Levirat Evlilik Nedir

Bir çeşit evlilik türü olan levirat, son günlerde anlamı sıkça aratılan kavramlar arasında yer aldı. Sosyolojide kullanılan kavramlardan biri olan levirat, kelime kökeni bakımından Latinceden geliyor. Latince " kocanın erkek kardeşi" anlamına gelen"levir" kelimesinden türemiştir. Peki, Levirat nedir? Levirat geleneği kimlerde görülür? Detaylar haberimizde!

LEVİRAT NEDİR?

Levirat, kocası ölen kadının, kocasının erkek kardeşlerinden birisiyle evlendirilmesi geleneğidir.

LEVİRAT GELENEĞİ KİMLERDE GÖRÜLÜR?

Genellikle kabile yapısı kuvvetli topluluklarda görülmektedir. Günümüzde bile yer yer görülen bu gelenek, kocası ölen kadını himaye altına alma, miras hukuku gibi çeşitli gerekçelerle devam etmektedir. Bazı durumlarda kadının söz hakkı olmadığı gibi, evlendirilecek erkek kardeşin de tercih hakkı yoktur.

Levirat terimi, Latince "kocanın erkek kardeşi" anlamına gelen levir kelimesinden türemiştir.

SosyolojiGündemGüncelHaberler

Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/17 Fall , p. DOI Number: funduszeue.info ISSN: , ANKARA-TURKEY  Received/Geliş: Accepted/Kabul: Article Info/Makale Bilgisi  Referees/Hakemler: Prof. Dr. Durmuş ARIK – Doç. Dr. Dursun Ali AYKIT This article was checked by iThenticate. YAHUDİLİKTE LEVİRAT EVLİLİK: GELENEĞİN TUTSAK ETTİĞİ KADINLAR Ali Osman KURT** ÖZET Evlilik, aile olmanın ilk adımıdır. Toplumların evlilikten beklentisi genellikle aynıdır, soyun devamı için çocuk yapmak. Ancak kimi toplulukların çocuktan kastettiği erkek çocuktur. Bu yüzden bir kimsenin erkek çocuk doğuramayan eşini boşayıp başka hanımla evlenmesi veya hanımı üzerine ikinci eş getirmesi normal bir durumdur. Bazı kültürlerde ise çocuğu olmadan ölen erkeğin dul eşinin kayınbiraderiyle evlenmesi geleneği vardır. Levirat adı verilen bu evlilik türüne dünyanın farklı bölgelerinde rastlanılmaktadır. Dünyadaki benzer uygulamalar arasında amaç ve işlevi bakımından diğerlerinden farklılık gösteren Yahudilikteki levirat uygulamasıdır. Yahudilikte levirat, bir gelenek olmanın ötesinde dinî bir görev olarak kabul edilmektedir. Yahudilikte yaşarken bir oğlu olmayanlar için, vefatlarından sonra dul karısının ve erkek kardeşinin buna çare bulmak için evlenmeleri ve ölenin adını yaşatacak çocuk sahibi olmaları beklenirdi. Yahudi tarihinde en çok tartışılan ve günümüze Yahudi mezhepleri arasında ve İsrail’de ihtilafa sebep olan konuların başında levirat evlilik gelmektedir. Yahudilikte bu evlilik türünün nasıl ve ne zaman başladığı tartışmalıdır. Tevrat’ta ilk levirat örneği, Yakub’un oğlu Yahuda’nın gelini Tamar’ın evliliğidir. İsrailoğulları leviratı kendileri mi geliştirmişler yoksa Asur, Babil ve Kenan topluluklarında görülen bir geleneği kendilerine mi uyarlamışlardır? Başlangıçta örfî bir gelenek olan levirat, sonraki dönemlerde nasıl bağlayıcı hükümlerden (mitzva) birisi haline gelmiştir? Bu ve benzeri sorulara bu çalışmamızda cevap arayacağız. Dinî, sosyolojik, psikolojik, ekonomik ve felsefi birçok yönü olan levirat evliliğin kökeni, Yahudilikte dinî ve örfî temelleri, yapılma amacı ve sonuçları bu çalışmamızın başlıca konusudur. Konu, Tanah’ta  Bu çalışma, Kasım tarihlerinde Ankara’da yapılan 1st International Women’s Congress’te sunulan “Gönlü ile Gelenek Arasında Sıkışan Hayatlar: Yahudilikte Levirat Evlilik -Tamar Örneği-” başlıklı tebliğin genişletilmiş şeklidir. ** Doç. Dr., Ankara Sosyal Bilimler Üniversitesi Dini İlimler Fakültesi, Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı (Dinler Tarihi). El-mek: [email protected] Ali Osman KURT anlatılan iki farklı levirat hikâyesi çerçevesinde tahlil edilecektir. Birisi İsrailoğulları tarihindeki ilk levirat örneği olan Tamar’ın evliliği, diğeri de Musa yasasından çok sonra yaşanan ve farklı bir levirat uygulaması olan Rut’un evliliğidir. Anahtar Kelimeler: Yahudilik, levirat evlilik, yibum, Yahuda, Tamar LEVIRATE MARRIAGES IN JUDAISM: THE WOMEN WERE HELD CAPTIVE BY CUSTOM ABSTRACT Marriage is the first step towards becoming a family. The expectations from marriage in societies are usually the same; reproduction to have next generations. However, next generation means only sons in some societies. That's why, it is normal for some to divorce his wife who cannot bear him a son or to re-marry another woman to get sons. In certain cultures, there is a tradition that a widowed wife of a deceased husband is to marry her brother-in-law. This type of marriage, called levirate, can be encountered in various places in the world. In similar practices in the world, what differs most is the practice of levirate in Judaism. Levirate in Judaism is regarded as a religious duty rather than being a tradition. In Judaism, for those who do not have a son when alive are expected to continue their names by having children through the marriage of the widowed wife with the brother-in-law of the deceased husband - as a solution. The most debated topic in Jewish history and most controversial topic amidst Jewish denominations, giving rise to conflicts in Israel now is levirate marriages. It is still debatable how and when this type of marriage began. The first example of such marriages in Torah is the one arranged by Jacob’s son, Judah’s daughter-in-law. Did the Israelites develop levirate by themselves or adopt it from a tradition common amongst Assyrians, Babylonians or Canaan communities? How has levirate – a customary tradition in the beginning – become a binding law (mitzvah) in time? We are trying to find answers to as such questions in this study. The roots of levirate marriage with religious, sociological, psychological, economic and philosophical aspects, its religious and traditional foundations, its structural purposes, and consequences are some of the major subjects to be dealt with in this study. The subject will be analysed within the framework of two different levirate studies mentioned in the Tanakh. First one of these is the marriage of Tamar and the second is the marriage of Rut, a very different levirate practice experienced much later than the Law of Moses. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/17 Fall Yahudilikte Levirat Evlilik -Geleneğin Tutsak Ettiği Kadınlar- STRUCTURED ABSTRACT The Topic and Its Purpose The study, titled “Levirate Marriages in Judaism: Women Held Captive as a Tradition” is based on the levirate marriages between sisters- in-law and brothers-in-law in Judaism. This practice has a different purpose and function from the practices observed in other cultures. This study aims at examining this difference and analysing the pons and cons of such marriages from the eyes of either party. Furthermore, this study also focuses on the levirate marriages, which force women without bearing a son who lost their husbands to marry their brothers-in-law as if they were captives, from religious, sociological, psychological and economic points of views. This study will analyse this type of marriage within the framework of two distinct levirate stories told in the Tanakh. First, the first example of such marriages in the history of Israelites is that of Tamar and second of which is the marriage of Rut, a different levirate practice, experience much later than the time of Law of Moses. Findings and Evaluation The basic unit of any society is family. One of the essential duties of a family, maybe the most significant one, is to reproduce. For lineage, especially in patriarchal societies, boys have utmost importance. It is the boys that will sustain the lineage of the family. In Judaism, a patriarchal society, getting married and having children have been encouraged, whereas remaining single has been disheartened. It has been emphasised that a couple should have at least two boys or one boy and one girl. Having a boy is regarded as sine quo non for lineage purposes. The wife of a man who died without having a son is made to marry her brother-in- law (her husband’s brother). The underlying reason behind this practice, called levirate marriage, is to bear a son who will preserve the continuity of the name of the deceased husband. Different from similar marriages in other cultures, in levirate marriages in Judaism, there has to be no son left to practise this sort of marriages. If not, no levirate marriage is arranged; it is forbidden by religious law. The religiously unlawful marriage of sister-in-law and brother-in-law in Torah was given permission through levirate marriage. When the practices and law as to levirate marriage are analysed in the Tanakh, it can be even observed that these marriages are not real marriages, either. In some resources, that’s why, levirate marriages are called “ghost marriages”. In essence, levirate marriages could contextually be regarded as a violation of human rights in general, and specifically that of women and children. Because, in levirate codes, women are considered to be the wife of her brother-in-law after his death - without conferring with others. Women are literally given no choice; her permission or consent are not asked either. When not wishing to bed with her new husband, she could be forced to lie with her brother-in-law, even her brother-in-law can have her by force or he can even send her from house without giving anything including the marriage contract as well through performing halitsa. So long as the brother-in-law does not permit, the woman is in the position of a captive. The condition that a woman in this position is permitted to Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/17 Fall Ali Osman KURT get married is bound by the permission of her brother in law through halitsa again. Levirate marriage bears some problems from brother-in-law’s perspective too. While levirate law compels women to get married to their brothers-in-law, men are entrusted with a spiritual task: to sustain the name of his deceased brother. He has to marry the widowed wife of his deceased brother. The baby to be born would be regarded as the son of his own brother, not his. His inheritance would be passed on to his brother’s wife through his own blood son. Thus, these men would not be able to perceive their spouses as their wives, nor would they perceive the kids as their own children. If these men decide to grant halitsa and send women away from home, they will have to encounter social and psychological pressure from their own society. Their children will be scorned as well. The kids born through levirate marriages have had the toughest lives. These kids have two fathers; a biological one and a spiritual one. Biological father is not the one whose family name they bear, yet the husband of his mother. The real father whose name they carry (spiritual father) is long dead. When the interpretation of Zohar is taken into account, this becomes more complicated, too. The spirit of the deceased person is reincarnated in the body of the child – born through levirate marriage. Under these “reincarnation” circumstances, the kid’s supposed father is his brother and his supposed mother is his wife in reality. In other words, the person who was his wife in his previous life is his current mother and his “former” brother is his “present” father. Levirate marriages, on the other hand, pave the way for polygamy. The priority in levirate marriage is given to the eldest brother. Therefore, married men can have many wives through levirate. When polygamy was prohibited by law in the tenth century, levirate marriages were restricted with single brothers-in-law only. Nevertheless, ban on polygamous marriage is not adopted by all Jewish communities. In Torah, the marriages between brother-in-law and sister-in-law or father-in-law or daughter-in-law were regarded as blasphemous and banned. The relationship between father-in-law and daughter-in-law were regarded as a crime leading even to death penalty. However, levirate marriages might lead to legalization of banned relationships. Levirate tradition, like in the story of Tamar, who bore a child after bedding with her own father-in-law, may lead to incestuous relationships. In Jewish sources, Tamar, having deceived her father-in-law and slept with him and having born his twins, likewise Judas, who bedded with his own daughter-in-law were never criminated. Because, it was claimed that Tamar, in order to get a child from her close relative, opted for the mere solution. For instance, in Zohar, it is told that Tamar was a humble, pious, honest and virtuous woman who did this on purpose. Being innocent and impeccable, she was claimed to have behaved as such to abide by the duty imposed by God upon her. It was regarded as Tamar’s destiny to bear