий, переданы все штрихи, появившиеся в течение 500-летнего существования. Издание представляет собой 20 томов (21 книга) факсимильного воспроизведения книжного наследия Ф. Скорины и отдельный том научных комментариев, посвященный возвращению наследия Ф. Скорины на родину. Каждый том вышел в свет тиражом в 1000 экземпляров, из них 100 — в кожаном переплете с золотым тиснением, 900 — в переплете из искусственной кожи. Все экземпляры факсимильного издания были опубликованы в течение четырех лет. Примерно столько времени прошло с момента презентации в НББ первых томов (22 апреля 2014 г.) до торжественного мероприятия по случаю завершения масштабного издательского проекта по факсимильному воспроизведению книжного наследия Франциска Скорины (1 сентября 2017 г.). Это AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

Деятельность Национальной Библиотеки Беларуси по сохранению и популяризации книжного наследия Франциска Скорины значимое событие стало настоящим подарком к 500-летию белорусского книгопечатания. Факсимильное издание уникально не только своим идейным, научным, но и художественным исполнением. Реализация столь масштабного проекта стала значительным событием в национальном книгоиздании. Факсимиле является победителем престижного национального конкурса «Искусство книги — 2017» (оно получило Гран-при и диплом имени Ф. Скорины), награждено дипломом международного конкурса государств — участников СНГ «Искусство книги». Чтобы сделать доступными собранные воедино книги Ф. Скорины, проведена огромная работа по передаче факсимильного издания крупнейшим библиотекам и музеям мира, а также международным общественным организациям. В учреждения культуры и образования 70 стран передано в дар более 100 комплектов факсимиле, из них 30 — в страны Содружества Независимых Государств, что, безусловно, будет способствовать развитию международного сотрудничества в сфере культуры. Основная часть тиража безвозмездно передана в республиканские, областные и районные библиотеки, библиотеки научных центров и учебных заведений, публичные библиотеки Беларуси — всего более 300 учреждений. Издательский проект по воссозданию книжного наследия Ф. Скорины получил положительные отзывы в прессе и широкий общественный резонанс. Так, факсимиле «Книжное наследие Франциска Скорины» стало визитной карточкой Беларуси, памятником славянской книжной культуры, оно представлено всему миру как богатейшее достояние человечества. Особо ценно, что данный проект отмечен на высшем государственном уровне. Указом Президента Республики Беларусь № 1 от 4 января 2018 г. за работу по факсимильному воссозданию и популяризации книжного наследия Франциска Скорины коллективу НББ присуждена премия Президента Республики Беларусь «За духовное возрождение». В рамках проектной деятельности НББ осуществлялась работа над другими издательскими проектами, посвященными 500-летию белорусского книгопечатания. Был подготовлен целый ряд научных и научно-популярных изданий, среди которых особо следует отметить уникальную книгу «Всемирное наследие Франциска Скорины». Богато иллюстрированное издание вышло в серии «Энциклопедия раритетов» на трех языках — белорусском, русском и английском. Впервые в одном томе представлены все 25 книг белорусского первопечатника. Издание «Всемирное наследие Франциска Скорины» получило Гран-при XIV международного конкурса государств — участников СНГ «Искусство книги» и Гран-при конкурса II Евразийской международной книжной выставки-ярмарки Eurasian Book Fair. Также в 2017 г. НББ было организовано и проведено свыше 20 культурно- просветительских проектов по популяризации книжного наследия Ф. Скорины. Значительное внимание уделялось научным мероприятиям, связанным с 500-летием белорусского книгопечатания, которые прошли как в Беларуси, так и за рубежом: XXIII Международные Кирилло-Мефодиевские чтения (Минск), Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

Роман Степанович Мотульский международный симпозиум «Франциск Скорина и Прага», посвященный 500-летию издания пражской Библии Ф. Скорины (Прага), специальная сессия «500-летие белорусского книгопечатания» в рамках Всемирного библиотечного и информационного конгресса: 83-й Генеральной конференции и Ассамблее ИФЛА (Вроцлав, Республика Польша) и др. Среди научных мероприятий отдельно хотелось бы отметить международный конгресс «500 лет белорусского книгопечатания», который состоялся 14–15 сентября 2017 г. в НББ и собрал более 600 делегатов — известных общественных и политических деятелей, дипломатов, руководителей и авторитетных специалистов научных, учебных и культурных учреждений — из 24 стран мира. Конгресс прошел под патронатом ЮНЕСКО. Организаторами стали Министерство культуры Республики Беларусь и НББ, соорганизаторами выступили Центральноевропейская инициатива и Библиотечная ассамблея Евразии. Поддержку в проведении мероприятий оказали Межгосударственный фонд гуманитарного сотрудничества государств – участников СНГ и Программа мобильности для целенаправленных межличностных контактов. Главной темой большинства встреч, состоявшихся во время работы конгресса, стали жизнь, деятельность и творческое наследие Ф. Скорины. Была отмечена особая роль Беларуси в формировании и сохранении культурного наследия Европы и мира. Масштабный форум подтвердил неослабевающий интерес к книжному наследию Беларуси и славянского мира за рубежом и призвал обратить внимание мировой общественности на необходимость развития международной консолидации в вопросе сохранения национальной культуры книгопечатания. Книжное наследие Ф. Скорины и его преемников широко используется во время проведения международных и республиканских выставок в Беларуси и зарубежных странах. С сентября 2017 г. по январь 2018 г. в НББ был представлен уникальный международный выставочный проект «Франциск Скорина и его эпоха», торжественное открытие которого состоялось в рамках вышеупомянутого конгресса. По своему масштабу выставка не имела аналогов ни в отечественной, ни в зарубежной библиотечной и выставочной деятельности. На площади около 1,5 тыс. м2 наряду с изданиями из фондов НББ были представлены памятники книжной культуры из семи стран: Германии, Латвии, Польши, России, Румынии, Словакии и Словении. Такое широкое участие в выставке стало возможно благодаря поддержке посольств нашей страны в зарубежных странах, а также при содействии иностранных посольств в Республике Беларусь. На выставочном проекте были представлены: 61 книга, выпущенная белорусским первопечатником (из четырех стран), более 100 старопечатных изданий ХVI–ХVIII вв., а также около 300 редких и уникальных изданий ХIХ–ХХI вв., отражающих развитие книгопечатания в странах Европы и Беларуси на различных этапах исторического развития. Отличительной особенностью проекта стала и его комплексность: наряду с книгами на выставке было продемонстрированы печатное оборудование различных эпох — от реконструированного печатного станка эпохи Ф. Скорины до 3D-принтера; реконструкция библиотеки ХVI в.; 5D-очки, интерактивные панели и столы и др. AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

Деятельность Национальной Библиотеки Беларуси по сохранению и популяризации книжного наследия Франциска Скорины Выставочное пространство стало также площадкой для проведения разноплановых научных, образовательных и развлекательных мероприятий, в первую очередь для детей и молодежи. Возвращение и сохранение культурного наследия — приоритетное направление деятельности НББ. Готовясь к 500-летию белорусского книгопечатания, библиотека осуществила целый комплекс значимых мероприятий, направленных на сохранение и популяризацию книжного наследия Франциска Скорины: — возвращение книжного наследия белорусского и восточноевропейского первопечатника широкому кругу читателей Беларуси через факсимильное и электронное воспроизведение полного репертуара книг, которые были напечатаны Франциском Скориной в Праге (1517–1519) и Вильно (1522–1525); — организация и проведение научных форумов, направленных на научное исследование книжного наследия Франциска Скорины; — реализация культурно-просветительских проектов и акций, направленных на формирование в обществе гордости за достижения в сфере отечественной книжной культуры; — позиционирование Республики Беларусь как государства с древней богатой культурой, тесными историческими связями с другими странами. Благодаря плодотворному сотрудничеству с нашими коллегами из Германии, Литвы, Польши, России, Украины и других стран мы смогли впервые за 500 лет собрать воедино и воссоздать в виде факсимильного издания и электронной базы данных книжное наследие Франциска Скорины. В заключение хотелось бы подчеркнуть, что деятельность по сохранению книжного наследия и его популяризации имеет большое значение для каждой страны, так как способствует взаимопониманию и взаимообогащению культур, решению просветительских, образовательных и научных задач, дает возможность представить широкой общественности чрезвычайное богатство документального наследия своего народа. Литература: 1. Р. С. Матульскі. Кніжная спадчына Францыска Скарыны. Нац. б-ка Беларусі, Мінск , 2013–2017. – 20 т. 2. Р. С. Матульскі. Кніжная спадчына Францыска Скарыны. Вяртанне. Нац. б- ка Беларусі, Мінск 2017. – 193 с. E-mail: [email protected] Rəyçi: Redaksiyaya daxil olub: 07.02.2019 Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

Kitaba, kitabxanaya və mütaliəyə dövlət qayğısı KİTABXANA İNFORMASİYA ELMİ Kərim Məhəmməd oğlu Tahirov Azərbaycan Milli Kitabxanasının direktoru, рrofessor, Əməkdar mədəniyyət işçisi KİTABA, KİTABXANAYA VƏ MÜTALIƏYƏ DÖVLƏT QAYĞISI Керим Магомед оглы Тахиров Директор Национальной Библиотеки Азербайджана, профессор, Заслуженный деятель культуры ГОСУДАРСТВЕННАЯ ЗАБОТА О КНИГЕ, БИБЛИОТЕКЕ И ЧТЕНИИ Kerim Mahammad oglu Tahirov Director of the National Library of Azerbaijan, Professor, Honored Worker of Culture STATE CARE FOR BOOK, LIBRARY AND READING Xülasə: Məqalədə Azərbaycan dövlətinin mədəniyyətə, o cümlədən kitabxanalara, mütaliəyə qayğısından, son dövrlərdə kitabxanaların səmərəli fəaliyyət göstərməsi üçün həyata keçirilən tədbirlərdən, yeni layihələrdən bəhs edilir. Açar sözlər: Kitabxana işi, kitabxanalara dövlət qayğısı, kitabxana işinin idarə olunması, kitabxanalar və müasir dövr, məcburi nüsxələr, Heydər Əliyev və kitabxana işi, İlham Əliyev və kitabxana işi, kitabxanalar və innovasiyalar, kitabxana proseslərinin avtomatlaşdırılması, Açıq Kitabxana, Bakı Kitab Mərkəzi və s. Резюме: В статье говорится о заботе Азербайджанского государства о культуре, в частности – о библиотеках, о чтении, о мероприятиях последних лет, способствующих эффективной деятельности библиотек, о новых проектах. Ключевые слова: Библиотечное дело, государственная забота о библиотеках, управление библиотечной работой, библиотеки и современный период, обязательные экземпляры, Гейдар Алиев и библиотечное дело, Ильхам Алиев и библиотечное дело, библиотеки и инновации, автоматизация библиотечных процессов, Открытая библиотека, Бакинский Книжный центр и др. AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

Kərim Məhəmməd oğlu Tahirov Summary: The article provides information about the state care of Azerbaijan for culture, including libraries and reading, as well as it gives information about the events and new projects held in recent times for the efficient functioning of libraries. Key words: Library work, state care for libraries, library work management, libraries and modern era, mandatory copies, Heydar Aliyev and library work,Ilham Aliyev and library work, libraries and innovations, automation of library processes, Open Library, Baku Book Center and etc. Müstəqillik illərində elmə, təhsilə, mədəniyyətə, kitabxanaya və kitaba dövlət qayğısı həmişə Azərbaycan dövlətinin diqqət mərkəzində olmuşdur. Azərbaycan xalqının böyük oğlu ulu öndərimiz Heydər Əliyev 1993-cü ildə yenidən Azərbaycana rəhbərlik etməyə başlayanda ilk olaraq mədəniyyəti və elmi prioritet sahə elan etmişdir. Prezidentliyinin ilk çətin beş ilində Milli Kitabxanaya 4 dəfə səfər etməsi və kitabxananın qayğıları ilə maraqlanaraq ona xüsusi yardımlar göstərməsi, öz şəxsi kitabxanasından Milli Kitabxanaya xeyli kitablar bağışlaması bu qayğının əyani nümunəsidir. “Kitabxana işi haqqında” qanunun qəbul olunması, Milli Kitabxana və elmi sahəvi kitabxanalar haqqında əsasnamələrin təsdiq olunması, 2001-2003-cü illərdə ilk dəfə olaraq Milli Kitabxananın binasında əsaslı yenidənqurma işlərinin aparılması, kitabxana binalarının özəlləşdirilərək tutduqları binalardan çıxarılması təhlükəsindən xilas olunması və s. bu kimi tədbirlər məhz ulu öndərin rəhbərliyi ilə Azərbaycan dövləti tərəfindən həyata keçirilən tədbirlər sırasına daxildir. Son illərdə Azərbaycan dövlətinin mədəniyyətə, o cümlədən kitabxanalara, mütaliəyə qayğısı xüsusilə artmışdır. Ulu öndər Heydər Əliyevin dövlətçilik siyasətini layiqincə davam etdirən Azərbaycan Respublikasının prezidenti cənab İlham Əliyevin imzaladığı "Azərbaycan Respublikasında kitabxana-informasiya sahəsinin 2008-2013-cü illərdə inkişafı üzrə Dövlət Proqramı" Azərbaycanda kitabxana işinə dövlət qayğısının inkişafında yeni bir mərhələyə başlanğıc verdi. Bu mühüm sənəd ölkə prezidentinin bütövlükdə mədəniyyətə və mədəni dəyərlərimizə diqqət və qayğısının bariz nümunəsi idi. Bu həm də Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin mədəni quruculuq siyasətinin uğurla davam etdirilməsinin göstəricisidir. Dövlət proqramı prezident İlham Əliyevin 2007-ci il aprel ayının 20-də imzaladığı "Azərbaycanda kitabxanaların fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması haqqında" Sərəncamının 2-ci bəndində verdiyi tapşırığa uyğun hazırlanmışdı. Təqribən bir ildən bir az artıq qısa zaman kəsiyində respublikamızda kitabxana sahəsinin inkişafına və təkmilləşdirilməsinə dair 2 proqram sənədinin qəbul olunması kitabxana quruculuğunun inkişafına güclü stimul verdi. Bir məsələni də qeyd edək ki, ölkədə fəaliyyət göstərən 11 mindən artıq kitabxananın kitab fondlarının zənginləşməsində cənab İlham Əliyevin "Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında" 12 yanvar 2004-cü il tarixli dünyada analoqu olmayan Sərəncamının əhəmiyyəti də xüsusi qeyd edilməlidir. Bu sərəncama əsasən, artıq 500 addan artıq kitab hər biri 25 min nüsxə tirajla və ümumilikdə 10 milyon nüsxədən artıq olmaqla çap edilərək ölkə prezidentinin hədiyyəsi kimi təmənnasız olaraq kitabxanalara göndərildi. Prezidentin sonrakı sərəncamları ilə Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

Kitaba, kitabxanaya və mütaliəyə dövlət qayğısı nəşrinə başlanan 150 cildlik "Dünya ədəbiyyatı kitabxanası", 100 cildlik "Dünya uşaq ədəbiyyatı kitabxanası", 100 cildlik "Azərbaycan ədəbiyyatı kitabxanası" seriyasından olan kitablar respublika kitabxana şəbəkəsinin latın qrafikalı ədəbiyyat fondunun tam şəkildə formalaşmasına imkan yaratdı. Ölkə prezidenti tərəfindən həyata keçirilən bu məqsədyönlü tədbirlər nəticəsində artıq kitabxanaların 90-cı illərin əvvəllərində itirdikləri oxucuların 2010-cu ildən yenidən kitabxanalara qayıdışı prosesinə başlanıldı. Zaman, dövr dəyişir. Yeni texnologiyalar bütün sahələrdə hegemonluğu ələ alır. Qloballaşma dövründə informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının kitabxana işinə tətbiqi də zərurətdən yaranır. Dövlət proqramında Azərbaycan kitabxanalarında bu istiqamətdə görülən işlərdən danışılır. M.F.Axundov adına Milli Kitabxanada, AMEA-nın Mərkəzi Elmi Kitabxanasında, Prezident Kitabxanasında, Bakı Dövlət Universitetinin Elmi Kitabxanasında, Xarici Dillər Universitetinin və Qərb Universitetinin kitabxanalarında, F.Köçərli adına Respublika Uşaq Kitabxanasında və digər az sayda kitabxanalarda elektron kataloqların və elektron kitabxanaların artıq yaradıldığı qeyd olunsa da, hələ bu sahədə xeyli işlərin görülməsinə ehtiyac olduğu göstərilirdi. Bu elə mürəkkəb və ciddi prosesdir ki, elektron sistemə keçilməsi üçün kifayət qədər vaxt lazım idi. Biz bu işə başladıq və onu uğurla reallaşdıra bildik. Biz bir neçə proqramla işlədik. İndi isə bizim layihə əsasında ULTRA şirkəti tərəfindən 2010-cu ildə tərtibinə başlanılmış ALİSA proqramı artıq bir neçə ildir Bakı şəhər kitabxanalarında və 30 rayon MKS-də tətbiq edilir, tezliklə bütün rayon kitabxanaları bu proqramla işləyəcək. Milli Kitabxana respublikanın bütün kitabxanaları üçün metodiki mərkəz olduğu üçün ALİSA-nın kitabxanalara tətbiqindən öncə mütəxəssislər üçün Milli Kitabxanada treninqlər keçirilir, Nazirliyin İxtisasartırma Mərkəzi ilə imzalanmış müqaviləyə əsasən hər ay yerlərdən həmin mərkəzdə təlim keçən kitabxana işçiləri Milli Kitabxananın Treyniq Mərkəzində təcrübi məşğələlər keçərək müvafiq vərdişlərə yiyələnirlər. Eyni zamanda, Nazirliyin İxtisasartırma Mərkəzi ilə birlikdə yerlərdə - respublikamızın şəhər və rayonlarında regionlar üzrə treninqlər də keçirilir ki, burada da həm innovasiyaların kitbxanaların işinə tətbiqinə, həm də yeni texnologiyalardan istifadə edərək oxuculara informasiya xidmətinin təkmilləşdirilməsi məsələlərinə dair təcrübi məşğələlər keçirilir. Şəhər və rayon kitabxanalarının data mərkəzi Milli Kitabxanada yerləşdiyindən onun idarə olunması da buradan həyata keçirilir. Son illərdə dövlətimiz və cənab prezidentimiz tərəfindən həyata keçirilən məqsədyönlü tədbirlər artıq bəhrəsini verməyə başlamışdır. Bütün kitabxanaların işinin göstəricisi oxucudur. Harada şərait və resurs varsa, oxucu ora gedir. Bunu deməyə məcburam - oxucuların Milli Kitabxanaya və digər yeni informasiya resursları ilə zəngin olan kitabxanalara üz tutmasının əsas səbəbi yeni informasiya resurslarının bu kitabxanlarda daha çox toplanmasından irəli gəlir. Bəlkə, başqa kitabxanalarda da bu resurslar kifayət qədər toplansaydı, oxucuların bir hissəsi başqa kitabxanalara gedərdi. Milli Kitabxanadan danışarkən qeyd edək ki, adətən, yanvar-fevral aylarında oxucu az olur, lakin həmişəkindən fərqli olaraq, indi bizim kitabxanaya gündə 800-900 oxucunun gəlməsi gözlənilməzdir. Bəzən oxucular ayaq üstə qalır, oturmağa yer olmur. Zirzəmidə, kataloqların arasında, hətta bufetdə çay içə-içə də oxuyurlar. Bunu görəndən sonra AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

Kərim Məhəmməd oğlu Tahirov kataloqların arasında əlavə zal düzəltməyə məcbur olmuşuq. Bütün bunlar bizi sevindirir və daha yaxşı işləməyə sövq edir. Təbii ki, bugünkü oxucuların maraqları da, sorğuları da, təlabatları da tamamilə fərqlənir. Bu gün gənclər kompüterdən, noutbukdan, e-bukdan (planşetdən), mobil telefondan oxumağa daha çox üstünlük verirlər. Biz də onların bu maraqlarına və sorğularına uyğun xidməti təşkil etməyə çalışırıq. Əvvəla, indiki oxucunun əlinə kağız bilet verə bilməzsən və onlardan arayış, şəkil tələb edə bilməzsən! Səni başa düşməzlər, narazılıq edərlər. Ona görə də oxucuların kitabxanaya yazılmasından başlamış, kitabın axtarışı və sifarişinədək, kitab verilişi və onun geri qaytarılmasınadək bütün proseslər avtomatlaşdırılmışdır. Artıq Milli Kitabxanada oxucu bileti üçün, kitab üçün yarım saat-bir saat gözləmək lazım gəlmir. Oxu zalında olan bir dərsliyi oxumaq üçün oxucuların növbəyə durması da tarixə çevrilmişdir, yeni yaradılan lokal şəbəkədən istifadə üzrə oxu zalında bir kitabı eyni zamanda 24 oxucu oxuya bilir. Elektron resurslardan istifadənin təşkili bölməsində artıq kitabı elektron kataloqda axtarıb tapmağa və sifariş verməyə də ehtiyac qalmır, birbaşa kompüterlərdən açıb oxuyurlar və s. Zənnimizcə, Milli Kitabxanaya oxucuların daha çox gəlməsinin səbəblərindən biri də məhz onlar üçün yaradılan əlverişli şəraitdir. Bəli, bugünkü oxucuların şıltaqlıqları da çoxdur. Belə ki, oxu zallarında mobil telefondan istifadə etməyə çox meyl edirlər. Amma, bu hal tamamilə qəbul edilməzdir, çünki digər oxucuların diqqətini yayındırırlar və onların mütaliəsinə mane olurlar ki, bu da digər oxucuların haqlı narazılıqlarına səbəb olur. Başqa bir halda İnternet zaldan istifadə etməyi çox xoşlayırlar, ancaq orada müvafiq qeydiyyatdan keçməyi istəmirlər. Bu gün kitabxanalarımız öz fəaliyyətlərində bir sıra çox ciddi problemlərlə də qarşılaşırlar. Bunların içərisində ən vacibi və oxucuların kitabxanalara cəlb olunmasına çox ciddi təsir edən problem yeni kitabların alınması və yeni informasiya resursları ilə təchizat məsələsidir. Bu çox ciddi problemdir, kitabxanaların ən bəlalı yeridir. Məlumat üçün deyək ki, dünya təcrübəsində bu problem demək olar ki, yoxdur. Çünki bu işi tənzimləyən qanunlar var və nəşriyyatlar bu qanuna çox ciddi şəkildə əməl edirlər və öz nəşr məhsullarından ölkənin iri kitabxanalarına məcburi nüsxələrin göndərilməsini öz vəzifələri hesab edirlər. Lakin bizdə bu işi tənzimləyən iki qanun da var və bu qanunu pozanlar üçün ciddi cərimə sanksiyaları da var, ancaq nəşriyyatlar tərəfindən icra olunmur. Hərçənd bu olduqca faydalı və vacib bir işdir və burada söhbət həm də ölkə çap məhsulatının Milli Arxiv Fondunun yaradılmasından və onların gələcək nəsillər üçün qorunub saxlanmasından gedir. Təsəvvür edin, indi ölkədə 500 qəzet, 250-300 jurnal çap olunur, 500-dən çox kitab nəşr edən müəssisə var. Azərbaycanda çap olunan kitabların statistikası yoxdur. Biz bilmirik ölkədə nə qədər kitab çap olunur. Bunun səbəbi odur ki, kitabları bu statistikanı aparmalı olan Milli Kitabxanaya göndərmirlər və ona görə də bizim çap etdiyimiz statistika yarımçıq statistikadır və bu sahədə ölkədəki real vəziyyəti əks etdirmir. 2015-ci ilin dekabrında cənab prezident əlavə sərəncam imzaladı. Kitab çap edən müəssisələr, naşirlər, qəzet və jurnal redaksiyaları məcburi nüsxələri göndərməzsə, Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən onlara qarşı sanksiya tətbiq ediləcək (hər bir adda nəşr üçün 700 manat cərimə). Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

