Baklagillere Örnek

YEMEKLİK DANE BAKLAGİLLER DERS NOTU

Baklagillerin Önemi

1. 1.İnsan Beslenmesi
2. 2.Hayvan Beslenmesi;

• Yemeklik dane baklagillerin özellikle sapları hayvan beslenmesinde kullanılmaktadır.
• Besleyici değer yönünden 1 ton baklagil samanı 2 ton tahıl samanına eşittir.

3.Toprak Islahındaki Önemi

  3.1. N (Azot) Fiksasyonu

• Baklagiller köklerinde kendisi ile ortak yaşayan bakteriler tarafından havanın serbest azotunu ( %79 ) toprağa bağlayabilme yeteneğindeki tek bitki grubudur.
• Bir tarlada 10 yıl öncesine ait suş var ise herhangi bir işlem yapmadan ekime geçebilirsiniz.
• İlk aşamada bitkinin toprak yüzeyine çıkıp fotosentez yapıncaya kadar ihtiyacı olan azotun saf olarak toprağa verilmesi gerekir. Buda azot ihtiyacının 1/3 ü eder.
• Fotosentez ürünleri hızla yayılır. Bu ürünlerden bir kısmı köke doğru iner, baklagillerin köklerde açtığı yarayı kapatmaya çalışır.
• Nodül; Köklerde oluşan yumru
• Nodozite; Nodül içindeki bakteri
• Suş; Irk. örnek; Rihizobium japonicum, R. phaseoli, R. trifolin
• Bakteriler için; oksijen, sıcaklık ve molibden gereklidir.
• Nodüllerin az sayıda ve iri olması istenir.
• 100 kg tohuma 1 kg toprak kültürü ile karışık bakteri, gölge bir yerde şekerli su ile karıştırılıp yapışması sağlanır. Gölge bir yerde yapılmalı, temiz materyal kullanılmalı, + 4 C derecede muhafaza edilmiş olmalıdır.
• Ankara Toprak Su Gübre Araştırma Merkezi Müdürlüğü’nden temin edilir.
• Simbiyotik yolla fiske edilen N çevre kirlenmesinin önüne geçer
• Fazla gübre atılması engellenmiş olur.
• N mobil bir elementtir.

Üç Dönemden Oluşur

1. Bulaşma

2. Yayılma

3. Azot Fiksasyonu

3.2. Yeşil Gübreleme

3.3. C/N oranı düşük olduğu için toprağa faydaları daha kısadır.

Yemeklik Dane Baklagillerde Beslenme Değerini Olumlu Yönde Etkileyen Faktörler?

1. Proteinler
2. Yağlar ( Ortalama %0,8 – 1,5 arası yağ vardır )
3. Vitaminler ( çiğ baklagiller B vitamini türevleri yönünden zengindir.
4. Folik asit ve folatlar ( B vitamini ve tuzları )
5. Mineral maddeler (potasyum, fosfor, kalsiyum ve demir)
6. Korbonhidratlar ve diyetsel lifler

• Nohut Malik asit salgılar. Kendinden sonraki ekilen buğday tohumlarına olumsuz etki yaparak çıkış problemleri görülür. Nohutta cicer maddesi var. Bu madde uyku ve zindelik verir.
• Nohut, mercimek, bezelye ve baklanın gen merkezleri arasında ülkemizde vardır.
• Şekerpancarından sonra fasulye ekilmemelidir. Şekerpancarı nematodunun konukçusu fasulyedir.

YEMEKLİK DANE BAKLAGİLLERİN MORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ

1.KÖK (Radix)

Yemeklik dane baklagillerde kök sistemi tüm baklagillerde olduğu gibi, kazık kök sistemidir. Yani ana kök gelişmenin tüm evrelerinde belirgindir. Bununla beraber ana kökten çıkan yan köklerde oldukça iyi gelişebilir.Tahıllardaki kardeşlerde her kardeşin her birinin kendine ait kökleri vardır. Telafi yeteneği yüksektir. Baklagillerde ise dallarda kök yoktur. Baklagillerde köklerin gelişimi, çevre, yetiştirme teknikleri, kültürel işlemler ve çeşit özelliğine göre farklılık gösterir. Ana ve yan köklerin gelişme durumlarına göre yemeklik dane baklagiller başlıca iki gruba ayrılır.