a child from that family and praised for this conception, maintaining “beautiful things have emerged through a brave and honest woman. What Zohar praised and regarded as Tamar’s destiny is actually the ancestor’s lineage traced back to Peres, born through the Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/17 Fall Yahudilikte Levirat Evlilik -Geleneğin Tutsak Ettiği Kadınlar- illegitimate relationship with her father-in-law, then going back to King David, King Solomon and long awaited saviour of the Jewish, Jesus Christ. According to Talmud, in order to get a good result, one can be acquitted for misbehaving or committing sin. For instance, Tamar committed adultery. Yet, she bore kings and prophets through this sin. Despite this belief, the most significant figures of Judaism and Christianity, the lineage of e.g. King David and Jesus Christ was maculated. The perspective about levirate marriages in Christianity, which is a continuation of Judaism in many respects, is variable. There is another aspect of levirate debated from women’s perspective; it is about the position of women in the other world, who have had multiple marriages through levirate. In the New Testament, this is one of the questions asked to Jesus by Sadducees. They asked Jesus which of the husbands a woman who had multiple levirate marriages after having lost their husband would marry in the other world. What is more important here was not the answer Jesus gave but rather the levirate marriage which has been debated in Judaism as a deep-rooted issue. In the New Testament, Sadducees, who do not accept resurrection, were said to have asked about levirate marriage. Jesus did not deny levirate. He gave information about the life in the other world only. In the letters of Paulus – significant in Christian teachings – there are some statements encouraging levirate marriages. Despite being approved by Jesus and Paulus, and in spite of many persons in the lineage of Jesus – born through levirate marriages – in later periods, this type of marriage was banned by the church. In BC, with sororate, a bill passed prohibiting levirate. In later periods, ban on levirate was largely adopted amongst Christians. Levirate in Christianity is stated to be more non-human than polygamy from the point of view of human rights and freedom. Conclusion In ancient times, where religion-based, patriarchal and broad family structure prevailed, levirat marriage was born out of necessity and perhaps a necessary practice. However, in the modern era, marriages have almost come out of the initiative of the elders of the family. In particular, the core family structure, the non-agricultural economic situation, seems to have lifted most of the grounds for marriage. Levirat marriage, which was initially considered necessary in Judaism, has been softened over time due to the difficulties and problems that have been experienced, and it has been preferred to marriage abortion marriage. Nowadays, the majority of Jews, apart from Orthodox and some religious groups, have tried to find the middle way by giving or leaving the levirat marriage completely. Reformist Jews and feminist groups have c the levirate marriages and halitsa ceremony as primitive practices and rejected them definitely. Keywords: Judaism, levirate marriages, yibum, Judah, Tamar Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/17 Fall Ali Osman KURT GİRİŞ Latince kayınbirader anlamındaki levir kökünden türetilen levirat, en genel manada erkeğin ölen erkek kardeşinin dul karısıyla evlenmesini ifade eder. Başka bir değişle yenge-kayınbirader evliliğidir. Levirat evlilik Afrika, Amerika ve Avustralya kıtalarında yaşayan bazı kabilelerde, Asur, Babil, Hitit ve Hint dünyasında ve özellikle Yahudi ve Türk kültüründe rastlanılan bir gelenektir. (Baloyi, ; Weisberg, ; Burrows, ; Yüksel, ; Cengiz, ; Pamir, ). Levirat ülkemizde kırsal kesimlerde halen görülebilen bir evlilik çeşididir. (Kılıç-Altuncu, ). Çalışmamız yalnızca Yahudilikte levirat evlilikle sınırlı olduğu için, diğer kültürlerdeki uygulama biçimlerinden söz edilmeyecektir. Yahudi tarihinde en çok tartışılan ve günümüze Yahudi mezhepleri arasında ve İsrail’de ihtilafa sebep olan konuların başında levirat evlilik gelmektedir. Yahudilikte bu evlilik türünün nasıl ve ne zaman başladığı tartışmalıdır. Tevrat’ta ilk levirat örneği, Yakub’un oğlu Yahuda’nın gelini Tamar’ın evliliğidir. (Tekvin 38/). İsrailoğulları tarihinin ilk dönemlerinde yaşanan bu olay, Musa yasasından çok önce gerçekleşmiştir. Dolayısıyla İsrailoğullarında levirat geleneğinin çevre kültürlerin etkisiyle başladığına inanılmaktadır. İddiaya göre onlar Asur, Babil ve Kenan topluluklarında görülen leviratı (Burrows, ) kendilerine uyarlamışlardır. (Weisberg, ). Başlangıçta örfî bir gelenek olan levirat, Musa Peygamberle birlikte Tesniye kitabında bağlayıcı hükümlerden (mitzva) birisi haline gelmiştir. (Tesniye 25/). Dinî, sosyolojik, psikolojik, ekonomik ve felsefi birçok yönü olan levirat evliliğin kökeni, Yahudilikte dinî ve örfî temelleri, yapılma amacı ve sonuçları bu çalışmamızın başlıca konusudur. Konu, Tanah’ta anlatılan iki farklı levirat hikâyesi çerçevesinde tahlil edilecektir. Birisi İsrailoğulları tarihindeki ilk levirat örneği olan Tamar’ın evliliği, diğeri de Musa yasasından çok sonra yaşanan ve farklı bir levirat uygulaması olan Rut’un evliliğidir. 1. Levirat Evlilik ve Halitsa Töreni Yahudi tarihi boyunca üzerinde tartışılan ve fikir birliğine varılamayan konuların başında levirat evlilik gelir. Kronik bir sorun haline gelen levirat, atalar döneminden Musa dönemine, Rabbanî dönemden İsa dönemine, Ortaçağ’dan günümüze tartışılan ve icra edilen bir gelenektir. Yahudi aile hukukunda önemli bir yeri olan levirat, bireylerin isteğine bağlı bir tercih mi yoksa hukukî bir zorunluluk mudur? Taraflar için levirat hükmünün bağlayıcılığı nedir? Tarafların bu evliliği kabul etmeme ve başka birisiyle evlenme şansı var mıdır? Hangi amaç ve saiklerle yapılmaktadır? Taraflar açısından ortaya çıkan sonuçlar nelerdir? Bu ve benzeri sorular etrafında konuyu ele almaya çalışacağız. a. Levirat Evlilik İbranice Yibum1 kavramıyla ifade edilen levirat evliliğin, Yahudilerin dinî ve kültürel hayatında önemli bir yeri vardır. Levirat evlilik, aile hukuku alanında bir halaha kuralıdır. Tevrat’ta levirat evlilik “Bir erkek çocuğu (‫ )ןב‬olmadan kocası ölüp dul kalan bir kadının (yevama), kayınbiraderiyle (levir) evliliği” olarak tanımlanır. Kutsal Kitaba göre levirat evlilikte temel şart, ölen erkeğin (yaşayan) bir oğlunun olmamasıdır. Bir oğlu olması durumunda levirat yapılamaz, dinen yasaktır. (Levililer 18/16, 20/21). 1 Yibum: İbranice bir kelime olup “erkek çocuğu olmadan ölen bir kimsenin dul karısının, kayınbiraderiyle yani ölen kocasının kardeşiyle evlenmesi” olarak tanımlanır. Yibum’un Latince karşılığı levirattır. (Willis, ). Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/17 Fall Yahudilikte Levirat Evlilik -Geleneğin Tutsak Ettiği Kadınlar- “Birlikte oturan kardeşlerden biri oğlu olmadan ölürse, ölenin dulu aile dışından biriyle evlenmemeli. Ölenin kardeşi dul kalan kadına gidecek. Onu kendine karı olarak alacak, ona kayınbiraderlik görevini yapacak. Kadının doğuracağı ilk oğul, ölen kardeşin adını sürdürsün. Öyle ki, ölenin adı İsrail’den silinmesin.” (Tesniye 25/). Tevrat, levirat evlilik yapıp kardeşinin adını yaşatan kişiyi “kayınbiraderlik görevini” yerine getirmiş kabul eder ve över. Mazeretsiz evliliği reddeden kardeşin ise görevini yapmadığı için toplum tarafından aşağılanmasını ister. (Tesniye 25/10). Yahudilikteki levirat evlilik, hem amacı ve sebebi hem de uygulama biçimi bakımından diğer kültürlerdeki benzer evliliklerden ayrılır. Dahası levirat, normal bir evlilik bile değildir. Bazı kaynaklarda levirat evliliğe, bu yapısından dolayı hayalet evlilik de denilmektedir. (Zonabend, ; Weisberg, ). Çünkü normal evliliklerde yapılan dinî merasimlerin veya hukukî sürecin hiçbiri bu evlilikte aranmaz. Kocası ölen erkek çocuksuz bir kadın, kayınbiraderinin karısı hükmündedir. Bunun sebebi, leviratın yeni bir akit (evlilik) değil, henüz soyunu devam ettirecek bir çocuk olmadığı için eksik bir evliliğin devamı kabul edilmesinden kaynaklanır. Çünkü yasa, erkek çocuğu olmadan vefat eden kişinin adının kaybolmaması ve soyunun devam etmesi için karısının kayınbiraderiyle evlenmesini ve ondan vefat eden eşi adına bir erkek çocuk sahibi olmasını ister. (Tesniye 25/10). Günümüz hukuk diliyle söyleyecek olursak, erkek (levir), dul yengesinden olan çocuğunu kendinin değil, ölen kardeşinin nüfusuna kaydettirir. Biyolojik babanın, taşıyıcı annede olduğu gibi çocuğu üzerinde hiçbir hakkı yoktur. Sadece dinin/yasanın kendisine verdiği görevi yerine getirmiş sayılır. Ölen kişinin birden çok hanımı varsa, kayınbirader istediği birisiyle evlenir. Diğer hanımlar özgürdür. Ölen kişinin birden çok erkek kardeşi varsa, içlerinden birisinin evlilik görevini yerine getirmesi, diğerlerinin üzerinden sorumluluğu kaldırır. (Ibn Meymûn, Mişne Tora, Yibbum vChalitzah, 1/9. (funduszeue.info funduszeue.info (). Mişna’da levirat evlilik, yaşayan en büyük erkek kardeşin görevi kabul edilir. Fakat küçük kardeş elini çabuk tutup daha önce evlenmesi halinde, bu evlilik de geçerli sayılır. (Mişna, Yevamot 2/8). Ölenin erkek kardeşi olmaması durumunda kadının, yakın akrabadan uygun birisiyle evlendirilmesi veya halitsa yapılarak aile dışından başkasıyla evlenmesine izin verilmesi gerekir. (Tesniye 25; Rut ). b. Halitsa Töreni Tevrat, evlenmek istemeyen kayınbiradere ikinci bir seçenek olarak dul yengesine halitsa (get benzeri bir çeşit boşanma belgesi) vermesini gerekli görür. Halitsa sonrasında kadın levirat bağından kurtulur ve başka biriyle evlenmekte özgür olur. Halitsa yapılmadan kadının aile dışından biriyle evlenmesi mümkün değildir. Geleneksel inançta, kadının levirat bağından kurtulabilmesi için en azından halitsa verilmesi şarttır. Halitsa töreninin nasıl yapılacağı Tesniye’de ayrıntılı olarak anlatılmıştır: “Ama adam kardeşinin dul karısıyla evlenmek istemiyorsa, dul kadın kent kapısında görev yapan ileri gelenlere gidip şöyle diyecek: “Kayınbiraderim İsrail’de kardeşinin adını yaşatmayı kabul etmiyor. Bana kayınbiraderlik görevini yapmak istemiyor.” Kentin ileri gelenleri adamı çağırıp onunla Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/17 Fall Ali Osman KURT konuşacaklar. Eğer adam, “Onunla evlenmek istemiyorum” diye üstelerse, kardeşinin dul karısı ileri gelenlerin önünde adamın yanına gidecek, onun ayağındaki çarığı çıkaracak, yüzüne tükürecek ve “Kardeşine soy yetiştirmek istemeyen adama böyle yapılır” diyecek. Adamın soyu İsrail'de “Çarığı çıkarılanın soyu” diye bilinecek.” (Tesniye 25/; Krş. Rut 4/). Kadın için en zor durum, kayınbiraderin hem evlenmeye ve hem de halitsa vermeye yanaşmamasıdır. Bu durumda kadın “aguna”2 durumuna düşmekte ve bir başkasıyla evlenememektedir. (Newman-Sivan, ). Geleneksel inanca göre onların durumu, hukukî açıdan kocası kaybolmuş kadınların durumu gibidir. Çünkü her iki halde de kadınlar, süresiz ve geri dönülemez şekilde kocalarına bağlıdırlar. Mesela kocasından haber alınamayan kadın (aguna), kocasının ölüsü veya dirisi ortaya çıkıncaya kadar ona bağlıdır. Adam, karısının hayatından tamamen çıkmış olsa bile durum değişmez. Aynı şekilde Yevama da kayınbiraderine bağlıdır. Her ikisinin özgürlüğü, hahamın vereceği karara bağlıdır. Fakat her zaman özgürlük mümkün olmayabilir. (Biale, ). Mişna’ya göre bir kadın kocası hayattayken, kayınbiraderinden hiçbir hak talep etmeyeceğine yemin etmişse, mahkeme kayınbiraderi halitsa vermeye teşvik eder. (Mişna, Yevamot 13/13). İbn Meymûn’a göre levirat evliliğe karşı çıkan bir kadının ‘kendi ihtiyaçlarımı kendim kazanacağım. Bundan sonraki hayatımı kocasız geçireceğim’ demesine itibar edilmez, levirat hükmü mutlaka uygulanır. Levirat için bir engeli olmadığı halde kayınbiraderiyle birlikte olmayı reddeden bir kadın ise kocasıyla ilişkiye girmek istemeyen evli kadın muamelesi görür. Kayınbirader, evlilik sözleşmesini (ketuba)3 dâhi vermeden kadını evden gönderir. (İbn Meymûn, Mişne Tora, Yibbum vChalitzah, 2/10, funduszeue.info funduszeue.info (). Tesniye’de halitsa, tercih edilmeyen ancak kadının başkasıyla evlenmesinin önünü açmak için gerekli bir uygulamadır. Fakat Mişna’da zaman içinde halitsanın leviratın önüne geçtiğinden söz edilir: “Eskiden dinî bir görev olarak icra edilen levirat evlilik halitsadan önce gelirdi. Ancak şimdilerde halitsa dinî bir görev olarak düşünülmemekte ve levirattan önce gelmektedir” (Mişna, Behorot 1/7). Bu ifadeden zamanın değişmesiyle hükümlerin de değiştiği anlaşılmaktadır. Talmud sonrası dönemde levir evliliğin mi yoksa halitsanın mı tercih edileceği tartışması devam etmiştir. Rabbanî dönemde İbn Meymûn ve Yosef Karo gibi bilginler geleneksel yaklaşımı sürdürerek levirat evliliğin halitsaya önceliğini savunmuşlardır. (Elon, ; Sarna-Weisberg, ). Rabi Gerşom ben Yuda’nın onuncu yüzyılda çok eşliliği yasaklamasıyla birlikte halitsa, leviratın önüne geçmiştir. Böylece levirat sadece bekâr kayınbiraderle sınırlandırılmış, evli olanlarla evliliğin önüne geçilmiştir. (Sarna-Weisberg, ). Kabalistler levirat evliliğin halitsaya tercih edilmesi gerektiğini savunurlar. (Ogren, ) Yahudi tarihinde levirat evliliğin önceliğini iddia edenler kadar halitsanın önceliğini savunalar da vardır. (Ogren, ) Ortaçağ’da Aşkenazlar, levirat evliliği yasaklayıp halitsa vermeyi zorunlu görmüşlerdir. Çünkü Aşkenazlar çok eşliliğe karşı çıktıkları için evli bir erkeğin 2 Aguna: Kocası ortadan kaybolan, yaşadığına veya öldüğüne ilişkin bir haber de alınamayan kadın. Bu durumda olan kadınlar evli kabul edildikleri için yeniden evlenmelerine izin verilmez. Reformist Yahudilikte levirat ve halitsa kabul edilmez. Aguna durumunda olanların tekrar evlenmelerine izin verilir. (Newman-Sivan, ). 