Kitaba, kitabxanaya və mütaliəyə dövlət qayğısı Lakin yenə də qanun icra olunmur, məcburi nüsxələr çap məhsullarının Milli Arxiv Fonduna göndərilmir və nəticədə oxucular narazı qalırlar və həmçinin, gələcək nəsillər də narazı qalacaqlar. Təbii ki, bu gün kitabxanaların qarşısında duran əsas problemlərdən biri də bina problemidir. Uçuq-salxaq binaya texniki avadanlığı qoysan da, işə yaramayacaq. Yağış vuracaq, rütubət çəkəcək, xarab olub gedəcək. Müasir texniki avadanlıq üçün də müasir şərait olmalıdır. Kitabxanaların əksəriyyətinin binaları özlərinin deyil, darısqallıq və şəraitsizlik də ciddi problemdir. Ölkənin baş kitabxanası olan Milli Kitabxananın binası inşa olunarkən 2,5 milyon nüsxə ədəbiyyat üçün nəzərdə tutulmuşdu və bu gün fondumuz 5 milyon nüsxəyə çatır, artıq yeni kitabları qoymağa yer çatışmır. Milli Kitabxana üçün əlavə binanın inşa olunmasına, yaxud da əlavə sahələrin verilməsinə böyük ehtiyac vardır. Mədəniyyət Nazirliyi ilk növbədə kitabxanaların bina problemini həll etməyə çalışır. Nazirlik tərəfindən müasir tipli “Kitabxana- informasiya Mərkəzi” layihəsi işlənib hazırlanmışdır, yəqin ki, yaxın gələcəkdə bu layihənin tətbiqi reallaşacaq. Bu, əlbəttə, vəsait tələb edir. Bu istiqamətdə rayonlarda da hazırda araşdırma işləri aparılır və nəticələri haqqında tədbirlər görüləcək. Artıq müasir tipli kitabxanaların yaradılmasının vaxtı gəlib çatmışdır. Bu yerdə 2 il bundan öncə Milli Kitabxananın Mədəniyyət Nazirliyi ilə birlikdə dünyada analoqu olmayan “Açıq kitabxana” layihəsini reallaşdırmışıq. Həftənin 7 gününü, günün 24 saatını fasiləsiz oxuculara xidmət göstərən bu layihə mütəxəssislər, oxucular, hətta xarici qonaqlar tərəfindən də çox yüksək qiymətləndirilir. Mədəniyyət Nazirliyinin kollegiyasının qərarı ilə “Açıq Kitabxana” layihəsi müsbət təcrübə kimi qəbul olunaraq respublikanın bütün kitabxanalarında tətbiqi tövsiyyə olunub. Əlbəttə, kitabxanaların əvvəlki şöhrətini qaytarmaq üçün yeni üsul və vasitələrdən yararlanmaq lazımdır. Bəşəriyyətin zəka məkanı hesab edilən kitabxanalar yeni dövrün ruhunu tutmağı bacarmalıdır. Əks halda inkişafdan danışmağa dəyməz. Bizim kitabxana dünyanın 70-ə yaxın ölkəsinin milli kitabxanaları ilə qarşılıqlı əməkdaşlıq edir və inkişaf etmiş dünya ölkələrində insanların kitaba və mütaliəyə cəlb olunması istiqamətində həyata keçirilən layihələr bizdə həmişə yaxşı qibtə və həsəd doğururdu və istər- istəməz özümüz-özümüzə sual verirdik: “Niyə bizdə də belə layihələr həyata keçirilmir?” Nəhayət, bizim “Açıq Kitabxana” layihəsi bu yolda atılan ilk addım oldu, hamının diqqətini cəlb etməyə başladı və bu gün də xarici ölkə kitabxanaları tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanır. Bu yaxınlarda ölkəmizin paytaxtının tam mərkəzində öz qapılarını Bakı sakinlərinin və qonaqlarımızın üzünə açan möhtəşəm “Bakı Kitab Mərkəzi” layihəsi dünyada analoqu olmayan bir layihəyə çevrildi. Azərbaycan Respublikasının Birinci vitse-prezidenti Mehriban xanım Əliyevanın təşəbbüsü ilə yaradılan və bir sıra innovativ layihələrə dəstək verən Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi ilə reallaşdırılan bu layihə kitaba, mütaliəyə, kitabxanaya, vətəndaşların asudə vaxtının səmərəli təşkilinə böyük əhəmiyyət və dəyər verən layihəyə çevrildi. Bizim hamımızın böyük həsəd və qibtə ilə verdiyimiz suala çox dəyərli bir cavab oldu bu möhtəşəm layihə! Çox böyük ərazidə, hər cür şəraiti olan bir AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

Kərim Məhəmməd oğlu Tahirov binada yerləşən bu mərkəzdə uşaqdan-böyüyə qədər hamı üçün, eləcə də əlillər üçün də hər cür şərait yaradılmış, bütün müasir tipli avadanlıq və texnoloji imkanlarla təchiz olunmuş ərazidə mütaliə imkanı təmin edilmişdir. “Bakı Kitab Mərkəzi” sözün əsl mənasında sərbəst mütaliə və istirahət mərkəzinə çevrilmişdir. Ədəbiyyat: 1. K.Tahirov, A.Abdullayeva. Kitabxana işi haqqında. Azərbaycan Respublikasının Qanunu/Kitabxana işinə dair rəsmi sənədlər. Qanun və qanun qüvvəli normativ hüquqi sənədlər toplusu. 3-cü təkml. nəşri.-B, 2015.s.40-53. 2. K.Tahirov, A.Abdullayeva. Nəşriyyat işi haqqında. Azərbaycan Respublikasının Qanunu/Kitabxana işinə dair rəsmi sənədlər. Qanun və qanun qüvvəli normativ hüquqi sənədlər toplusu. 3-cü təkml. nəşri.-B, 2015.s.54-68. 3. K.Tahirov, A.Abdullayeva. Azərbaycan Respublikasında kitabxana-informasiya sahəsinin 2008-2013-cü illərdə inkişafı üzrə Dövlət Proqramı. Kitabxana işinə dair rəsmi sənədlər/Qanun və qanun qüvvəli normativ hüquqi sənədlər toplusu. 3-cü təkml. nəşri.-B, 2015.s.103-112. 4. K.Tahirov, A.Abdullayeva. Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı. Kitabxana işinə dair rəsmi sənədlər/Qanun və qanun qüvvəli normativ hüquqi sənədlər toplusu. 3-cü təkml. nəşri.-B, 2015. s.73-80. 5. K.Tahirov, A.Abdullayeva. Azərbaycan Milli Ensiklopediyasının nəşri haqqında. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı. Kitabxana işinə dair rəsmi sənədlər/Qanun və qanun qüvvəli normativ hüquqi sənədlər toplusu. 3-cü təkml. nəşri.-B, 2015. s.81-82. 6. K.Tahirov, A.Abdullayeva. 2005-2006-cı illərdə Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə çapı nəzərdə tutulan əsərlərin siyahısının təsdiq edilməsi haqqında. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı. Kitabxana işinə dair rəsmi sənədlər/Qanun və qanun qüvvəli normativ hüquqi sənədlər toplusu. 3-cü təkml. nəşri.-B, 2015. s.83-89. 7. K.Tahirov, A.Abdullayeva. Azərbaycanda kitabxanaların fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması haqqında. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı. Kitabxana işinə dair rəsmi sənədlər/Qanun və qanun qüvvəli normativ hüquqi sənədlər toplusu. 3-cü təkml. nəşri.-B, 2015. s.91-93. 8. K.Tahirov, A.Abdullayeva. Dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin əsərlərinin Azərbaycan dilində nəşr edilməsi haqqında. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı. Kitabxana işinə dair rəsmi sənədlər/Qanun və qanun qüvvəli normativ hüquqi sənədlər toplusu. 3-cü təkml. nəşri.-B, 2015. s.94-95. Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

Kitaba, kitabxanaya və mütaliəyə dövlət qayğısı 9. K.Tahirov, A.Abdullayeva. Dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin Azərbaycan dilində nəşri nəzərdə tutulan əsərlərinin siyahısının təsdiq edilməsi haqqında. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı. Kitabxana işinə dair rəsmi sənədlər/Qanun və qanun qüvvəli normativ hüquqi sənədlər toplusu. 3-cü təkml. nəşri.-B, 2015. s.96-101. 10. Abuzər Xələfov. Heydər Əliyev və Azərbaycanda kitabxana işi. Azərnəşr, 2006, s-312 s. 11. K.Tahirov. Dünya milli kitabxanaları. M.F.Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanası. Dərs vəsaiti, BDU nəşriyyatı, 2013. s-213. 12. Ə.İsmayılova, A.Abdullayeva, K.Tahirov. Açıq kitabxananın fəaliyyətinin əsas istiqamətləri. 2016. s-36. 13. K.Tahirov. Mütaliə mədəniyyətinin formalaşmasında Açıq Kitabxananın rolu. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi/M.F.Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanası. Bakı, 2016. Buraxılış 8, s.7-12. 14. K.Tahirov. M.F.Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanası müstəqillik illərində: Kitabxanada avtomatlaşdırılmış informasiya daşıyıcılarının tətbiqi haqqında. Kitabxanaşünaslıq və informasiya: elmi-nəzəri təcrübi jurnal, 2010, № 1, s.15-31. 15. "Heydər Əliyev Fondunun növbəti maarifçilik töhfəsi/ Bakı Kitab Mərkəzi gənclərin intellektual potensialının yüksəlməsinə mühüm təkan verəcək". "Azərbaycan" qəzeti - 29 avqust/2018. s.1-2. 16. "Bakı Kitab Mərkəzinin açılışı olub". "Palitra" qəzeti - 29 avqust/2018. s.3. 17. "Bakı Kitab Mərkəzində ziyalılar və ictimai xadimlər üçün təqdimat keçirilib". "Azərbaycan" qəzeti - 1 sentyabr/2018. s.6 E-mail: [email protected] Rəyçi: Redaksiyaya daxil olub: 10.04.2019 AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

Фундаментальная библиотека Академии наук Республики Узбекистан - 85 лет KİTABXANA İNFORMASİYA ELMİ Зухра Шукуровна Бердиева Академик. Директор Фундаментальной Библиотеки Академии Наук Республики Узбекистан ФУНДАМЕНТАЛЬНАЯ БИБЛИОТЕКА АКАДЕМИИ НАУК РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН - 85 ЛЕТ Zöhrə Şükür qızı Berdiyeva Akademik. Özbəkistan Respublikası Elmlər Akademiyası Fundamental Kitabxanasının direktoru ÖZBƏKİSTAN RESPUBLİKASI ELMLƏR AKADEMİYASININ FUNDAMENTAL KİTABXANASI - 85 İL Zohra Shukur gizi Berdiyeva Academician. Director of the Fundamental Library of Science Academy of the Republic of Uzbekistan THE FUNDAMENTAL LIBRARY OF SCIENCES ACADEMY OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN - 85 YEARS Резюме: Созданная в составе Научного Комитета в 1933 году, и получившая имя Фундаментальной библиотеки Академии наук Республики Узбекистан в 1943 году, в этом году отмечает свой 85-летний юбилей. В статье обсуждены место и роль фундаментальной библиотеки в развитии науки и технологии, в осуществлении Указов и Постановлений Президента Республики в области библиотечного дела. Ключевые слова: Фундаментальная библиотека, библиотечное дело, информационно-ресурсные центры. Xülasə: 1933-cü ildə Elmlər Komitəsi tərkibində təşkil edilən və 1943-cü ildə Özbəkistan Respublikası Elmlər Akademiyasının Fundamental Kitabxanası adını alan Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

Зухра Шукуровна Бердиева kitabxana, bu il 85 illik yubileyini qeyd edir. Məqalədə kitabxanaçılıq sahəsində respublika prezidentinin fərman və sərəncamlarının həyata keçirilməsində, elm və texnologiyanın inkişafında fundamental kitabxananın rolu və yeri müzakirə edilmişdir. Açar sözlər: Fundamental Kitabxana, kitabxana işi, informasiya resurs mərkəzləri. Summary: The library, organized within the Committee of Sciences in 1933, and renamed the Fundamental Library of the Academy of Sciences of the Republic of Uzbekistan in 1943, this year celebrates its 85th anniversary. The article deals with the role and place of the Fundamental Library in the development of science and technology, in the implementation of the Orders and Decrees of the President of the Republic concerning librarianship. Key words: Fundamental Library, Library Work, Information Resource Centers. За годы независимости Узбекистана в библиотечной сфере произошло много изменений. 20 июня 2006 года, в целях совершенствования организации библиотечной сети с учетом современных требований, создания принципиально новых информационных центров, ориентированных на удовлетворение интеллектуальных потребностей подрастающего поколения, сохранения культурных, духовно-нравственных ценностей, а также создания необходимых условий для более широкого и системного информационнного обеспечения населения, было принято Постановление Президента Республики Узбекистан “Об организации информационно-библиотечного обеспечения населения республики”. С этого постановления была начата реформа в библиотечной сфере. На базе областных библиотек были созданы информационно-библиотечные центры, более 1,5 тысяч информационно-ресурсных центров создали при высших и средных специальных учебных заведениях и общеобразовательных школах. В постановлении были определены основные задачи и функции информационно- библиотечных учреждений. В 2011 году были приняты “Закон об информационно-библиотечной деятельности”, “Закон об информатизации”, Постановление Президента “О создании общественной образовательной информационной сети Республики Узбекистан”. Постановление Президента Республики Узбекистан “О программе комплесных мер по развитию системы издания и распространения книжной продукции, повышению культуры чтения” от 13 сентября 2017 года №ПП-3271 имеет большое значение для библиотечных учреждений, издательств и книжных торговых учреждений. Постановление раскрывает все возможности для создания нового поколения художественной, исторической, научной, технической литератур и учебных изданий для образовательных сфер. В постановлении ставятся задачи перед всеми библиотечными учреждениями: улучшить информационно- библиотечную деятельность; обогатить фонды информационно-ресурсных центров учебно-методической, технической, научной, литературно-художественной, духовной литературами; укрепить материально-технические базы этих учреждений; усовершенствовать системы подготовки, переподготовки и AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

Фундаментальная библиотека Академии наук Республики Узбекистан - 85 лет повышения квалификации библиотечных кадров; сформировать единую базу информационно-библиотечных ресурсов всех типов информационно- библиотечных центров и обеспечить читателей возможностями дистационного пользования. Также для повышения культуры чтения и организации читательской деятельности в нашей стране - организовать системную и эффективную работу по пропаганде самых лучших книг, организовать среди специалистов библиотечной сферы и читателей поэтапно конкурсы “Самый читающий читатель”, “Самая читающая школа”, “Самая читающая семья”. В постановлении было уделено внимание пропаганде книг, привлечению молодёжи к чтению, повышению роли и места информационнно-библиотечных учреждений, махаллинских комитетов, институтов семьи, всех образовательных и воспитательных учреждений в организации работы этой сферы. Наша Фундаментальная библиотека ведет активную деятельность в этом направлении: участвует в воспитании культуры чтения, в совершенствовании читательской деятельности. Ведется пропаганда самых лучших научных, художественных, исторических произведений отечественных и зарубежных авторов. Всем известно, что книга это основа и ключ к знаниям, самый близкий друг и советник человека, сокровищница науки, духовенства, культуры, зеркало жизни, которое отражает жизнь через художественные образы, наставник человека, обучающего мир. Любовь к чтению, библиотекам и культура чтения должны прививаться сначала в семье родителями, затем в школе, колледже, лицее и высшем учебном заведении. В этом направлении мы создаем библиотеки при дошкольных учреждениях, махаллинских комитетах. Наша цель - привить доброе отношение к библиотекам, книгам у людей с детства, воспитать у общества культуру, гигиену и технику чтения, чтобы наши дети с малого возраста понимали что такое книга и библиотека. При махаллинских комитетах Юнусабадского, Сергелинского, Мирза Улугбекского, Алмазарского районов города Ташкента, в районах Ташкентской области мы открыли библиотеки и для пополнения их фондов безвозмездно выделили по 500-600 книг из нашего фонда, оказали методическую помощь в организации всех сфер библиотечного дела с целью полного и эффективного обслуживания населения. Проводимые в библиотеках читательские конференции, литературные вечера, презентации книг, встречи с творческими людьми и ведущими специалистами всех сфер науки имеют большое значение в воспитании молодого поколения. В сфере воспитания культуры чтения, воспитания интересов к чтению, воспитания интеллектуального, творческого, самостоятельно развивающегося поколения, на основании Решения Президента нашей Республики был проведен конкурс “Молодой читатель” среди молодёжи от 14-20 лет, а также среди военных офицеров и служащих. Самым читающим победителям был вручен Президентский подарок автомобиль “Spark”. Важнейшими задачами нашей библиотеки являются: правильная организация отношения населения к библиотеке и книге; формирование интереса к чтению, Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

Зухра Шукуровна Бердиева обеспечение научной и технической литературой; привлечение читателей к активному участию в научной, экономической жизни нашей страны, к развитию всех сфер науки и техники, культуры и искусства. Научно-исследовательская работа библиотеки: В нашей библиотеке в 2013-2014 годах был выполнен проект по “Созданию корпоративной виртуальной библиотечной сети Фундаментальной библиотеки и библиотек научно-исследовательских институтов”. В масштабе проекта были созданы полнотекстовые базы данных лучших научных произведений, диссертаций и авторефератов, была проведена работа над созданием сводного электронного каталога системы АН. Программистами нашей библиотеки была разработана специальная программа по созданию библиометрических баз данных ученых нашей республики. Впервые в нашей стране был дан старт проекту создания такой базы данных. База данных и информация обо всех ученых с 1943 года пополняется и на данный момент. В рамках выполнения Постановления Президента Республики Узбекистан “О программе комплесных мер по развитию системы издания и распространения книжной продукции, повышению культуры чтения ” от 13 сентября 2017 года №ПП-3271 изучаются возможности повышения культуры чтения и читателей, проводятся и анализируются социологические исследования, результаты обобщаются и на их основе разрабатываются эффективные педагогические и психологические методы повышения культуры чтения. На основе практического опыта по повышению культуры чтения в информационно-библиотечных учреждениях нашей страны разрабатываются практические и теоретические рекомендации в этом направлении. Вся работа идет в рамках проекта на тему “Усовершенствование педагогических и психологических методов повышения культуры чтения в обществе”. Цель этого проекта воспитание культуры чтения и совершенствование читательской деятельности наших читателей, всего населения, развитие теории и методики в этом направлении, внедрение в практику самых лучших методов воспитания культуры чтения. В рамках проекта будут изданы научные статьи, статьи научно-практических конференций, методические пособия, библиографические рекомендации и монографии. Сотрудники нашей библиотеки также участвуют на Международных конференциях, семинарах со своими научными докладами. Научно-методическая работа: ФБАН является методическим центром системы АН. В этом направлении проводятся учебные семинары, презентации по созданию электронного каталога, сводного электронного каталога, созданию полнотекстовых баз данных, тренинги по библиотечному и библиографическому обслуживанию научных сотрудников, издаются методические, методико-библиографические пособия. Научно-библиографическая деятельность: Библиографы ФБАН всегда были известными специалистами в области создания ретроспективных библиографических пособий, и наша библиотека была центром по созданию ретроспективных библиографий республики. За последние годы библиографами нашей библиотеки совместно с другими творческими учреждениями были изданы “Библиография Бабура и бабуридов” (481 стр), библиография журнала “Мировая AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

Фундаментальная библиотека Академии наук Республики Узбекистан - 85 лет литература” (Жахон адабиёти) за 20 лет (448 с.), биобиблиографические указатели “Эркин Вохидов”, “Азизхон Каюмов”, “Наим Каримов”, “Юлдашева Саодат Назировна” и другие под рубрикой “Материалы к биобиблиографии ученых Узбекистана”. Сотрудничество с библиотеками АН стран СНГ и зарубежных стран: Руководство республики большое внимание уделяет совершенствованию информационно-библиотечных услуг населения с помощью информационно- коммуникационных технологий. Поэтому была поставлена задача в целях повышения квалификации руководителей и специалистов библиотек организовать стажировку на базе различных библиотек зарубежных стран и стран СНГ. Наши сотрудники проходили стажировку в библиотеках Южной Кореи и Германии. Специалисты ФБАН активно участвовали на XIII Международной конференции по проблемам книговедения (Россия,г. Москва, 28-30 апреля 2014 г); Международной научной конференции (Россия г.Москва, 24- 25 ноября 2014 г.), посвященной 300-летию Библиотеки АН РФ; в Десятых Макушинских Чтениях (12–14 мая 2015 г., Россия,г. Томск), в Берковском Чтении (26-27 мая 2015, Беларусь, г. Минск), в V Международном научном семинаре (19-20 апреля 2016 г., Беларусь, Минск); на Международной научной конференции “Сахалинское чтение” (8-10 ноября 2016 г., Россия, Москва, 2017 г., Санкт-Петербург), тесные культурные отношения с Посольством Азербайджана в Узбекистане, с культурными центрами Азербайджана, России, Казахстана и др. Накануне 85-летия нашей библиотеки усиливаем пропаганду книг, чтения, расширяем деятельность библиотеки, стараемся привлекать всех сотрудников к повышению профессиональной квалификации, к стремлению обеспечить качественное обслуживание населения печатными и электронными ресурсами. Наша библиотека и в дальнейшем будет продолжать активно участвовать в жизни науки, техники и культуры нашей республики. Литература: 1. О Программе комплексных мер по развитию системы издания и распространения книжной продукции, повышению культуры чтения: ПП-3271 //Собрание законодательства Республики Узбекистан, 2017 г., № 38, ст. 1029; Народное слово.-2017.-14 сент. 2. Бердиева З.Ш. Информационно-библиографическая и библиотечная деятельность ФБАН АН Р Узбекистана//Научное и культурное взаимодействие на пространстве СНГ в контексте развития книгоиздания, книгообмена и науки и книге:Материалы Международной науч-ной конференции, Москва, 24-25 нояб. 2014 г.К 300 летию Библиотеки АН.В 2-х частях.Ч.1. –Москва, 2014.- С.40-44. 3. Бердиева З.Ш., Гаффаров К. Корпоротивное взаимодействие с информацинно- библиотечными учреждениями // Интернет и информационно-библиотечные ресурсы в науке, образовании, культуре и бизнесе: Centhal Asia-8.-Ташкент, 2013.- Б.100-107. 4. Бердиева З.Ш. Роль Фундаментальной библиотеки АН Республики Узбекистан в развитии науки // Книга в информационном обществе: Ч.1:материалы тринадцатой Международной конференции по проблемам книговедения. Москва, 28-30 апреля 2014 Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

Зухра Шукуровна Бердиева года: в четырёх частях. Сборник XIII Международной научной конференции по проблемам книговедения.- Москва, 2014.- С.178-180. 5. Бердиева З.Ш. Роль и место Фундаментальной библиотеки АН Республики Узбекистан в развитии науки и образование // Интернет и информационно-библиотечные ресурсы в науке, образовании, культуре и бизнесе: Centhal Asia-8.- Каршы, 2014.- Б.114- 120. 6. Бердиева З.Ш. Создание электронных ресурсов в ФБАН Р Узбекистан: сегодня и перспектива // Материалы научно-практической конференции «Пользователь: шаг навстречу» / Национальное информационно-библиотечное неделе. -Ташкент, 2013.-С.17-21. E-mail: [email protected] Rəyçi: Redaksiyaya daxil olub: 23.04.2019 AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

Bu iş ilə universitet kitabxanalarının funksional keyfiyyəti ilə imici arasındakı əlaqə, universitet kitabxanalarının texniki keyfiyyət və imicinin arasındakı əlaqələr tədqiq edilmişdir. Bundan əlavə, universitet kitabxanaları üçün istifadəçilərə onların imicini nümayiş etdirməyə imkan verəcək anket təqdim edilmişdir. Açar sözlər: Oxuculara xidmətin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi, Qrinroos modeli, ali məktəb kitabxanaları Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