1.1.Esas (Ana) Kök

Toprak içerisinde daha derine iner ve önüne çıkan engelleri aşabilir. Yan kökler kuvvetlidir. Bu ana grupta kendi içerisinde iki ana gruba ayrılır.

1 - 1 - Ana kök kalın ve birinci kademedeki yan kökler dikkati çekecek şekilde yaygındır.  

Örnek; Bakla, nohut

Ana kök daha ince ve yan kökler sayıca daha az ve yüzlektir.

Örnek;Mercimek, bezelye

1-2 - Esas kök biraz daha kalındır ve daha az derine iner. Kökü bir engele rastlayınca büyümesi durur. Ve aynı kuvvetle yan kökler ortaya çıkar.  Çıkan kökler diğer gruba göre daha kalındır. Örnek; fasulye ve börülce

2.GÖVDE (Culmus)

Yemeklik dane baklagillerde gövde yumuşak ve otsudur. Yabani formlarda bitkilerin çalı tipi olduğu görülür. Genellikle odunlaşma olmaz. Ancak tam olgunlaşma döneminde su kaybından dolayı sertleşme görülür.

• Gövde büyüme tipi bakımından dik, yarı yatık, yatık ve sarılıcı durumda olabilir.
• Gövdenin enine kesiti; nohut, bakla, mercimek ve bezelyede 4 köşe, fasulye ve börülcede alt kısımda yuvarlak, üst kısımda 6 köşedir.
• Baklada gövde iyi gelişmiş, kalın ve dik, bezelyede bazı sırık fasulye çeşitlerinde sarılıcıdır. Bu tiplerde sarılmayı sağlayan özelleşmiş yapılara sülük adı verilir.
• Dallanma gövdenin alt kısmında olan bakla, üst kısmında olan bezelye, bütün gövde boyunca olan nohut, fasulye, börülce. Dallanması kuvvetli olan ve alt dallarda yeniden dallanan mercimektir.
• Gövde de boğum ve boğum arası vardır. Ancak belirgin değildir.

3.YAPRAK (Folium)

• Baklagillerde yaprak bileşik yaprak şeklindedir. Yani ortak bir yaprak sapı üzerine özel sapçıklarla bağlanan 3 ya da daha fazla sayıda yaprakçığın oluşturduğu yapraklardır.
• Bezelye ve mercimekte yaprak ucu sülükle son bulur.
• Yaprak sapının gövde veya dalla birleştiği yerde değişik sayıda kulakçık (stipula) bulunur. Kulakçıklar baklagillerin çiçeklenme evresinden önceki devrelerde tanımlanmasını sağlar.
• Bezelyede yaprak sapının dip tarafında ve yaprakçıklardan daha büyük, mercimekte ufak ve mızrak şeklinde, nohutta kulakçığın uç tarafı dişli, baklada yarım kalp, mızrak ya da tarak şeklinde iki adet fasulye ve börülcede yaprak sapının gövdeye bağlandığı yerde iki, yan yaprakçıkların yaprak sapına birleştiği yerde iki ve orta yaprakçık ayasının kendi sapına birleştiği yerde iki adet olmak üzere 6 adet yakacık vardır.

4.ÇİÇEK (flor) (Sınav Sorusu Olacak)

• Kapalı tohumlu (angiospermlarda) çiçek; yaprakların metamorfoza (değişime) uğramış, internodları kısalmış veya tamamen ortadan kalkmış bir dal olarak tanımlanır.
• Yemeklik Dane Baklagillerde çiçekler; koltuklar (aksileri) çiçek durumundadır. Bodur fasulyede uç (terminal) duruma da rastlanır. Çiçekler salkım tipindedir. Yani bir çiçek sapı üzerine özel sapçıklarla asıl çiçek sapına bağlanan bir ya da daha çok sayıda çiçek bulunur.
• Çiçek Formu; S (5), P (5), A (10), G (1)
• Genel olarak bir baklagil çiçeği 5 ana kısımdan oluşur.

