Toprak çeşitleri bakımından oldukça zengin olan ülkemizde, her biri farklı özelliklere sahip, farklı bölgelerde dağılım göstermiş toprak tipleri bulunmaktadır. Dolayısıyla bir bölgede görülen toprak çeşidinin hangisi olduğunun doğru bilinmesi, o bölgede yetişen bitki türlerini tanımaya da yardımcı olmaktadır.
Peki dünya coğrafyasında görülen farklı toprak çeşitleri nasıl oluşmaktadır? Özellikleri nelerdir? Ülkemizde hangi toprak tipleri bulunmaktadır? Sürdürülebilir tarım ve toprak çeşitliliği arasında nasıl bir ilişki söz konusudur?
Misafirlerine yemyeşil doğanın içinde 5 yıldızlı otel konforu sunan Çam Otel olarak sizler için hazırlamış olduğumuz yazımızda tüm bu sorulara sırasıyla cevap buluyoruz. Toprak türlerine göz atmadan önce dilerseniz ilk olarak toprağın nasıl oluştuğuna hep birlikte göz atalım!
Toprak Çeşitleri Nasıl Oluşur?
Toprak; üzerinde insan, hayvan, bitki fark etmeksizin tüm canlıların yaşamını sürdürdüğü yeryüzünün bir parçasıdır. Bununla birlikte bitkilerin, yaşamına devam etmeleri için ihtiyaç duydukları mineralleri almalarına yardımcı olan şey de topraktır. Peki toprak nasıl oluşur?
Toprak aslında bulunduğu ana kayanın bir parçasıyken, kimyasal ve fiziksel çözünmeler yoluyla zamanla ufalanarak parçalanır ve birbirinden ayrışır. Bu ayrışma sonucunda oluşan kaya parçalarının içerisine de çeşitli organik maddeler karışır. Böylelikle toprak oluşumu gerçekleşmiş olur.
Öte yandan toprak oluşumunun hiçbir zaman tamamlanmadığını, söz ettiğimiz faktörlerle birlikte dünyanın farklı yerlerinde oluşumunu her daim sürdürdüğünü de belirtelim. Öyle ki ince bir toprak oluşumu için yaklaşık yıllık bir zaman gerektiğini söylemek yanlış olmaz.
Toprak türlerinin oluşumunu etkileyen olan beş temel unsur bulunmaktadır. Bunları iklim, bitki örtüsü, yer altındaki organizmalar, ana kaya ve zaman olarak sıralayabiliriz. Toprağın yapısında, çözünmüş kaya parçacıkları, çürümüş bitkiler ya da hayvan gübresi gibi pek çok atık bulunmaktadır. Bu maddeler zamanla fosilleşerek gübre görevi görür ve toprağın da zenginleşip nemlenmesini sağlar. Böylece toprak verimliliği artmış olur.
Farklı bölgelerde birbirinden farklı toprak türleri olmasının en önemli nedeni ise yeryüzünü kaplayan ana kayanın yapısı ile ilgilidir. Bunun yanı sıra toprağın bulunduğu iklim, bu bölgede bulunan organizmalar, toprak arazinin yapısı gibi etkenler de toprak yapısını belirlemekte ve toprak çeşitliliğine neden olmaktadır.
Dünyadaki Toprak Çeşitleri Nelerdir?
Dünya coğrafyasında pek çok noktada verimli ve verimsiz olarak sınıflandırılabilecek toprak çeşitleri bulunmaktadır. Toprak oluşumu ile ilgili yapmış olduğumuz genel bilgilendirmeden sonra gelin hep birlikte yapısında bulunan parçaların boyutuna bağlı olarak değişiklik gösteren toprak türlerine göz atalım.
1. Kumlu Toprak Türü
Toprak çeşitleri arasında en çok bilinenlerden biri kumlu topraklardır. Kum oranının yüksek olduğu bu toprak çeşidinde kil oranı daha azdır. Bu yönü ile kumlu toprak, “hafif toprak” olarak da adlandırılmaktadır. Kumlu toprak kireç taşı, granit ve kuvars gibi kayaların aşınması sonucu oluşur. Kumlu toprak çeşidinin diğer özellikleri şöyle sıralanabilir;
- Kumlu topraklar, işlemesi en kolay olan toprak türleri arasındadır.