Sevda İsrafil qızı Məmmədova Резюме: В статье исследованы средства оценки качества услуг наиболее часто используемых в библиотеках высших заведений, а также популярно описана модель Гринруса. Данной работой проведены исследования связи как между функциональным качеством и имиджем, так и между техническим качеством и имиджем университетских библиотек. Кроме этого была представлена анкета, которая позволит представить имидж университетских библиотек среди их пользователей. Ключевые слова: Oценка качества обслуживания читателей, модель Грёнроос, университетские библиотеки Abstract: This article examined the tools for measuring service quality, which are used in most university libraries, and the Grönroos model was examined in detail. Through this work, the relationship between functional quality and image, and the relationship between technical quality and image of university libraries have been investigated. In addition, within the framework of this study, a questionnaire has been developed that will provide university libraries with the opportunity to reveal the image of libraries from the point of view of their users. Keywords: Evaluation of reader service quality, Grönroos Model, University libraries Qloballaşma və sürətlə inkişaf edən texnologiyaların dünyaya və bütün sahələrə göstərdiyi təsir öz növbəsində xidmət sektorundan da yan keçməmiş, bu təsir özünü xidmət sektorunda da göstərmişdir. Bir çox təşkilat və müəssisələr öz mövcudluqlarını davam etdirə bilmək və daha çox müraciət edilən müəssisələr ola bilmək üçün ciddi səylər sərf edirlər. Əhəmiyyəti gün keçdikcə artan xidmət sektorunda müvəffəqiyyətli olmaq və rəqabət mühitinə uyğunlaşa bilmək üçün keyfiyyətli xidmət anlayışı mənimsənilməyə başlanmışdır. Universitet kitabxanaları da öz növbəsində informasiya xidməti göstərən müəssisələr olaraq istifadəçilərinin informasiya ehtiyaclarını ən qısa zamanda, tez və operativ formada ödəyə bilmək üçün bir çox işlər görürlər. Bu məqsədlə göstərilən xidmətin keyfiyyəti istifadəçi məmnuniyyəti baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Ənənəvi olaraq əvvəllər hər hansı bir kitabxananın göstərdiyi xidmətin keyfiyyəti o kitabxananın malik olduğu sənəd fondunun zənginliyi ilə ölçülürdüsə, son illərdə xidmətin keyfiyyəti istifadəçi tələbatlarının artması və istifadəçi məmnuniyyəti ilə ölçülməkdədir. Xidmət müəyyən bir standartı olmayan, hər müştəri tərəfindən fərqli qəbul edilə bilən mücərrəd bir anlayış olaraq qavranıla bilər. Azərbaycan leksikologiyasında xidmət - birinə qulluq göstərmə; birinin ehtiyac və tələbatını təmin etmək üçün görülən iş; öz xidmətini təklif etmək; əvəzsiz xidmət, əhaliyə xidmət, - mənalarını ifadə edir. Xidmətin ən çox bilinən tərifi bir qrupdan digərinə təqdim edilən, hər hansı bir şeyin sahibliyi ilə nəticələnməyən bir fəaliyyətdir. Rəqabətin olduqca sıx bir şəkildə artdığı xidmət sektorunda göstərilən xidmətin keyfiyyəti bu sektorda iştirak edən təşkilat və qurumların qiymətləndirilməsində çox əhəmiyyətli bir yer tutur. Hal-hazırda dövlət və özəl sektorlardakı bütün müəssisələr göstərdikləri xidmətlərin keyfiyyətini ölçməli, qiymətləndirməlidirlər. Xidmətin keyfiyyəti göstərilən xidmətin tələbatçının gözləntiləri ilə nə dərəcədə üst-üstə düşməsi və təqdim edilən xidmətin müştərini nə dərəcə məmnun etmə səviyyəsi ilə ölçülür. AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

Ali məktəb kitabxanalarinda oxuculara xidmətin qiymətləndirilməsi modelləri: Qrinroos modelinin nümunəsi əsasinda Sənaye inqilabının baş verməsi ilə meydana çıxan keyfiyyət anlayışı müştəri məmnuniyyətini əks etdirir. Ümumiyyətlə, elmi nəşrlərdə keyfiyyət sözünün mənaları araşdırıldıqda müxtəlifliyin olduğu meydana çıxır. Çünki keyfiyyət konsepsiyası bir çox müxtəlif sahələrdə müxtəlif şəkildə istifadə olunur. Standartlar Təşkilatı ISO-nun ISO 8402 standartında (TS 9005) “Keyfiyyət, bir məhsul və ya xidmətin müəyyən olunan və ya oluna bilinən ehtiyaclarını qarşılamaq qabiliyyətinə əsaslanan xüsusiyyətlər toplusudur” ifadəsi kimi müəyyən olunur. Bu təqdimatdan da aydın olduğu kimi keyfiyyət təklif edilən xidmətin və ya məhsulun müştəri (tələbatçı) tələbatının ödənilməsi nisbətidir. Keyfiyyət konsepsiyası müştəri məmnuniyyətinə birbaşa təsir göstərən konsepsiyadır. Cünki, aydındır ki, bir məhsul və ya xidmətin keyfiyyəti nə qədər yüksək olarsa, müştəri məmnuniyyəti də o dərəcədə yüksək olaçaq. Buna görə müəssisələr müştərini idarəetmə prinsiplərinin əsas vasitəsi hesab edirlər. Universitet kitabxanaları da xidmət göstərən mədəni-maarif müəssisələri olduğundan, təqdim etdikləri xidmətin keyfiyyətinin istifadəçi məmnuniyyətini artıran bir ünsür olduğunu nəzərə alaraq xidmət etdikləri istifadəçilərin tələbatları və xidmət keyfiyyətini artırmaq istiqamətində mühüm işlər həyata keçirməkdədirlər. Məlumdur ki, kitabxanaların əsas funksiyası istifadəçilərə elm, bilik, təhsil verməkdir. İnformasiya axınının sürətlə artması nəticəsində istifadəçi istəkləri və tələbləri zamanla dəyişdi və kitabxanalar bu dəyişən ehtiyaclara uyğunlaşmaq məcburiyyətində qaldılar. İstifadəçilərin bütün istəklərini operativ və dəqiq yerinə yetirmək kitabxanaların ən prioritet məqsədidir. Bu xidmətin həyata keçirilməsi zamanı keyfiyyətin əsas meyarı istifadəçi məmnunluğu və xidmətin səmərəliliyinin artırılması ilə ölçülür. Bu keyfiyyətin davamlılığı üçün həyata keçirilən siyasətlər, müəyyən edilən qaydalar və standartlar kitabxanalar tərəfindən də istifadə olunmaqdadır. Digər müəssisələrdə olduğu kimi kitabxanalarda da göstərilən xidmətin keyfiyyəti müştəri məmnuniyyəti baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır. Xidmət keyfiyyətinin ölçüsü istifadəçi tələbatıdır. Xidmətin keyfiyyətinin dəyərləndirilməsində kütləvi olaraq bir cox modellərdən istifadə olunur. Bunlara misal olaraq Servqual, Servperf modellərini nümunə göstərmək olar. Bu modellərdən ən geniş yayılanı Qrinroos modelidir. Qrinroos modeli. Xidmət keyfiyyətini texniki keyfiyyət, funksional keyfiyyət və imic keyfiyyəti olaraq 3 ölçü-dərəcə baxımından qiymətləndirən bu model 1984-ci ildə Qrinroos tərəfindən irəli sürülmüşdür. Xidmətin nəticəsində istifadəçinin və ya istehlakçının texniki keyfiyyəti və xidmətin keyfiyyəti istifadəçi tərəfindən müəyyən edilir. İmic texniki keyfiyyəti əsasən funksional keyfiyyətə əsaslanır. Başqa sözlə, imic keyfiyyəti əslində elə xidmətin keyfiyyətidir. Texniki keyfiyyətin dərəcəsi ümumiyyətlə xidmət prosesi nəticəsində meydana çıxdığından bu proses nəticəsində konkret olaraq göstərilən xidmət və ya əldə olunan məhsul kimi başa düşülür. Funksional keyfiyyət (necə?) - xidmət prosesinin və üsulunun xarakteristikasıdır. Modelin müəllifi qeyd edir ki, istənilən xidmət istehlakçının və icraçının arasında qarşılıqlı təsiri müəyyən edir. Funksional keyfiyyətə məsələn, peşəkar bacarıq və personalın nəzakəti və s. aiddir. Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

Sevda İsrafil qızı Məmmədova Müxtəlif universitetlərdə tətbiq edilən kitabxana xidmətlərini qiymətləndirmə anketləri araşdırılaraq tədqiq edilmiş və nəticədə Qrinroos modelinə uyğun bir anket irəli sürülmüşdür. Anketdə texniki keyfiyyət, funksional keyfiyyət və imic keyfiyyətinin ölçülməsi ilə bağlı tələblər vardır. AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

Ölkəmizdə kitabxana xidmətlərinin qiymətləndirilməsi işinə baxıldığında təəssüf hissi ilə qeyd etmək lazımdır ki, bu istiqamətdə çox az elmi tədqiqat işləri, araşdırmalar aparılmışdır. Bu istiqamətdə həyata keçirilən işlər səthi xarakter daşımış, sadəcə elmi nəzəriyyələr şəklində çap edilməklə kifayətlənilmişdir. Bu modellərin dünya təcrübəsi baxımından araşdırılaraq Azərbaycan kitabxanalarında, xüsusilə də universitet kitabxanalarında tətbiqinə böyük ehtiyac vardır. Belə ki, kitabxanaların gələcək inkişaf proqnozlarının verilməsi, ictimai-elmi fəaliyyətinin dəyərləndirilməsi, xidmət səviyyəsinin artırılması baxımından kitabxanalarda texniki keyfiyyət, funksional keyfiyyət və imic keyfiyyətini ölçmək üçün anket sorğularının keçirilməsi mühüm əhəmiyyət daşıyır. Ədəbiyyat: 1. Altan. Ş. və Atan M. Bankacılık sektöründe toplam hizmet kalitesinin servqual analizi ile ölçümü. Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 1, 2004. s.17-32. http://iibfdergisi.gazi.edu.tr/index.php/iibfdergisi/article/view/273/263 2. Akbayrak .E. H. Orta Doğu Teknik Üniversitesi Kütüphanesi'nde hizmet kalitesi ölçümü, 2005. http://eprints.rclis.org/9623/1/Orta_Dogu_Teknik_Universitesi_Kutuphanesi%27nde_Hi zmet_Kalitesi_Olcumu-Emre_Hasan_Akbayrak.pdf 3. Filiz. Z. ve Kolukısaoğlu. S. Servqual yöntemi ve bir hizmet işletmesinde uygulaması. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2013. [Özel sayı]. https://www.researchgate.net/profile/ Zeynep_Filiz/publication/294713094_ SERVQUAL_YONTEMI_VE_BIR_HIZMET_ISLETMESINDE_UYGULAMASI_SE RVQUAL_METHOD_AND_APPLICATION_OF_A_SERVICE_COMPANY/links/56c 3102308ae602342507251.pdf Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

Sevda İsrafil qızı Məmmədova 4. Gürbüz. E. və Ergülen. A. Hizmet kalitesinin ölçümü ve Grönroos Modeli üzerine bir araştırma. İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 2006. s.173-190. (35), http://dergipark.gov.tr/download/article-file/5357 5. Bulgan U. Kütüphanecilik sektöründe hizmet kalitesinin ölçümü ve bir üniversite kütüphanesi uygulaması, 2002. http://eprints.rclis.org/6469/1/Ugur_Bulgan_tez.pdf 6. Kang. G.D. və James. J. Service Quality Dimensions - An Examination Of Grönroos Service Quality Model. Managing Service Quality. 14 (4): 2004. p.266-277. http://www.ida.liu.se/~steho87/und/htdd01/1080140401.pdf E-mail: [email protected] Rəyçi: Redaksiyaya daxil olub: 10.04.2019 AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

Azərbaycanda kitabxana quruculuğunda yeni mərhələ: Mərkəzləşmiş kitabxana sisteminin yaradılması KİTABXANA İNFORMASİYA ELMİ Rövşən Ulduz oğlu Məmmədli Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, Baş müəllim AZƏRBAYCANDA KİTABXANA QURUCULUĞUNDA YENİ MƏRHƏLƏ: MƏRKƏZLƏŞMİŞ KİTABXANA SİSTEMİNİN YARADILMASI Ровшан Улдуз оглы Мамедли Азербайджанский Государственный Педагогический Университет, Доктор философии по истории, старший преподаватель НОВЫЙ ЭТАП РАЗВИТИИ БИБЛИОТЕК В АЗЕРБАЙДЖАНЕ : СОЗДАНИЕ ЦЕНТРАЛИЗОВАННОЙ БИБЛИОТЕЧНОЙ СИСТЕМЫ Rovshan Ulduz oghlu Mammadli Azerbaijan State Pedagogical University, Doctor of philosophy on history, Senior Lecturer A NEW STAGE IN LIBRARY BULDING IN AZERBAIJAN: ESTABLISHING OF A CENTRALIZED LIBRARY SYSTEM Xülasə: Məqalə mədəniyyətin əsas sahələrindən birinə - kitabxanaçılıq işinə həsr olunub. Burada faktiki material əsasında XX əsrin 70-80-ci illərində Azərbaycanda kitabxana sisteminin inkişafı və genişləndirilməsi məsələləri işıqlandırılıb. Yazıda respublikada mərkəzləşdirilmiş kitabxana sisteminin yaradılmasının nəticələri təsvir olunur. Açar sözlər: Kitabxana, ədəbiyyat, kitab, nəşr, oxucu. Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

Rövşən Ulduz oğlu Məmmədli Резюме: Статья посвящена одной из основных областей культуры – библиотечному делу. В данной статье на основе фатического материала, освещены вопросы развития и расширения библиотечной системы в Азербайджане в 70-80 годы XX века. В статье описываются результаты создания в Республике централизованной библиотечной системы. Ключевые слова: Библиотека, литература, книга, издание, читатель. Summary: This article is devoted to one of the main components of culture - library construction in Azerbaijan in 70-80s of the XX century. On the basis of factual material, the main issues of the development and expansion of libraries in the Azerbaijan SSR are revealed. The article also highlights the issues and results of the centralization of libraries. Key words: Library, literature, book, publication, user. 1970-1990-cı illərdə mədəni quruculuq sahəsində həyata keçirilən tədbirlər kitabxana işinin inkişafına da müsbət təsir göstərmişdi. Rayonlarda, kənd yaşayış məntəqələrində kitabxanalar təşkil edilmiş, kitabxanaların maddi-texniki bazası möhkəmləndirilmiş, kitabxana işinin maliyyələşdirilməsinə diqqət artırılmışdır. Məhz, bu illərdə həm kənd yerlərində, həm də şəhərlərdə yeni kitabxana binalarının tikilməsinə, mövcud binaların bərpa və təmiri işlərinə vəsait ayrılmağa başlanılmışdı. Kitabxanaların mərkəzləşdirilməsi məsələsi respublikamızda da müvəffəqiyyətlə başa çatdırılmış, mühüm elmi-təcrübi nəticələr əldə edilmişdir. Böyük elmi, elmi-texniki, xüsusi, təhsil və kütləvi kitabxanalar şəbəkəsi yaradılmışdı. Azərbaycanda 1970-ci ildə 25,4 milyon nüsxəyə qədər kitab fondu olan 2923 kütləvi kitabxana fəaliyyət göstərirdi. Bütün təşkilatların nəzdində olan kitabxanalarda 40 milyon nüsxə kitab və dövrü mətbuat var idi. [8, v. 48]. 70-ci illərin əvvəllərində kitabxana sahəsində nöqsanlar az deyildi. Respublika əhaliyə kitabxana xidmətinin təşkili sahəsində SSRİ-nin bir çox respublikalarından geri qalırdı. Xüsusilə kənd rayonlarında əhaliyə kitabxana xidmətinin təşkili dövrün tələblərindən geri qalırdı. 1971- 1974-cü illərdə respublikada 1087 yaşayış məntəqəsində hətta kütləvi və məktəb kitabxanası belə yox idi. 1473 kəndə isə klub olmasa da, kütləvi və məktəb kitabxanası fəaliyyət göstərirdi [9, v. 23]. Kitabxanaların yerləşdirilməsində problemləri aradan qaldırmaq üçün 1972-ci ildən başlayaraq SSRİ Nazirlər Soveti yeni tikilmiş yaşayış binalarının 1-ci mərtəbəsində kütləvi kitabxanaların yerləşdirilməsi üçün yer ayrılması haqqında İttifaq respublikalarının Nazirlər Sovetinə icazə verdi [10, v. 10]. Bundan əlavə, 1971-ci ildən Azərbaycanda açılan hər yeni kitabxananın fondunda ən azı 1000 nüsxə kitab olmalı idi [11, v. 1]. AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

Azərbaycanda kitabxana quruculuğunda yeni mərhələ: Mərkəzləşmiş kitabxana sisteminin yaradılması Kütləvi kitabxanaların fondları xüsusən kənd yerlərində tələblərə cavab vermirdi. Azərbaycan dilində, xüsusən də elmi, texniki, kənd təsərrüfatına aid ədəbiyyat çatışmirdı. Kənd kitabxanalarının oxucularının böyük hissəsinin uşaqların və gənclərin təşkil etməsinə baxmayaraq orada uşaq kitabları cəhətdən kasadlıq təşkil edirdi. Göstərilən illərdə M.F.Axundov adına Dövlət Kitabxanası öz fəaliyyətilə xüsusi seçilirdi. Bütün kitabxanaların metodik mərkəzi kimi o, kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya sahəsində böyük elmi-metodiki və elmi-tədqiqat işləri aparırdı. 1970-ci ildə M.F.Axundov adına kitabxananın 1,5 milyon kitab saxlama fondu olan binasının tikintisi həyata keçirilmişdir [12, v. 72]. 1971-ci ildə kitabxananın kitab fondunda 2.481.000 nüsxə kitab var idi. Dövlət kitabxanası unukal kitab fonduna malik idi. O, bütün ölkələrdə çap edilən nəşrləri, o cümlədən hər il orta hesabla 150 min nüsxə yeni kitab qəbul edirdi. Gündəlik 700 oxucuya 11 zal və kabinet xidmət göstərirdi [13, v. 1]. M.F.Axundov adına dövlət kitabxanasında 01.01.1981- ci ildə 3312,0 min kitab var idi [14, v. 3]. 1982-ci ildə SSRİ-nin 244 kitabxanası ilə əməkdaşlıq etmiş, onlara 2739 nüsxə kitab gəndərilmiş və 4210 nüsxə kitab alınmışdır [15, v. 12]. Kitabxanada 1979-cu ildən beynəlxalq abonoment fəaliyyət göstərirdi. 1982-ci ildə dünyanın 5 ölkəsinin 5 kitabxanasından 5 sifariş olunmuş, 16 ölkəyə isə 52 sifariş göndərilmişdir (ABŞ, Almaniya, Çexoslovakiya, Çili və s.) [15, v. 13]. Kütləvi kitabxanalarla yanaşı gənclər və uşaqlar da yaddan çıxmırdı. 1971-ci ildə F.Köçərli adına Uşaq Kitabxanası bütün yaşlar üzrə uşaqlara xidmət edirdi. O, hər il 30 min uşaq ədəbiyyatı qəbul edirdi [16, v. 16]. Respublikada 1971-ci ildə uşaqlara xidmət edən 3 min kitabxana var idi [17, v. 230]. 1975-ci ildə yeniyetmələrə kitabxana xidmətini yaxşılaşdırmaq üçün C.Cabbarlı adına Dövlət Kitabxanası əsasında C.Cabbarlı adına Respublika Gənclər Kitabxanası yaradıldı [18, v. 3]. 1980-ci ildə F.Köçərli adına Respublika Uşaq Kitabxanası kitab fondu 125602 min nüsxəyə çatmış, kitabxana 1980-ci ildə 9509 nüsxə kitab qəbul etmişdir. Bütün il ərzində oxucularla hər iki dildə 414275 nüsxə kitab verilmiş, kitabxanaya 21964 oxucu gəlmişdir. İl ərzində kitabxananın Kirov qəsəbəsində 3 nömrəli filialı açılmışdır. [19, v. 5]. Respublika əhalisinə kitabxana xidməti ildən-ilə yaxşılaşırdı. Yeni kitabxanalar açılır, köhnələr təmir olunur, onların kadr və maddi-texniki bazaları möhkəmləndirilirdi. Qubanov, Nizami, Kirov, Zevin adına kitabxanalar Bakı şəhərində yeni şəraitli, yaxşı təmirli binalara, o cümlədən Batamdar və Şüvəlan qəsəbəsində kitabxanalar da yeni binalara köçürülmüşdü. Saatlı, İmişli rayonlarında isə kitabxanalar üçün yeni binalar tikilmişdi. [20, v. 30]. Ümumilikdə respublikada 1971-1975-ci illər ərzində oxucu sayı 195 min nəfər, kitab fondu 1 mln ədəd artmışdır [21, v. 1]. 1975-ci ildə Azərbaycanda 2486 kənd və qəsəbə kitabxanası var idi. Amma təəssüf ki, onların hamısı iri kəndlərdə və yaşayış məntəqələrində idi. Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

Rövşən Ulduz oğlu Məmmədli Respublikada bu illərdə 300 nəfər yaşayan 1164 kiçik yaşayış məntəqəsində səyyar və stasionar kitabxanaların filialları yaradılmışdır [21, v. 115]. 1977-ci ildə Azərbaycan SSR-də 4000 səyyar kitabxana var idi [22, v, 5]. 1977-də rayon kitabxanalarına xüsusi şkaflar və avadanlıqlar daxil olmaqla 15 yeni fonoteka açılmış, 40 rayon fonotekasında 5600 manat məbləğində yeniləşmə aparılmışdır [22, v. 3]. 1976-1980-ci illərdə kitabxanalara 46 avtokitabxana, 10 surətçıxarma aparatı, 50 hesablayıcı maşın, 27 kataloq vərəqəsinin artırılma aparatı verilmişdir[23, v. 186]. Respublikada bütün kitabxanalar ilk dəfə olaraq 1983-cü ildən “Vokruq sveta”, “İskatel”, “Drujba narodov”, “Oqonek”, “Kuryer”, “UNESKO”, “Futbol-xokkey”, “Nedelya” jurnallarına abunə yazılmışdır [24, v. 9]. 1983- cü ildə respublikada ucqar kənd yerlərində əhaliyə xidmət üçün 2831 hərəkət və kitab verilmə məntəqəsi var idi. Bu hərəkət məntəqələri oxuculara kənd yerlərində 1089070 nüsxə qəzet jurnal və kitab vermişdilər[iş 25 v 20]. 1977-1984-cü illərdə respublikada əsasən kənd yerlərində 700 yeni kütləvi kitabxana açılmışdır. 1984-cü ildə artıq Azərbaycan İttifaq üzrə əhaliyə kitab verilməsinə görə orta hesabla 2-3-cü yeri tuturdu[26, v. 68]. Tədqiq olunan illərdə xüsusi tipli 17 yeni kitabxana binası tikilmiş, kitabxanalara 32.214.750 manatlıq avadanlıq göndərilmişdir. Bu dövrdə kitabxanalara 19.296.450 milyon manatlıq 19.234.185 nüsxə kitab alınmış, kitabxana oxucularının sayı 1.149.222 nəfər artmışdır [2, v. 49]. Lakin buna baxmayaraq kitabxana xidmətində müəyyən nöqsanlar da özünü büruzə verirdi. Belə ki, bir çox kitabxanaların fəaliyyətinin yaxşılaşdırılmasına ehtiyac var idi. Təmirə ehtiyacı olan kitabxanaların sayı ildən-ilə artırdı. Kitabxanaların 90%-də oxu zalı fəaliyyət göstərmirdi. [25, v. 38]. Təəssüf doğuran faktlardan biri də o idi ki, 1983-cü ildə respublikanın kənd kitabxanalarının 204-ü o, Yardımlı rayonunda 35, Gədəbəy rayonunda 20, Dəvəçidə 16 kitabxana şəxsi evlərdə məskunlaşmışdı 1, s. 79. Bakı şəhərində də kitabxana işində çətinliklər var idi. Belə ki, 1984-cü ildə Əhmədli kimi iri qəsəbədə 200 minə yaxın əhaliyə əlverişsiz şəraitdə fəaliyyət göstərən 3 kitabxana var idi [26, v. 71]. 1980-1984-cü illərdə İmişli, Zərdab, Neftçalada yeni kitabxana binası tikilmiş, Lerik, Babək, Sabirabad, Əli-Bayramlıda və s. rayonlarda 100-dən artıq kitabxana yeni binalarla, əsasən fin evləri ilə təchiz edilmişdi [26, v. 224]. 1987-ci ildə respublikada 36,6 mln nüsxə kitab fonduna malik olan 4247 kütləvi kitabxana fəaliyyət göstərirdi. Bu kitabxanalardan respublika əhalisinin 48% -i istifadə edirdi [27, v. 2]. Sov.İKP MK (Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsi) 1974-cü il 8 mayda “Zəhmətkeşlərin kommunist tərbiyəsində və elmi-texniki tərəqqidə kitabxanaların rolunu artırmaq haqqında” qərar qəbul etdi [28, v. 8]. Qərarın əsas məqsədi kitabxana işinin mərkəzləşdirilməsi idi. İttifaq respublikalarının bəzilərində mərkəzləşdirilmiş kitabxana sisteminin müvəfəqiyyətlə fəaliyyət göstərməsi bu sistemin səmərəli olmasını göstərdi. 1974-cü il 13 iyunda Azərbaycan SSR Mədəniyyət Nazirliyinin kollegiyasında “Dövlət kütləvi kitabxanaların mərkəzləşdirilməsi” haqqında qərara əsasən yeni xidmət növünə və mərkəzləşdirilmiş kitabxana sisteminə keçidin planı təsdiq olundu [29, v. 45]. 1975-1980-ci illər ərzində əsasən mərkəzləşmə həyata keçirildi. AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