4.1. Çiçek Sapı ve Çiçek Tablası (receptable); Çiçek ve çiçek topluluklarını üzerinde taşıyan kısımdır.

4.2. Çanak Yapraklar (Sepal); Çiçeğin en dış kısmında bulunan ve çiçeği saran, yeşil renkli kısımdır. 5 adet olup, alt kısımda birleşerek çanak (calyx) oluşturur.

4.3. Taç Yapraklar (Petal); 5 adettir. Çiçeğin rengini oluşturur.

Taç yapraklar Şekil, renk ve büyüklük bakımından 3 gruba ayrılır.

4.3.1. Bayrak Yaprak (Vexillum); En dışta olan ve cezp edici özelliği olan yapraktır. Bayrak yaprak alt kısımda birleşerek corolla denilen bir boru oluşturur. Corolla diğer çiçek kısımlarının taşınmasına yardım eder.

4.3.2. Kanatçıklar (Alae); Bir çift olup, çiçeğin her iki yanında yer alır. Cinsiyet sütununu çiçek açmadan önce korur.

4.3.3. Kayıkçık (Corina); Çiçek açmadan önce erkek ve dişi organı sarar, korur.  Erkek organlar toz verecek olgunluğa erişince kayıkçığın üst kısmı yırtılır ve yay gibi gerili duran erkek organlar geriye doğru fırlar. Buna triping denir.

4.4. Erkek Organ (androecium); 10 adettir. Ercik sapı (flament), başçık (anter) den oluşur. 3 farklı durumu vardır.

4.4.1. Monodolphous; Tüm erkek organlar aynı noktadan çıkar. Örnek; Acı bakla

4.4.2. Diadelphous; 9 u bir, 1 tanesi ayrı çıkar. Örnek; Tüm yemeklik dane baklagiller

4.4.3. Polydelphous; Tüm erkek organlar ayrıdır. Örnek; Çivit

4.5. Dişi Organ (Gymnoecium); 1 adettir. Üç kısımdan meydana gelir.

      4.5.1. Dişicik Tepesi (stigma)

      4.5.2. Dişicik Borusu (style)

4.5.3. Yumurtalık (ovarium); Tek bir çeperden ibaret olup, içerisinde farklı sayıda yumurta hücresi bulunabilir.

5.MEYVE (Fructus, Legume)

• Yemeklik dane baklagillerde meyve; bakla, çakıldak, badıç, fasulye, kapçık, koza, kapsül gibi isimlerle anılır.
• Meyve yumurtalığın dış katmanının gelişmesi ile ortaya çıkar. İçerisinde farklı sayıda tohum bulunur. Nohut, mercimekte genelde meyvede tek tohum bulunur.

6.TOHUM

• Meyve içerisinde meyve kabuğuna göbek bağı ile bağlıdır.
• Rengi beyazdan siyaha kadar değişir.
• Tene şekli yassı diskten, yuvarlak ve dikdörtgen prizmaya kadar değişir.
• 1000 dane ağırlığı 22 gramdan 1500 – 1800 grama kadar değişir.

Tohumun Kısımları

6.1. Tohum Kabuğu (testa); Tohumu dıştan sarar. Kabuk üzerinde göbek bağı kalıntısı bulunan hilum bulunur. Çiçek tozunun oluşturduğu borucuğun yumurtalıktan girdiği yerde kapçık (micropyle) bulunur.

• Kapçık ve hilum çimlenmede su alımında görev alır.
• Hilumun bir ucunda kapçık bulunurken diğer ucunda tohum siğili (strophyle) bulunur.
• Tohum kabuğu üzerinde tohum dikişi de denilen tohum çizgisi (rephe) bulunur. Tohum çizgisinin sona erdiği yere chalaza denir.
• Chalaza; Tohum kabuğu üzerinde küçük ve siğilimsi, sertçe bir yükseklik halinde görülmektedir.

6.2. Çenek (cotyledonlar); Endospermin görevini üstlenen çeşitli besin elementlerinin depolandığı 2 adet cotyledon bulunur.