- Bünyelerindeki suyu hemen tahliye etmeleri, kumlu toprakların özellikle de ilkbahar mevsiminde bol sulama ihtiyacı duymalarına neden olurlar. Yağışlı dönemlerde ve kış mevsiminde ise sulama istemezler.
- Kum şeklindeki dokusu su ile birleştiğinde ise kumlu toprak, çamur haline gelir.
- Organik madde bakımından zengin bir toprak çeşidi olan kumlu toprağın aynı zamanda bakımı da kolaydır fakat aşırı drenaj oluşumu meydana gelir.
2. Killi Toprak Çeşitleri
Toprak çeşitleri denildiğinde akla gelen bir diğer toprak çeşidi de %25’inden fazlası kilden oluşan killi topraklardır.
- Kış aylarında nemli ve serin kalan bu toprak çeşidi, yazın ise kurumaya elverişlidir. Bu nedenle yaz aylarında kuruyup çatlama yapabilirler.
- Kil parçacıklarının arasında bulunan boşluklar, killi toprakların su tutmasını sağlamaktadır.
- Bakımı biraz zahmetli olan bu toprak çeşidinin drenaj miktarı çok düşüktür. İnce taneli olması nedeniyle bu toprak tipinde bitki ve meyve yetiştiriciliği yapmak elverişsiz ve zordur.
- Killi toprağa ekin yapılmak istendiğinde içerisinde organik madde ilavesi yapılarak fiziksel özellikleri iyileştirilebilir.
3. Siltli Toprak Türü
En verimli topraklardan biri olarak kabul edilen siltli toprak çeşidi, kuvars ve daha ince organik parçacıkların bir araya geldiği minerallerden oluşmaktadır.
- Siltli toprak da tıpkı kumlu toprak gibi tanecikli yapıya sahiptir.
- Diğer toprak türlerine göre uzun bir süre boyunca nem tutabilirler fakat zaman zaman kompakt hale gelebilirler.
- İyi bir drenaj özelliğine sahiptirler.
- Siltli toprak özellikle de nemliyken üzerinde çalışması çok kolay bir toprak türüdür. Orta büyüklükteki partiküllerden ödün veren siltli topraklar çok iyi süzülerek nemi hapsederler.
- Siltli topraklar her ne kadar bünyelerinde su tutsalar bile killi topraklardaki gibi bir kohezyon yaşamazlar.
- Siltli toprakların içerisine organik madde ilave edildiğinde akışkan ve daha kararlı kümeler oluşturabilirler.
4. Kireçli Toprak Çeşidi
İşlemesi en zor toprak tiplerinden biri olan kireçli toprak; içerisinde bol miktarda kil, kireç, taş, humus ve kum bulundurur.
- Kalın bir tabakaya sahip olan kireçli topraklar, su geçirgen yapıda değillerdir.
- Ekim için uygun bir toprak çeşidi değildir zira kuru yapısı çok fazla sulama ve gübreleme gerektirir.
- Ekim döneminde kireçli toprakların kalın tabakası demir ve magnezyum gibi minerallerin bitki köklerine ulaşmasına izin vermez.
5. Tebeşir Toprak Türü
Alkali yapıdaki tebeşir topraklar, içerisinde yüksek oranda kalsiyum karbonat ve kireç barındırmaktadırlar. Ekime elverişli olmayan bu toprak türünün asidik hale gelmesi mümkün değildir. Bu nedenle yine de ekim yapmak isteyen çiftçilerin yalnızca alkali topraklarda büyüyebilen bitkileri tercih etmeleri önerilmektedir.
6. Humuslu Toprak Çeşitleri
Humuslu toprakların içerisinde yalnızca ana kayanın tortu ve mineralleri değil, üzerinde yetiştirilen bitkilerin dal ve kök kısımları da bulunmaktadır. Humuslu toprak çeşidinin diğer özelliklerini ise şöyle sıralayabiliriz.
- Humuslu topraklar çok yüksek su tutma kapasitesine sahiptir.