Azərbaycanda kitabxana quruculuğunda yeni mərhələ: Mərkəzləşmiş kitabxana sisteminin yaradılması Doğrudur, bəzi rayonların mərkəzi kitabxanalarında kitabxana işinin lazımi səviyyədə olmaması, kataloqların yoxluğu bu işin həyata keçirilməsini ləngidirdi. Əlverişli bina olmadığına görə, Ağdam, Qazax, Şəmkir, Ağdaş, Tovuz, İsmayıllı, Cəbrayıl, Bərdə, Naxçıvan, Dəvəçi, Laçın, Gədəbəy, Kürdəmir, Tərtər, Şamaxı, Yardımlı və s. rayonlarda yeni sistemin tətbiqi ciddi çətinliklərlə üzləşmişdi. Biləsuvar, Zəngilan, Qubadlı, rayonlarında isə yerli rəhbərliyin laqeyd münasibəti üzündən mərkəzi kitabxana sisteminin aparatı lazımi şəkildə təşkil edilməmişdi. Bir sıra kitabxanalarda yeni yaradılan şöbələr sistemin təlabatından geri qalırdı. Bəzi rayonlarda isə mərkəzi kitabxana sisteminin kadr məsələlərinə ciddi fikir verilmirdi. Rayonlarda bu sahə üzrə çalışanların əksəriyyətinin orta ixtisas təhsili belə yox idi. Mərkəzləşdirməni müvəffəqiyyətlə aparmaq üçün göstərilən nöqsanlar sürətlə aradan qaldırılmağa başladı. Bu işdə rayonun bütün ictimaiyyətinin iştirakı mühüm nailiyyətlər əldə etməyə, mərkəzləşmə işində dönüş yaratmağa böyük kömək etdi. 80-ci illərin ortalarında mərkəzləşmə işi müvəffəqiyyətlə başa çatdırıldı. Mərkəzləşmə nəticəsində Azərbaycan SSR-də tərkibində 3685 kənd kitabxana-filialı olan 70 MKS fəaliyyət göstərirdi. Kənd kitabxanalarında rayon kitabxanaları mərkəzi kitabxana kimi, rayon uşaq kitabxanaları və müstəqil kənd kitabxanaları isə onların filialı kimi formalaşdı. Respublikamızın 8 şəhərində 111 filialı olan mərkəzləşdirilmiş sistem yaradılmışdı. Qeyd etmək lazımdır ki, respublikamızda kütləvi kitabxana şəbəkələrinin mərkəzləşdirilməsinin başa çatdırılması əhaliyə kitabxana xidmətini kökündən dəyişmiş, xüsusilə kənd əhalisinə kitabxana xidməti əsaslı surətdə yaxşılaşdırılmışdı. 1975-ci ildə Elmlər Akademiyasının fundamental kitabxanasının mərkəzləşdirilməsinə başlanıldı. İlin əvvəllində şəbəkəyə daxil olan 25 kitabxananın 19-u kitabxananın filialına çevrildi [30, v. 74]. 1979-cu ildən Mərkəzi Kitabxana Sistemlərinin Gənclər Kitabxanaları filialları şəbəkəsinin yaradılması qərarı verildi. 1983-cü ildə Azərbaycan SSR-də 36 şəhər və rayonda 36 gənclər kitabxanası şəbəkəsi filialı və bölməsi var idi. Lakin 29 rayonda gənclər kitabxanası filialı açılmamışdır [26, v. 1]. 1981-ci ildən dövlət kütləvi və həmkarlar ittifaqları kitabxanalarının mərkəzləndirilməsinə başlanmışdı. 1981-ci ilin yanvarında Bakı şəhəri kitabxanalarının Mərkəzi Kitabxana Sisteminə keçidi başa çatdı [14, v. 1]. 1985-ci ildə respublikanın 34 kənd rayonunda 1957 dövlət və 48 həmkarlar ittifaqları kitabxanalarının işi mərkəzləşdirilmiş şəkildə idarə olunurdu [3, v. 140]. Yeni sistemə keçid rayonlarda xidmət və istifadədə özünün üstünlüklərini göstərirdi. Belə ki, 1976-cı ildə kitabxanalarda 25.496 min oxucu olmuşdusa, 1977-ci ildə bu sistem 26.499 min nəfərə xidmət etmişdir. İl ərzində kitab fondunun dövriyyəsi 1,7 dəfə, orta oxucu sayı 23-ə çatmışdır [22, v. 116]. Yeni sistemin yaranması kitabxanaların potensial imkanlarını əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirmiş, daha zəngin ədəbiyyat fondu, təkmilləşmiş məlumat aparatı olan kitabxana müəssisələrinin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Mərkəzləşmə zamanı kütləvi kitabxanaların kitab fondu 5 milyon nüsxə, kitab verilişi 9 milyon nüsxə, oxucuların sayı 513 min nəfər artmış, 332 yeni kitabxana açılmışdır. Bütün kitabxanalarda kataloqlaşdırma işinə başlanmışdır. Müqayisə nəticəsində məlum olur ki, 20 rayon kitabxanasında mərkəzləşdirilmə sisteminə Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

Rövşən Ulduz oğlu Məmmədli keçəndən sonra 1 il ərzində oxucuların sayı 5 min artmış və 1 milyona qədər əlavə kitab verilmişdir [2, s. 43]. AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019 Kitabxanaların işində daha çox ictimai-siyasi, o cümlədən partiya ədəbiyyatının təbliğinə geniş yer verilirdi. Onlar ictimai-siyasi və iqtisadi ədəbiyyatla yaxşı təmin olunurdu. Kitabxanalarda bu cür ədəbiyyatın sayı 1990-cı ildə 294 milyon nüsxəyə çatmışdı [4, v. 362]. Respublikada kitabxana sahəsində kadr məsələsinin həlli cəhətdən də əhəmiyyətli işlər görülmüşdür. 1980-1984-cü illərdə kitabxana işçilərinin sayı 1498 nəfər, o cümlədən 145 nəfər ali, 331 nəfər ali ixtisas təhsilli, 680 nəfər orta ixtisas təhsilli kitabxanaçının hesabına çoxalmışdı. 1987-ci ildə Mədəniyyət Nazirliyi sistemində kitabxanalarda 7019 nəfər işçi çalışırdı. Onların 60% -nin ali və orta ixtisas təhsili var idi [31, v. 10]. Tədqiq olunan illərdə geniş ali məktəb, orta ixtisas təhsil müəssisələri, texniki peşə məktəbi, orta ümumtəhsil müəssisələri kitabxanaları şəbəkələri formalaşmışdı. Demək olar ki, respublikanın bütün orta məktəblərində müstəqil məktəb kitabxanaları yaradılmışdı. Təhsil kitabxanaları kütləvi kitabxanalardan sonra ən böyük şəbəkəyə çevrilmiş, respublikada sayca ikinci şəbəkə olmuşdu. 1982-ci ildə bu şəbəkədə artıq 4 minə yaxın kitabxana fəaliyyət göstərirdi. Həmçinin Azərbaycan Səhiyyə, Kənd Təsərrüfatı, Neft Sənayesi və s. nazirliklərin, idarə və müəssisələrin, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının, partiya və həmkarlar təşkilatlarının kitabxanaları da inkişaf edib təkmilləşmişdi. 80-ci illərin ortalarında əhaliyə 4 milyona yaxın kitab fonduna malik 300-ə qədər Həmkarlar İttifaqının kitabxanası xidmət edirdi 5, s. 3. Həmçinin uşaqlara bilavasitə kitabla xidmət edən müstəqil uşaq kitabxanaları şəbəkəsi xeyli zənginləşmiş, onların sayı 80-ci illərdə 118-ə çatmışdı. 1970-ci ildə Azərbaycanda 25 milyon 400 min nüsxə kitab fonduna malik 2923 kütləvi kitabxana var idisə [33, v. 298], 1990-cı ildə respublikada kütləvi kitabxanaların sayı 4605 minə çatmış və onlarda 45,3 milyon nüsxə kitab jurnal və s. ədəbiyyat saxlanılırdı. Göstərilən 20 ildə kitabxanaların sayı 1682 ədəd, kitab fondu isə 19,9 milyon nüsxə artmışdır.1989-cu ilin əvvəllərində bütün növ kütləvi, elmi, təhsil, texniki və digər ixtissaslar üzrə respublikada 114,9 milyon nüsxə kitab fondu olan 9548 kitabxana var idi [7, s. 39]. Ümumilikdə dövlət tərəfindən kitabxana fəaliyyətini yaxşılaşdırmaq üçün təşkilati və metodik işlər görülmüşdür. Respublikanın bütün yaşayış məntəqələrində kitabxanalar yaradılmasına təşəbbüs göstərilmiş, rayon mərkəzlərində hər biri 50 min nüsxə kitab fondu olan kitabxanalar tikilmişdi. 700 qədər kənd dövlət kütləvi kitabxanası müasir binalara köçürülmüşdür. Ədəbiyyat: 1. Hüseynov.S.H. Azərbaycan kəndinin iqtisadi, sosial və mədəni inkişafı. Bakı, ADU nəşriyyatı, 1986. 92 s. 2. Xələfov.A.A. Heydər Əliyev və Azərbaycanda kitabxana işi. Bakı, Azərnəşr, 2006. 312 s. 3. Qaffarov.T.B. Azərbaycan SSR kənd əhalisinin maddi rifahı və mədəni səviyyəsinin yüksəldilməsi (60-80-ci illərin birinci yarısı). Bakı, Elm, 1986. 180 s. AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

Azərbaycanda kitabxana quruculuğunda yeni mərhələ: Mərkəzləşmiş kitabxana sisteminin yaradılması 4. Qaffarov.T.B.Azərbaycan kənd əhalisinin həyat tərzi: ümumbəşəri və maddi dəyərlərin deformasiyası (1960-1990). Bakı, Elm, 1992. 408 s. 5. Quliyev.T.F. Azərbaycanda kitabxanaçılıq işi. Bakı, ADU nəşriyyatı, 1986. 87 s. 6. Müstəqil Azərbaycan 10 il. Statistik məcmuə. Bakı, Səda, 2001. 7. Orucov.X.H. Müasir Azərbaycan kəndinin sosial-mədəni inkişafı problemləri. Bakı, Elm, 1990. 120 s. 8. S.Mümtaz adına Azərbaycan Respublikası Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət arxivi, Fond № 501, siyahı № 1, iş 264. 9. Yenə orada. Siyahı 8, iş 250. 10. Yenə orada. Siyahı 5, iş 86. 11. Yenə orada. Siyahı 5, iş 90. 12. Yenə orada. Siyahı 1, iş 251. 13. Yenə orada. Siyahı 8, iş 97. 14. Yenə orada. Siyahı 8, iş 164. 15. Yenə orada. Siyahı 8, iş 206. 16. Yenə orada. Siyahı 8, iş 88. 17. Yenə orada. Siyahı 1, iş 258. 18. Yenə orada. Siyahı 8, iş 128. 19. Yenə orada. Siyahı 8, iş 164. 20. Yenə orada. Siyahı 8, iş 110. 21. Yenə orada. Siyahı 8, iş 140. 22. Yenə orada. Siyahı 8, iş 150. 23. Yenə orada. Siyahı 8, iş 194. 24. Yenə orada. Siyahı 8, iş 203. 25. Yenə orada. Siyahı 8, iş 206. 26. Yenə orada. Siyahı 8, iş 208. 27. Yenə orada. Siyahı 8, iş 210. 28. Yenə orada. Siyahı 8, iş 130. 29. Yenə orada. Siyahı 8, iş 107. 30. Yenə orada. Siyahı 8, iş 129. 31. Yenə orada. Siyahı 8, iş 210. 32. Народное хозяйство Азербайджанской ССР за 60 лет. Юбилейный статистический сборник. Баку, Азернешр, 1980. 375 с. 33. Народное хозяйство Азербайджанской ССР в 1988 г.Статистический ежегодник. Баку, Азернешр, 1990. 424 с. E-mail: [email protected] Rəyçi: Redaksiyaya daxil olub: 29.03.2019 Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanası Xülasə: Məqalədə Mərkəzi Elmi Kitabxana tərəfindən Vahid İdarəetmə Sistemi çərçivəsində hazırlanmış və Milli Rəqəmsal Yaddaş bazasının formalaşdırılması prosesində tətbiq olunan proqram platformasının təsviri, elektron sənədlərin kitabxana fondlarına cəlb olunması, qeydiyyata alınması, rəqəmsallaşdırılması, elektron kataloqda və rəqəmsal bazada yerini alması və başqa proseslərin biri-birinə inteqrasiya olunmuş şəkildə idarə olunması şərtləri təsvir olunur. Məqalədə həmçinin rəqəmsallaşdırmanın perspektivdə rastlaşa biləcəyi təhlükələr səsləndirilir. Açar sözlər: Milli Rəqəmsal Yaddaş, Mərkəzi Elmi Kitabxana, idarəetmə, Vahid İdarəetmə Sistemi, rəqəmsallaşdırma, interqasiya, metadata, platforma, modul, sənəd, MARC 21, RDA, VİS, MRY. Резюме: В статье описывается платформа программы применяемой в процессе формирования Национальной Цифровой Памяти, подготовленной Центральной Научной Библиотекой в рамках Единой Системы Управления, привлечение электронных документов в библиотечные фонды, их регистрация, оцифровывание, размещение в электронном каталоге и в цифровой базе и условия управления других интегрированных друг в друга процессов. В статье также озвучиваются опасности, с которыми можно столкнуться в перспективе оцифровывания. Ключевые слова: Национальная Цифровая Память, Центральная Научная Библиотека, управление, Единая Система Управления, оцифровывание, интеграция, метадата, платформа, модуль, документ, MARC 21, RDA, ЕСУ, НЦП. Resume: The article describes the conditions for managing and integrating the processes of attracting electronic documents to the library collections, registering, digitizing, introducing into the e-catalog and electronic database and other steps developed by the Central Scientific Library within the framework of the Unified Management System software platform with reference to the National Digital Memory database. Key words: National Digital Memory, Central Scientific Library, managment, Unified Managment System, digitising, integration, metadata, platform, module, document, MARC 21, RDA, UMS, NDM. Giriş: 2014-cü ilin may ayında Azəbaycan Respublikasının prezidenti cənab İlham Əliyevin iştirakı ilə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Mərkəzi Elmi Kitabxanasının yeni inşa edilmiş binası istifadəyə verildi. Açılış mərasimində cənab prezidentə kitabxananın bir neçə innovativ layihəsi sırasında Vahid İdarəetmə Sistemi (VİS) layihəsi də təqdim olundu. Layihənin zərurəti, məqsədi, əldə etdiyi nəticələri və həllini gözləyən problemləri nədən ibarətdir? Kitabxana-informasiya vahidinin bütün mümkün proseslərinin avtomatlaşdırılması, inteqrasiyası, nəzarətdə saxlanılması və mərkəzləşdirilmiş şəkildə idarəedilməsi zəruridir. Bu proseslər kitabxana personalı, mühafizə edilən sənədlər, istifadəçi, maliyyə, sənədləşdirmə, istifadəçilərə xidmət, təhlükəsizlik, nəzarət, hesabat və əlaqələndirmə kimi anlayışları əhatə edir və respublikada sənədlərinin sayı 1,5 mln-dan artıq olan yeganə elmi Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

Milli Rəqəmsal Yaddaş üçün ümummilli əhəmiyyət kəsb edən məlumatların toplanması, ekspertizası və etibarlı saxlanılması üçün VIS-MRY platforması kitabxananın 4000-dən artıq oxucusunu və 200-dən artıq əməkdaşının vahid mərkəzdən, optimallaşdırılmış proqram tərəfindən idarəolunmasını tələb edir. Vahid idarəetmə prosesləri, təbii ki, kitabxananın həyata keçirdiyi layihələri də əhatə etməlidir. Bu layihələrdən biri Milli Rəqəmsal Yaddaş (MRY) layihəsidir. MRY Azərbaycanın tarixinə və mədəniyyətinə aid olan məlumatların rəqəmsallaşdırılaraq ümumi tanışlıq və dərin tədqiqatlar aparmaq məqsədilə həm müasir, həm də gələcək nəsil istifadəçiləri üçün nəzərdə tutulan məlumat bazasıdır. MRY təkcə Azərbaycan dilində və Azərbaycanda hazırlanmış sənədlərin yox, Azərbaycan hüdudlarından kənarda xarici dillərdə tərtib edilmiş materialların üzərində də qurulur. Bu isə Azərbaycan tarixi və mədəniyyətinin təbliği üçün çox əhəmiyyətli bazanın formalaşması deməkdir. Bu tələbləri qarşılamaq məqsədilə Azərbaycan kitabxana-informasiya sistemi təcrübəsində ilk dəfə məhz MEK-in proqram və texniki tələblərinə uyğun olaraq yerli proqram mühəndisləri tərəfindən Vahid İdarəetmə Sistemi (VİS) platforması hazırlanmışdır. VİS-in komponenti olaraq Vahid İdarəetmə Sistemi - Milli Rəqəmsal Yaddaş (VİS-MRY) platforması MRY layihəsi üçün tövsiyə edilən bütün növ sənədlərin siyahıya alınması, ekspertlər tərəfindən anonim qiymətləndirmə, sənədləri fiziki olaraq MEK-ə cəlb etmə, rəqəmsallaşma prosesində prioritet ardıcıllıqların müəyyənləşdirilməsi, rəqəmsallaşma işinin bölgüsü və icrası, keyfiyyətə nəzarət, konvertasiya edilməsi, yaddaş serverinə yerləşdirilməsi, istifadəçilər üçün veb-portalda yerləşdirilməsini nəzərdə tutur. VİS-MRY Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafına Dəstək Fondu və Mərkəzi Elmi Kitabxana arasında bağlanmış müqavilə əsasında “Milli Rəqəmsal Yaddaş üçün ümummilli əhəmiyyət kəsb edən məlumatların toplanması, ekspertizası və etibarlı saxlanılması” layihəsinin tərkib hissəsidir. VİS-MRY əhəmiyyəti akademik icma və gənc mütəxəssislər üçün aparılan tədqiqatlarda ilkin və etibarlı mənbə problemini aradan qaldıracaq, MRY müasir və gələcək araşdırıcılar üçün əhəmiyyətli hesab edilən sənədləri rəqəmsal formatda əlçatan edəcək, vahid və etibarlı istinad mənbələri problemi həll olunacaq. VİS-MRY platforması geniş istifadəçi auditoriyası üçün nəzərdə tutulur. İnternetə çıxışı olan istənilən şəxs bu platformanın mənbələrinin açıq istifadə üçün nəzərdə tutulan hissəsindən faydalana biləcək. Əsas hissə: VİS müəssisənin bütün mümkün proseslərinin avtomatlaşdırılması, inteqrasiyası, nəzarətdə saxlanılması və mərkəzləşdirilmiş şəkildə idarəedilməsi sistemi kimi aşağıdakı platformalardan təşkil olunub:  VİS-LİB – Avtomatlaşdırılmış kitabxana idarəetmə platforması;  VİS-HR – İnsan resusrslarının idarə edilməsi platforması;  VİS-FİN – Maliyyə resurslarının idarə edilməsi platforması;  VİS-DOC – Elektron sənəd dövriyyəsi platforması;  VİS-SCAN – Rəqəmsallaşdırma prosesinin idarə edilməsi platforması;  VİS-AN – Elan və bildirişlərin idarə edilməsi platforması;  VİS-MRY – Milli Rəqəmsal Yaddaş layihəsinin idarə edilməsi platforması. AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanası VİS-MRY platformasında ümumi iş prosesini sxematik şəkildə aşağıdakı ardıcıllıqda təsvir etmək olar:  MRY üçün sənəd siyahılarının tərtib edilməsi;  Ekspertlər tərəfindən siyahıların qiymətləndirilməsi;  Sənədlərin fiziki mənbələrinin axtarılıb tapılması və rəqəmsallaşdırmaq üçün MEK-ə cəlb edilməsi;  Rəqəmsallaşmanın təmin edilməsi;  METADATA-ların tərtib edilməsi;  MRY platformasında təsnifatlaşdırma və rəqəmsal sənədin istifadəyə verilməsi. Sənədlərin siyahılarının formalaşması və ekspert qiymətləndirilməsi. Prosesin ilkin mərhələsi AMEA institutları ilə əməkdaşlıq üzərində qurulur. Hər bir institut rəhbərliyinə ünvanlanan müraciət əsasında MRY üçün tövsiyə edilən mənbələrin siyahıları təqdim edilir. Həmin siyahılar əsasında ilkin axtarış hədəfləri müəyyən edilir. Növbəti mərhələ üçün bu siyahılarla iş prosesini təkmilləşdirmək məqsədilə siyahıların təqdim edilmə prosesini də virtual platforma üzərindən aparılması nəzərdə tutulur. Siyahıları aidiyyəti istiqamət üzrə (əsasən tarix, etnoqrafiya, ədəbiyyat, dil) mütəxəssislər (ekspertlər) təkmilləşdirməli və MEK tərəfindən hazırlanmış qaydalara əsasən müxtəlif meyarlar əsasında qiymətləndirmə aparmaqla əhəmiyyətini müəyyənləşdirməlidir. Nəzərdə tutulur ki, gələcəkdə hər bir ekspert onun üçün açılacaq “elektron kabinet”dən internetə çıxışı olan istənilən coğrafi məkandan və müəssisədən fəaliyyət göstərə biləcək. Ekspertlər əsasən 2 funksiyanı icra edirlər: MRY üçün tövsiyə etdikləri sənədi qiymətləndirməyə çıxarmaq və digər bir ekspert tərəfindən təqdim edilən sənədi qiymətləndirmək. Ekspertlər tərəfindən aparılan yekun redaktə proqramda növbəti mərhələyə - “sifariş edilsin”/”yerləşdirilsin” pəncərəsinə keçirilir. Sənədlərin mənbəyinin axtarışı və cəlb edilməsi. Siyahılar hazır olduqdan sonra növbəti mərhələ - siyahılar üzrə sənədlərin müəyyən edilmiş formatda axtarılmasıdır. Mənbələrin axtarış ardıcıllığı aşağıdakı kimidir: 1. Sənədin rəqəmsal forması varsa və əldə edilməsi mümkündürsə sənəd MEK-də rəqəmsallaşma mərhələsinə keçirilmir; 2. Rəqəmsal forma mövcud deyilsə, ilk növbədə Azərbaycan daxilində axtarış aparılır. Sənəd vahid nəşr kimi yalnız bir müəssisədə/şəxsdə mövcuddursa, həmin müəssisə/şəxs ilə mənbənin MEK-də rəqəmsallaşdırılması müəllif hüquqlarının da nəzərə alınması ilə müzakirə edilir və həyata keçirilir; 3. Sənəd ölkə daxilində olmadıqda MEK-in Fondların Formalaşdırılması bölməsi sənədin rəqəmsal formasının cəlb edilməsi üçün xarici kitabxana/fond/arxiv ilə əsasən sənəd mübadiləsi formatında kommunikasiya qurur və sənədin rəqəmsal formasını əldə edir. Rəqəmsallaşdırma və keyfiyyətə nəzarətin təmin edilməsi. Çap formasında MEK-ə müvəqqəti cəlb edilmiş material MEK-in Rəqəmsallaşdırma şöbəsinə daxil olur, sənədlərin siyahısında prioritet pozisiyaya yerləşdirilir, rəqəmsallaşdırılıb sahibinə təhvil verilir. Proses tam nəzarətdə saxlanlmalı, rəqəmsallaşma prosesindəki fəaliyyət tam şəkildə avtomatlaşdırılmalıdır. Bunun üçün rəqəmsallaşma siyahıları, prioritet ardıcıllığında sənədlərin qiymətləndirilməsi, işin icra mərhələlərinə nəzarət, işi icra Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