3 Ketuba: Düğün töreninde damadın geline verdiği evlilik sözleşmesidir. Bu belge, kocanın karısına karşı maddi yükümlülüklerini bildirir. Ketuba, boşanma veya kocanın vefatı halinde kadının sosyo-ekonomik durumunun önceden güvenceye alınması anlamında önemli bir yeri vardır. Kocanın ölümü halinde mirasın paylaşılmasından çocukların geçimine, hatta boşanma durumunda kadına verilecek nafakaya kadar pek çok şey ketubada yer alır. (Ünal, ). Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/17 Fall Yahudilikte Levirat Evlilik -Geleneğin Tutsak Ettiği Kadınlar- levirat yoluyla da olsa ikinci hanımla evlenmesine izin vermezler. Sefaradlar ise leviratı uygulamaya devam etmiş, halitsayı ikinci planda tutmuşlardır. (Westreich, , ). XIX. yüzyılda genel toplumsal değişmeler Yahudi aile yapısında da ciddi değişimlere yol açmıştır. Geniş aile yapısının yerini çekirdek aile almaya başlamıştır. ’da Filedelfya’da toplanan hahamlar konseyinde levirat ve halitsa geleneklerinin anlamlarını yitirdiği ve bu yüzden artık zorunlu olmadıkları resmen ilan edilmiştir. (Kennel, ). İsrail Devleti’nin kurulmasından sonra ’de iki baş haham, İsrail’de hahamlar konseyinde “Kudüs Bildirisi” olarak bilinen bir dizi hukuki düzenleme yayınlamıştır. Amaçları İsrail’de çift başlılık yerine, herkes için bağlayıcı tek bir yasanın olmasıdır. Bu düzenlemelerden birisi, İsrail’de levirat evliliğin tamamen yasaklanıp halitsanın herkes için tek seçenek olarak ilan edilmesidir. Öyle ki taraflar levirat evliliği isteseler bile buna izin verilmeyecektir. Bu bildiriyle İsrail vatandaşlarının tamamı için levirat evlilik yasaklanmıştır. Kudüs Bildirisi sonraki yıllarda da fiilî bir durum olarak benimsenmiştir. (Westreich, , ). İsrail Devleti’nde ’te yayınlanan bir yasada, mahkemece halitsa vermekle yükümlü kişi, üç ay içinde bunu yapmadığında hapsedileceği hükmü yer almaktadır. (Elon, ). Günümüz İsrail yasalarında eğer kayınbirader asi/serkeş ise hapsedilip halitsa vermeye zorlanabilir. (Sinclair, ). yılında çıkartılan bir yasada ise kişi halitsa vermeye karar verdikten sonra otuz gün içinde bunu yapması gerekir. Aksi takdirde mahkeme hapis veya kısıtlayıcı yasal müeyyideler uygular. İsrail Devleti’nde dinî mahkemelerin halitsa vermeye yanaşmayan kişilere hapis cezası verme veya hakları sınırlandırma yetkisi vardır. (Drori, ). Günümüzde Ortodoks Yahudiler levirat evlilik konusunda geleneksel rabbani uygulamayı sürdürmektedir. Muhafazakâr Yahudiler levirat evliliği kabul etmezler. Ancak halitsanın gerekliliği konusunda fikir birliğine varamamışlardır. Reformist Yahudiler hem levirat evliliği hem de halitsayı tamamen kaldırılmışlardır. (Besalel, ). Aydınlanmacı (maskil) ve laik Yahudiler ise leviratı ve halitsa vermeyi ilkel bir ritüel kabul edip reddetmişlerdir. Günümüzde laik Yahudilerin ve Yahudi feministlerin halahaya ve geleneksel Yahudiliğe yönelttikleri en önemli eleştiri aguna ve yevama sorunudur. İsrail’de bu konular, din ve devlet işlerinin ayrılması, medeni haklar bağlamında tartışılmakta ve gündemi meşgul etmektedir. Düzenlenen gösterilere rağmen bu konularda halahada radikal bir değişiklik yakın zamanda mümkün gözükmemektedir. (Biale, ). 2. Levirat Evliliğin Dinî Dayanağı Tevrat’ta dört yerde levirat evlilikten söz edilir: a) Tekvin 38, b) Tesniye 25/, c) Levililer 18/16; 20/21 ve d) Rut Tesniye ve Levililer’de konuyla ilgili genel ve özel hukukî düzenlemeler yer alırken, Tekvin ve Rut kitaplarında iki farklı levirat evlilik hikâyesi anlatılır. Tesniye’nin bağlayıcı yasal düzenlemeleri arasında sayılan levirat, Mişna, Tosefta ve Talmud’un Naşim (Kadınlar) bahsinin ilk bölümü olan Yevamot’ta (levir evlilikler) ele alınmakta ve karşılaşılabilecek soru(n)lar tartışılmaktadır. Mişna’nın on altı bahisten oluşan Yevamot bölümü büyük oranda levirat evlilikle ilgilidir. Leviratın şartları, kimleri kapsadığı veya kimlerin muaf olduğu, halitsa töreniyle ilgili uygulama şekilleri, reşit olmayanların, kohenlerin ve din değiştirenlerin durumu gibi konuları içerir. (Mişna, Yevamot ). Tesniye’nin âmir hükmü, Levililer’in genel evlilik yasaklarını düzenleyen maddeleriyle açıkça çelişmektedir. Levililer’de genel bir yasa olarak “Kardeşinin karısıyla cinsel ilişki kurmayacaksın. Çünkü o kardeşinin namusudur” (Levililer 18/16) ve “Kardeşinin karısıyla evlenen adam rezillik etmiş olur. Kardeşinin namusunu lekelemiştir. Çocuk sahibi olmayacaklardır.” Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/17 Fall Ali Osman KURT (Levililer 20/21) hükmü yer alır. Geleneksel inanca göre kardeş karısının boşanmış veya dul olması evlenme yasağını ortadan kaldırmaz. (Baloyi, ). Ancak ölen kişinin çocuğu yoksa yenge- kayın evliliğine sadece ruhsat verilmez, aynı zamanda dinî bir emir (mitzva) telakki edilir. (Lockshin, ). Tevrat’ta konuyla ilgili iki farklı hükmün olması kafa karışıklığına sebep olmaktadır. Bir tarafta (Levililer) kayın-yenge evliliği yasaklanırken, diğer yanda (Tesniye) yapılması emredilmektedir. Ortaya çıkan bu çelişki, Tesniye’deki levirat hükmünün erkek çocuksuz dulları kapsadığı, Levililer’deki yasağın ise boşanmış veya kocası ölüp çocuklu dullarla ilgili olduğu şeklinde telif edilmeye çalışılmaktadır. Hâlbuki Levililer’de kardeş karısıyla evlilik yasağında bir istisna kaydı yoktur. Çünkü bu yasak, evlilikten kaynaklanan hısımlık sebebiyledir. Dolayısıyla boşanma veya kocasının ölümü halinde evliliği hükmen sona eren bir kadın için iki seçeneğin olması beklenir: Ya önceki hısımlık sebebiyle evlilik yasakları aynen devam eder ya da evlilik sona erdiği için yasaklar da ortadan kalkar. Levirat yasasında, kocası ölmüş ve bir çocuğu olan kadınlar için yasak devam ederken, çocuğu olmayanlar için yasak ortadan kalkmaktadır. Hâlbuki kardeş karısıyla evlilik yasağı çocuğa değil evliliğe bağlı bir yasaktır. Tesniye’de yenge-kayın evliliğinden çiftin çocuk sahibi olması beklenirken, Levililer’de evlenmeleri halinde tanrısal bir ceza olarak onların çocuğu olmayacaktır. (Levililer 20/21). Çocuksuz ölen bir erkeğin ismi, bu evlilikten doğacak çocukla devam edecektir. Doğacak çocuk biyolojik babaya değil, kadının ölen kocasına ait kabul edilecektir. Buna göre levirat evliliklerde çocuğun iki babası olmaktadır: Birincisi biyolojik babası, ikincisi manevî babası. Ancak burada başka bir sorun ortaya çıkmaktadır. Eğer çocuk biyolojik babanın değil de, manevî babanın adını taşıyacaksa, biyolojik babanın tek çocuğu olması halinde onun ismini kim yaşatacaktır? (Weisberg, ). Dahası ilk kocasından sonra ikinci kocası da ölen kadının üçüncü evliliğinden doğacak çocuk hangisinin adını yaşatacaktır? Bu ve benzeri sorular halen canlılığını korumaktadır. 3. Levirat Evliliğin Amacı ve İşlevi Dünyanın pek çok bölgesinde karşılaşılan levirat türü evliliğin toplumlara göre değişen farklı amaç ve işlevi bulunmaktadır. Levirat evliliğin genel amaçları arasında doğacak çocukların babasızlığın zorluklarını çekmemesi, malın dağılmaması, ev sırlarının dışarı çıkmaması, büyük babanın aile üzerindeki otoritesi ve denetiminin devam etmesi sayılabilir. (Cengiz, ). Bunların dışında daha özel amaçlar da sayılabilir. Örneğin antik dönemlerde ataerkil topluluklarda tıpkı kocasız kadınlar gibi erkek çocuğu olmayan dul kadınların da tehlikeli olduğu, bu yüzden kontrol edilmesi gerektiği düşünülürdü. Levirat evlilik yoluyla, başı bağlı olmayan güçlü ve zengin dul kadınların sahip oldukları imkânlar ortadan kaldırılarak veya azaltılarak erkeklerin gücü korunmaya çalışılırdı. (Lockshin, ). Böylece erkek egemen yapının korunması amaçlanırdı. Çünkü ataerkil aile modelinde erkeğe büyük bir yetki verilmişti ve erkeğin gücü hemen hemen sınırsızdı. Yahudi kültüründe de ataerkil aile sistemi hâkimdi. (Kennel, ). Yahudilikteki levirat evliliğin sebeplerinden birisi olarak da söz konusu ataerkil yapıyı korumak olduğu söylenebilir. Ataerkil toplumlarda zengin dul kadınlar, kız çocukları olduğunda da levirat evlilik yapmaya teşvik edilirdi. Böylece onlar muhtemel istismarlar ve tehlikelere karşı korunmak istenirdi. Erkek çocuğu olmayıp sadece kızı olan dul kadınların, en az çocuksuz olanlar kadar korunmaya muhtaç oldukları kanaati vardı. (Lockshin, ). Yahudilikte leviratın amacı, diğer kültürlerdekinden biraz farklıdır. Tevrat’ta levirat evlilik “öyle ki, ölenin adı İsrail’den silinmesin” (Tesniye 25/6) şeklinde muğlak bir sebebe bağlanır. Çünkü Yahudilikte soyun devamı için erkek çocuk sahibi olmak çok önemlidir. Bir adamın soyunun Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/17 Fall Yahudilikte Levirat Evlilik -Geleneğin Tutsak Ettiği Kadınlar- tükenmesi, onun gerçek anlamda ölmesi anlamına gelmekteydi. Yahudilerde ahiret anlayışı, bir kimsenin oğulları vasıtasıyla hayatına devam etmesi şeklindeydi. Bu nedenle bir adam oğul sahibi olmak için hayatı boyunca her türlü çareye başvurabilirdi. (Kennel, ). Kutsal Kitap’ta çocuk sahibi olmaya çalışan İbrahim’den İshak’a, Lut’tan Zekeriya’ya, Tamar’dan Rut’a ve Meryem’in annesi Hanna’ya kadar onlarca örnek sayılabilir. Bunlardan kimisi Tanrı’ya dua ederek, kimisi ikinci bir eş alarak kimisi de ensest ilişki sonucu çocuk sahibi olmuştur.4 Yaşarken bir oğlu olmayanlar için, vefatlarından sonra karısının ve erkek kardeşinin onun kaderi ile ilgilenmeleri ve buna çare bulmak için evlilik yapmaları normal karşılanırdı. (Kennel, ). Böylece hiçbir Yahudi erkeğinin soyu kesilmemiş olurdu. Tanrı’nın kendi suretinde bir erkek ve dişiden yaratıp kutsadığı insana ilk emri “verimli olun, çoğalın” (Tekvin 1/28; 9/7) olmuştur. Dolayısıyla insanın dünyadaki asli görevlerinden birisi evlenip çocuk yapmasıdır. Mişna’da hiçbir erkeğin “verimli olun, çoğalın” emrinden muaf olmadığı, çocuğu oluncaya kadar bundan kaçınamayacağı belirtilir. Hatta Mişna’ya göre bir erkek bir kadınla on sene evli kalsa ve hiç çocuğu olmasa, yine de onun çocuk yapmaktan vaz geçmesine izin verilmez. Verimli olma ve çoğalma görevinin kadına değil, erkeğe düştüğü belirtilir. Bir adamın sahip olacağı çocukların sayısı Şamay ekolüne göre iki erkek, Hillel ekolüne göre ise “onları erkek ve dişi olarak yarattı” (Tekvin 5/2) ifadesinden dolayı bir erkek ve bir kızdır. (Mişna, Yevamot 6/6). Ortaçağ dönemi Yahudi bilginler, levirat evliliğin bir gizem olduğunu ve Kabalacı kavramlarla ancak anlaşılabileceğini söylemişlerdir. Kabalistler, Tevrat’taki levirat evlilik emrini ruh göçü (gilgul)5 için delil kabul ederler. (Scholem, ). Zohar’da levirat evliliğin gerçek sebebi olarak gilgul gösterilir. Levirat evliliğin metafizik dayanağı olarak ruh göçü, XIII. yüzyıldaki çok sayıda kabalistin yaygın düşüncesidir. (Giller, ). Bet ha-Midraş hahamlarından olan Aryeh Loeb, levirat evliliğin temelini ruh göçü, ruhun ıslahı (tikun ha-nefeş) ve onun nihai arınmasıyla ilişkilendirerek ölümsüzlük problemi olarak açıklar. (Horowitz, ). İnanca göre levirat evlilikte çocuksuz ölen kişinin kardeşi, ölenin yerine geçer. Böylece ölen kişinin ruhu, tenasüh yoluyla çocuğa geçmiş olur. (Scholem, ). Bu düşünce pek çok sorunu ortaya çıkaracağı için eleştirilmiştir. Örneğin, ruh göçü olması halinde ölen kişinin kendi karısı, annesi; kardeşi de babası olacaktır. Başka bir ifadeyle ölen kişi, kendi karısının oğlu olacaktır. (Giller, ). Aşkenazlar, levirat evliliğin ruh göçüne delil olamayacağını söylerler. Çünkü levirat evlilik zorunlu olmayıp alternatifi olan halitsa da bir halaha kuralıdır. (Ogren, ). Modern dönem kutsal kitap araştırmacıları ise levirat yasasına sosyolojik açıklamalar getirmeye çalışırlar. Kimi araştırmacılar levirat uygulamasının güçlü bir ataerkil sistemi yansıttığını söylerler. Öyle ki kadın evlendiğinde kabilenin bir üyesi olmakta ve kocası ölse bile asla kabileden ayrılmasına izin verilmemektedir. Başka bir yaklaşıma göre ise kabile dışı evlilikler kabilenin sahip olduğu araziyi azaltacağı düşünülerek levirat evlilik yapılmaktadır. (Lockshin, ; Kennel, ). Yahudilikte evliliğin temel gayesi soyun devamını sağlayacak bir erkek çocuk dünyaya getirmektir. Eşi hayattayken çocuk doğramayan kadından, eşinin ölümünden sonra kayınbiraderiyle evlenerek görevini tamamlaması beklenir. Ancak kayınbiraderiyle evlenmek istemeyen kadına - halitsa gibi- bir hak da verilmemiştir. Rabbani gelenekte, bir kızın rızası olmadan nişanlanamayacağını söylenir. Ancak levirat evlilikte kayınbiraderin gönülsüz davranan yengesine 4 Tevrat’ta Lut’un iki kızının babalarını sarhoş ederek ilişkiye girdikleri ve birer erkek çocuk dünyaya getirdikleri anlatılır. (Tekvin 19/). Değerlendirme için bkz. Katar, 5 Gilgul: Ruh Göçü. Kabala’ya göre ruhlar, mitzvoları yerine getirmek için defalarca yeniden bedenleşir. Tanrı’nın kendisi için amaçladığı tekâmüle ulaşıncaya kadar yeniden dünyaya gelir, yani enkarne olur. Zohar’da “her ruhun ruh göçüne tabi olduğu” ifade edilir. (Agus, ). Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/17 Fall Ali Osman KURT zorla sahip olmasına (tecavüz) ruhsat verilir. Böyle bile olsa evliliğin geçerli olacağı kabul edilir. (Sarna-Weisberg, ) Çünkü levirat evlilikte belirlenen amaç, kadının rızasından önce gelir. Genel olarak bakıldığında levirat evlilikte en kazançlı çıkanlar, ölen kişi ile dul karısı olduğu görülür. Çünkü kişi öldükten sonra bu sayede İsrail’de adını sürdürecek ve soyunu devam ettirecek bir çocuk sahibi olmaktadır. Dul karısı ise güvenlik ve barınma sorunu yaşamadan (Açıklamalı Kutsal Kitap (), Yasa’nın Tekrarı 25/) tanıdığı ve aşina olduğu bir ailede hayatına kaldığı yerden devam edebilmektedir. Aynı şekilde halitsa töreni de yine kadının lehine sonuçlar doğurmaktadır. Bu sayede kadın “tekrar evlenemez” ibaresi olmayan bir boşanma belgesini alabilmektedir. (Haumann, ). Boşanma belgesini aldıktan sonra da, aile dışından dilediği kimseyle evlenmekte özgür kalmaktadır. Ölen kardeşinin dul karısıyla evlenen erkeğe gelince, süreç onlar için de hiç kolay değildir. Tekvin’deki levirat örneğinde (Onan ve Tamar’ın evliliği) erkeğin evlilikten başka seçeneği olmadığı anlaşılıyor. (Tekvin 38). Tesniye’nin hükmüne göre dul kalan yengesiyle evlenmek istemeyen bir erkek, Yahudi din bilginlerinin huzurunda yapılan ve adına halitsa denilen bir törenle bu evliliği iptal edebilir. İptal edebilir diyoruz, çünkü ölümle birlikte çocuksuz dul kadın ile kayınbiraderi zikah, yani birbirine bağlanmış olurlar. Bu aşamada dul kadın, kayınbiraderinin vereceği kendisiyle evlenme veya kendisini özgür bırakma kararını bekler (şomeret yavam). Kadının hamile olma ihtimaline karşı üç ay beklenir. Üç ay sonra erkek, geciktirmeden evliliği onaylayabilir veya halitsa vererek iptalini isteyebilir. Erkek, halitsa ile bağlılığı sonlandırırsa kadın başka birisiyle evlenmekte özgür olur. (Elon, ; Sarna-Weisberg, ). Eğer kadın kocası öldüğünde hamileyse ve çocuk canlı doğarsa, hem levirat evlilikten hem de halitsadan muaf olur. (Schereschewsky, ). Kadınla mukayese edildiğinde, evliliği kabul etmeme hakkından dolayı erkeğin daha şanslı olduğu düşünülebilir. Ancak durum hiç de sanıldığı gibi değildir. Erkeğin durumu kadınınkinden daha zordur. Çünkü her şeyden önce kadın duldur, erkek ise bekâr olabilir. Bekâr bir erkek başka bir kızı sevmiş ve onunla evlilik planları yapmış olabilir. Eğer erkek evli ise kendisi ikinci bir eşi, hanımı da üzerine bir kuma istemeyebilir. Bunlar işin duygusal ve psikolojik yönüdür. İşin bir de dinden kaynaklanan yasal tarafı vardır. Eğer erkek, bekleme süresi olan üç ay sonunda evlenmemekte ısrar ederse, kadının çağrısıyla en az beş kişilik hahamın veya en az on yetişkin erkeğin (minyan) huzurunda halitsa merasimi yapması gerekir. Halitsa veren erkek toplumsal aşağılanmaya maruz kaldığı gibi, çocukları da “Çarıksızın soyu” olarak anılmaya başlanır. (Tesniye 25/). Görüldüğü gibi levirat evlilikte en büyük fedakârlığı kayınbirader yapmaktadır. Yengesiyle evlenerek ölen kardeşinin adını yaşatma ve ona miras(çı) bırakma görevi kendisine verilmiştir. (Weisberg, ). Kayınbirader için bu uygulama -ister levirat olsun ister halitsa- ekonomik, toplumsal ve psikolojik birçok zorlukları beraberinde getirmektedir. (Sinclair, ). Ancak yengesiyle evlenme görevini yerine getiren kayınbiraderin, kardeşinin toprağına ve sürülerine sahip olacağı için kazançlı olduğunu söyleyenler de vardır. (Kennel, ). Yasaklanmış bir evliliğe, ölen kişinin soyunun devamı için izin verilmiştir. Belirlenen amaç dışında farklı bir sebeple yapılan levirat evlilik, ensest ilişkiye çok yakın bir tehlike olarak görülmüştür. (Sinclair, ). Tekvin’de anlatılan Tamar hikâyesini, İsrail toplumsal yapısında kadınların durumunun tasviri olarak okuyanlar da vardır. Örneğin çocuğu olan evli bir kadın kocasının himayesindedir. Bekâr genç kızlar babasının evinin çatısı altında koruma altındadır. Ancak bekâr kız tecavüze uğramışsa durum farklıdır. Bu durumda tecavüz eden kişinin kızı korumak için onunla evlenmesi istenir. Fakat evli ve çocuksuz dul kadınların toplumda uyumsuz ve sorunlu olduğu düşünülür. Bu yüzden levirat sistem kadının himayesini garantiye almak ve onu utançtan korumak için konulmuştur. (Olanisebe-Oladosu, funduszeue.info (). Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/17 Fall Yahudilikte Levirat Evlilik -Geleneğin Tutsak Ettiği Kadınlar- Levirat evliliğin yukarıda belirtilen sosyal yönü dışında bir de ekonomik tarafı vardır. Evliliklerde Yahudi erkeklerini ekonomik olarak zorlayan konulardan birisi de mehir (mohar) olayıdır. Bekâr kayınbirader levirat evlilik sayesinde mehir ödemeden eş bulma ve evlenme imkânı elde etmektedir. (Weisberg, ). Leviratın dul kadınlar açısından ekonomik getirisi ise daha belirgindir. Eski İsrail’de çocuksuz dul kadınlar, ölen eşlerinin mirasından faydalanamazdı. Kocasının mirası kardeşlerine veya yakın akrabasına geçerdi. Bir iddiaya göre bir kadın ancak çocuğu olduğunda ailenin bir üyesi olabilirdi. Çocuğu olmadan kocası ölen dul bir kadın, kocasının evinde beceriksiz konuma düşmüş sayılırdı. Kocalarının evinde kalabilmek dul kadınlar için tercih sebebiydi. Kadın, levirat evlilikle bir çocuk sahibi olduğunda, eşinin mirası çocuğuna kalırdı. Böylece çocuğu vasıtasıyla anne de mirastan istifade edebilirdi. Bu evlilik, çocuksuz dul kadınlara sığınabilecekleri bir ev ve belki çocuk sahibi yapardı. (Weisberg, ). Buraya kadar anlatılanlardan çıkan sonuç şudur. Levirat evlilikler ne ölen erkeğe soy yetiştirmek ne de kayınbiraderin kolayca eş sahibi olmasını sağlamaktır. Amaç ailenin sevdiği ve memnun olduğu gelinin evden ayrılıp başkasına gitmesini engellemek için olabilir. Kaldı ki ailenin memnun olmadığı ve istemediği kadını halitsa vererek evden gönderme şansları da bulunmaktadır. Belki hedeflenen amaç bu olmasa bile bu sayede çocuksuz dul kadınlar sosyo-ekonomik açıdan mağduriyet yaşamaktan kurtulmaktadırlar. Bu evlilikte kayınbiraderler adeta kurban seçilmektedir. Tevrat’ta levirat evliliğe örneklik teşkil eden iki kıssada da evlenme yükümlülüğü olan erkekler, ya evliliği baştan kabul etmeyerek (Rut örneği: Rut 4/) ya da evlendiği halde ölen kardeşi adına çocuk sahibi olmayı engelleyecek tedbirler alarak (Tamar örneği: Tekvin 38/) bu işe gönülsüz olduklarını göstermişlerdir. Özellikle Tamar örneğinde kayınbiraderlik görevini yerine getirmek için dul kalan yengesiyle evlenen, ancak çocuğu olmaması için azl yapan Onan’ın durumu oldukça trajiktir. Çünkü bunu canıyla ödemiştir. 4. Levirat Evliliğin Aşamaları Kutsal Kitap araştırmacılarına göre Tevrat’ta levirat evliliğin üç aşaması vardır: Tekvin 38 levirat yasasının ilk aşamasıdır. İkinci aşama Tesniye 25, üçüncü aşama ise Rut ’tür. Tekvin’deki Tamar’ın hikâyesi leviratın ilk aşaması kabul edilmektedir. Bu aşamada levirat evlilik evin reisi olan babanın isteğiyle yapılmaktaydı. Evliliği kabul etmeyen veya evlendiği halde kardeşi adına çocuk yapmak istemeyen kişinin cezasını bizzat Tanrı vermekte ve onu ölümle cezalandırmaktaydı. (Tekvin 38/). Kayınbiraderin evlilik dışında -halitsa gibi- bir seçeneği de yoktu. Evlilik onun için tek seçenekti. Kayınbiraderin olmadığı ya da olduğu halde evlendirilmediği durumlarda, görev kayınbabaya düşerdi. İkinci aşaması olan Tesniye’de levirat evlilik örfi olmaktan çıkıp dinî bir emir şeklinde yasalaşmıştır. Kayınbiradere evlilik dışında, ikinci bir seçenek olarak toplumsal aşağılanmayı göze alıp halitsa verme hakkı tanınmıştır. Böylece yengesiyle evlenmek istemeyenler için yeni bir hak doğmuştur. Ancak kadınlara yine bir tercih hakkı verilmemiştir. Bir başka husus, bu aşamada evliliğin sadece kayınbiraderle sınırlı tutulmasıdır. Daha önce var olan kayınbaba-gelin birlikteliği sona ermiştir. (Weisberg, , 33). Tesniye’de ayrıca levir evlilik için kardeşlerin birlikte oturmaları (Tesniye 25/5) ve ölenin geride bir erkek çocuk bırakmamış olması şartı getirilmiştir. Mişna’da “birlikte oturma” ifadesi aynı evde oturmaları değil, “ölen kişinin, ölümünden önce doğan kardeşleri” şeklinde yorumlanmıştır. (Mişna, Yevamot 2/1, 2). Dolayısıyla levir evlilik, kişinin vefatından sonra doğan kardeşlerini kapsamamaktadır. Vefat eden kişinin geride bir oğlunun olmaması konusunda ise farklı görüşler vardır. Rabbanî kaynaklarda “oğul” kelimesi, “yaşayan bir çocuk” ya da “oğlan veya kız” şeklinde Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/17 Fall Ali Osman KURT yorumlanır. (Mişna, Yevamot 1/1; İbn Meymûn, Mişne Tora, Yibbum vChalitzah, 1/1. funduszeue.info funduszeue.info ). Örneğin İbn Meymûn’a göre bu çocuk, oğlan veya kız olabileceği gibi, oğlunun veya kızının çocuğu da olabilir. Önemli olan çocuğun Yahudi bir kadından doğmasıdır. Bu sebeple çocuğun evli olduğu kadından veya başka bir kadından, hatta gayr-i meşru ilişkisinden olması veya çocuğun putperest olması sonucu değiştirmez. Bu durumdaki bir kadın için Levililer’in “Kardeşinin karısıyla cinsel ilişki kurmayacaksın. Çünkü o kardeşinin namusudur” (Levililer 18/16) hükmü uygulanır ve kayınbiraderiyle evliliğine izin verilmez. (Lockshin, ). Fakat çocuk adamın hizmetçiyle veya yabancıyla (gentile) ilişkisinden doğmuşsa, çocuğu yok kabul edilerek karısı levirat evlilik yapar. (İbn Meymûn, Mişne Tora, Yibbum vChalitzah, 1/3; 1/4. funduszeue.info funduszeue.info (). Rut’un evliliği ise levirat hukukunun son aşaması olarak kabul edilir. Bu dönemde levirat zorunlu olmaktan çıkmış, gönüllülük esas olmuştur. Hem erkeğin hem de kadının tercihine bırakılmıştır. Halitsa töreni ise devam etmekle birlikte sembolik bir yapıya dönüşmüştür. Tesniye’nin kayınbiraderle evlilik sınırlaması bu aşamada kakmış, kadının dilediği kişiyle evlenmesinin önü açılmıştır. Ayrıca evlenmeyi kabul etmeyen kişinin ayakkabısını kadın değil, bizzat kişinin kendisi çıkartır. Yüze tükürme de yoktur. (Rut ). Bazı araştırmacılar Rut’un hikâyesinin levirat evliliğe örnek olamayacağını iddia eder. Çünkü Rut’un evliliği ne Tesniye’de yer alan levirat yasasıyla ne de Tamar’ın evliliğiyle benzerlik taşır. (Baloyi, ). Onun evliliği sıradan bir evliliktir. Çünkü kayınvalidesi Naomi’nin iki oğlu vardır ve her ikisi de ölmüştür. Yani onun evlenebileceği bir kayınbiraderi yoktur. Ayrıca Rut, İsrailoğullarından olmayan Moavlı bir gelindir. O, kocası öldükten sonra kendi ailesinin yanına gidip orada birisiyle evlenebilecekken, kayın validesinin yanında kalmayı tercih etmiştir. Kayın validesi Naomi de tıpkı gelini gibi duldur. Rut, Naomi’nin isteğiyle kocasının akrabalarından maddi durumu iyi olan Boaz ile evlenmiştir. Bu evlilik, kıtlık zamanında iki dul kadının kendilerine kol kanat gerecek, maddi yönden rahatlamalarını sağlayacak zengin bir koca arayışı gibi görünmektedir. Eğer levirat evlilik olsaydı, Naomi daha yakın akrabadan birisi varken gelinini Boaz’a göndermezdi. Sonuçta Rut, levirat evlilikte önceliği olan yakın akrabayla değil, zengin Boaz ile evlenmiştir. Kutsal Kitap’ta Rut’un evliliğinin leviratın son aşaması olduğunun en önemli kanıtı, halitsa töreninin yapılmış olmasıdır. Evlilikte önceliği olan kişi bir topluluk huzurunda kendi ayakkabısını çıkartarak (halitsa yaparak), Rut ile evlenmek istemediğini, onun Boaz ile evlenmesine izin verdiğini göstermiştir. Rut’un evliliği, uygulama şekli değişmiş olsa bile, levirat geleneğinin Yahudiler arasında devam ettiğini gösterir. 