6.3. Embriyo; Tohumun canlı olan kısmıdır. Yeni bitkiyi oluşturacak ve meydana gelecek bitkinin minyatürü olan kısımdır. İki cotyledon arasında bulunur. Çimlendikten sonra toprak üstü organlarını oluşturacak plumula, sapçık yani hypocotil ve toprak altı organlarını oluşturacak kökçük (radicula)dan oluşur.

Baklagillerde Fide Durumu

Çimlenmeden sonra cotyledonların toprak üstüne çıkıp çıkmama durumuna göre ikiye ayrılırlar.

1. Epigeal Fide Durumu; Çimlenme sonrası cotyledonlar toprak üstüne çıkarsa denir. Örnek; Fasulye, Börülce
2. Hypogeal Fide Durumu; Çimlenme sonrası cotyledonlar toprak altında kalırsa denir. Örnek; Nohut, mercimek

Yemeklik Dane Baklagillerde Antibesinsel (Beslenmeyi Engelleyici) Maddeler

1. Enzim İnhibitörleri (İndirgeyici) Proteaz, amilaz inhibitörleri
2. Lektinler (hemaglutenin)
3. Oligosakkaritler (şeker yapısındaki maddeler) gaz yapıcıdırlar. Stakinaz, rafinaz, vs
4. Fenolik bileşikler, flavonitler
5. Saponinler
6. Siyanogenikler
7. Vicine ve convicine (fovizm)
8. Fitik asit ve fitatlar
9. Allergensler
10. Alkaloidler
11. Toksik aminoasitler

• Oligosakkaritler; Baklagiller gaz üreten yiyeceklerdir. Hayvanlarda da sıkıntı verir. Pişirme tüm baklagillerin yapısında oligosakkarit içeriğini yükseltir. Bu şekerlerin azaltılması için pişirme sonrası suyu uzaklaştırılır. Islatma suyu da uzaklaştırılır. Islatma suyu döküldükten sonra pişirme öncesi tekrar yıkanmalıdır.
• Pişirme ve ön çimlendirmenin de şeker miktarını azaltıcı etkisi vardır.
• Bu gaz yapıcı maddeler baklagillerde sindirilemeyen lifler olarak tanımlanır.
• Bu şekerlerin varlığı kanser riskini azaltır.

Oligosakkaritlerin Özellikleri

1. HDL kolestrol seviyesini arttıran
2. Kendi trigliseritleri azaltan
3. Dışkı ağırlığını ve sıklığını arttıran
4. Bağışıklık sistemini güçlendiren
5. Kan şeker seviyesini kontrol etmeye yardımcı etkiler göstermektedir.

Hangi İşlemleri Yaparsak Antibesinsel Etkenler Azalır

1. Sıcak ısıl işleme
2. Kuru ısıl işleme
3. Çimlendirme ve fermantasyon
4. Tohum kabuğunu soyma ve pişirme
5. Öğütme

FASULYE (Phaseolus vulgare)   2n = 22

Kök:

• Kazık kök sistemine sahiptir.
• Açık kahve renkli ve dallanmış bir yapı gösterir.
• Ana kök önüne bir engel çıktığı zaman gelişmesini durdurur ve aynı kuvvetle yan kökler gelişir.
• Çimlenmeyi takiben hızlı bir şekilde kök gelişimi olur. Günde ortalama 3,5 cm uzama görülür. Bu uzama kabiliyeti çiçeklenme dönemine kadar devam eder. Bundan sonra gelişme yavaşlar ve meyve doldurma döneminde hemen hemen durur.
• Kökler yan dallara doğru 65 cm, aşağıya doğru 75 ile 100 cm kadar uzayabilir. Ancak köklerin büyük bir kısmı toprak yüzeyinden itibaren ilk 20 – 25 cm lik kısımda yoğun olarak bulunur.
• Köklerin soğukta kalması iyon alımını azaltır. Su absorbsiyonunu azaltmaktadır. Toprak sıcaklığının 30 C dereceye kadar her 1 C derecelik artışı verimde dekara ortalama 7 kg’lık bir artış sağlar
• Fasulye köklerinde Rizobium phaseoli bakterileri nodül oluşturur. Bu bakteriler hızlı gelişen gruba dahil olup 3 – 5 günlük sürede 2 – 4 mm çapında koloniler oluşturmaktadır. Nodüller küre, basık küre veya düzgün olmayan şekilli olabilir. Nodül oluşumunun başlangıcı diğer baklagillere oranla daha geç olup çiçek tomurcuklarının belirginleşmesinden 5 -10 gün önce başlar, nodüllerin sayısı çiçeklenme devresine kadar hızla artar ve meyveler tane oluşturduğunda en yüksek seviyeye ulaşır. Bu dönemden sonra azot fiksasyon aktivitesi durur ve nodüllerin içi boşalır. Kuru olgunluk döneminde kökten ayrılan nodüller toprağa karışır. Toprak tipi ve özelliğine göre bir bitkide 40 – 80 arasında nodül oluşur.
• Fasulye bitkisi aracılığıyla bir yılda dekara 3 – 5 kg saf azot birikimi olur.

Gövde:

• Tek yıllık otsu bir gövdeye sahiptir.
• Gövde nod ve internodlardan oluşur.
• Boğum aralarında gövdenin içi boştur.
• Gövde uzunluğu bodur ve sırık formlar arasında çok geniş bir varyasyon gösterir. Sırık yada sarılıcı olanlar 3 m ye kadar boylanabilir. Ortalama 11 – 35 adet boğum bulunmaktadır.
• Gövdenin enine kesiti ilk yapraklar olan cotyledon yaprakların çıktığı kısma kadar yuvarlak, bitkinin daha üstte kalan kısımlarında ise köşelidir (genellikle 6 köşelidir).
• Gövde dıştan içe doğru; Tüycükler,  epidermis, cortex, iletim demetlerinin bulunduğu kambiyum ve öz kısımlardan oluşur.
• Fasulye ana sapından 3 – 4 ana dal çıkmaktadır. Gövdenin uç kısmı sülükle son bulur. Sülükler genellikle 2 – 3 cm uzunluktadır.
• Sırık tiplerde büyüme sınırlı olmadığı için bunlara büyümesi sınırlı olmayan anlamına gelen indeterminate tip adı verilir. Sülük dik olmayıp yana doğru meyilli durur. Tutunduğu yere daima sağdan sola doğru sarılır.
• Bodur formlarda ise 3 – 10 adet boğum bulunmakta, 40 – 50 cm kadar boylanmaktadır. Sapın ucu çiçek salkımı ile son bulur. Yani sap ucunda çiçek salkımı oluşunca büyüme durur. Bu nedenle bunlara determinate tip adı verilir.
• Bodur tiplerin yan dalları kısadır. Gövde dik ve çalımsı görünüştedir. Kültürü yapılan fasulye çeşitleri boylanma durumuna göre 2 grupta toplanmakta ve her biride alt gruplara ayrılmaktadır.

1. Bodur Fasulyeler
   1. Yüksek Bodur; Dallanması az fakat boyludur
   2. Yayvan Bodur; Çok dallanıp, yayvan gelişirler
   3. Uzun Yaprak Saplı Bodur; Dağınık bir büyüme gösterir.
   4. Küre Bodur; Toplu büyürler, yaprak uçları aşağıya doğru kıvrılmıştır.

• Sırık Fasulyeler
  1. Az Yüksek; 150 cm ye kadar boylanır
  2. Orta Yüksek; 150 – 200 cm kadar boylanır
  3. Yüksek; 200- 300 cm kadar boylanır
  4. Çok Yüksek; 300 cm den fazla boylanır.

Fasulyelerin gövde yüzeyi hafif tüylü olup, beyaz taneli çeşitlerde gövde rengi genellikle yeşil, renkli tohumlularda ise antosiyanlı, menekşe renkli olabilir. Fasulyede gövdenin rengi yeşil, kırmızı ve pembedir. Bu renklilik çiçek rengi ile bağlantılıdır.