Milli Rəqəmsal Yaddaş üçün ümummilli əhəmiyyət kəsb edən məlumatların toplanması, ekspertizası və etibarlı saxlanılması üçün VIS-MRY platforması edənlərə nəzarət, rəqəmsallaşdırma keyfiyyətinin idarə edilməsi, konvertasiya prosesinin idarə edilməsi kimi bütün mərhələlər tam şəkildə avtomatlaşdırılmalıdır. Rəqəmsallaşma prosesinin optimallaşdırılması bölməsində iş prosesinin ardıcıllığı, standartlar üzrə tələblər və s. istiqamətlərdə ətraflı məlumat yerləşdirilməlidir. Metadata həcmi çox və pərakəndə olan informasiyalar haqqında nizamlanmış məlumat verən informasiya, başqa sözlə “rəqəmsal və ya fiziki sənəd haqqında informasiya”dır. Metadatanın əsas məqsədi “adlı” məlumatların tapılmasında və yeni resursların aşkar edilməsində istifadəçilərə sistemli axtarış aləti verməkdir. Metadata həmçinin elektron resursları təşkil etməyə, rəqəmsal eyniləşdirmənin təmin edilməsinə, resursların arxivləşdirilməsinə və qorunmasına kömək edir. Metadata resursların aşkarlanmasında müvafiq meyarlara görə resursları müəyyənləşdirmək, oxşar resusrları bir araya gətirmək, müxtəlif resursları ayırmaq və informasiyanın aşkar edilməsi imkanına malikdir. Ümumilikdə, metadata layihə və ya müəssisə ehtiyaclarının arxitekturasına, iş prosesinə əsasən formalaşdırılır, iş prosesi ilə müəyyən edilibsə administrativ metadatalar özündə müqavilə, alqı-satqı barəsində məlumatları da cəm edir (1,2,3). Rəqəmsal sənəd üçün METADATA-nın tərtib edilməsi sənədin rəqəmsallaşması bitdikdən sonra başlayır. Sənədin rəqəmsal forması yaradıldıqdan sonra sənəd haqqında ilkin məlumatlar (sənədin adı, müəllifi, ilkin tipi və s.) dəqiqləşdirilir, düzəlişlər aparılır, “ilkin məlumatlar” sahələri tamamlanır. METADATA növləri arasında transformasiyanın təmin edilməsi. Xüsusi və sınaqdan çıxmış metadata modelləri müxtəlif sahələrə tətbiq edilir. Üç fərqli metadata mövcuddur: təsviri metadata, struktur metadata və inzibati metadata. Təsviri metadata aşkar edilmə və identifikasiya kimi məqsədlər üçün bir qaydanı təsvir edir, “sərlövhə”, “xülasə” və “açar sözlər” kimi elementləri əhatə edir. Struktur metadata cədvəllər, sütunlar, düymələr və indekslər kimi verilənlər bazası obyektlərinin strukturunu təsvir edir. Struktur metadata verilənlər konteynerləri haqqında metadata və mürəkkəb obyektlərin necə bir araya gəldiyini göstərir, məsələn, səhifələrin fəsildən yaranmasına necə əmr verildiyini göstərir, rəqəmsal materialların növləri, münasibətləri və digər xüsusiyyətlərini təsvir edir. İnzibati metadata bir resursu idarə etmək üçün informasiyanın nə vaxt və necə yarandığını, faylın növü, digər texniki məlumatları və “informasiyanı kim əldə edə bilər?” (informasiyaya icazə) funksiyalarını təmin edir. İki alt tip hüquqların idarə olunması və qorunma metadatalarıdır. Hüquqların idarə olunması metadataları intellektual mülkiyyət hüququnu izah və təmin edir, qorunma metadataları isə resursun yerləşdirilməsi və mühafizəsi üçün məlumatı özündə ehtiva edir. Beynəlxalq standartlar metadataya müraciət edir. Milli və beynəlxalq standartlar icmallarında, xüsusən ANSI (Amerika Milli Standartlar İnstitutu) və İSO (Standartlaşdırma üzrə Beynəlxalq Təşkilat) metadata və qeydiyyat sənədlərinin standartlaşdırılmasına dair consensusun əldə edilməsi istiqamətində çalışır. Əsas metadata reyestri standartı İSO/İEC 11179 Metadata Qeydiyyatı (MDR), standart üçün çərçivə İSO/İEC 11179-1: 2004-də təsvir edilmişdir. Bu standart, ilk növbədə “məlumat elementi” qeydiyyatı kimi təsvir edilsə də, onun məqsədi metadata məzmununu konkret tətbiq sahəsindən asılı olmayaraq təsvirinə və qeydə alınmasına kömək etməkdir. Coğrafi yerləşmə xəritə və şəkil kitabxanalarının və kataloqların ənənələri üzərində qurulan xüsusi coğrafi metadata ümumi mətn emalı prosedurlarının tətbiq AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanası olunmaması səbəbindən xüsusi standartlara malikdir. Dublin Core metadata şərtləri, aşkar edilmə məqsədləri üçün resurların təsviri məqsədilə istifadə edilən söz şərtləri qrupudur. Dublin Core - şəbəkə resurslarına yönəldilən qarşılıqlı işləyən onlayn metadata standartıdır. Dublin Core Metadata Element Set kimi tanınan 15 klassik metadata elementi paketi standartlar (4, 5) tərəfindən dəstəklənir: • ISO Standard 15836:2009 of February 2009 [ISO15836] • ANSI/NISO Standard Z39.85-2012 of February 2013 [NISOZ3985] • IETF RFC 5013 of August 2007 [RFC5013] Z39.87 Data Dictionary – Rəqəmsal fotoşəkillər üçün texniki metadata ANSI / NISO Z39.87 2017-ci ilin 3 aprel tarixində yenilənmişdir. Standart rəqəmsal şəkillər üçün metadata elementlərini müəyyən edir. Standartın lüğət funksiyaları sistemlər, xidmətlər və proqram təminatı arasında əlaqələndirməyə yardım edir. Rəqəmsal şəkil kolleksiyalarına uzunmüddətli rəhbərliyə və davam etdirməyə də kömək edir. Rəqəmsal kitabxanalarda metadata dair standartlar Dublin Core, METS, MODS, DDI, DOI, URN, PREMİS, EML və OAI-PMH daxildir. Dünyanın aparıcı kitabxanaları onların metadata standartlarının strategiyalarına dair göstərişlər verir. EAD - Encoded Archival Description - arxiv və arxiv sənədlərində XML istifadə edərək arxivləşdirmə yardımçılarını kodlaşdırma standartıdır. America Archives Society-nin Kodlanmış Arxivləşdirmə Standartları üzrə Texniki Alt Komitə və Konqres Kitabxanası tərəfindən dəstəklənir. RDA (Resource Description and Access - Resusların təsviri və əlçatanlığı) AACR2-nin hüquqi varisidir və yenilənmiş standart qismində çıxış edir. MARC 21 sistemlər arasında biblioqrafik məlumatların vahid kodlaşdırılması və mübadiləsi/kommunikasiyası məqsədilə tətbiq olunur. 2017-ci ilin may ayında yenilənmişdir. ABŞ Konqres Kitabxanasının (6,7,) və digər elektron kitabxanalara xidmət göstərən və dəstək verən qurumların araşdırmaları (8,9) nəzərə alınmalıdır. Müasir dövrdə dünyanın müxtəlif ölkələrində, biblioqrafik təsvirə dair 3 standart tətbiq edilir: biblioqrafik təsvirin Beynəlxalq standartı (İSBD), kataloqlaşdırmanın ingilis-Amerika qaydaları (AACR2) və maşınla oxunan kataloqların müxtəlif MARC formatları. İSBD (Biblioqrafik Təsvirin Beynəlxalq Standartı) daha universaldır və ondan bütün dünyada istifadə edilə bilər. AACR2 standartı (İngilis-Amerika Kataloqlaşdırma Qaydaları) ingilis dilli ölkələrdə tətbiq edilir. Kitabxana informasiya texnologiyasının inkişafı ilə əlaqədar olaraq kitabxana informasiyasının əksər hissəsi MARC formatının köməyi ilə kodlaşdırılmışdır. Rəqəmsal sənədin saxlanması və istifadəyə verilməsi. Rəqəmsal sənəd metadatalar əlavə edildikdən sonra bir daha nəzərdən keçirilir. Redaktə işləri aparılır. Tam redaktə edilmiş sənədə elektron kataloqda axtarış zamanı “görünməsi” üçün “icazə” verilməlidir. Bu “icazə” eyni zamanda rəqəmsallaşdırılmış sənədin istifadə üçün əlçatanlığını əks etdirməlidir. Sənədin məzmunundan asılı olaraq təsvirdə elm sahəsi, əlaqəli elm istiqamətləri əks olunur. Məzmunundan asılı olaraq materialın əlçatanlıq səviyyəsi müəyyən edilir: • internetdə açıq istifadəyə verilən sənədlər; • yalnız MEK daxilində istifadəsinə icazə verilən sənədlər (məs., Azərbaycan əleyhinə hazırlanmış və arqumentləşdirilmiş cavablandırılmasını gözləyən sənədlər); • məhdud istifadəçi qrupu üçün icazəli olan sənədlər (məs., araşdırılmamış erməni mənbələri və s.) Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

Milli Rəqəmsal Yaddaş üçün ümummilli əhəmiyyət kəsb edən məlumatların toplanması, ekspertizası və etibarli saxlanılması üçün VIS-MRY platforması VİS-MRY platformasının quruluşu. VİS-MRY platformasının quruluşunda tətbiqi nəzərdə tutulan modulların funksional imkanları təmin edilməlidir. Hər bir modulun əsas funksiyası və iş prinsipi aşağıda əks olunub: Platforma inzibatçısı və tənzimlənmə modulu “İstifadəçilərin idarə edilməsi”, “İstifadəçi qruplarının yaradılması”, “Proqramdan istifadə qaydalarının təyin edilməsi”, “İstifadəçilərin yaradılması və qruplara tanıdılması”, “Qruplara və ya fərdi istifadəçilərə yaradılmış qaydaları tanıtmaqla proqramdan istifadə səlahiyyətlərinin təyin edilməsi” komponentlərindən ibarətdir; İnzibatçıların idarə edilməsi modulu “İnzibatçı qruplarının yaradılması”, “Proqramdan istifadə qaydalarının təyin edilməsi”, “İstifadəçilərin yaradılması, qruplara tanıdılması”, “Qruplara və ya fərdi istifadəçilərə yaradılmış qaydaları tanıtmaqla proqramdan istifadə səlahiyyətlərinin təyin edilməsi” modullarından formalaşır.

VİS-MRY platformasında METADATA standartları üzrə tələblər MARC 21, Dublin Core (10), EAD, RDA, AACR2, DACS, ANSI/NISO Z39.87 protokolunu və METADATA növləri arasında transformasiyanın təmin edilməsini əhatə edir. Proqram platformasının modullarının hazırlanması və istifadəyə verilməsi bir sıra texniki tələblər irəli sürür. Bunların arasında ilk növbədə həllini gözləyən İnteqrasiyanın təmin edilməsidir. VİS-MRY Platforması MEK-in mövcud VİS-LİB, VİS-HR, VİS-VEB və digər platformaları ilə inteqrasiya oluna bilməlidir. Zərurət yarandıqda hər bir platformadan məlumat əldə etmə və məlumat ötürmə imkanları olmalıdır. Məlumat mübadiləsi real vaxt rejimində təmin edilməlidir. VİS-MRY platforması MEK-də olan bütün rəqəmsallaşma, server və storage avadanlıqları ilə inteqrasiya edilmə imkanında olmalıdır. İnteqrasiya prosesində avadanlıqların çeşidi, tipi nəzərə alınmalıdır: rəqəmsallaşdırma prosesinə səfərbər olunan skanerlər, serverlər, rezerv surət serverləri, şəbəkə avadanlıqları, əsas məlumat saxlancları, maqnit məlumat daşıyıcıları və başqaları. Platformanın formalaşdırılması zaman proqramlaşdırma dili, verilənlər bazası və digər texniki tələblər ilə yanaşı çoxdillilik imkanı, təhlükəsizliyin təmin edilməsi, əməliyyat sisteminin və fayl arxitekturasının düzgün seçilməsi əhəmiyyətinə görə ön plana keçir. İkinci dərəcəli məsələlər kimi interfeysin istifadəçi üçün rahatlığı, zəruri istifadəçi hərəkətlərinin hamısı üçün LOG-un tutulması, rəqəmsallaşma prosesində optimallaşması, iş bölgüsünün avtomatlaşdırılması və idarə edilməsi, rəqəmsallaşdırma standartları, konvertasiya standartları, avadanlıqların interqasiya edilməsidir. Platformanın effektiv çalışması üçün həllini gözləyən cari məsələlər ilə yanaşı uzunmüddət- li problemlər də əsaslı yanaşma tələb edir: həcmi terrabaytlarla ölçülən informasiya istifadəçilərinin özlərinin də informasiya istehsalçılarına çevrilməsi, nəyin önəmli olaraq rəqəmsallaşdırmaya göndərilməsi qərarını milli ekspert komitələrinə həvalə edilməsi, rəqəmsal texnologiyaların sürətlə dəyişməsi, rəqəmsallaşdırılan sənədlər onilliklərdən sonra Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

Milli Rəqəmsal Yaddaş üçün ümummilli əhəmiyyət kəsb edən məlumatların toplanması, ekspertizası və etibarlı saxlanılması üçün VIS-MRY platforması “anlaşılan, oxunulan” olmasının təmin edilməsi, bir sözlə, Azərbaycanın Milli Rəqəmsal Yaddaşının sığortalanması məsələləri müzakirə və həllini gözləyir. Nəticə: Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Mərkəzi Elmi Kitabxanası Vahid İdarəetmə Sistemi – Milli Rəqəmsal Yaddaş layihəsinin səmərəli çalışması üçün VİS-MRY platformasını hazırlayıb istifadəyə vermiş, platformanın istismarı zamanı qarşıya çıxan qısa müddətli məsələləri müəyyən etmiş və həllini sınaq müddətində proqram çərçivəsində təmin etmişdir. Uzunmüddətli sualların cavabının tapılması üçün MEK-in proqramçılar, kitabxana-xidmət, rəqəmsallaşdırma, elektron kataloqun əlaqələndirilməsi üzrə mütəxəssislərdən ibarət komandası daim yenilənən MRY siyahılarına tək Azərbaycan deyil, xarici kitabxanalar və arxivlərdə mühafizə olunan sənədlərin daxil edilməsi üçün vahid kataloqlaşdırma qaydalarının tətbiqi, rəqəmsal formatın standartlara uyğun olması, metadataların saxlanılması, rəqəmsal formatın mənəvi köhnəlməsinin qarşısının alınması, rəqəmsal materialın yenilənməsi və miqrasiyaya hazırlanması, rəqəmsal formatın etibarlı qorunması və ehtiyyat serverləri ilə təmin edilməsi, Milli yaddaş elektron kataloqun dünya kataloquna birləşdirilməsi, rəqəmsal bazaların vahid dünya “bulud” serverlərində birləşdirilməsi yollarını araşdırır. Azərbaycanın tarixi və mədəniyyəti haqqında etibarlı və əlçatan məlumat resurslarının yaradılmasında marağı olan hər bir müəssisə, ələlxüsus Azərbaycanın kitabxana-informasiya sahəsində fəaliyyət göstərən hər bir qurum yaratdığı və mühafizə etdiyi resursları birləşdirərsə, Azərbaycanda sınaqdan çıxarılmış və uyğunlaşdırılmış müasir texnologiyaları əsaslı şəkildə tətbiq edərsə, rəqəmsal resursların vahid bazada toplanılması və “gələcəyə hazırlanması” kimi aktual problem öz həllini tapmış olacaq. Ədəbiyyat: 1. Metadata standards of digitalization. İSQ. İnformation standards quarterly. SPRİNG 2010. Vol.22. İssue 22. İSSN 1041-0031 https://www.loc.gov/standards/premis/FE_Dappert_Enders_MetadataStds_isqv22no2.pdf up to 20.04.2018 2. Cataloguing for the 21st Century. Course 4 Metadata and Digital Library Development Metadata and Digital Library Development Instructor Manual. Prepared by David Ruddy Cornell University Library For The Library of Congress And the Association for Library Collections & Technical Services. Library of Congress Cataloger's Learning Workshop Washington, DC. 2008 /https://www.loc.gov/catworkshop/courses/metadatadl/pdf/mdld- instr-manual-01a.pdf up to 20.04.2018 3. Technical Guidelines for Digitizing Cultural Heritage Materials: Creation of Raster Image Master Files For the Following Originals - Manuscripts, Books, Graphic Illustrations, Artwork, Maps, Plans, Photographs, Aerial Photographs, and Objects and Artefacts. 2010. http://www.digitizationguidelines.gov/guidelines/FADGI_Still_Image- Tech_Guidelines_2010-08-24.pdf up to 20.04.2018 AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

4. Information and documentation — The Dublin Core metadata element set — Part 1: Core elements. ISO 15836-1:2017(en). https://www.iso.org/obp/ui/#iso:std:71339: en up to 20.04.2018 5. http://purl.org/dc/elements/1.1/contributor; http://purl.org/dc/elements/1.1/coverage; http://purl.org/dc/elements/1.1/creator; http://purl.org/dc/elements/1.1/date; http://purl.org/dc/elements/1.1/description; http://purl.org/dc/elements/1.1/format; http://purl.org/dc/elements/1.1/identifier; http://purl.org/dc/elements/1.1/language; http://purl.org/dc/elements/1.1/publisher; http://purl.org/dc/elements/1.1/relation; http://purl.org/dc/elements/1.1/rights; http://purl.org/dc/elements/1.1/source; AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanası http://purl.org/dc/elements/1.1/subject; http://purl.org/dc/elements/1.1/title; http://purl.org/dc/elements/1.1/type up to 20.04.2018 6. MARC 21 Update No. 24: Full and Concise available online. Network Development and MARC Standards Office. Library of Congress. 2017. MARC: News and Announcements (May 17, 2017) http://www.loc.gov/marc/marc21 update24_online.html up to 20.04.2018 7. MARC standards. The MARC formats are standards for the representation and communication of bibliographic and related information in machine-readable form. January, 2018 https://www.loc.gov/marc/ up to 20.04.2018 8. Deirdre Kiorgaard, Chair, Joint Steering Committee for Revision of AACR RDA and MARC 21. January 2006/ https://www.loc.gov/marc/marbi/2007/5chair12.pdf up to 20.04.2018 9. Important elements in the MARC 21 biblioqrafic format. By Randall K. Barry. Library of Congress Network Development and MARC Standards Office. http://www.dnb.de/SharedDocs/Downloads/DE/DNB/standardisierung/vortragBarryEnM arc21BibliographicFormat.pdf up to 20.04.2018 10. DCMI Documents. DCMI Recommendations. http://dublincore.org/documents/ up to 20.04.2018 E-mail: [email protected] Rəyçi: Redaksiyaya daxil olub: 07.01.2019 Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

Rəqəmsal mühafizə və rəqəmsal arxiv strategiyası KİTABXANA İNFORMASİYA ELMİNİN TƏTBİQİ SAHƏLƏRİ Zamin Eyvaz oğlu Qafarov Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti, Arxiv işi və arxivşünaslıq, magistr RƏQƏMSAL MÜHAFİZƏ VƏ RƏQƏMSAL ARXİV STRATEGİYASI Замин Эйваз оглу Гафаров Азербайджанский Государственный Университет Культуры и Искусств,Архивная работа и архивоведение, мастер ЦИФРОВАЯ ЗАЩИТА И СТРАТЕГИЯ ЦИФРОВОГО АРХИВА Zamin Eyvaz oghlu Gafarov Azerbaijan State University of Culture and Art, Archive work and archival science, master DİGİTAL SECURITY AND DİGİTAL ARCHİVE STRATEGY Xülasə: Müxtəlif dövlətlərin arxiv və kitabxanalarında saxlanılan informasiya vasitələrinin mühafizəsi xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Texnologiyanın inkişafı ilə birlikdə kitablar, əlyazmalar, sənədlər və digərləri daha yaxşı mühafizə olunmaq üçün rəqəmsallaşdırılır. Rəqəmsallaşmanın ardınca həmin materiallar qurumun öz arxivində saxlanılır. Beləliklə, rəqəmsal arxiv formalaşır. Rəqəmsal arxiv strategiyası bir sıra xarici dövlətlərdə dövlətin əsas siyasəti və strategiyası kimi qəbul olunmuşdur. Açar sözlər: Rəqəmsal arxiv, rəqəmsal mühafizə, rəqəmsal arxiv strategiyası, arxivşünaslıqda yeni prespektivlər, Milli Rəqəmsal Yaddaş. Резюме: Защита информационных средств хранящихся в архивах и библиотеках различных государств имеет особое значение. Наряду с развитием технологии для лучшей защиты книг, рукописей, документов и других средств, они оцифровываются. После оцифровывания одноимённые материалы хранятся в AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

Zamin Eyvaz oğlu Qafarov собственном архиве организации. Таким образом формируется цифровой архив. Стратегия цифрового архива принимается в качестве основной политики и стратегии государства в ряде зарубежных государств. Ключевые слова: Цифровой архив, цифровая защита, стратегия цифрового архива, новые перспективы в архиво ведении, Национальная Цифровая Память. Summary: The security of information tools stored in the archives and libraries of different states is of special value. Along with technology development, books, manuscripts, documents and other tools are digitilized in order better protection. After digitilizing these materials are stored in the archive of the organization. Thus digital archives are formed. The digital archive strategy has been adopted as a state policy and strategy in a number of foreign countries. Key words: Digital archive, digital security, digital archive strategy, new perspectives in archive sience, National Digital Memory. XXI əsr yeni texnologiyaların kəşf olunması və tətbiq olunması baxımından keçən əsrlərə nisbətən daha innovativ hesab olunur. Bu əsr həm də informasiya əsridir. İnformasiyanın saxlanması, mühafizəsi, ötürülməsi və istifadəsi bu əsrin əsas problemlərindən biridir. İnformasiya obyektlərindən kitabxana və arxivlərdə saxlanılan kitablar, əlyazmalar, qanun və qərarlar, broşürlər, şəkillər, qeydlər və başqalarını göstərmək mümkündür. Əksəriyyətinin daşıyıcısı kağız olan bu tip informasiya vasitələri zamanla cırılma, köhnəlmə, çürümə kimi problemlərlə qarşı-qarşıya qalır. İnformasiya vasitələrinin əlçatanlığını və istifadəyə yararlığını artırmaq məqsədilə artıq illərdir rəqəmsallaşdırma işi həyata keçirilir. Getdikcə köhnələn informasiya vasitələri rəqəmsallaşdırılaraq analoq mühitdən rəqəmsal mühitə ötürülür. Arxiv sənədlərinin və biblioqrafik materialların hazırlanmasında kompüter texnologiyalarından da istifadə olunur. Yəni daşıyıcısı kağız olan arxiv sənədləri və biblioqrafik materiallardan başqa həm də daşıyıcısı müxtəlif tip elektron daşıyıcılar (məsələn: maqnit disk) olan informasiya vasitələri də vardır. İstər analoq mühitdə, istərsə də rəqəmsal mühitdə yaradılan informasiya vasitələrinin mühafizəsi ən ümdə problemlərdən biridir. Dövlət öz tarixi-mədəni irsini qorumaq və onu gələcək nəsillərə yeni dövrün texnologiyası ilə birlikdə çatdırmaq üçün bu sahədə xüsusi strategiya hazırlayır. İlkin məqsəd arxiv sənədlərinin və biblioqrafik materialların rəqəmsal mühitdə mühafizəsi idi. Buna görə öncə informasiya vasitələrinin rəqəmsal mühafizəsi həyata keçirilməyə başlanıldı. Daha sonra rəqəmsal mühitdə informasiya vasitələrinin sayı artdıqca dövlət qarşısına növbəti hədəfi qoydu: rəqəmsal arxiv yaratmaq. Rəqəmsal arxiv strategiyası dünyanın bir çox ölkələrində dövlət tərəfindən rəsmi şəkildə qəbul edilmişdir. Məqsəd arxiv sənədlərinin və biblioqrafik materialların rəqəmsal mühafizəsini təşkil etmək və rəqəmsal dünyada rəqəmsal arxiv yaradaraq vətəndaşların bu informasiya vasitələrindən rahat istifadəsini təmin etməkdir. Rəqəmsal mühafizə nədir? Rəqəmsal mühafizə obyektlərin idarə edilməsi və saxlanmasıdır. Bu obyektlər gələcək istifadəçilər tərəfindən əldə oluna və istifadə edilə bilər. Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