5. İlk Levirat Örneği: Tamar’ın Evliliği Tevrat’ta geçen ilk levirat evlilik örneği olması bakımından Tamar’ın hikâyesi önemlidir. Tekvin kitabındaki anlatıma göre, Yahuda’nın üç oğlu vardır: Er, Onan ve Şela. Yahuda, oğlu Er’i Tamar isimli bir kızla evlendirir. Er, evlendikten kısa süre sonra çocuğu olmadan ölür. Er’in dul kalan hanımıyla evlenip kardeşi için bir oğul yapma görevi Onan’a aittir. Bu dönemde halitsa uygulaması olmadığı için Onan’ın evlilik dışında başka seçeneği yoktur. Onan, geleneğe uyarak Tamar ile evlenir. Ancak doğacak çocuğun kardeşine ait olacağını düşünerek azl yapar.6 Bu yüzden 6 Tamar’ın evlilik hikâyesinde dikkat çeken bir konu da doğum kontrolüdür. (Jakobovits, ). Tanah’ta doğum kontrolüyle ilgili olduğu düşünülen tek açık referans Tekvin’de geçen Onan’ın olaydır. (Tekvin 38/). Tanrı, dul yengesi Tamar ile levir evliliği yaptıktan sonra, çocuk olmaması için azl yapan Onan’ı ölümle cezalandırmıştır. Talmud, azl yapmayı hem bu metne dayanarak hem de “verimli olun ve çoğalın” (Tekvin 1/28) emrine karşı bilinçli bir isyan Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/17 Fall Yahudilikte Levirat Evlilik -Geleneğin Tutsak Ettiği Kadınlar- Tanrı tarafından öldürülür. Yahuda, oğlu Şela evlilik yaşına gelinceye kadar gelini Tamar’ı babasının evine gönderir. Ancak Yahuda, Şela evlenecek yaşa gelmesine rağmen, onun da sonunun Onan gibi olmasından endişe ettiği için evliliği geciktirir. Yahuda’nın niyetini anlayan Tamar, üzerindeki dul giysilerini çıkartıp fahişe gibi giyinerek kayınbabası Yahuda’nın geçeceği yol kenarına oturur. Yüzü kapalı olduğu için gelini Tamar’ı tanımayan Yahuda, onu fahişe sanarak bir oğlak karşılığı ilişkide bulunur. İlişkiden sonra Tamar, Yahuda’nın “mührünü, kaytanını ve değneğini” ilişki karşılığı söz verdiği oğlağı getirinceye kadar ödünç alır. Yahuda, daha sonra oğlağı vermek üzere bu kadını aratmışsa da bulamamıştır. Üç ay sonra Yahuda, gelini Tamar’ın zina ettiği ve hamile kaldığını öğrenir. Zina cezası olarak Tamar’ın yakılarak öldürülmesini ister. Ancak Tamar, Yahuda’ya elindeki eşyaları göstererek bunların sahibinden hamile kaldığını söyler. Kendi eşyalarını tanıyan Yahuda “O benden daha dürüst” diyerek Tamar’ı affeder ve bir daha onunla yatmaz. (Tekvin 38). Kutsal Kitab’a göre Er, Tanrı’nın hoşuna gitmeyen bir iş yaptığı için, kardeşi Onan ise kayınbiraderlik vazifesini yapmak istemeyip azl yaptığı için Tanrı tarafından öldürülmüştür. Bir iddiaya göre Er evlendiğinde yedi yaşında bir çocuktur. Bu yüzden Er öldüğünde Tamar hâlâ bakiredir. Başka bir iddiaya göre Yahuda’nın iki oğlu da Tamar ile normal bir ilişkiye girmedikleri için Tanrı tarafından öldürülmüştür. İddiaya göre Er, hamileliğin Tamar’ı çirkinleştireceğinden korktuğu için, Onan da “doğacak çocukların kendisine ait olmayacağını bildiği için” azl yapmışlardı. Başka bir yoruma göre, iki kardeşin ölümü aslında Yahuda’nın cezalandırılmasıdır. Çünkü Yahuda, kardeşi Yusuf’un satılmasını isteyen ve onun öldüğünü söyleyerek babası Yakub’u aldatan kişidir. Tanrı iki oğlunu öldürerek Yahuda’nın evlat acısını tatmasını istemiştir. (Gadari, funduszeue.info (). Tekvin’deki anlatımda dikkat çeken iki önemli husus bulunmaktadır. Birincisi, hikâyede “fahişe” kavramının iki farklı kelimeyle ifade edilmiş olmasıdır. İkincisi Yahuda’nın, gelini Tamar için söylediği “O benden daha dürüst” sözüdür. Tekvin 38/15 ve 38/21’de fahişe anlamına gelen iki farklı kelime kullanılmıştır. “Yahuda onu görünce fahişe (zona) sandı” cümlesinde ücretli fahişe anlamına gelen “zona” kelimesi kullanılmıştır. “Yol kenarında bir fahişe (hakedeşa) vardı” cümlesinde ise ücretli fahişe anlamına gelen zona değil, kutsal fahişe (veya tapınak fahişesi) anlamına gelen “hakedeşa” kelimesi tercih edilmiştir. Merhum Günay Tümer, İslam Ansiklopedisi’ne yazdığı “fuhuş” maddesinde, İsrailoğulları tarihinde kutsal fahişeliğin yanında ücretli fahişeliğin de olduğunu söyler. Ancak hoca, Tekvin 38’de hem ücretli hem de kutsal fahişeliği çağrıştıran iki farklı kullanımından söz etmez. O, Tekvin 38’de anlatılan Tamar ile Yahuda’nın ilişkisini ücretli fahişeliğe örnek gösterir. (Tümer, ). Hâlbuki hikâyede hem ücretli fahişe anlamında zona ifadesi, hem de kutsal fahişe anlamına gelen “hakedeşa” kelimesi kullanılmıştır. İddiaya göre metinde ikinci kullanım bilinçli seçilmiştir. Çünkü Kenan’da tapınak fahişeleri, normal fahişelerden daha üstün bir sosyal konuma sahip olduğu için böyle bir tercihte bulunulmuştur. (Açıklamalı Kutsal Kitap, Yaratılış 38/ Dipnot). Böylece Yahuda’nın ve Tamar’ın işlediği günah hafifletilmeye çalışılmıştır. Yahuda’nın Tamar için söylediği “O benden daha dürüst” sözü oldukça manidardır. Metne göre Tamar zina ettiği için yakılarak öldürülecektir. Ancak Tamar’ın kendisinden hamile kaldığını öğrenen Yahuda, hem onu affetmiş hem de “O benden daha dürüst” diyerek taltif etmiştir. Tekvin’de Yahuda’nın gelinini cezalandırmaktan vaz geçmesinin sebebi olarak, oğlu Şela büyüdüğü halde onu Tamar ile evlendirmemesi gösterilmiştir. (Tekvin 38/26). Hâlbuki Levililer’de iki ayrı yerde “Gelininle cinsel ilişki kurmayacaksın. Çünkü oğlunun karısıdır. Onunla ilişki kurmayacaksın.” (Levililer 18/15) ve “Bir adam geliniyle yatarsa, ikisi de kesinlikle öldürülecektir. Rezillik etmişler, sayarak sert biçimde eleştirmiş ve büyük günah saymıştır. (TB, Nidah 13a) Hatta Onan’ın bu davranışı, azl yapmak anlamında “Onanizm” kavramıyla ifade edilmektedir. (Bivens, ). Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/17 Fall Ali Osman KURT ölümü hak etmişlerdir.” (Levililer 20/12) denilmektedir. Dolayısıyla Tamar zina ettiği için cezalandırılacaksa, Yahuda’nın da cezalandırılması gerekirdi. Yahuda’nın kendisini kurtarmak için Tamar’ı affettiği düşünülebilir. Burada Musa yasasını atalar dönemindeki bir olayla ilişkilendirmenin anakronizm olacağı düşünülebilir. Fakat Tekvin’de Tamar’ın zina ettiği için yakılarak öldürüleceği söylendiğine göre, bu dönemde de zina suçtur ve cezası ölümdür. Eğer zina eden kadın öldürülüyorsa, zina eden erkeğin de öldürülmesi beklenir. Yahudi kaynaklarında kayınpederini kandırarak cinsel ilişkide bulunması ve onun ikizlerini doğurması sebebiyle Tamar asla suçlanmaz. Çünkü ölen kocasının yakın bir akrabasından çocuk sahibi olmak için, mevcut olan yegâne çareyi kullandığı iddia edilir. (Kennel, ). Yahudi mistisizmi Kabala’nın en önemli eserleri arasında sayılan Zohar’da, Tamar’ın hikâyesi bu yönde yorumlanır. Zohar’da onun mütevazı, dindar, dürüst ve iffetli bir kadın olduğu, bu işi bir hikmetle yaptığı söylenir. O masum ve günahsız olduğu halde, Tanrı’nın kendisine yüklediği kutsal bir vazifeyi yerine getirmek için böyle davranmıştır. İnanca göre Tamar, bunun Tanrı’nın bir planı olduğunu ve sonunda nelerin olacağını bilmektedir. Tanrı da onun bu çabasında yardımcı olmuştur. Hatta bu iş için en uygun kişinin Tamar olduğu, ondan başka hiçbir kadının bunu yapamayacağı iddia edilir. (Berg, M., Simeon, Y., & Ashlag, Y. (). The Zohar, Vayeşev 18/). Zohar’a göre Tamar Tanrı’nın yardımına mazhar olmuş birisidir. Onun evlilik hikâyesi, Kral Davut’un, Kral Süleyman’ın ve Mesih’in gelecekteki doğumlarıyla ilişkilendirilir. (Berg, M., Simeon, Y., & Ashlag, Y. (). The Zohar, Vayeşev 18/). Tamar’ın kayınbabasıyla ilişkiye girmesi, Betşeva’nın Kral Davut’la ilişkisine (2. Samuel 11/2 vd) benzetilir. Betşeva, yaratılışın altıncı gününde Kral Süleyman’ın annesi olması için Davut’a nasıl verilmişse (kader), Tamar da dünyanın yaratılışında bu iş için görevlendirilmiştir. Zohar, Yahuda’nın Tamar için söylediği “O benden daha dürüst” (Tekvin 38/26) ifadesinden hareketle “Dürüst bir kadının cesaretinden dolayı dünyaya nice güzel şeyler gelmiştir.” (Berg, M., Simeon, Y., & Ashlag, Y. (). The Zohar, Acharei Mot 46/) diyerek onu över. Zohar’ın övdüğü ve Tamar’ın kaderi olarak işaret ettiği şey, Yahuda ile gelini Tamar’ın gayr-i meşru ilişkisinden doğan Peres’in Kral Davud’un, Kral Süleyman’ın ve beklenen Mesih’in atalarından birisi olmasıdır. (Matta 1/; Luka 3/). Dolayısıyla Yahudi ve Hıristiyanların en önemli figürleri olan Kral Davut ve İsa Mesih’in nesepleri bu ilişkiyle kirletilmiştir. (Katar, ). Talmud’a göre bir kimsenin iyi bir sonuç elde etmek için kötü bir iş yapmasının, yani günah işlemesinin mazur görülebileceği belirtilir. Örneğin Tamar zina etmiştir. Ancak o zina sonucunda krallar ve peygamberler doğurmuştur. (BT, Nazir 23b). Tekvin’deki Tamar’ın hikâyesi dul bir kadının çocuk sahibi olma ve yuva kurma çabası olarak da okunabilir. Çünkü çocuksuz dul bir kadın, kocasının ailesinin bir üyesi sayılmadığı gibi kocasının mirasından da hiçbir pay alamamaktadır. Dahası henüz bu dönemde kadının aile dışından birisiyle evliliğine imkân sağlayan halitsa uygulaması da yoktur. Dul kadının tek seçeneği vardır: Kocasının ailesinden birisiyle evlenip çocuk sahibi olmak. Böylece hem bir ailesi olacak hem de çocuğu (oğlu) yoluyla ölen kocasının mirasından istifade edebilecektir. Bu yüzden Tamar, her ne şekilde olursa olsun Yahuda’nın evinde kalmayı göze almıştır. Kayınbiraderlerinden umduğunu bulamayan Tamar, son çare olarak kayınbabası Yahuda’ya gitmiştir. Tamar’ın hileyle Yahuda’yla yatması ve ondan çocuklarının olması bunun açık bir göstergesidir. Tamar’ın dünyaya getirdiği çocuklar, ilk kocası Er’in değil de Yahuda’nın adıyla anılmaktadır. Bu ise levirat evliliğin temel amacının ölen kocanın soyunu devam ettirmekten ziyade, çocuğu olmadan dul kalan kadının çocuk sahibi olmasını temin etmek olduğunu göstermektedir. (Weisberg, ). Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/17 Fall Yahudilikte Levirat Evlilik -Geleneğin Tutsak Ettiği Kadınlar- 6. Yeni Ahit’te Levirat Evlilik Birçok yönden Yahudiliğin devamı kabul edilen Hıristiyanlığın levirata bakışı ise değişkendir. Yeni Ahit’te, İsa’ya öldükten sonra dirilmeyi kabul etmeyen Sadukiler’in levirat evlilik hakkında sorduğu bir soru rivayet edilir. Bilindiği üzere Sadukiler, Tevrat’ta geçmediği için ahireti kabul etmezler. Yeni Ahit’te onları tanımlayıcı cümle olarak “Ölümden sonra diriliş olmadığını söyleyen” denilerek, sordukları sorunun ahireti inkâra yönelik olduğu anlaşılmaktadır. Aynı zamanda onların bu soruyla İsa’yı zora sokmak istemiş olabilecekleri de düşünülebilir. Sadukiler’e verdiği cevapta İsa leviratı reddetmez. Sadece ahiretteki durum hakkında bilgi vermekle yetinir. Rivayet, Sinoptik İnciller’de geçer. Matta’ya göre olan İncil’de konu şu şekilde anlatılır: “Ölümden sonra diriliş olmadığını söyleyen Sadukiler, aynı gün İsa'ya gelip şunu sordular: “Öğretmenimiz, Musa şöyle buyurmuştur: ‘Eğer bir adam çocuk sahibi olmadan ölürse, kardeşi onun karısını alsın, soyunu sürdürsün.’ Aramızda yedi kardeş vardı. İlki evlendi ve öldü. Çocuğu olmadığından karısını kardeşine bıraktı. İkincisi, üçüncüsü, yedincisine kadar hepsine aynı şey oldu. Hepsinden sonra kadın da öldü. Buna göre diriliş günü kadın bu yedi kardeşten hangisinin karısı olacak? Çünkü hepsi de onunla evlendi.” İsa onlara, “Siz Kutsal Yazıları ve Tanrı'nın gücünü bilmediğiniz için yanılıyorsunuz” diye karşılık verdi. “Dirilişten sonra insanlar ne evlenir, ne de evlendirilir, gökteki melekler gibidirler.” (Matta 22/; Krş. Markos 12/ ve Luka 28–31). İsa sonrası dönemde Filistin’deki Yahudiler levirat evliliği sürdürmüşlerdir. Hıristiyanlıkta önemli bir yeri olan Pavlus’un mektuplarında levirat evliliği teşvik eden ifadeler yer almaktadır. Örneğin Pavlus, Timoteus’a yazdığı ilk mektubunda (yaklaşık MS ) özellikle genç yaşta dul kalan kadınları evliliğe teşvik etmiştir. Bu kadınların yakın akrabadan biriyle evlenip çocuk sahibi olmalarını ister. Dolayısıyla Pavlus’un da Tevrat’ın levirat (yibum) emrini aynen benimsediği söylenebilir. “Bu nedenle, daha genç olan dulların evlenmelerini, çocuk yapmalarını, ev yönetmelerini ve düşmana herhangi bir iftira fırsatı vermemelerini isterim. Bazıları zaten sapmış ve Şeytan'ın ardına düşmüştür. Eğer imanlı bir kadının dul olan yakınları varsa, onlara yardım etsin. İnanlılar topluluğu bir yük altına girmesin ki, gerçekten kimsesiz olan dullara yardım edebilsin.” (1. Timoteos 5/). Pavlus Korintliler’e yazdığı (yaklaşık MS 55) birinci mektubunda, kocası ölen dul kadınların yeniden evlenmekte özgür olduklarını ancak evlenmediklerinde daha mutlu olacaklarını söyler: “Kadın kocası yaşadıkça kocasına bağlıdır. Kocası ölürse dilediği kimseyle evlenmekte özgürdür. Yeter ki o kişi Rab’be ait olsun. Ama dul kadın olduğu gibi kalırsa daha mutlu olur. Ben böyle düşünüyorum ve sanırım bende de Tanrı’nın ruhu vardır.” (1. Korintliler 7/). Kocası ölen kadının dilediğiyle evlenmekte özgür olduğu sözünden hareketle, Pavlus’un levirat evliliğe karşı olduğu yorumunu yapanlar da vardır. Ancak o genel olarak dul kadınlardan söz etmektedir. Levirat evlilik, daha özel anlamda çocuksuz dul kadınlarla ilgilidir. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/17 Fall Ali Osman KURT Yeni Ahit’e göre İsa’nın soyunda levirat evlilik sonucu doğmuş kişiler vardır. Örneğin İsa’nın annesi Meryem’in eşi olan Yusuf, levirat evlilikten doğmuştur. Rivayete göre ikiz kardeş olan Yakup ve Eli, levirat evlilik yoluyla aynı kadınla evlenmişlerdir. Eli’nin ölümü üzerine, kardeşi Yakup onun karısıyla evlenmiştir. Yusuf’un biyolojik babası Yakup, ancak adına nispet edildiği manevî babası Eli’dir. (Goody, ). Bu yüzden Matta ve Luka’da İsa’nın soyu iki farklı kişi üzerinden götürülür. Matta’da, Yusuf’un babasının Yakup,7 Luka’da ise Eli8 olduğu söylenir. Yine Matta’da İsa’nın soyu, Kral Davut’un oğlu Süleyman üzerinden (Matta 1/6) Luka’da ise Kral Davut’un oğlu Natan üzerinden devam eder. (Luka 3/31). Ayrıca levirat evlilik kabul edilen Yahuda ile gelini Tamar’ın ilişkisinden doğan Peres; Rut’un Boaz’la evliliğinden olan Ovet, İsa’nın soyunda yer alan isimlerdir. (Matta 1/3, 5; Luka 3/). İsa’nın ve Pavlus’un meşru görüp onaylamasına, İsa’nın soyunda birçok levirat evlilikten doğan ismin varlığına rağmen, sonraki dönemlerde levirat Kilise tarafından tamamen yasaklanmıştır. İlk önce MS ’de İznik Konsili’nde Konstantin’in desteğiyle bir erkeğin ölen ilk karısının kız kardeşiyle evliliği (sororat) yasaklanmıştır. Ardından MS ’de sororat ile birlikte levirat evliliği yasaklayan bir bildiri yayınlanmıştır. (Goody, ). Sonraki dönemlerde Hıristiyanlar arasında levirat yasağı büyük oranda kabul görmüştür. Hıristiyanlar arasında levirat, insan hakları ve özgürlük bağlamında değerlendirilip leviratın çok eşlilikten (poligami) bile daha fazla gayr-i insani olduğu ifade edilmektedir. (Baloyi, ). SONUÇ Bir toplumu meydana getiren en küçük yapı ailedir. Ailenin asli vazifelerinden birisi, belki en önemlisi çocuk yapmaktır. Özellikle ataerkil toplumlarda soyun devamlılığında erkek çocuk çok önemlidir. Çünkü baba ocağını tüttürecek olan erkek çocuktur. Ataerkil bir yapı arz eden Yahudilikte de bekârlık tasvip edilmemiş, evlenip çoğalmak teşvik edilmiştir. Bir çiftin en az iki erkek veya bir kız bir erkek çocuk sahibi olması gerektiği vurgulanmıştır. Erkek çocuk, soyun devamlılığı için olmazsa olmaz kabul edilmiştir. Erkek çocuğu olmadan ölen evli bir erkeğin dul karısı kayınbiraderiyle evlendirilir. Levirat adı verilen bu evlilik çeşidinde amaç, vefat eden kocanın adını yaşatacak bir erkek çocuk dünyaya getirmektir. Diğer kültürlerdeki benzer evliliklerden farklı olarak, Yahudilikteki levirat evlilikte ölen kişinin geride bir erkek çocuğunun kalmaması şarttır. Değilse levirat evlilik yapılamaz, dinen yasaktır. Tevrat’ta evlenme yasakları arasında sayılan kayınbirader-yenge evliliğine levirat sebebiyle ruhsat verilmiştir. Yahudi Kutsal Kitabı’nda levirat evliliğe ilişkin hükümler ve uygulamalar incelendiğinde, leviratın gerçek bir evlilik bile olmadığı görülür. Bazı kaynaklarda leviratın hayalet evlilik olarak isimlendirilmesi bu yüzdendir. Levirat evlilik en genel anlamda insan hakları, özelde ise kadın ve çocuk hakları ihlali bağlamında değerlendirilebilir. Çünkü levirat hukukunda kadın, kocasının ölmesiyle re’sen kayınbiraderinin karısı kabul edilir. Kadına tercih hakkı sunulmaz, onun düşüncesi sorulup rızası alınmaz. Kadın ilişkiye girmek istemediğinde erkek dilerse ona zorla sahip olabilir ya da dilerse evlilik sözleşmesi dâhil hiçbir şey vermeden halitsa yaparak onu evden gönderebilir. Kayınbirader izin vermediği sürece kadın tutsak durumdadır. Başka birisiyle asla evlenemez. Kadının özgür kalıp başkasıyla evlenebilmesi, ancak kayınbiraderin halitsa vermesine bağlıdır. Kadınlar açısından leviratın tartışılan bir başka yönü daha vardır. Levirat yoluyla birden çok erkekle evlenen kadının ahiretteki durumu hakkındadır. Yeni Ahit’te Sadukiler’in İsa’ya sordukları sorulardan birisi bu konudadır. Onlar İsa’ya, evlendiği erkekler öldüğü için tekrar tekrar levirat 7 “Yakup, Meryem'in kocası Yusuf’un babasıydı. Meryem’den de Mesih denilen İsa doğdu.” (Matta 1/16). 8 “İsa görevine başladığı zaman otuz yaşlarındaydı. Yusuf'un oğlu olarak biliniyordu. Yusuf da Eli oğlu…” (Luka 3/23). Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/17 Fall Yahudilikte Levirat Evlilik -Geleneğin Tutsak Ettiği Kadınlar- evlilik yapan bir kadının ahirette hangi erkekle evleneceği sorusunu sorarlar. Bu soruya İsa’nın verdiği cevaptan daha önemlisi, Yahudilikte levirat evliliğin binlerce yıldır tartışılan kronik bir sorun olduğudur. Levirat evliliğin kayınbirader açısından farklı sıkıntıları vardır. Levirat hukuku, kadını kayınbiraderiyle evliliğe mecbur bırakırken, erkeğe de manevî bir görev yükler: Ölen kardeşinin adını yaşatma görevi. Kayınbirader, öz kardeşinin dul kalan karısıyla, yani yengesiyle evlenmek durumundadır. Evlendikten sonra doğacak çocuk kendinin değil, ölen kardeşinin sayılacaktır. Miras, öz çocuğu aracılığıyla karısı olan yengesine geçecektir. Dolayısıyla erkek evlendiğinde ne eşini kendi karısı gibi kabullenebilecek, ne de doğacak çocuğu kendi çocuğu gibi. Halitsa verip kadını gönderse bu kez kendisi toplumsal ve psikolojik baskıya maruz kalacaktır. Bu yüzden çocukları aşağılanacaktır. Levirat evlilik yoluyla doğan çocukların durumu ise daha zordur. Çocuğun iki babası vardır. Biyolojik babası ve manevî babası. Biyolojik babası adını taşıdığı babası değil, annesinin kocasıdır. Adını taşıdığı gerçek babası (manevî babası) ise çok önceden vefat etmiştir. Zohar’ın yorumu esas alındığında iş daha karmaşık hale gelmektedir. Vefat eden kişinin ruhu, ruh göçü yoluyla levirat evlilikten doğacak çocukta hayat bulmaktadır. Böyle bir durumda çocuğun, babası bildiği kişi gerçekte kardeşi, annesi bildiği kişi de gerçekte karısıdır. Başka bir ifadeyle önceki hayatında karısı olan kişi şimdiki annesi, kardeşi olan kişi de şimdiki babasıdır. Levirat evliliğin bir başka yüzü çok eşliliğe kapı açmasıdır. Levirat evlilikte öncelik hakkı en büyük kayınbiraderindir. Dolayısıyla evli erkekler levirat yoluyla birden çok hanımla evlenmiş olmaktadırlar. Onuncu yüzyılda çok eşlilik yasaklanınca, levirat evlilik sadece bekâr kayınbiraderle sınırlandırılmıştır. Ancak çok eşlilik yasağı, Yahudi grupların tamamının kabul ettiği bir hüküm değildir. Tevrat’ta kayınbirader-yenge ve kayınpeder-gelin ilişkisi rezillik olarak görülüp yasaklanmıştır. Hatta kayınpeder-gelin birlikteliği ölümü gerektiren bir suç olarak kabul edilmiştir. Ancak levirat evliliğin, yasaklanmış olan bu ilişkileri meşrulaştırma riski vardır. Levirat geleneği, kişileri kayınpederiyle birlikte olup ondan çocuk doğuran Tamar’ın hikâyesinde olduğu gibi ensest ilişkiye götürebilir. Sayılan sebepler ve yaşanan zorluklar yüzünden çok erken tarihlerde Yahudiler arasında halitsa verme levirat evliliğe tercih edilmeye başlanmıştır. Günümüzde ise Ortodokslar ve bazı dinî gruplar dışında Yahudilerin büyük çoğunluğu, levirat evlilikten ya tamamen vaz geçmiş veya halitsa vererek orta yolu bulmaya çalışmıştır. Reformist Yahudiler ve feminist gruplar leviratı ve halitsa törenini ilkel uygulamalar görüp tamamen reddetmişlerdir. Görüldüğü gibi bu evlilikte taraflar için aşk, romantizm ve cinsellik değil, ailevî ve toplumsal kaygılar ve çıkarlar ön plandadır. Özellikle sosyal yaşantısını ve aile hayatını Tevrat’a uygun sürdürmeye çalışan Yahudi erkekler için levirat evlilik, bir anlamda onları inancı ile gönlü arasında bir tercihe mecbur bırakmaktadır. Evliliği onaylamasa başta ailesi olmak üzere toplumsal aşağılanmaya maruz kalacak, onaylasa gönlü razı gelmeyecek. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/17 Fall Ali Osman KURT KAYNAKÇA Açıklamalı Kutsal Kitap (). Yeni Yaşam Yayınları: İstanbul. Agus, J. B. (). “Gilgul”, EH, (Ed. Tzvi M. Rabinowicz), Jason Aranson: London. Baloyı, M. E. (). “The Christian View of Levirate Marriage in a Changing South Africa”, The Journal of Sociology and Social Anthropology, 6 (4), pp. Berg, M., Sımeon, Y., & Ashlag, Y. (). The Zohar: By Rav Shimon bar Yochai : from the book of Avraham : with the Sulam commentary by Rav Yehuda Ashlag. New York, NY: Kabbalah Centre International. Besalel, Y. (). “Yibum”, Yahudilik Ansiklopedisi, Cilt 3. Gözlem Yayınları: İstanbul. ss. Bıale, R. (), Women and Jewish Law: The Essential Texts, Their History and Their Relevance for Today. Schocken Books: New York. Bıvens, F. L. (). “Exegetical Brief: Genesis – Is the Sin of Onan Applicable to Birth Control in General?”, Wisconsin Lutheran Quarterly. 98 (3). Burrows, M. (). “The Ancient Oriental Background of Hebrew Levirate Marriage”, Bulletin of the American Schools of Oriental Research, 77, pp. Cengiz, T. B. (). “Levirat Evliliklere Hitit Hukukundan Bir Referans”, Kocaeli Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, 2, ss. Drorı, M. (). “Levirate Marriage and Halizah”, Encyclopaedia Judaica, Keter Publishing House: Jerusalem. Elon, M. (). “Levirate Marriage and Halizah”, Encyclopaedia Judaica, 12, Keter Publishing House: Jerusalem. Gıller, P. (). Reading the Zohar, The Sacred Text of the Kabbalah, Oxford University Press: Oxford. Goody, J. (). The Development of the Family and Marriage in Europe, Cambridge University Press: New York. Haumann, H. (). A History of East European Jews, Central European University Press:New York. Horowıtz, Y. (). “Breslau, Aryeh Loeb Ben Hayyim”, Encyclopaedia Judaica, 4, Keter Publishing House: Jerusalem. İbn Meymûn, M., Mişne Tora, Yibbum vChalitzah, 1/ (Online versiyon: funduszeue.info funduszeue.info (). İbn Meymûn, M. Mişne Tora, Yibbum vChalitzah, 2/10, funduszeue.info funduszeue.info () Jakobovıts, I. (). “Birth Control”, Encyclopaedia Judaica, 3, Keter Publishing House:Jerusalem. Katar, M. (). “Tevrat’ın Lut Kıssası Üzerine Bir Araştırma”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 47 (1). Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/17 Fall Yahudilikte Levirat Evlilik -Geleneğin Tutsak Ettiği Kadınlar- Kennel, W. F. (). “Eski Mûsevi Ailesi”, (çev.: Hakkı Şah Yasdıman), Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sa: 9, ss. Kılıç, S.-Altuncu A. (). “Karakoçan’da Evlilik Adetleri”, Turkish Studies - International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 9/5 Spring , pp. Lockshın, M. (). “Levirate Marriage: The Limits of the Law”, JOFA Journal, 6 (4), pp. Newman, Y. -Sıvan, G. (). “Agunah”, Judaism A-Z: Lexicon of Terms and Concepts, (Ed.: Avner Tomaschoff), Department for Torah Education and Culture in the Diaspora of the World Zionist Organization: Jerusalem. Ogren, B. (). Renaissance and Rebirth, Reincarnation in Early Modern Italian Kabbalah, Brill: Leiden. pp. Pamir, A. (). “Türklerin Geleneksel Dini Şamanizm’in Orta Asya Eski Türk Kamu Hukuku’na Etkisi”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 52 (4), ss. Sarna, J. D.-Weısberg, D. E. (). “A Writ of Release from Levirate Marriage (Shtar Halitzah) in Charleston”, The American Jewish Archives Journal, 63 (1), pp. Schereschewsky, B. (). “Embryo”, Encyclopaedia Judaica, Volume 6, Keter Publishing House: Jerusalem. Scholem, G. (), “Gilgul”, Encyclopaedia Judaica, 7, Keter Publishing House: Jerusalem. Sınclaır, D. (), “Levirate Marriage”, The Oxford Dictionary of the Jewish Religion, (Ed.: Adele Berlin), Oxford University Press: New York. Tümer, G. (). “Fuhuş”, İslam Ansiklopedisi, Cilt. TDV Yayınları: İstanbul. Ünal, A. (). “Yahudi Düğün Gelenekleri”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 5/2, ss. Weısberg, D. E. (). Levirate Marriage and the Familiy in Ancient Judaism, Brandeis University Press: London. Westreıch, E. (). “Levirate Marriage in The State Of Israel Ethnic Encounter And The Challenge of a Jewısh State”, Israel Law Review, 37 (), pp. Wıllıs, T. M. (). “Lewirate Law”, The Oxford Companion to the Bible, (Ed.: Bruce M. Metzger and Michael D. Coogan), Oxford University Press: Oxford. Yüksel, M. Ş. (), “Türk Kültüründe “Levirat” ve Timurlularda Uygulanışı”, Turkish Studies - Internaional Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 5 (3), Summer , pp. Zonabend, F. (). “Marriage”, The Routledge Encyclopedia of Social and Cultural Anthropology, (Ed.: Alan Bernard and Jonathan Spencer), Routledge: New York. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/17 Fall Ali Osman KURT Citation Information/Kaynakça Bilgisi Kurt, A.O. (). “Yahudilikte Levirat Evlilik -Geleneğin Tutsak Ettiği Kadınlar-/ Levirate Marriages in Judaism: The Women were Held Captive by Custom”, TURKISH STUDIES - International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: , (Prof. Dr. Mehmet Akkuş Armağanı) Volume 11/17 Fall , ANKARA/TURKEY, funduszeue.info, DOI Number: funduszeue.info, p. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/17 Fall

