ali baran yüreğim yüreğinde indir / Nurettin Rençber Ben Seni Uzaklarda Sevdim Mp3 İndir Dinle - Mp3 İndir Dur

Ali Baran Yüreğim Yüreğinde Indir

ali baran yüreğim yüreğinde indir

TEMEL TÜRKÇE KELİME VE KELİME GRUPLARINI ÖĞRENME KILAVUZU

Ни для кого не является откровением, что Кавказ, в силу этнического и религиозного многообразия своего населения, является довольно-таки сложной территорий в плане создания единого информационного пространсва, которое является одним из неоспоримых позитивных достижений глобальной эпохи, обеспечивающих информационное взаимодействие организаций и граждан, а также удовлетворение их информационных потребностей. Учитывая поляризацию в регионе, когда, сохраняя нормальные отношения с Россиией, Азербайждан более тяготеет к Турции, Грузия, несмотря на формальные попытки улучшения взаимоотношений с северным соседом, привержена идее вступления в Евросоюз и НАТО, а Армения, по словам главы аналитического бюро «Alte et Certe» Андрея Епифанцева, ведет комплементарную политику, пытаясь угодить и России, и Западу, а «в нашем полярном мире, который поляризуется все больше, достичь этого невозможно» . Таким образом, на сегодняшний день для Закавказья практически не осталось тем, освещая которые средства массовой информации могли бы способствовать восстановлению диалога и постепенному снятию напряжения между соседними народами. Поэтому, тема нового глобального проекта, способного свести воедино экономические интересы закавказских государств, могла бы консолидировать информационную политику средств массовой информации закавказских государств, способствовать зарождению единого информационного пространства региона и таким образом стать шагом если не к восстановлению нормальных отношений, то, по крайней мере, к началу кооперации между вовлеченными в этот проект структурами. «Решение по конфликтным ситуациям не будет найдено до тех пор, пока мы не будем воспринимать регион как единое экономическое пространство. То, что происходит в данном регионе, сразу отражается на соседях» , - сказал бывший министр иностранных дел Грузии funduszeue.infoришвили в одном из интервью и подчеркнул, что установление региональных структурных рамок позволит обеспечить стабильность и снизить риски.

TRADITIONAL CULTURE OF THE TURKIC PEOPLES IN THE CHANGING WORLD ҮЗГƏРЕП ТОРУЧЫ ДӨНЬЯДА ТӨРКИ ХАЛЫКЛАРНЫҢ ТРАДИЦИОН МƏДƏНИЯТЕ

This article is brought to the attention of general human culture starting circular dance. It is assumed that these dances are original outlook of ancient people associated with the cult of the sun. Associated with the cult of the sun and the circular shape the place where people live. It provides information about the reflection of people dancing on the material culture samples. Key words: the cult of the Sun, image of dancing people, pitcher, carpet, circle dances. В статье доводится внимание на общечеловеческую начальную культуру круговых танцев. Предполагается, что такие танцы являются изначальным мировоззрением древних людей связанный с культом Солнца. Связывается с культом Солнца и круговые формы место проживания людей. Дается информация об отражении танцующих людей на образцах материальной культуры. Ключевые слова: культ Солнца, изображения танцующих людей, кувшин, ковёр, круговые танцы.

Анкета Tiktok-Tango Amateur-Girls

Личная фотография Tiktok-Tango Amateur-Girls

Tiktok-Tango Amateur-Girls

29 лет, İstanbul, Турция


Удалить страницу funduszeue.info

Информация обо мне

Дата рождения

20 января

Основная информация

Была онлайн

22 июня в

Устройство с которого заходила

web

Мои личные настройки

Можно ли оставить запись на стене

нет

Можно ли комментировать записи на стене

да

Можно ли отправить личное сообщение

да

Параметры анкеты


Удалить эту страницу funduszeue.info?user=id

1 TÜRKMENISTANYŇ TEBIGATY GORAMAK MINISTRLIGI TÜRKMENISTANYŇ GYZYL KITABY Tom 1 ÖSÜMLIKLER WE KÖMELEKLER Türkmen, iňlis we rus dillerinde Gaýtadan işlenen we üsti ýetirilen 3-nji neşir Aşgabat Türkmenistan