Rəqəmsal mühafizə və rəqəmsal arxiv strategiyası İnformasiyanın qorunması baxımından rəqəmsal vasitə daha əlverişli və daha uzun ömürlüdür. Bu mənada rəqəmsal mühafizə, xüsusilə erkən diaqnozun qoyulması yalnız şəxsi məlumatların qorunması üçün deyil, həmçinin bir çox obyektlərin informasiya bazasını uzun müddət mühafizə edə bilər. Rəqəmsal mühafizə qısa zaman kəsiyində həyata keçirilən, lakin uzun müddətli mühafizəni özündə ehtiva edən metoddur. Rəqəmsal mühafizə strategiyası nədir? Rəqəmsal obyektlərin qorunmasına kömək etmək üçün ən yaxşı yollardan biri məlumatların çoxaldılmasıdır. Bu, sadəcə əhəmiyyətli faylların bir çox nüsxəsinin olduğuna əmin olmaq deməkdir. Mövcud mühüm faylın bir və ya bir neçə nüsxəsi varsa, kompüterin qəzaya uğraması və ya diskin korlanması halında informasiya vasitələrinin itməsinin qarşısını almaq olar. Vaşinqtonda yerləşən və dünyanın ən böyük və önəmli kitabxanalarından biri olan ABŞ Konqres kitabxanasının rəsmi bloqunun idarəçisi Bill Lefurgy 6 İyul 2011-ci ildə rəqəmsal mühafizə siyasətini inkişaf etdirmək üçün başlatdığı lahiyədə dünyada rəqəmsal mühafizə siyasəti olan 11 qurumun 13 arxiv siyasətini nəzərdən keçirmişdir. Bundan sonra o yaradıla biləcək rəqəmsal arxiv siyasətində bu 15 başlığın olmasını qeyd etmişdir. Bunlar aşağıdakılardır:  Məzmunun əhatə dairəsi;  Seçim və qiymətləndirmə;  Yeni arxiv materialların əlavə edilməsi;  Mühafizə modeli və strategiyası;  Saxlama, çoxaltma və üzünü köçürmə;  Təhlükəsizlik metodu;  Tapşırıqlar;  Hüquq və məhdudiyyətin idarə edilməsi;  Giriş və istifadə qaydaları;  Maliyyənin planlanması;  Sistem parametrləri;  Metadata məhsulları;  Kadr hazırlığı və təlimlər;  Vəzifə və məsuliyyət bölgüsü;  Lüğət və terminologiya. [1] Seçim və qiymətləndirmə – arxivə daxil olacaq yeni materiallar standart prosedurlar əsasında yerinə yetirilir. Bu prosedurlar bəzən rəqəmsallaşdırma işi ilə məşğul olan və eyni zamanda, rəqəmsal arxivi formalaşdıran qurumun prinsiplərinə uyğun həyata keçirilir. Mühafizə modelinin və strategiyasının təşkili – informasiya vasitələrinin rəqəmsal mühitə daxil olduqdan sonrakı vəziyyətinin qorunmasına yönəlmiş prosesin planlı fəaliyyət modelidir. Rəqəmsallaşdırılmış informasiya vasitəsinin saxlanması, çoxaldılması və üzünün köçürülməsi – qurumun strateji hədəfindən, prinsiplərindən asılıdır və yuxarıda göstərilən seçim və qiymətləndirmə meyarlarına uyğun olaraq bu proses baş tutur. Təhlükəsizlik metodu – mövcud və ola biləcək təhlükəli problemlərin qarşısını almaq məqsədilə yaradılmış, öncədən təsdiqini tapmış, rəqəmsallaşdırılmış informasiya vasitlərinin qorunmasına yönəlmiş üsulları təqdim edir. AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

Zamin Eyvaz oğlu Qafarov Tapşırıqlar, hüquq və məhdudiyyətlər – bu prosesi həyata keçirən qurumun prinsiplərinə uyğun olmaqla yanaşı, eyni zamanda qanunla müəyyən edilmiş hüquq və vəzifələri özündə ehtiva edir. Giriş və istifadə qaydaları – rəqəmsallaşdırma prosesi başlamadan öncə bu işi həyata keçirən qurumun proqramçılarının, hüquq işçilərinin və qurumun rəhbərlərinin iştirakı ilə təşkil olunan yığıncağın nəticələrinə uyğun olaraq kimlərin hansı şərtlər daxilində, rəqəmsallaşdırılmış informasiya vasitələrinə nə dərəcədə müdaxilə edə bilməsi aydınlaşdırılır. Giriş və istifadə qaydalarına əsasən istifadəçilərin, redaktorların və inzibatçıların rəqəmsallaşdırılmış informasiya vasitələri üzərindəki hüququ müəyyənləşdirilir. Maliyyə planması – iqtisadi problemlərin aradan qaldırılması və kitabxana və arxivlərin daima yenilənən müasir texnologiyalarla təmin olunması ilə bağlıdır. Metedata – informasiya haqqındakı informasiya olaraq ifadə edilən, sürətlə yenilənən rəqəmsal məlumatları təsvir edən ünsürdür. ABŞ Müdafiə Nazirliyi elektron sənəd idarəsi proqram təminatları üçün standart DoD 5015.2-yə görə metadata: “Elektron sənədlərin quruluşunu, hissələrini, münasibətlərini və digər xarakteristik xüsusiyyətlərini açıqlayan informasiyaları təsvir edən informasiyadır.”[2, p.21] Moreq 2-yə görə isə metada: “Sənəd idaretməsi kontekstində sənədin quruluşunu, vəziyyətini, məzmununu təsvir edən və zamanla idarə edən informasiyadır.” [3, p.17] İnformasiya vasitələrinin işlənməsi və idarə olunması üçün öncədən tədqiq olunmuş və sübuta yetirilmiş metodlara ehtiyac vardır. Rəqəmsal mühafizə üçün nəzərdə tutulmuş metodlar isə aşağıdakılardır: 1.Planlaşdırma prosesi:  Rəqəmsallaşdırılacaq informasiya vasitəsinin təsviri;  Bir informasiya vasitəsinin qanuni hüquqlarının araşdırılması;  Lazım olan resursların qiymətləndirilməsi;  Keyfiyyət mexanizminin yanaşmalarının təsviri;  Mövcud və qarşıdakı təhlükələrin qiymətləndirilməsi. 2.Rəqəmsallaşdırmadan öncəki planlaşdırma prosesi:  Rəqəmsallaşdırılacaq İV-nin seçilməsi;  Rəqəmsallaşdırılacaq materialların keyfiyyətinə nəzarət;  Rəqəmsallaşdırma prosesindən öncə lazımlı bərpa işi;  Təsviri və struktur metadatalarının toplanması;  Biblioqrafik və arxiv əsasları. 3.Rəqəmsallaşdırma prosesi:  Seçilmiş materialların rəqəmsallaşdırılması;  Peşəkar təlim keçmiş kadrların və avadanlıqların mövcudluğu;  Keyfiyyət tənzimləyicisi. 4.Rəqəmsallaşdırmadan sonrakı proses:  Uzunmüddətli mühafizə ilə əlaqədar metadata tənzimləyici;  Məlumatların toplanması, idarə edilməsi və paylanması;  Onlayn mövcud olan rəqəmsal dublikatların və meta məlumatların yaradılması; Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

Rəqəmsal mühafizə və rəqəmsal arxiv strategiyası  Lahiyənin qiymətləndirilməsi;  Keyfiyyətin tənzimlənməsi. [5, p.47] Rəqəmsal mühafizəni həmdə rəqəmsal obyektlərin yerləşdiyi, bir növ ekspozisiyası təşkil olunan müxtəlif tip rəqəmsal informasiya vasitələrinin muzeyi kimi düşünmək olar. Texnoloji mühafizə öncədən hazırlanmış proqram təminatına və bazaya malikdir. Burada lazımı informasiyaların qorunması həyata keçirilir. Lazımi rəqəmsal mühafizə yanaşması informasiya vasitələrinin ola biləcək fəlakətdən qoruma yanaşmasıdır. Rəqəmsal informasiya vasitələrinin toplusu birlikdə zamanla rəqəmsal arxivi yaradır. İlk öncə arxivin nə olduğunu qeyd edək: Bu ad altında əsas funksiyası mühafizə etmək məqsədilə sənədli materialların əldə edilməsi, qeydiyyatının aparılması, eyni zamanda bunların müvafiq elmi-məlumat aparatında tərtibi, nəticədə bu sənədlərdən dövlət, siyasi, elmi, xalq təsərrüfatı və mədəni məqsədlər üçün istifadəsinin təşkilini həyata keçirən xüsusi bir müəssisə, yaxud da müəssisələrin ayrıca bir strukturu nəzərdə tutulur. Bəzən arxiv sözündən müəssisə, təşkilat, idarə, ayrılıqda götürülmüş bir şəxs və ya ailə, nəslin fəaliyyəti nəticəsində əmələ gəlmiş sənədli materialların toplusu kimi də istifadə edirlər ki, bu da tamamilə düzgün və məntiqə uyğundur. [6, s.13-14] Rəqəmsal arxiv isə yuxarıda qeyd olunanların sadəcə olaraq rəqəmsal mühitdə həyata keçirilməsi formasıdır. Rəqəmsal arxivlərə köçürüləcək və ya yerləşdiriləcək materiallar bir- birindən fərqlənir. Kandura görə rəqəmsal arxiv sistemlərinə köçürüləcək sənədlər ümumi olaraq 5 fərqli qrupa bölünür: – Elektron sənədlər – təşkilati fəaliyyətin yerinə yetirilməsi əsnasında yaradılan təşkilat və qurumun daxili şəxsi identifikasiya ilə imzalanmış hər cür sənədləri; – Rəqəmsallaşdırılmış sənədlər – təşkilati fəaliyyətin yerinə yetirilməsi əsnasında fiziki mühitdə istehsal edilmiş və ya alınıb sonradan rəqəmsallaşdırılma texnikaları ilə elektron mühitə köçürülmüş olan sənədlər; – Rəqəmsal sənədləşdirmə – informasiya dəyəri baxımından gələcək nəsillərə ötürülməsində vacib hesab olunan, rəqəmsal mühitdə yaradılan sənədlər; – Foto-fono yazıları – rəqəmsal olaraq yaradılmış hər növ hərəkətli və hərəkətsiz görüntü və səs yazıları; – Rəqəmsallaşdırılmış foto-fono yazıları – analoq mühitdə yaradılan və saxlanılan ancaq sonradan rəqəmsallaşdırma texnikası ilə elektron mühitə köçülürən hərəkətli və hərəkətsiz görüntü və səs yazıları. [4, s.33] İsveçrə Federal Arxivlərinin 39 səhifəlik “Rəqəmsal arxiv siyasəti” mövcuddur. Elektron sənədləri uzun müddət mühafizə edə bilmək üçün “arxivləşdirməsi mümkün olan sənəd formaları” adlandırdıqları formatlarda olan sənədləri qəbul etməkdədirlər. Siyasət ilə arxivləşdirmə prosesinə daxil olan qurum və təşkilatların ayrı-ayrı məsuliyyətləri müəyyənləşdirilmişdir. İsveçrə Federal Arxivləri arxivləşdirmə prosesini göstərən 8 mərhələ müəyyən etmişlər: 1. Arxiv materialları ilə əlaqədar ön arxivləşdirmə əməliyyatlarında, proses idarəsində və rəqəmsal arxivləşmədə məsləhət; 2. Dəyərləndirmə (qiymətləndirmə); AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

Zamin Eyvaz oğlu Qafarov 3. Transfer; 4. Etibarlı mühafizə; 5. Məlumatın idarə olunması; 6. Arxiv anbarlarının idarə olunması; 7. Mühafizənin planlanması və tətbiqi; 8. Yayma (İstifadə və əlçatanlıq) . [7] Yeni Zellandiyanın Milli Arxiv və Milli Kitabxanası üçün yazılmış 11 maddədən ibarət olan 15 səhifəlik “Rəqəmsal Mühafizə Strategiyası” mövcuddur. Strategiyanın 2-ci maddəsində Yeni Zellandiyada yerləşən milli statusa malik kitabxana və arxivlərin vəzifəsinin rəqəmsal arxivləri (kitabları) toplamaq və mühafizə etmək olduğundan bəhs edilir. Bu vəzifənin həyata keçirilməsi üçün topluma açıq olaraq təqdim olunan məlumatların ölkə mirası olduğu qeyd edilmişdir.[8] İsveçrə, ABŞ, Yeni Zellandiyadan başqa Fransa, Kanada, İngiltərə, Hollandiya, Avstriya kimi bir çox dünya ölkələrinin özlərinə məxsus rəqəmsal arxiv strategiyası vardır. Həmçinin rəqəmsal mühafizəni təmin etmək üçün kitabxanalar və arxiv idarələri birlikdə qərarlar qəbul etmişlər. Azərbaycanda isə bu sahədə atılan addımlardan biri “Milli Rəqəmsal Yaddaş” layihəsi olmuşdur. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Elmi Kitabxanasında həyata keçirilən “Milli Rəqəmsal Yaddaş lahiyəsi” həm strateji baxımdan həm də informasiyanın toplanması, saxlanması və istifadəsi baxımından nümunəvi işlərdən biri hesab oluna bilər. Elektron elmi-intellektual bazanın yaradılması “Milli Rəqəmsal Yaddaş” layihəsi çərçivəsində atılan növbəti addımdır. Belə ki, layihə çərçivəsində elmi-tədqiqat işlərinin vahid elektron “elmi-intellektual baza”sının formalaşdırılması olduqca zəruridir. Hazırda AMEA-nın institutlarında elektron resurslar hər bir elmi müəssisənin öz baza sisteminə uyğun saxlanılır. Yeni təklif edilən baza sistemi isə AMEA-da toplanan elektron resursların vahid formatda sistemləşdirilməsinə və mövcud elmi informasiyanın qarşılıqlı mübadiləsinə imkan verir. [10] Layihənin vəzifəsi Azərbaycanın qədim mədəniyyəti, tarixi, bəşəriyyətin inkişafına verdiyi töhfələr barədə Azərbaycanda və ölkəmizin hüdudlarından kənarda mövcud olan bütün məlumatları toplamaq, sistemləşdirmək, rəqəmsallaşdırmaq, elektron kataloqa salmaq, arxivləşdirmək, yerli və dünya oxucusunun, tədqiqatçılarının istifadəsinə verməkdir. [9]  Rəqəmsal mühafizə və rəqəmsal arxiv strategiyasının bəzi mənfi tərəfləri olsa da üstünlükləri çoxdur. Məsələn: Digər arxivlə müqayisədə çox sürətlidir;  İstifadə rahatlığı və əlçatanlıq baxımından rəqəmsal arxiv geniş imkanlara malikdir;  Rəqəmsal arxivdə informasiya vasitlərinin sayını daimi olaraq nəzarətdə saxlamaq mümkündür;  Fiziki daşıyıcılara malik olan sənədlərdən fərqli olaraq daimi insan təması olmayacağı üçün rəqəmsal arxivlərdə saxlanılan sənədlərin istifadəsi daha əlverişlidir;  Təşkilat, idarə və ya qurum fiziki arxivdən əlavə rəqəmsal arxivə də sahib olur. Beləcə baş verə biləcək hər hansı hadisə zamanı qurumun sənədlərini xilas etmək daha asan olacaq;  Fiziki daşıyıcılardan fərqli olaraq rəqəmsal daşıyıcılar toz və bu kimi digər zərərli ünsürlərə sahib deyillər. Buna görə də istifadəçinin, arxiv işçisinin, kargüzarın, kitabxanaçının sağlamlığı daha yaxşı qorunmuş olur və s. Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

Rəqəmsal mühafizə və rəqəmsal arxiv strategiyası Bütün bunlar müasir dövrün tələblərinə cavab verən rəqəmsal arxiv siyasətinin nə dərəcədə müsbət bir addım olduğunun göstəricisidir. İnformasiya vasitlərinin mühafizəsini təşkil etmək, rəqəmsal arxiv yaratmaq hər bir ölkənin mədəni irsi qorumaq baxımından əsas hədəflərindən biri olmaqla yanaşı, həmçinin bu sahədə istifadə olunan texnologiyaların inkişafını da diqqət mərkəzində saxlaması məqsədə uyğun hesab edilir. Ədəbiyyat: 1. Bill LeFurgy, Facing off with digital preservation policy. July 6, 2011 2. Defense Information Systems Agency, 2002 3. European Commission, 2008 4. Hamza Kandur, Kamu Kurumlarında Elektronik Belge Yönetimi: Güncel Sorunlar ve Geleceğe Yönelik Beklentiler. e-BEYAS Sempozyumu 2015. 314 s. (s. 26-34) 5. Holdsworth David, Strategies for digital preservation. In M. Deegan, & S. Tanner (Eds.), Digital Preservation. London: Facet Publishing. 2006 6. Səfərova İlhamə, “Arxivşünaslıq” dərslik. Bakı 2015. 163 s. 7. Swiss Federal Archives, Digital Archiving Policy. 2009 8. İnternet resursları: 1. http://archives.govt.nz/advice/government-digital-archive-programme/digital- preservation-strategy/digital-preservation-strat 2. http://xeberler.az/new/details/milli-reqemsal-yaddas-layihesi-ugurla-heyata-kecirilir-- 12998.htm 3. https://ict.az/az/news/1458/ E-mail: [email protected] Rəyçi: Redaksiyaya daxil olub: 08.05.2019 AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

A cornerstone of the Hungarian turkology – the George Hazai Library TÜRKOLOGİYA Katalin Németh Eotvos Loránd University Faculty of Humanities, Institute of Library and Information Science, PhD, Senior Lecturer A CORNERSTONE OF THE HUNGARIAN TURKOLOGY – THE GEORGE HAZAI LIBRARY Katalina Nemes Eotvos Loránd Universiteti Humanitar Fakültəsi, Kitabxana və İnformasiya Elmləri İnstitutu, fəlsəfə doktoru, böyük elmi işçi MACAR TÜRKOLOGİYASININ MƏHƏK DAŞI – GEORQ XƏZAİ KİTABXANASI Каталина Немес Гуманитарный Факультет Университета Эотвос Лоранд, Библиотека и Институт Информационных Наук, Доктор философии, старший научный сотрудник КРАЕУГОЛЬНЫЙ КАМЕНЬ ВЕНГЕРСКОЙ ТЮРКОЛОГИИ – БИБЛИОТЕКА ГЕОРГА ХАЗАИ Summary: George Hazai, the well-known Hungarian Turkologist, orientalist deceased in 2016, left a rich cultural and scientific legacy for future generations. The library, which was made available for the Hungarian and international scholars as well as anyone interested in the topic through the work of his daughters, Kinga and Cecilia Hazai, is a testimony of this legacy. The collection found its deserved place in the Budapesht home of George Hazai. Students of the Institutes of Library and Information Science and Department of Turkic Studies at Eotvos Loránd University Faculty of Humanities organized and indexed the books under the professional supervision of the author. In order to make it internationally accessible the catalogue of the library can be searched in Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

Katalina Nemes three languages: English, Turkish and Hungarian. As there are names and titles in different writing systems these can be found in the online catalogue in not only Latin but other characters, for example: Cyrillic, Arabic etc. The study will describe in detail the process of construction of the George Hazai Library. Key words: George Hazai Library, Collection management, Indexing, Cataloging. Xülasə: 2016-cı ildə dünyasını dəyişən tanınmış macar türkoloqu, şərqşünas Georqi Xəzai gələcək nəsillər üçün zəngin mədəni və elmi bir miras qoymuşdur. Yerli və xarici alimlər üçün, eləcə də qızları, Kinga və Sesilia Hazainin əsərləri ilə maraqlanan hər kəs üçün hazırlanmış kitabxana bu mirasın bir sübutudur. Külliyat Georq Xəzainin Budapeştdəki evində ən layiqli yerdə yerləşdirilib. Kitabxana və İnformasiya Elmləri İnstitutunun tələbələri və Eotvos Loránd Universiteti Humanitar fakültəsinin türkdilli tədqiqatlar şöbəsi tərəfindən müəllifin kitabları peşəkar nəzarəti altında hazırlanmış və indeksləşdirilmişdir. Beynəlxalq səviyyədə əlçatanlığın təmin edilməsi üçün kitabxananın kataloqu üç dildə verilmişdir: ingilis, türk və macar. Müxtəlif yazı sistemlərində adları və başlıqları olduğu üçün, onlayn kataloqda yalnız latınca deyil, həm də digər simvollardan, məsələn, kiril, ərəb və s. istifadə edilib. Araşdırmada Georq Xəzai Kitabxanasının yaradılması prosesi ətraflı şəkildə təsvir olunub. Açar sözlər: Georq Xəzai Kitabxanası, Kolleksiyanın idarə edilməsi, indeksləşdirmə, kataloqlaşdırma. Резюме: Известный венгерский тюрколог, востоковед, Георг Хазаи, умерший в 2016 году, оставил будущим поколениям богатое культурное и научное наследие. Библиотека подготовленная для местных и иностранных учёных, а также для всех, кто интересуется произведениями его дочерей, Кинги и Сесилии Хазаи, является доказательством этого наследия. Собрание сочинений размещено в самом достойном месте дома Георга Хазаи в Будапеште. Книги автора были подготовлены и проиндексированы под профессиональным контролем Библиотеки, учеников Института Информационных Наук и отдела тюркоязычных исследований Гуманитарного факультета Университета Эотвос Лоранд. С целью обеспечения доступности на международном уровне, каталог библиотеки был предоставлен на трёх языках: Английский, Турецкий, Венгерский. По причине наличия названий на различных системах письменности, в онлайн каталоге использована не только Латиница, но и другие символы, например кириллица, арабский и др. В исследовании будет подробно описан процесс создания Библиотеки Георга Хазаи. Ключевые слова: Библиотека Георга Хазаи, управление Коллекцией, индексация, каталогирование. George Hazai, who died in 2016, was a Turkologist, Orientalist, university professor, and an ordinary member of the Hungarian Academy of Sciences (HAS). The life and merit of the internationally well-known professor does not need to be presented in detail, since the results of his professional connections and friendships can be seen worldwide. These relationships are also apparent in the heritage collection of professor AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

A cornerstone of the Hungarian turkology – the George Hazai Library Hazai. On October 25 2016, the Azerbaijan National Academy of Sciences (ANAS) and the Central Scientific Library organized a commemoration and conference in Baku in memoriam professor Hazai on the 90th anniversary of the first Azerbaijani Turkology Congress. The proceedings of the conference, of which the Hazai Library received several copies 1, were published both in printed and electronic format in 2017. George Hazai's passion for book collecting enriched not only his own library but other collections as well. The volumes that were donated to the Central Scientific Library in Baku were handled and catalogued as a separate collection.2 In November 2016, Kinga Hazai Dr. George Hazai’s daughter asked the Institute of Library and Information Science at Eotvos Loránd University, Faculty of Humanities, Budapest to help with the organisation and indexing of her father’s unique collection. The work started in January 2017 with the participation of students of the Institutes of Library and Information Science and of Turkology. According to Kinga Hazai, her father did not arrange the future of the legacy. However, he had expressed his wish that the books should not be sent to the Oriental Studies collection of an existing university where they would be duplicate copies and therefore not of real use. As his collection itself was a complex library, he would have preferred to give his books to a newly founded university, where they would have been appreciated. Kinga Hazai stated that “Our moral obligation is not to waste the collection, but to process it, make it searchable and manageable, so that it could help the future generations of Turkologists”. 3 The goal was to commemorate professor Hazai and continue his work and this resulted in the plans of creating the library. After finalising this decision, long term plans were made. The collection, which consisted of 280 boxes of documents, was processed. The duplicate copies discovered during this time were sent to the library of University of St Andrews in Edinburgh and to the ANAS Central Scientific Library in Baku. In March, 2017 the cataloguing could begin using the Qulto4 integrated library system developed by Monguz Ltd. 5 Hazai Library opened in Kozraktár Street, Budapest on 25 May 2017. George Hazai spent a lot of time abroad. He was a visiting lecturer at the University of Sofia in 1955-1956, then he was a Visiting Associate to Full Professor, Humboldt University (Berlin) (1963-1982) and the Head of the Turfan Research Group, German Academy of Sciences (1963-1974). He worked abroad in the 90s as well. He was Professor and Head of the Department of Turkish Studies at the University of Cyprus (1992- 1999). A lot of scientific works in his field hold his name as he was a prolific writer and the editor of several publications, book series and journals. It is no wonder that he left behind a significant private library after a lifetime devoted to science. George Hazai’s remarkable Oriental Studies collection can be a valuable source for future Orientalists as Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