Bu hafta e-postama gelen bir soruyu gündeme almak istiyorum. Soru &#;öyle: “Hocam, bizim memlekette (neresi oldu&#;u e-postada yaz&#;yor ama ben aç&#;klam&#;yorum) e&#;er yeni evli bir adam ölürse, kar&#;s&#;n&#; küçük karde&#;iyle evlendirmek &#;eklinde bir gelenek var. Dinimizce bunun bir mahzuru var m&#;d&#;r?”

Ölen erkek karde&#;in dul e&#;iyle evlenme gelene&#;i, insan toplumlar&#;nda görülen çok eski bir uygulamad&#;r. Neredeyse ilkel dönemlerden beri hemen bütün toplumlarda görülen bu uygulamaya sosyolojide Levirat evlili&#;i denir.

Levirat’&#;n sistemli bir &#;ekilde görüldü&#;ü ve uyguland&#;&#;&#; toplumlar&#;n ba&#;&#;nda Yahudiler gelir. Yahudilerde bir erkek çocu&#;u olmaks&#;z&#;n ölmü&#;se, küçük karde&#;iyle yengesiyle evlenmek zorundad&#;r. Bu ikinci evlilikten do&#;an ilk çocuk da ölen kocaya nispet edilir. Yahudilikte levirat’&#;n amac&#; neslin devam&#;n&#; sa&#;lamak, çocuksuz olarak ölen erke&#;in soyunun yürümesini temin etmektir. Bu Yahudilerde ayn&#; zamanda dini bir görevdir.