2 MINISTRY OF NATURE PROTECTION OF TURKMENISTAN THE RED DATA BOOK OF TURKMENISTAN Volume 1 PLANTS AND FUNGI In Turkmen, English and Russian languages Third edition revised and updated Ashgabat Turkmenistan

3 МИНИСТЕРСТВО ОХРАНЫ ПРИРОДЫ ТУРКМЕНИСТАНА КРАСНАЯ КНИГА ТУРКМЕНИСТАНА Том 1 РАСТЕНИЯ И ГРИБЫ На туркменском, английском и русском языках Издание третье, переработанное и дополненное Ашхабад Туркменистан

4 Türkmenistanyň Gyzyl kitaby Tom 1: Ösümlikler we kömelekler Gaýtadan işlenen we üsti ýetirilen 3 nji neşir. Аşgabat: Türkmenistan, sah. Ösümlikleriň görnüşiniň häzirki zaman ýag daýy, derejesi, genofondy gorap saklamakdaky ähmiýeti, gysgaça beýany, ýaýraýşy, bitýän ýerleri, sany we onuň üýtgemek ýagdaýy, sanyny çäklendiriji sebäpler, biologiýasynyň aýratynlyklary, ýetişdirilişi, gorag üçin görlen we zerur bolan çäreler, barlaglar boýunça teklipler barada gysgaça maglumatlar berilýär: kö me lek leriň 3 görnüşi, lişaýnikleriň 5, moh gör nüş lileriň 2, paporotnik görnüşlileriň 8, güllüleriň 97 görnüşi girizildi. Her görnüşiň reňkli suraty we Türkmenistanda ýaýraýşynyň kartaçyzgysy görkezilýär. Tebigaty goramak ulgamynyň işgärlerine, botanika we ekologiýa boýunça hünärmenlere, ýokary okuw mekdepleriniň talyplaryna, orta mek dep okuwçylaryna we mugallymlaryna, şeýle hem ýurdumyzyň ösümlik dünýäsi bilen gyzyklanýan giň okyjylar köpçüligine niýetlenendir. The Red Data Book of Turkmenistan Volume 1: Plants and Fungi Third edition revised and updated Ashgabat: Turkmenistan, pp. The Book contains data on species of plants, described in the articles with the reference to the status, category, importance for the gene pool preservation, brief description, distribution, habitat, number, biological peculiarities, limiting factors, information on the introduction in cultivation, applied and proposed conservation actions, as well research proposals. The contents of the book includes 3 species of Fungi (Eumycota), 5 species of Lichens, 2 species of Bryophyta, 8 species of Polypodiophyta, 97 species of Magnolyophyta (Anglosperms). Each article is supported by a picture and a graphic map of the species distribution in Turkmenistan. The Book is intended for nature protection services, specialists in the field of botany and ecology, teachers and students of higher educational institutions and secondary schools as well as the broad range of readers interested in the country s flora. Красная книга Туркменистана Том 1: Растения и грибы Изд. 3 е, переработанное и дополненное. Ашхабад: Туркменистан, с. Приводятся сведения о видах растений, которые представлены в очерках с указанием статуса, категории, значения в сохранении генофонда, краткого описания, распространения, мест обитания, численности, особенностей биологии, лимитирующих факторов, данных по интродукции и культивированию, о принятых и необходимых мерах охраны, а также предложений по исследованию. Это 3 вида грибов, 5 лишайников, 2 моховидных, 8 папоротниковидных, 97 видов цветковых растений. Каждый очерк сопровождается рисунком и картосхемой распространения вида в Туркменистане. Для работников природоохранной сферы, ботаников и экологов, студентов высших учебных заведений, школьников, преподавателей и широкого круга читателей, интересующихся флорой страны. Baş redaktor B. Annabaýramow, oba hojalyk ylymlarynyň kandidaty Redaksiýa topary: J. Saparmyradow, biologiýa ylymlarynyň kandidaty O. Karyýewa, biologiýa ylymlarynyň kandidaty A. Potaýewa, alym kätip Tomy düzen we redaktirlän A. Geldihanow, biologiýa ylymlarynyň doktory Ylmy redaktorlar: B. Imamgulyýew, biologiýa ylymlarynyň kandidaty N. Orazmuhamedowa, biologiýa ylymlarynyň kandidaty I. Rustamow, biologiýa ylymlarynyň doktory Chief Editor B. Annabayramov, Agricultural Science Candidate Editorial board: J. Saparmyradov, Biological Science Candidate O. Karyyeva, Biological Science Candidate A. Potayeva, Science assistant Volume compiled and edited by A. Geldikhanov, Biological Science Candidate Science Editors: B. Ymamkuliev Biological Science Candidate N. Orazmukhamedova, Biological Science Candidate I. Rustamov, Biological Science Doctor Главный редактор Б. Аннабайрамов, кандидат сельскохозяйственных наук Редакционная коллегия: Дж. Сапармурадов, кандидат биологических наук О. Карыева, кандидат биологических наук А. Потаева, ученый секретарь Составитель и редактор тома А. Гельдиханов, доктор биологических наук Научные редакторы: Б. Имамкулиев, кандидат биологических наук Н. Оразмухамедова, кандидат биологических наук И. Рустамов, доктор биологических наук