Katalina Nemes well, therefore Hazai’s daughters decided to turn his legacy into a specialised public library in 2016. George Hazai spent his final years in Budapest, in his flat in Kozraktár Street. The collection was also here, so creating the library there seemed to be the most practical solution from many aspects. However, this was an everyday flat designed for everyday life. It had to be renovated and converted to function as a library. Another important task was the modernisation and/or exchange of the bookcases in the flat so that they could become suitable for the collection and the public library. The creation of the library and the proper organisation of the collection required people who are familiar with the different processes in a library, organisation and ones who know the work of professor Hazai and the discipline he studied. This resulted in the request to the Institute of Library and Information Science and Department at Eotvos Loránd University Faculty of Humanities and contacting the Institute of Turkology. Their participation was important for the collection, added to the prestige of the university and was a perfect opportunity of internship for the students learning Library and Information Science or Turkology. The students were coordinated by Katalin Németh PhD, senior lecturer of the Institute of Library and Information Science. The work began on the 7th January 2017, precisely on the 1 st anniversary of George Hazai’s death, a symbolic moment. The students started to unpack the collection from the 280 boxes in the flat of the professor in Kozraktár Street, which had been renovated and was made suitable for its future function as a library. This stage of the project involved organisation, sorting and weeding of the collection. Decisions were made about the different parts of the collection and their places. George Hazai collected books quite consistently. As a result, the volumes of the collections mostly focus on the field of Oriental Studies. Nonetheless, a coherent collection needs to be divided into subcollections to make it easy to use. Three rooms are available for the storage of the books in the library, where four subcollections were made. The central collection, which filled the largest room of the library, contains scientific literature. Topical organization was used here. Categories were made using the main tables of the Universal Decimal Classification We tried to define the topic of each work as well as possible. UDC wasn’t used in further details as the contextual indexing was based on subject headings. The volumes were shelved in alphabetical order within the main categories. Two smaller subcollections were placed into the Danube room, which opens from the room of the scientific literature collection that is periodical collection and reference books. In the third room only one corner was used for bookcases, so one can find the classical literature volumes here. A display case was also placed here showing the special books and ones that were published before 1850. One can also see the professor’s medals and other George Hazai memorabilia. The weeding of the collection in the Hazai Library was performed mostly in the first stages of the project. The books were selected during the unpacking and the pre-organization before the classification. Some books were found which did not fit into the AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

A cornerstone of the Hungarian turkology – the George Hazai Library specific collection of the library. The decision of not keeping duplicate copies had been made before the beginning of the project. Even so there were exceptions to this rule. If there are copies of different editions of a book, the library keeps them. If there are more than one copies of the same edition, but they are signed, all of them stay in the library. Those duplicates which were not signed were sent to two libraries which were dear for George Hazai: one is the library of University of St Andrews in Edinburgh and the other is the ANAS Central Library of Science in Baku. Concerning languages, the collection of the Hazai Library is extremely heterogeneous, therefore processing it and making it searchable was difficult. As of June 2018 there are 9000 records in the catalogue of the Hazai Library, which has over ten thousand volumes. These records can also be searched using Cyrillic characters, for example. Chart 1 shows that the number of Turkish language documents is the highest in the library, as it is a collection focusing on Turkology. However, several other language can also be found, some of which are represented by only one volume. Chart 1: Linguistic variety of the documents in the Hazai Library The other linguistic issue of library catalogues is linked to the subject headings and the specialized clientele. Who should library provide services to? What is their native language? What languages do they speak? The creation of the Hazai Library was possible with the support of the George Hazai Foundation for Oriental Studies, which was set up by his daughters Cecilia and Kinga Hazai. The president of the Board of Trustees is Pál Fodor, Ph.D Turkologist, Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

Katalina Nemes Director General of Research Center for the Humanities at the Hungarian Academy of Sciences. Other members of the Board of Trustees are Dr. Barbara Heinkele-Kellner, professor of Turkology at the Free University of Berlin, and Janos Hóvári, Ph.D former Hungarian Ambassador in Turkey. Besides the Foundation a number of other organizations and individuals have helped this initiative so that this specialized library could provide high quality services to Hungarian and foreign Turkologists as well. One of the basic conditions of being internationally accessible is to make the collection and related information available in as many languages as possible. For this purpose the webpage of the library has been available in English since the very beginning.6 Now the library catalogue can be used in three languages: Hungarian, English and Turkish. The online catalogue page of the Quito integrated library system is available in Hungarian, English, German, Romanian and Turkish. The default language of the search is English. The authority files are in English, too. For a successful search of personal names, geographical names and subject headings should always be indexed in the catalogue in the same unified format.7 The subject headings of the Library of Congress could be adapted as the language of indexing was in English. The Turkish online catalogues 8, where some of the Hazai Library collection can be found, did not always give subject headings to the documents, although they helped the indexing process. Several volumes of literary history and of different editions of primary sources can be found in the Hazai Library. Processing these posed one more question. The unified title or the original title ensures that different translations of the same literary work can be listed in one search of the catalogue. This is also possible if the title is a subject Added Entry, as we can find every analysis about the searched work. There is an issue if the user does not know the original title or has difficulty with the spelling of the original title. The library’s volumes about the Golden Light Sutra9 or the Kyrgyz Epic of Manas10 can serve as clear examples. The topic of the collection is quite specific as it focuses on the literature of the Oriental Studies, therefore, it will be a special library. Its targeted users will mostly be specialists and students of Turkology and of Oriental Studies in general. Students might also like the library as it is situated in Kozraktar Street, Budapest. It is very close to the campuses of many universities, such as Eotvos Loránd University, Faculty of Humanities; Corvinus University of Budapest; Pazmány Peter Catholic University, Faculty of Humanities and Social Studies. The Collection Management Policy of the Hazai Library can be found in the Appendix of the Founding Document. Here the library is defined as a specialized library focusing on Oriental Studies. Its basic tasks include but are not limited to: providing limited availability for the public based on registration in advance; developing, indexing and publicizing its collections; helps workers and student of educational institutions with accessing information AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

A cornerstone of the Hungarian turkology – the George Hazai Library and supports scientific studies. The Collection Management Policy was developed based on these conditions as follows: “Main Scopes of Collection a.) general Turkology; b.) Ottoman Studies and general linguistics; c.) history of the Ottoman Empire and general history; d.) Turkology bibliographies; e.) literary history; f.) different editions of primary sources of historical and literary history works; Secondary Scopes of Collection: a.) Art History; b.) Ethnography; c.) Religious Studies; d.) Political Science; e.) Fiction with connections to Turkey or Central Asia.”11 The regulations state that the library does not try to increase its collection except for the new issues of periodicals and documents received as presents. The library collects documents from the following types: books, old books, periodicals (for example newspapers, magazines, almanacs, conference proceedings), other printed documents (for example research reports, dissertations, thesis papers) and electronic documents. Complete volumes of several periodicals can be found in the collection, such as issues of Varlik, a Turkish weekly magazine, from the last seventy years or the volumes of Türk Dili, a Turkish linguistic journal. Some publishers still send the newest issues of their periodicals to show their respect to professor Hazai (for example: Türk Dili, Bilig, Journal of the American Oriental Society), so these are also available in the library. There are other periodicals which are not complete but the missing issues are supplemented. Belleten is a good example as its missing issues were offered for the library by Janos Hovari, who is a member of the Hazai Foundation’s Board. Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

Katalina Nemes Chart 2: The topical distribution of the volumes in the collection Chart 2 is about the topical distribution of the volumes in the collection. It clearly shows that the majority of the volumes are about linguistics or history. Besides these there are numerous volumes about Literary History, different editions of primary sources of History and Literary History, bibliographies and proceedings of different conferences and events. One can also find several volumes of fiction with connections to Turkey or Central Asia. AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

A cornerstone of the Hungarian turkology – the George Hazai Library Chart 3: Distribution of the volumes based on their publication dates The earliest book processed is from the early 1800s, but Chart 3 clearly shows that the base of the collection consists of books published after 1950 and most volumes were published in the 1960s. The collection is on the way to create a professional community and develop cultural connections in Hungary and abroad as the library has already been the place of some cultural events. On 25 May 2017 the friends of George Hazai and the specialists of the field commemorated the professor in the inauguration of the memorial plate outside the building where the library is situated. They also visited the library. Another cultural event was organized here on 21 September 2017, when Shakir Fakılı, Ambassador of Turkey at the time donated his painting „The lonely Minaret” to the Hazai Library. It can be seen that the preservation of the cultural heritage and building cultural relationships is especially important for this institution as George Hazai really cared about these. Furthermore, the library gives place to book launch events. The community status of the library is strengthened by the fact that the fiction reading room of the library has given place to language courses organized by the Turkinfo Foundation since January 2018. Enabling universities to hold lessons in the library is also a long term plan. The library can be visited and researched after registration. We hope to digitalize the collection in the future and we are planning to organize even more professional and cultural events as well. Literature: Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

Katalina Nemes 1. Macarıstan türkologiyası, Georq Hazai vǝ Azǝrbaycan: Akademik Georq Hazainin xatirǝsinǝ. „Elm vǝ tǝhsil”, Bakı, 2017. 2. Hazai Sesilia. Macaristan türkologiyasi, Georq Hazai vǝ Azǝrbaycan: Akademik Georq Hazainin xatirǝsinǝ. „Elm vǝ tǝhsil”, Bakı, 2017. s. 56-57. 3. Verbal communication, Kinga Hazai 4. Qulto. https://qulto.eu/web/portal/main-page [10. July 2018.] 5. The György Hazai Library. http://www.hazaigyorgy.com/eng/library/ [10. July 2018.] 6. The György Hazai Library. http://www.hazaigyorgy.com/eng/library/ [10. July 2018.] 7. KÖNTÖS, Nelli: Szerzők nyomában : a könyvtári szabványok szerepe az intézményi publikációs adattárak névkezelési stratégiájában. = Könyvtári Figyelő, 58. évf. 2. sz. 2012. 255-279. p. 8. Ulusal Toplu Katalog. http://www.toplukatalog.gov.tr/ [10. July 2018.] 9. For example: RADLOFF, W. (Hrsg.): Suvarnaprabhasa: das Goldglanz-Sutra. I-III. Osnabrück, Biblio Verlag, 1970. és ZIEME, Peter (Hrsg.): Altun Yaruq Sudur: Vorworte und das erste Buch : Edition und Übersetzung der alttürkischen Version des Goldglanzsutra : Suvarṇaprabhs̄ottamasūtra : mit 139 Abbildung auf 88 Tafeln. Berlin, Akademie-Verlag, 1996. 10. For example: LIPKIN, Semen Izrailevič (Bearb.): Manas der Hochherzige: kirgisisches Heldenepos. Berlin, Verlag Volt und Welt Berlin, 1974. és YILDIZ, Naciye: Manas destanı (W. Radloff) ve kirgiz kültürü ile ilgili tespit ve tahliller. Ankara, Türk Dil Kurumu, 1995. 11. Collection Management Policy of the Hazai Library, 2017. E-mail: [email protected] Rəyçi: Redaksiyaya daxil olub: 07.02.2019 AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

B. Vahabzadənin əsərlərində tarixilik və müasirlik ƏDƏBİYYAT Yeganə Sabir qızı Hüseynova Gəncə Dövlət Universiteti, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Baş müəllim B. VAHABZADƏNİN ƏSƏRLƏRİNDƏ TARİXİLİK VƏ MÜASİRLİK Егана Сабир кызы Гусейнова Государственный Университет Гянджи, доктор философии по филологии, cтарший преподаватель Б.ВАГАБЗАДЕ В ПРОИЗВЕДЕНИЯХ ИСТОРИЧНОСТЬ И СОВРЕМЕННОСТЬ Yegana Sabir gizi Huseynova Ganja State University, Doctor of philosophy on philology, Senior Lecturer B. VAHABZADEH IN THE WORKS OF HISTORICITY AND MODERNITY Xülasə: Azərbaycanın zəngin tarixi keçmişi, bütövlüyü, istiqlalı, dövlət müstəqilliyi ideyası Bəxtiyar Vahabzadənin hələ keçən əsrin 50-ci illərində qələmə aldığı epik əsərlərində özünü bütün miqyası ilə nümayiş etdirirdi. Tarixi xəyanət üzündən ikiyə bölünmüş Azərbaycanın taleyi Bəxtiyar Vahabzadənin poemalarında müstəsnalıq qazanan mövzu istiqamətindədir. Keçən əsrin 40-cı illərinin ikinci yarısında Cənubi Azərbaycanda gedən azadlıq hərəkatının diqqətəlayiq səhifələri “Aylı gecələr” poemasında münasibət predmeti seçilirdisə, 50-ci illərin sonlarında ciddi totalitar rejim şəraitində şair “Gülüstan” kimi son dərəcə dərin psixoloji təfərrüatlarla zəngin bir əsər meydana çıxarır. Xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, şairin yaradıcılığında tarixlə müasirlik həmişə qoşa çıxış etmişdir. Belə ki, B. Vahabzadə tarixi mövzulara yeni - müasir baxış bucağından yanaşaraq lazım gəldikdə bu günü tarixə, tarixi isə bu günümüzə sığdırmağı bacarmışdır. Açar sözlər: Şair, tarix, poema, müasirlik, cəmiyyət. Резюме: Богатое историческое прошлое Азербайджана, его целостность, Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

Yeganə Sabir qızı Hüseynova независимость, идея государственной независимости были выражены в полном масштабе в эпических произведениях Бахтияра Вагаб-заде, написанных ещё в 50ые годы прошлого столетия. Судьба разделённого на две части Азербайджана по причине исторического предательства, является исключительной темой в поэмах Бахтияра Вагаб-заде. Если ценные страницы освободительного движения прошедшего во второй половине 40ых годов прошлого столетия в Южном Азербайджане были избраны темой в поэме «Лунные Ночи», то в конце 50ых годов в условиях тоталитарного режима, поэт создал такое произведение как «Гюлюстан», богатое глубокими психологическими подробностями. Необходимо особо отметить, что в творчестве поэта история и современность всегда выступали вместе. Б.Вагаб-заде к историческим темам подходил с точки зрения современности и при необходимости мог вместить прошлое в сегодняшний день, а сегодняшний день в прошлое. Ключевые слова: Поэт, история, поэма, современность, общество. Summary: The rich history of Azerbaijan, its integrity, the independence, the idea of independence were demonstrated by Bakhtiyar Vahabzadeh in his epic works, which he wrote in the 50s of the last century. The destiny of Azerbaijan, divided by historical treachery, is one of the most exciting topics in the poems of Bakhtiyar Vahabzade. In the second half of the 40s of the last century, the remarkable pages of the liberation movement in South Azerbaijan were chosen as the subject of the poetry of the "Nights with Moon", but at the end of the '50s, under the conditions of a serious totalitarian regime, the poet appeared Gulustan having a very rich psychological background. It should be emphasized that in the work of the poet, history and modernity have always been dual. Thus, B. Vahabzade, from the new perspective on historical issues, has succeeded to connect present and past. Key words: Poet, history, poem, modernity, society. Dövrün və siyasi sistemin təzyiqinə baxmayaraq Bəxtiyar Vahabzadə poeziya və dramatur- giyasında həyat həqiqətlərinin poetik ifadəsini verə bilmiş, məhz vətəndaşlıq mövqeyinə, milli ruhun təcəssümünə görə yalnız ölkədə deyil, onun hüdudlarından kənarda, keçmiş sovetlər məkanı, bütün türk dünyası, Avropa və Amerikada da tanınmışdır. Əlbəttə, bunu şairin yalnız böyük istedadının mühüm bir tərəfi kimi izah etmək olmaz. Hərçənd, bu amillərin də özünəməxsus rolunu və əhəmiyyətini nəzərə almaq lazımdır. O da danılmaz həqiqətdir ki, Azərbaycanda və keçmiş sovetlər birliyində olduğu kimi, dünya miqyasında elə bir ictimai hadisə, azadlıq hərəkatı və milli istiqlal mübarizəsi yoxdur ki, Bəxtiyar Vahabzadənin poetik münasibət və nüfuz dairəsindən kənarda qalmış olsun. Bu nöqteyi-nəzərdən yanaşıldıqda o, milli olduğu qədər də ümumbəşəri bir sənətkardır. Ümumiyyətlə, Bəxtiyar Vahabzadənin yaradıcılığında tarixlə müasirlik həmişə qoşa çıxış edir, əsərlərində tarixi doğru-düzgün təsvir etdiyi kimi, hadisələri müasirlik mövqeyindən dəyərləndirir ki, bu da onun mövzu və problematika dairəsini genişləndirmiş olur. Topqapı sarayından, Gülüstan müqaviləsindən, Pişəvəri hərəkatından yazarkən də şair hadisələrin inikasında tarixilik və müasirlik meyarlarını gözləmişdir. Onun poemalarında geniş ifadəsini tapan tarixilik və müasirlik problemi Ç. Aytmatovun da diqqətini çəkmişdir: “Tarix çoxdan ötüb keçib. Nə haqlılar qalıb, nə haqsızlar. Adama elə gələ bilər ki, keçmiş “fəna mülkünə” qərq olubsa, əzab çəkməyə dəyməz. Lakin Bəxtiyar Vahabzadə tarixi bu günün gözü ilə mühakimə edir, bizi inandırır ki, bunun bilavasitə ona və müasirlərinə dəxli AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

B. Vahabzadənin əsərlərində tarixilik və müasirlik var. O, bizi inandırır ki, indiki adamların, indiki zamanın taleyi keçmişdən asılıdır. Əgər tarixin təkəri geri dönsə, keçmiş hökmdarlar, sultanlar “Doğru danışanı asdılar dardan” misrasında odlu sarkazma, qəzəb və nifrət toxumu səpdiyinə, komalarda tarix yaradanlara məhəbbət bəslədiyinə, öz xalqının, öz millətinin kökünü yaşatmaq cəhdinə görə şairi amansız cəzalandırardılar” (1, 9). Dünya şöhrətli görkəmli yazıçı Ç. Aytmatov yalnız şairin tarixə deyil, rejimin ona münasibətini də doğru müəyyənləşdirir. Ciddi totalitar rejim şəraitində bütün açıq- saçıqlığı ilə “qan iyi” gələn bu cür tarixi hadisələrdən, taleyüklü məsələlərdən bəhs etmək heç də asan iş deyildi. “Gülüstan” poemasının yazılmasından sonra şairə qarşı görülən cəza tədbirləri də məhz onun tarixə və taleyüklü məsələlərə münasibətinə hesablanmışdı. Senzura və “Qlavlit” nəzarəti tamamilə fərqli üsul və vasitələrə əl atmaq zərurətini gündəmə gətirirdi. Buna görə də, şairin bəzən cərəyan edən hadisələri ya başqa coğrafi ərazilərdə vermək, ya da izi azdırmaq üçün digər ölkələrdəki proseslərdən bir vasitə kimi istifadə edərək əsas ideyanı ifadə etməsi qaçılmaz olurdu. Elə də olurdu ki, şair dövrün ideoloji meyilləri kontekstində poemalar yazsa da milli düşüncəni və tarixi əks etdirirdi. Bu mənada “Gülüstan”dan sonra “Leninlə söhbət” poemasının yazılmasını da başa düşmək olardı. Sonralar şair Leninə müraciətinin səbəbini belə açıqlayırdı: “Dərsimi” (“Gülüstan” poemasından sonrakı vəziyyətə işarə edir.) yaxşıca aldıqdan sonra açıq-saçıq yazmadım, sətiraltı ifadəyə keçdim. “Leninlə söhbət” poemam da məhz bu məqsədə xidmət edirdi. Leninin özündən yeddi sitat götürüb hallandırmağa başladım. Məsələn, rüşvət olan bir məmləkətdə ədalət olmaz, yaxşı adam odur ki, məsləki, əqidəsi olsun və s. Və həmin sitatları üzümə qalxan edərək bir ucunu gətirib bağlayırdım çağdaş dövrə” (2, 426). Əlbəttə ki, “Leninlə söhbət” poemasını heç də “inqilab dahisi”nə yazılan poema kimi dəyərləndirmək mümkün deyil. Doğrudur, şair bu poemanı yazmaqla, əslində özünə qarşı olan mənəvi inamsızlığı aradan qaldırmağa çalışmışdır. Lenin ideyalarının tənəzzülə yaxınlaşdığı bir dövrdə onun bu mövzuya müraciəti nədən qaynaqlanırdı? Yalnız ideologiyanın ruporu olmaq missiyasının həyata keçirilməsindənmi? Demək çətindir. Yalnız bunu demək lazımdır ki, şairin tarixə yanaşması və filosofluğu ona imkan vermişdir ki, poema ideoloji meyillərdən təmizlənsin. Şair 1947-ci ildə azadlıq və müstəqillik mövzusunda yazdığı ilk poemasını – “Aylı gecələr”i qələmə alır. Bəxtiyar Vahabzadəni bu epik nümunədə müharibə mövzusu ilə yaxından səsləşən milli istiqlal və azadlıq idealı düşündürür. Nəzərə alsaq ki, poemanın yazıldığı vaxt Cənubi Azərbaycanda Demokratik Respublika on bir aylıq müstəqillikdən sonra qan gölündə boğulmuş, İran rejimi tərəfindən süquta uğradılmışdı, onda mövzunun əhəmiyyəti bir qədər də artmış olur. Görünür, buna görədir ki, ilk poemalarında nəzərə çarpan mövzu yeknəsəkliyi, həyat həqiqətlərinin sxematik təsviri, demək olar ki, bu əsərdə nəzərə çarpmır, müəllif daha çox ümumiləşdirmə yolu ilə Cənubi Azərbaycanda gedən azadlıq mübarizəsinin ayrı-ayrı səhnələrini konkret obrazlar vasitəsilə təsvir etməyə təşəbbüs göstərir. Poemada Yavər və Kamalın şəxsində istiqlalın, milli müstəqilliyin xalqın yeganə çıxış yolu və nicatı olması ideyası öz dərin ifadəsini tapır. Poemanın “Aylı gecələr” adlandırılması da təsadüfi deyil; bu, neçə il öncə azadlıq aşiqi Yavərin Gilandan Təbrizə çörək dalınca getməsi, yol boyunca keçirdiyi daxili həyəcan və hisslərinin ən səciyyəvi məqamlarını nişan verən tarixi anları, poemanın ayrı-ayrı epizodik səhnələri dolğun əks etdirilməsindən irəli gəlir. Çörək dalınca gedən gəncin az bir müddətdən sonra azadlıq Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