Levirat evlili&#;inin görüldü&#;ü toplumlardan biri de Eski Türklerdir. Eski Türklerde de ölen karde&#;in e&#;iyle evlenme gelene&#;i mevcuttur. Ancak amac&#; Yahudilerdeki gibi, üreme de&#;il, ölenin geriye b&#;rakt&#;&#;&#; e&#; ve çocuklar&#;na sahiplenme, onlar&#; sahipsiz, ortada b&#;rakmama dü&#;üncesidir. Bu da ailenin Türklerde kutsal bir kurum olarak görülmesi sebebiyle geli&#;mi&#; bir gelenektir. Dolay&#;s&#;yla Eski Türklerde dul kalan yengeyle evlenirken, ölen karde&#;in çocuklar&#; olup olmamas&#; aras&#;nda fark gözetilmez, as&#;l olan onun geriye b&#;rakt&#;&#;&#; aile bireylerine sahip ç&#;kmakt&#;r.

&#;slam öncesi cahiliye toplumunda da levirat türü evlilikler görüldü&#;ü gibi, &#;slam sonras&#; dönemde de bu tür evliliklerin yap&#;ld&#;&#;&#;na &#;ahit olmaktay&#;z.

Dinimize göre bir erke&#;in, karde&#;i hayatteyken onun e&#;iyle evlenmesi kabul görmemesine ra&#;men, karde&#;in ölümünden sonra, dul kalan yengeyle evlenmenin bir sak&#;ncas&#; olmad&#;&#;&#; anla&#;&#;lmaktad&#;r. Nisa suresi 23 ve ayetlerde kendileriyle evlenilmesi yasak olan kad&#;nlar s&#;ralanmaktad&#;r: Nisa “Analar&#;n&#;z, k&#;zlar&#;n&#;z, k&#;z karde&#;leriniz, halalar&#;n&#;z, teyzeleriniz, karde&#; k&#;zlar&#;, k&#;z karde&#; k&#;zlar&#;, sizi emziren analar&#;n&#;z, süt bac&#;lar&#;n&#;z, e&#;lerinizin analar&#;, kendileriyle birle&#;ti&#;iniz e&#;lerinizden olup evlerinizde bulunan üvey k&#;zlar&#;n&#;z size haram k&#;l&#;nd&#;. E&#;er onlarla (nikâhlan&#;p da) henüz birle&#;memi&#;seniz k&#;zlar&#;n&#; alman&#;zda size bir mahzur yoktur. Kendi sulbünüzden olan o&#;ullar&#;n&#;z&#;n e&#;leri ve iki k&#;z karde&#;i birden almak da size haram k&#;l&#;nd&#;; ancak geçen geçmi&#;tir. Allah çok ba&#;&#;&#;lay&#;c&#; ve esirgeyicidir.” Nisa “(Harp esiri olarak) sahip oldu&#;unuz cariyeler müstesna, evli kad&#;nlar da size haram k&#;l&#;nd&#;. Allah'&#;n size emri budur. Bunlardan ba&#;kas&#;n&#;, namuslu olmak ve zina etmemek üzere mallar&#;n&#;zla (mehirlerini vererek) istemeniz size helâl k&#;l&#;nd&#;…”

Ayetler incelendi&#;inde, ölen erkek karde&#;in dul kar&#;y&#;syla, yani yengeyle evlenme hususunda herhangi bir yasak olmad&#;&#;&#; görülmektedir. Ayr&#;ca, Hz. Peygamber döneminde ölen erkek karde&#;inin dul kar&#;s&#;yla evlenen sahabiler olmas&#;na ra&#;men, Peygamberimizden bu uygulamay&#; yasaklayan herhangi bir hadis nakledilmi&#; de&#;ildir. &#;u durumda bu tür bir evlili&#;in dinen sak&#;ncas&#; olmad&#;&#;&#; söylenebilir.

Günümüzde ülkemizde yap&#;lan uygulama ise temelde levirat formuna sahip olsa bile, amaç aç&#;s&#;ndan ondan farkl&#;d&#;r. Zira, ülkemizde genellikle, yeni evlenmi&#;, fakat zifaf gerçekle&#;meden vefat etmi&#; olan erkek karde&#;in e&#;iyle, sonraki karde&#;i evlendirilmektedir. Bunun amac&#; ise öncelikle k&#;z için verilen mehir vb. gibi &#;eyleri zayi etmemek dü&#;üncesidir. Bu uygulamada ne neslin devam&#; ne de aile birlikteli&#;inin gere&#;i olarak koruma duygusunun etkisi oldu&#;u söylenemez. Ancak buna ra&#;men bu tür bir uygulaman&#;n dinen sak&#;ncas&#; olmad&#;&#;&#;n&#; söyleyebiliriz.

Yrd. Doç. Dr. Ali DUMAN
&#;.Ü &#;LAH&#;YAT FAKÜLTES&#; 
Ö&#;RET&#;M ÜYES&#;