5 Türkmenistanyň Garaş syzly gy nyň 20 ýyllygyna bagyşlanýar Dedicated to the 20 th anniversary of Turkmenistan Independence Посвящается 20 ле тию независимости Туркменистана

6 Türkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedow: Tebigata aýawly we hakyky eýeçilik gözi bilen garamak kämil jemgyýete tarap alyp barýan esasy ýollaryň biridir. President of Turkmenistan Gurbanguly Berdimuhamedov: Сareful attitude to nature is one of the main ways towards a perfect society. Президент Туркменистана Гурбангулы Бердымухамедов: Бережное, трепетное отношение к природе один из важнейших путей к совершенному обществу.

7

8 Türkmenistanyň Gyzyl kitabynyň okyjylaryna, awtorlaryna we neşir edijilerine Biziň ýurdumyzyň özboluşly we örän baý tebigaty bar. Uçut gaýaly, dereli daglarymyz, aňyrsyna göz ýetmeýän çägeli-çöllerimiz, tolkun atyp ýatan deňiz-derýalarymyz, bal suwly dag çeşmelerimiz Diýarymyzyň tebigatyna özboluşly gözellik berýär. Türkmen halky asyrlarboýy ylham çeşmesi hasaplanýan gözel tebigatymyzy gorapdyr we tebigat täsinliklerini özüniň medeniýetine, däp-dessurlaryna ornaşdyrypdyr. Halkymyz el işlerinde, aýdymsazlarynda ajaýyp tebigatymyzy suratlandyryp görkezmegi başarypdyr. Dünýä belli türkmen halylarynyň reňki dürli ösümliklerden alnypdyr, ýüzlerçe dermanlyk ösümlikleri halk lukmançylygynda ulanypdyr. Şonuň üçin hem, türkmenlerde tebigata bolan aýratyn sarpa, hormat asyrlarboýy saklanyp galyp, nesillerimiziň aňyna ornaşypdyr. Ülkämiziň her bir künjeginiň özboluşly tebigy aýratynlyklary bar. Ýurdumyz Köýtendagdaky dinozawrlaryň aýak yzlary, Bathyzyň gaýtalanmajak gözelligi, Köpetdagyň genji-hazynasy bolan täsin ösümlik we haýwanat köpdürlüligi, uç-gyraksyz Garagum çöli, gojaman Hazar deňzi bilen we beýleki özboluşly täsinlikleriň mekany hökmünde dünýä ýüzünde belli bolup, alymlarda, syýahatçylarda uly gyzyklanma döredipdir. Ýurdumyzyň ösümlik we haýwanat dünýäsiniň ajaýyp genetiki gaznasyny gorap saklamak, köpeltmek, geljekki nesillere ýetirmek şu günki günüň iň wajyp meseleleriniň biridir. Şu nukdaýnazardan, Türkmenistanyň Gyzyl kitaby örän möhüm ähmiýete eýedir, biodürlüligiň hazynalar çeşmesidir. Gyzyl kitaba girizilen görnüşleriň ygtybarly goralyp saklanylmagy we köpeldilmegi diňe bir ýurdumyz üçin däl, eýsem bütin dünýä möçberinde biologik dürlüligi gorap saklamaga mynasyp goşant bolar. Adamzat jemgyýetiniň umumy öýi bolan çylşyrymly gurluşly Ýer ýüzüniň her bir künjegi hemişe üns berilmegini we ýadawsyz aladany talap edýär. Ýurdumyzyň goraghanalarynda ýabany haýwanlary we ösümlikleri gorap saklamak, ylmy taýdan düýpli öwrenmek, olaryň sanyny artdyrmak, gözel tebigatly ýerlerimizi aýawly saklamak boýunça zerur işler geçirilmelidir. Adamyň amala aşyrýan işleriniň tebigata edýän täsiri hem ylmy tarapdan öwrenilmegini talap edýär. Bu işler ýurdumyzyň bütin ekologiýa ulgamyna, şol sanda topragyň, suwuň, howanyň arassalygyna, biodürlüligiň ýagdaýyna zyýan ýetirmeli däldir. Tebigata aýawly we hakyky eýeçilik gözi bilen garamak biziň mukaddes borjumyzdyr. Ýurdumyzyň ajaýyp tebigatyny goramak we has-da baýlaşdyrmak boýunça döwlet derejesinde uly işleri geçirýäris. Tebigat baradaky alada ähli halkyň aladasydyr we Türkmenistanyň her bir ýaşaýjysy tebigy baýlyklarymyzy gözüniň göreji deýin gorap saklamalydyr. Ýurdumyzyň gözel tebigatyny gorap saklamak, baýlaşdyrmak we tebigy baýlyklary ylmy taýdan öwrenmek ugrunda zähmet çekýän işgärlere, Türkmenistanyň Gyzyl kitabyny milli baýlyklarymyz barada gymmatly ylmy işi taýýarlan alymlara, redaktorlara, terjimeçilere, suratçylara we neşir edijilere işlerinde uly üstünlikleri arzuw edýärin! Ýurdumyzyň Garaşsyzlygynyň 20 ýyllyk şanly baýramynyň öňisyrasynda çapdan çykan Türkmenistanyň Gyzyl kitaby mähriban Watanymyzyň ajaýyp, deňi-taýy bolmadyk tebigy baýlyklaryny gorap sakla mak we köpeltmek boýunça ýurt derejesinde alnyp barylýan işleriň üstünlikli durmuşa geçirilýändiginiň aýdyň mysalydyr. GURBANGULY BERDIMUHAMEDOW TÜRKMENISTANYŇ PREZIDENTI