- İçerisinde yüksek miktarda organik madde bulunduran humuslu topraklar, bitkilerin ihtiyaç duyabileceği tüm vitamin ve mineralleri karşılamaktadır.
- Koyu renge sahip humuslu toprak çeşidi, kara toprak olarak da bilinmektedir.
- Hafif yapısında kireç barındırmayan humuslu toprak, kıraç bir toprak değildir.
- Humuslu toprak çeşidinin belki de en önemli özelliği, her türlü bitki için uygun ve kolay işlenebilir olmasıdır.
Artık dünya genelinde görülen toprak çeşitleri hakkında bilgi sahibisiniz. Peki yaklaşık olarak %36’ı işlenebilen Türkiye arazilerinde bulunan toprak tipleri hangileridir? Bu sorunun cevabını öğrenmek için içeriğimizi okumaya devam edebilirsiniz.
Türkiye’de Görülen Toprak Türleri
Bulunduğu coğrafya nedeniyle Türkiye’de pek çok farklı toprak çeşidi olduğu söylenebilir. Öte yandan bulunan bu toprak türleri 3 ana grupta ele alınmaktadır. Elbette tıpkı dünya genelinde olduğu gibi ülkemizde de bu toprakların dağılımı aynı alanda değildir.
O halde gelin, yazımızın bundan sonraki bölümünde bu 3 ana grupta hangi toprak türlerinin yer aldığına hızlıca göz atalım. İşte Türkiye toprak haritası!
1. Zonal Toprak Çeşitleri
Türkiye’de kapasitesi en geniş toprak türünü, ana kayanın ayrışması ile meydana gelen zonal topraklar oluşturmaktadır. Zonal toprakların oluşumunda etkisi bulunan en önemli unsurlar ise iklim ve bitki örtüsüdür. Yayılım miktarı nedeniyle “yerli toprak” olarak da bilinen zonal toprak çeşitleri ise aşağıdaki gibi sıralanabilir.
- Kırmızı Renkli Akdeniz Toprağı (Terra- Rossa): İsminden de anlaşılabileceği gibi Akdeniz iklimine ait bir toprak çeşidi olan Kırmızı Renkli Akdeniz Toprağı ülkemizde Marmara bölgesinin güneyi, Ege ve Akdeniz bölgelerinde görülmektedir. Yeterince yıkanmış bir toprak çeşidi olan Terra-Rossa, yapısında biriken organik maddeler nedeniyle bu rengi almıştır.
- Kahverengi Orman Toprağı: Bol miktarda organik madde içeren kahverengi orman toprakları, ormanlarda gelişip koyu bir renge sahip olan toprak türlerindendir.. Ülkemizde Karadeniz’in önemli bir bölümünde, İç Anadolu’nun m’den yüksek yerlerinde, Yıldız Dağları ve Güney Toroslarda görülür.
- Kahverengi Bozkır Toprağı: Kestane renkli bozkır toprağı olarak da bilinen bu toprak çeşidi, organik madde bakımından çok zengin değildir.. Türkiye’de ise İç Anadolu, Doğu Anadolu ve Güney Doğu Anadolu bölgesinde bulunmaktadır. Bu toprak üzerinde küçükbaş hayvancılık ve tahıl tarımı yapıldığı bilinmektedir.
- Çernezyom (Kara Toprak): Dünyadaki en verimli yerli toprak olduğu bilinen çernezyom, yağış miktarının arttığı bölgelerde görülmektedir. Humus bakımından zengin olmaları, kara toprak olarak da bilinen çernezyomları mükemmel bir tarım toprağı haline getirmiştir. Çernezyom, Türkiye’de sert karasal iklimin yaşandığı Erzurum-Kars platosunda ve Kars, Göle, Sarıkamış gibi alanlarda görülmektedir.
2. Azonal Toprak Tipleri
Azonal topraklar, Türkiye’de daha çok dağlık alanların ev sahipliği yaptığı toprak türleridir. Aydın Dağları, Bozdağlar, Yıldız Dağları, Güney Toroslar ve Kaçkar Dağları, azonal toprakların yaygın bir dağılım gösterdiği bölgeler olarak gösterilebilir.