Yeganə Sabir qızı Hüseynova mücahidinə qədər keçdiyi təkamül yolu poemada məntiqi ardıcıllıqla davam və inkişaf etdirilir. Dərdli, ələmli Təbrizin pərişan halı poemanın əsas konflikti kimi müəyyənləşir və bu konflikt öz xarakterinə görə daha çox ictimai bir səciyyə daşımaqdadır. Haqsız, ədalətsiz rejimin məngənəsində min bir bəlalara düçar olan insanların gün-güzəranı, bir qarın çörəkdən ötrü olmazın əziyyət və müsibətlərə qatlaşanların aqibəti poemanın ayrı-ayrı hissələrində təsvirə gətirilən ibrətamiz səhnələr kimi yadda qalır. Ağsaqqal və ixtiyar bir qocanın jandarma tərəfindən dərədə şallaqla döyülmə səhnəsi poemanın qəhrəmanları olan Yavərlə Kamalı zülmə və zalıma qarşı amansız mübarizəyə qaldırır və bu amalın ilhamvericisi isə məzlumların göz yaşlarını, ah-naləsini öz səhifələrində ürək qanı ilə, qeyrət və cəsarətlə canlandıran “Hophopnamə”dir, onun təlqin etdiyi zülmə və əsarətə qarşı mübarizə üsullarıdır. Poemanın qələmə alındığı illər həm də Cənubi Azərbaycanda milli istiqlal mübarizəsinin fəal bir məcraya yönəldiyi mərhələyə təsadüf edir. Şübhə yoxdur ki, Seyid Cəfər Pişəvərinin Milli Hökumətin təsis olunması yolunda apardığı ardıcıl və inamlı mübarizəsinin poemada ayrı-ayrı obrazların şəxsində aydın şəkildə öz ifadə və təcəssümünü tapması nəzər-diqqəti cəlb edir. Əslində hadisələrin başlanğıcını bu tarixdən götürmək doğru deyil, cənubdakı ictimai-siyasi prosesləri doğuran ayrı-ayrı dövr və mərhələləri, hərəkat və üsyanları da nəzərə almadan bu mübarizənin bütöv mənzərəsini təsəvvürə gətirmək çətindir. Poemanın ayrı-ayrı fəsil və bölmələrində ümumxalq mübarizəsinin müxtəlif vaxtlarda baş verən mücadilə səhifələrinin xatırlanması da təbii və inandırıcı təsir bağışlayır. Əsərin dil və üslub xüsusiyyətlərində nəzərə çarpan keyfiyyətlər konkret situasiyanın və obrazların daxili- mənəvi aləminin açılışına əlverişli zəmin hazırlayır. Tarixi xəyanət üzündən ikiyə bölünmüş Azərbaycanın taleyi Bəxtiyar Vahabzadənin poemalarında müstəsnalıq qazanan mövzu istiqamətindəndir. Keçən əsrin 40-cı illərinin ikinci yarısında Cənubi Azərbaycanda gedən azadlıq hərəkatının diqqətəlayiq səhifələri “Aylı gecələr” poemasında münasibət predmeti seçilirdisə, 50-ci illərin sonlarında ciddi totalitar rejim şəraitində şair “Gülüstan” kimi son dərəcə dərin psixoloji təfərrüatlarla zəngin bir əsər meydana çıxarır. 1959-cu ildə qələmə alınan bu poema Azərbaycan xaqlqının birliyi və istiqlalı uğrunda yorulmaz mübarizlər – Səttar xan, Şeyx Məhəmməd Xiyabani və Seyid Cəfər Pişəvərinin xatirəsinə ithaf olunmuşdur. Poema B.Vahabzadə yaradıcılığında mühüm yer tutduğu kimi, Azərbaycan poeziyasına və poema janrına da təsir göstərmişdir. Xüsusilə poemanın yazılmasından sonra şairə edilən hücumlar, psixoloji, ideoloji təzyiqlər onun sonrakı yaradıcılığında müəyyən geriçəkilmələrə şərait yaratmışdır. Ancaq bütövlükdə götürdükdə, poema sonralar şairin həm şəxsiyyətinin, həm də yaradıcılığının formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Məhz bu poemadan sonra B.Vahabzadə poeziyasının və şəxsiyyətinin ictimai siqləti artır. Şair hər bir əsərində ictimai məsuliyyəti öz üzərində hiss edir. “Gülüstan”ı yazan müəllifin ideoloji sapmalara, dövrün, rejimin, partiyanın ideyalarını təbliğ edən əsər yazmamasına nədən olur. “Gülüstan” poemasının elə ilk misralarından şair dili bir, dini bir xalqın parçalanma prosesini əks etdirən təsvirlər, əslində zülm və istibdadın, həsrət və ayrılığın təməlini qoyan bədnam bir müqavilənin imzalanma məqamlarını göz önünə gətirir: İpək yaylığıyla o, asta-asta Silib eynəyini gözünə taxdı. AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

B. Vahabzadənin əsərlərində tarixilik və müasirlik Əyilib yavaşca masanın üstə, Bir möhürə baxdı, bir qola baxdı (2, 532). Xəyanətin, ədalətsiz hökmün icra olunduğu məqamları bütün dəhşəti ilə təsvir edən bəndlərdə laqeyd baxışları, biganə münasibətləri büruzə verən anları həyəcansız qarşılamaq çətindir. Şair böyük məharətlə bu psixoloji ovqatı, qarşı tərəfin məkrli və riyakar niyyətlərini nəzərə çatdırmağa müvəffəq olur: Kağıza həvəslə o da qol atdı, Dodağı altından gülümsəyərək. Bir qələm əsrlik hicran yaratdı, Bir xalqı yarıya böldü qılınc tək. (2, 533). Bir millətin, bir xalqın tarixi faciəsini bir anın içərisində, bir göz qırpımında gerçəkləşdirən canilərin dodağındakı gülüş, üzündəki təbəssüm adi prosedur kimi tərəfləri qane edir. Ancaq bir xalqın heysiyyatı, mənliyi, gələcəyə dikilən ümid və inamı bu andan etibarən qırılır. Şairin tərəfləri təmsil edən nümayəndələrə münasibətində parodoksal məqamları bütün mənzərəsi ilə izləmək mümkündür: Qoyulan şərtlərə razıyıq deyə, Tərəflər qol çəkdi müqaviləyə... Tərəflər kim idi? Hər ikisi yad! Yadlarmı edəcək bu xalqa imdad?! (2, 533). Bu ironiyaqarışıq hissiyyatlar olduqca təbii və inandırıcı təsir bağışlayır. Öz azadlıq mübarizələri və qəhrəmanları ilə əsrləri, qərinələri lərzəyə salan bir xalqın qoluna əsarət zəncirinin vurulması poemanın ən təsirli səhnələri kimi yadda qalır. Şair bu tükürpədici epizodları son dərəcə ustalıqla, böyük sənətkarlıqla təsvir etməklə, milli müsibət və fəlakətlərin başlanma tarixini cızır, xalqın tarixi taleyinə vurulan zərbənin mahiyyətinə nüfuz etməyə çalışır. Burada da Bəxtiyar Vahabzadə yaradıcılığına xas olan özünüittiham və özünüməzəmmət stixiyası önə çəkilir. Poema konkret hadisəyə münasibət əsasında qələmə alındığından, burada bir obrazın səciyyəsini, ən xarakterik xüsusiyyətlərini açmaq, bütün təfərrüatı ilə sərgiləmək çətindir. Sadəcə olaraq müqaviləni imzalayan tərəflərin hər biri ümumiləşdirilmiş bir obraz səciyyəsi daşıyır, burada haqqın, ədalətin qəsdinə duranlar da onlardır. Bu cəhət poemaya lirik- psixoloji ovqatın, təəssürat xarakterli haşiyə və ricətlərin gətirilməsini labüd edir. Bunu gəlmələrin dədə malı kimi böldükləri, parçaladıqları bir ərazidə qonaq kimi yox, hökm çıxaran, qərar verən sahibi-ixtiyar kimi davranışları da açıq-aydın göstərir: Necə ayırdınız dırnağı ətdən – Ürəyi bədəndən, canı cəsəddən? Axı kim bu haqqı vermişdir Sizə, Sizi kim çağırmış, Vətənimizə? (2, 534). Ümumxalq nisgilinə çevrilmiş ayrılıq motivləri poemanın hər misrasından boy göstərməkdədir. Əsərin son hissələrində yenidən Araza müraciət, “Yanıq Kərəmi”n sədalarından qopan ah-nalə, Füzuli kədərinin qərib notları üstündə köklənməklə önə gətirilir. Ərazi bütövlüyünün bölünməsinin fəsadları yalnız gediş-gəlişin yasaq və qadağalara səbəb olması ilə müşiyət edilmir, bir xalqın mənəvi bağlarının, milli-tarixi dəyərlərinin bütövlüyünə də xələl gətirilməsi ideyası poemada özünün poetik ifadəsini tapır: Taxta dirəkləri torpağa deyil, Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

Yeganə Sabir qızı Hüseynova Qoydular Füzuli divanı üstə. Yarıya bölündü yüz, yüz əlli il, Gəraylı, bayatı, muğam, şikəstə. (2, 537). Ancaq bununla yanaşı, əsərdə monolit birliyin və bütövlüyün heç zaman öləziməyən işartıları da boyaboy görünməkdədir. Belə bir inam gələcəyə nikbin baxmağı təlqin edir, ayrılığın vüsalla əvəzlənməsinə dərin ümid aşılayır: Ayırmaq kimsəyə gəlməsin asan, Bir xalqın bir olan dərdi-sərini. O taydan, bu taya Mustafa Payan, Oxuyur Vahidin qəzəllərini. (2, 538). Poemanın sonunda Azərbaycanın bütövlüyünü, bölünməzliyini öz əsərləri ilə əyani surətdə nümayiş etdirən ustad Şəhriyarın Heydər babaya müraciətlə başlayan tanış misralarıyla tamamlanması poemanın ümumi ahəngi və ideyası ilə yaxından səsləşdiyi kimi, onun yazılmasında da oynadığı rolu üzə çıxarmış olur: “Heydər baba, göylər qara dumandı, Günlərimiz bir-birindən yamandı. Bir-birizdən ayrılmayın, amandı, Yaxşılığı əlimizdən aldılar, Yaxşı bizi yaman günə saldılar. (2, 538). “Gülüstan” poeması bütövlükdə sovet dönəmində yaranan dissident ədəbiyyatın parlaq nümunəsi olmaqla yanaşı, həm də Azərbaycan xalqının azadlıq, milli müstəqillik və istiqlal düşüncəsinin formalaşmasına, bir məfkurə istiqaməti kimi təşəkkül tapmasına fəal təsir göstərən ədəbi nümunə kimi dəyərləndirilməlidir. Bunu, xüsusən, keçən əsrin 80-ci illərinin sonlarında başlanan xalq azadlıq hərəkatının oyanış və özünüdərkindəki rolunu da əyani şəkildə görmək olar. Bu baxımdan Bəxtiyar Vahabzadənin 1990-cı ilin 20 yanvar hadisələrinə həsr olunan “Şəhidlər” poemasında Azərbaycan xalqının iki əsr boyu zülm və istismar altında yaşamasına rəğmən bir quruluşdan: siyasi-ideoloji yasaq və təzyiqlərdən qanı-canı bahasına, qurtulmaq uğrunda aparılan mübarizəsinin ibrətamiz səhnələri ilə qarşılaşırıq. Poemanın “Proloq” hissəsi vaxtilə qadağan olunmuş bir müraciətlə – Allaha ünvanlanmış suallarla başlayır. Nicat və xilas yolu, haqqın nahaqqa əyilməməsi təmənnası burada əsas qayədən xəbər verir: Şəhidlər bu torpağa, xalqa səcdə qıldılar, Haqsızlığın üstündən haqqa körpü saldılar. Vətəni sevmək üstdə günahkar sayıldılar, Vətəni sevmək niyə günah olmuş, ay Allah? (5,3). Poemanın misralarında şəhidlərin tarix içərisində öz əməlləri ilə tarix yazmalarından qürur hissi keçirmək, milləti bir anın içində yumruq kimi birləşdirmək eşqi, canlarını xalqın azadlığı yolunda fəda edən Vətən aşiqlərinin adı ilə bağlı olan gözəl bir əməl kimi dəyərləndirilməsi xüsusi olaraq nəzərə çarpır. Keçmiş rus-sovet qoşunlarının tərkibindəki çağırılmamış qonaqların içərisində xüsusi təlim keçmiş, bədnam qonşuları təmsil edən şəxslərin olması bir tərəfdən erməni fitnəkarlığını açıq- aydın büruzə verməklə bərabər, milliyətcə erməni olan təyyarəçi Georgi Rantikoviçin erməni mundarlığına etiraz əlaməti olaraq özünü intihar etməsini təsvir edən səhnələr hələ insanlar AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

B. Vahabzadənin əsərlərində tarixilik və müasirlik arasında haqq və ədalət hissinin itmədiyini aydın şəkildə göstərir. Ancaq poemada on üç yaşlı məktəbli qızcığazın–Larisanın, ömrünün ixtiyar çağlarını yaşayan yetmiş yeddi yaşlı Sürəyya Lətif qızının, həyata yenicə atılan Ülvi Bünyadzadənin, yaralılara, imdad istəyənlərə yardım edən Baba müəllimin, öz həkimlik borcunu yerinə yetirməyə can atan Aleksandr Marxevkanın və digərlərinin günahsız qanlarının axıdılması poemada təzadlı və ziddiyyətli dramatizmi bütün miqyası ilə əks etdirməkdədir. Poemanın finalı şəhidlər haqqında, onların xalqın azadlıq və istiqlalı yolunda fədakarlığını tərənnüm edən notlarla tamamlanır. Bu həm də şəhidlik haqqında, qəhrəmanlıq və şücaət barədə əbədiyyət nəğməsi kimi səslənir: ... O şənbə gecəsi, o qətl günü, - Mümkünə döndərdik çox namümkünü. Xalqın qəlbindəki qorxu mülkünü, O gecə dağıdıb sökdü şəhidlər. (5, 45). Qanlı yanvarda doğulan körpələrin onundan doqquzunun oğlan uşağı olmasını şairin “... şəhidlərin boşalan yeri”nin əvəzlənməsi kimi qiymətləndirməsi poemaya nikbin ovqat aşılayır, qəm-qüssədən silkinib çıxmağı, gələcəyə nikbinliklə yanaşmağı təlqin edir. Beləliklə, keçən əsrin 50-ci illərinin sonlarında qələmə alınan “Gülüstan”da Azərbaycan istiqlalının labüdlüyü və zərurəti idealına edilən xəyanət əsas ideya və məqam kimi müəyyənləşirsə, artıq 90-cı ildə Qızıl Ordunun öz azadlığı və müstəqilliyi uğrunda ayağa qalxan dinc əhalinin, Vətən mücahidlərinin qızıl qanını axıtmaqla öz simasızlığını, ölən imperiyanın süqutunu bariz şəkildə nümayiş etdirməsi “Şəhidlər”də gerçəkləşir. Əslində “Gülüstan” və “Şəhidlər” və daha sonralar “Gülüstan”ın ikinci hissəsi və davamı kimi qələmə alınan “İstiqlal” poemalarını vahid ideya istiqaməti birləşdirir. Müəllifin zaman kəsiyində yaranan bu əsərlərini bir trilogiya da adlandırmaq olar. “Gülüstan”ın ikinci hissəsi kimi nəzərdə tutulan “İstiqlal” poeması Azərbaycanın bütövlüyü uğrunda yorulmaz mübariz Mahmud Çöhrəqanlıya ithaf olunub. Şair poemada yalnız cənublu, şimallı Azərbaycanda deyil, bütün müstəmləkə əsarəti altında yaşayan xalqlarda oyanış və intibahı bir təkamül və özünəinam faktı kimi dəyərləndirərək, bunu bir dövrün, zamanın tələbatı olması labüdlüyünü özünəməxsus üsul və vasitələrlə ifadə edir. Dünya çapında gedən ictimai siyasi təbədüllatlar poemada əsas baxış və münasibət ücün əsaslı fakt kimi seçilir. Məsələn, bir-birinə nə az, nə çox düz qırx il həsrət qalan almanların beton sədləri yararaq qovuşmaq əzmi poemada haqqın tez-geç qələbə çalacağına dərin inam hissini poetik şəkildə ifadə edir. Azadlığı, istiqlalı öz idealı seçən hər bir xalqın sonda çalacağı qələbəyə qovuşmaq ücün əzmkarlıq nümayiş etdirməsi, qanı-canı hesabına öz istəyinə çatmağın yeganə yolunun məhz mübarizələrdən keçildiyi poemada ucadan səsləndirilir: Torpağı yoğurur vaxt özü qanla Vaxt gəldi, bircə söz min dünya açar. Artıq anlamışıq ahla, amanla Nə məftil əriyir, nə sərhəd uçar. (3, 712). Şairin istiqlalın nəticəsi kimi güneyli-qüzeyli Azərbaycanın nə vaxtsa (yaxın müddət ərzində) bütövləşən xəritəsinin görünəcəyinə dərin inam bəsləməsi bu istəyin gerçəkləşəcəyini şübhə altına almır: Salaq yadımıza bu gün, cahanın Rəngləri dəyişən beş qitəsini. Biz də görəcəyik Azərbaycanın Güneyli-qüzeyli xəritəsini. (3, 712). Central Scientific Library of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

Yeganə Sabir qızı Hüseynova Əslində, milli istiqlal düşüncəsi Bəxtiyar Vahabzadənin yaradıcılığa başladığı ilk vaxtlardan onun şeirlərində bu və ya digər şəkildə poetik ifadəsini tapmışdı, poemalarında isə şair problemi konflikt şəklində qoymağa çalışmış və buna nail olmuşdur. Bəxtiyar Vahabzadənin yaradıcılığında bəhs etdiyi istiqlalın poetik səlnaməsinin son dayanacağı “Şəhidlər” poemasıdır. Məsələ burasındadır ki, şairin bu mövzuda yazdığı “Aylı gecələr” poeması ilə “Şəhidlər” arasında təxminən əlli illik bir zaman məsafəsi dayanır. Bu zaman məsafəsində şairin yaradıcılığında istiqlal qırmızı xətt kimi keçmişdir. 1990-cı ilin yanvar qırğınından cəmi bir neçə ay sonra yazılan poemada hadisənin təsirilə yazılmış sətirlər qırğını törətmiş ordu və onu Azərbaycana göndərənlər üçün bir ittihamdır: Dözdü hər zillətə, dözdü hər şeyə, “Dünyada mənim də haqqım var”,- deyə. Kütləni xalq edən müqaviləyə Qanıyla qolunu çəkdi şəhidlər. İnsan insan olur öz hünəriylə, Millət millət olur xeyri, şəriylə. Torpağın bağrına cəsədləriylə, Azadlıq tumunu əkdi şəhidlər (5, 46). Beləliklə, Bəxtiyar Vahabzadə yaradıcılığında milli istiqlal düşüncəsinin təsvirinin böyük bir tarixi olduğunu görmək mümkündür. "Şəhidlər" poeması, əslində xalqın milli istiqlalı uğrunda apardığı mübarizənin nəticəsi idi. Buna qədər şair milli istiqlal uğrunda mübarizəsinin müxtəlif mərhələlərinin poetik səlnaməsini yaratmağa nail olmuşdur. Əgər sovet dövründə bu mübarizə müxtəlif kontekstdə, müxtəlif şəkildə baş verirdisə, 80-ci illərin sonu 90-cı illərin əvvəllərində açıq tendensiya ilə təsvir edilir. Bu ondan irəli gəlirdi ki, bu mərhələdə xalqı onun istiqlalından cəmi bir neçə ay və il ayırırdı. Ədəbiyyat: 1. Aytmatov.Ç. Yaradıbdır inam məni, mən inamın övladıyam (Ön söz). Vahabzadə B. “Axı dünya fırlanır". Bakı: Yazıçı, 1987. 208 səh. 2. Vahabzadə.B. Əsərləri. 11 cilddə, I c., Bakı: Azərbaycan, 2001. 544 səh. 3. Vahabzadə.B. Əsərləri: 11 cilddə, VI c., Bakı: Çaşıoğlu, 2003. 776 səh. 4. Vahabzadə B. Əsərləri. 11 cilddə, XI c., (publisistika), Bakı: Azərbaycan, 2005.784 səh. 5. Vahabzadə.B. Şəhidlər (Poema). Azərbaycan Mədəniyyət Fondu. Bakı: Elm, 1990. 48 səh. E-mail: [email protected] Rəyçi: Redaksiyaya daxil olub: 07.02.2019 AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

FI STC-Trading Oy VSA handel Bvba Hagelberg 29 B-2440 Geel Tel.: +32/14/256050 Fax: +32/14/256059 [email protected] www.vsahandel.be L Minusines S.A. 8, rue de Hogenberg L-1022 Luxembourg Tél. : (00 352) 49 58 58 1 Fax : (00 352) 49 58 66/67 www.minusines.lu E SAET-94 S.L. C/ Trepadella, n° 10 Pol. Ind. Castellbisbal Sud E-08755 Castellbisbal (Barcelona) Tel.: + 34/93/772 28 49 Fax: +34/93/772 01 80 [email protected] STEINEL Italia S.r.l. Largo Donegani 2 I-20121 Milano Tel.: +39/02/96457231 Fax: +39/02/96459295 [email protected] www.steinel.it TR ATERSAN İTHALAT MAK. İNŞ. TEKNIK MLZ. SAN. ve TİC. A.Ş. Tersane Cad. No: 63 34420 Karaköy / İstanbul Tel. +90/212/2920664 Pbx. Fax. +90/212/2920665 [email protected] · www.atersan.com CZ ELNAS s.r.o. Oblekovice 394 CZ-671 81 Znojmo Tel.: +4 20/5 15/22 01 26 Fax: +4 20/5 15/24 43 47 [email protected] · www.elnas.cz LV AMBERGS SIA Brivibas gatve 195-16 LV-1039 Riga Tel.: 00371 67550740 Fax: 00371 67552850 www.ambergs.lv BG ТАШЕВ-ГАЛВИНГ ООД Бул. Климент Охридски № 68 1756 София, България Тел.: +359 2 700 45 45 4 Факс: +359 2 439 21 12 [email protected] www.tashev-galving.com RUS Инструмeнт PL "LŁ" Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością sp.k. Byków, ul. Wrocławska 43 PL-55-095 Mirków Tel.: +48/71/3980861 Fax: +48/71/3980819 [email protected] H DINOCOOP Kft Radvány u. 24 H-1118 Budapest Tel.: +36/1/3193064 Fax: +36/1/3193066 [email protected] Представитель в России: Телефон: (495) 543-9700 [email protected] www.steinel-russia.ru CN STEINEL China Representative Office Shanghai Rm. 21 A-C, Huadu Mansion No. 838 Zhangyang Road Shanghai 200122 Tel: +86 21 5820 4486 Fax: +86 21 5820 4212 www.steinel.cn [email protected] F NL I E N GR TR CZ SK Bedricha Smetane 10 HR-10000 Zagreb t/ 00385 1 388 66 77 f/ 00385 1 388 02 47 [email protected] www.daljinsko-upravljanje.hr H HR Daljinsko upravljanje d.o.o. Aristofanous 8 Str. GR-10554 Athens Tel.: + 30/210/3 21 20 21 Fax: +30/210/3 21 86 30 [email protected] Information HG 2620 E 中 I GR PANOS Lingonis + Sons O. E. PL B Parc Industrial Metrom RO - 500269 Brasov Str. Carpatilor nr. 60 Tel.: +40(0)268 53 00 00 Fax: +40(0)268 53 11 11 www.steinel.ro Vilan AS Olaf Helsetsvei 8 N 0694 Oslo Tel.: +47/22 72 50 00 Fax: +47/22 72 50 01 [email protected] RO NL Van Spijk B.V. Postbus 2 5688 HP OIRSCHOT De Scheper 402 5688 HP OIRSCHOT Tel. +31 499 571810 Fax. +31 499 575795 [email protected] www.vanspijk.nl RO Steinel Distribution SRL N SLO STEINEL FRANCE SAS ACTICENTRE - CRT 2 Rue des Famards - Bât. M - Lot 3 F-59818 Lesquin Cedex Tél.: +33/3/20 30 34 00 Fax: +33/3/20 30 34 20 [email protected] Ružová ul. 111 SK-01901 Ilava Tel.: +421/42/4 45 67 10 Fax: +421/42/4 45 67 11 [email protected] · www.neco.sk HR F SK NECO SK, A.S. EST Unit 714 Northwest Business Park Kilshane Drive · Ballycoolin · Dublin 15 Tel.: 00353 1 8809120 Fax: 00353 1 8612061 [email protected] Suha pri predosljah 12 SLO-4000 Kranj Tel.: +386 42 521 645 Fax: +386 42 312 331 [email protected] · www.log.si Konalantie 47 A FI-00390 Helsinki Tel.: +358 9 682 47810 Fax: +358 9 682 47877 [email protected] · www.stctools.fi IRL Socket Tool Company Ltd GB D GB STEINEL U. K. LTD. 25, Manasty Road · Axis Park Orton Southgate GB-Peterborough Cambs PE2 6UP Tel.: +44/1733/366-700 Fax: +44/1733/366-701 [email protected] SLO Log-line d.o.o. Hvidkærvej 52 DK-5250 Odense SV Tel.: +45 6593 0357 Fax: +45 6593 2757 www.roliba.dk P DK Roliba A/S LT Oberebenestrasse 51 CH-5620 Bremgarten Tel.: + 41/56/6 48 88 88 Fax: +41/56/6 48 88 80 [email protected] Teguri 45c EST 51013 Tartu Tel.: +3 72/7/47 52 08 Fax: +3 72/7/36 72 29 [email protected] S CH PUAG AG EST FORTRONIC AS DK KARL H STRÖM AB Verktygsvägen 4 S-553 02 Jönköping Tel.: +46/36/31 42 40 Fax: +46/36/31 42 49 www.khs.se KVARCAS Neries krantine 32 LT-48463, Kaunas Tel.: +3 70/37/40 80 30 Fax: +3 70/37/40 80 31 [email protected] FI S LT LV Steinel Austria GmbH Hirschstettner Strasse 19/A/2/2 A-1220 Wien Tel.: +43/1/2023470 Fax: +43/1/2020189 [email protected] Pronodis - Soluções Tecnológicas, Lda. Zona Industrial Vila Verde Sul, Rua D, n.º 11 P-3770-305 Oliveira do Bairro Tel.: +351 234 484 031 Fax: +351 234 484 033 [email protected]