9 To Readers, Authors and Editors of the Red Data Book of Turkmenistan, Our country s nature is very rich with invaluable natural resources. Our mountains run deep with canyons, our deserts are boundless and sandy, our seas and rivers are beautiful and wavy, ourmountain springs are clean withpure waters that add a special beauty to the nature of our motherland. For centuries the Turkmen people have regarded nature as a source of funduszeue.info natural wonders are intertwined and depicted in our culture, customs, traditions, handicrafts, music and arts. The rich colors of the Turkmen rugs that are famous in the world are taken from a variety of natural funduszeue.infods of medicinal plants and herbs have been used in traditional medicine. This shows that the special respect and value for our nature and its resources have been nurtured. Itsdevelopment by Turkmen people has been ingrained in our minds over the centuries. Every corner of our land has its unique natural wonders. Let s mentionjust a few of them: the dinosaur s footprints in Koytendag, Badkhyz with all its inimitable beauty, biodiversity of flora and fauna in Kopetdag that became the treasury fund of the country, the magic attractiveness of the Garagum desert, the wisdom and peace of the Hazar sea and many other wonders of our motherland that made us known worldwide. It s these treasures that arose a special interest with scholars and travelers in our country. One of the important objectives of the present day is to maintain and preserve the country s genetic treasury of the flora and fauna in order to multiply and save for the next generations to come. In this respect, the Red Data Book of Turkmenistan presents a special value and is a source of the biodiversity riches. As a step towards responsible management, conservation and multiplication of the species included, the Red Data Book of Turkmenistan has a special significance not only for our country but presents a considerable contribution to the preservation of the world biodiversity. It s our responsibility to pay a special attention and care to every corner of the Earth which is our common home and a living organism with its complexity. Urgent and important actions should be taken in order to protect and maintain wild flora and fauna in our nature reserves, to develop science, to study and research their structure, to restore and multiply their numbers. These actions in no way should harm the ecological system and biodiversity, cause pollution or exhaust the soil, water or air. To treat nature with responsibility and ownership is our sacred duty. Important state level activities are conducted with the purpose to preserve and enrich the beautiful vitally important nature of our country. The care for the natural resources of Turkmenistan is shared by all and every citizen is obligated to safeguard the country s natural treasures. I would like to wish great success to the qualified specialists and employees in Turkmenistan s nature conservation institutions that devote their lives to study and research our nature and natural resources. I extend a special appreciation to the scholars, editors, interpreters and artists for their work in preparing the Red Data Book of Turkmenistan, which represents an enormous scientific value for the responsible management and preservation of our country s natural treasures. The Red Data of Turkmenistan that was prepared and published on the occasion of the important holiday for the country the 20 th year anniversary of Independence, will make a significant contribution to the implementation of the state level activities to preserve and manage the invaluable natural resources of our motherland. PRESIDENT OF TURKMENISTAN GURBANGULY BERDIMUHAMEDOV