- Kumlu ve Tüflü Topraklar: Volkanik kum ya da ince malzemelerin bulunduğu araziler üzerinde meydana gelen topraklardır. Aydın Dağları ve Bozdağlar bu toprak çeşidi için iyi örneklerdir. Kumlu ve tüflü topraklar, humus bakımından çok zengin olmasa da; tahıllar, pamuk, üzüm, patates yetiştiriciliğine elverişli yapıdadır.
- Tuzlu Topraklar: Adından da anlaşılabileceği gibi tuzlu topraklar, yapısında bol miktarda tuz bulunan topraklardır. Başta Tuz Gölü’nü emsal verebileceğimiz tuzlu topraklar; Burdur Gölü, Küçük Menderes deltası ve Ereğli yakınlarından görülebilir.
- Alüvyal Topraklar : Akarsular tarafından taşınarak belli alanlarda biriken toprak türleridir. Ülkemizde Büyük ve Küçük Menderes, Gediz, Seyhan ve Ceyhan ırmaklarının olduğu bölgelerde görülmektedirler.
3. İntrozonal Toprak Çeşitleri
İntrozonal topraklar, dağılım gösterdikleri bu bölgelerden akarsu, rüzgar ve buzulların etkisi ile taşınırlar. Bu nedenle “taşınmış topraklar” olarak da bilinmektedirler. Taşınmış topraklar, bir yerden başka bir yere taşınırken yapılarına pek çok kalıntı, humus ve mineral katarlar. Bu nedenle oldukça verimli bir toprak tipi oldukları söylenebilir.
Ülkemizde çok bir bölgede dağılım gösteren introzonal topraklar,Büyük ve Küçük Menderes, Çukurova ve Bafra’da görülmektedirler. Bulundukları ana kayanın etkisinde olan bu topraklar kumlu ya da tuzlu yapıda olabilirler. Türkiye’de görülen introzonal toprak türlerini aşağıdaki gibi sıralayabiliriz;
- Vertisoller (Dönen Topraklar): Tarım potansiyel ve kapasitesi bakımından çok ama çok elverişli topraklardır. Daha çok Trakya’da görülen, minerali bol vertisoller üzerinde buğday ve ayçiçeği tarımı yapılabilir.
- Rendzina (Kireçli Topraklar): Bünyesinde bol miktarda kireç bulundurur. Humus bakımından da zengin olan bu topraklar genellikle İç Anadolu, Ege ve Doğu Anadolu bölgelerinde görülür.
- Halomorfik Topraklar: Tarıma elverişli olmayan bu topraklara ülkemizde genellikle Konya Havzası’nda ve Erzurum Ovası’nın bazı alanlarında rastanmaktadır.
- Hidromorfik Topraklar: Adından da anlaşılacağı gibi hidromorfik topraklar aslında suya doymuş topraklardır. Genellikle göl kenarlarında görülen bu toprakların tarıma elverişli oldukları söylenemez.
Tarımda Toprak Çeşitlerinin Önemi
Yazımızın bu bölümüne kadar sizlerle hem dünyada hem de Türkiye’de görülen toprak çeşitlerini inceledik. Eğer tarım ve bahçecilik ile ilgileniyorsanız bulunduğunuz bölgedeki toprak çeşidininin hangisi olduğunu bilmeniz ve ekimlerinizi buna uygun olarak yapmanız büyük önem arz ediyor.
Çünkü toprak türlerinin tanınması, toprak verimliliğinin korunması ve yapılan tarımın sürdürülebilir olması noktasında çok önemli. Öte yandan bilinçsiz yapılan tarım, toprak yapısında bozulmalara neden olmaktadır. Ağaçlar ve bitkiler toprak oluşumu için gerekli olan olan organik bileşenleri sağlarlar. Bu nedenle uygun olarak bölgeler ağaçlandırılabilir.
Ülkemizde her bölgede yetiştirilebilen ağaç türlerinden biri de çam ağaçları. Çam ağaçları ile ilgili ayrıntılı bilgi almak için Çam Ağacı Çeşitleri ve Türleri başlıklı yazımıza göz atabilirsiniz.
Son olarak Doğanın Korunması ve Geleceğimiz İçin Önemi başlıklı yazımızı okumayı da unutmayın!