10 Читателям, авторам и издателям Красной книги Туркменистана Наша страна имеет богатую природу и природные ресурсы. Необычайное очарование природе Отчизны придают горы с крутыми скалами и ущельями, бескрайние песчаные пустыни, море и реки с золотистыми переливами волн, горные родники с нектарной водой. Туркменский народ веками оберегал прекрасную природу, как источник вдохновения, и отражал её красоту в произведениях искусства: в рукоделиях, песнях и музыке. Природа вошла в его культуру и традиции. Известные во всём мире туркменские ковры украшал неповторимой гаммой красок, полученных из различных растений. Сотни лекарственных растений использовал в народной медицине. И поэтому туркмены во все века с особой данью и уважением относились к природе, такое отношение остается в сознании нашего поколения. Каждый уголок Отечества имеет свои исключительные природные богатства. Следы динозавров в горах Койтендага, завораживающая красота Бадхыза, бесценное многообразие жемчужин Копетдага растительного и животного мира, магическое притяжение Каракумов и древнего Хазара и другие очарования природы родного края всегда привлекали внимание ученых, путешественников всего мира. Охрана, преумножение богатейшего генофонда растительного и животного мира, передача его будущим поколениям важнейшие задачи сегодняшнего дня. В их решении важную роль играет Красная книга Туркменистана. Надежная охрана и воспроизводство видов, вошедших в Красную книгу, внесут достойный вклад в сохранение биоразнообразия, имеющего не только национальное, но и глобальное значение. Общий дом человечества земной шар, сложнейшая структура, требующая всегда неустанного внимания и заботы. В заповедниках страны необходимо проведение работ по охране, воспроизводству, глубокому научному изучению дикой фауны и флоры; бережному сохранению живописных природных уголков. Требуется также научное исследование влияния хозяйственной деятельности человека на природу. Деятельность человека не должна оказывать негативное влияние на качество почвы, воды, атмосферного воздуха, состояние биоразнообразия. Бережное, заботливое отношение к Природе наш священный долг. Мы проводим большую работу по защите и преумножению изумительной природы родного края. Забота о природе является всенародным делом, и каждый туркменистанец должен беречь природные богатства как зеницу ока. Работникам в сфере охраны, преумножения и исследования прекрасной природы Отчизны, создателям ценного научного труда Красной книги Туркменистана учёным, редакторам, переводчикам, художникам, издателям желаю больших успехов в работе! Красная книга Туркменистана, выпущенная накануне летия священной Независимости Туркменистана, является ярким свидетельством претворения в жизнь проводимых работ по охране и увеличению уникальных природных богатств любимой Родины. ГУРБАНГУЛЫ БЕРДЫМУХАМЕДОВ ПРЕЗИДЕНТ ТУРКМЕНИСТАНА

11 SÖZBAŞY Türkmenistanyň Gyzyl kitabynyň bu neşiri şanly baýrama Türkmenistanyň mukaddes Garaş syzly gynyň 20 ýyllygyna bagyşlanyp taýýarlandy. Gysga wagtyň içinde Türkmenistan özüniň günsaýyn ösüşi netije sinde asyrlara barabar ýoly geçdi. Türkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowyň badalga bermegi bilen daşky gurşawy goramak, halkyň ekologik howpsuzlygynyň üpjün edilmegi döwletiň strategik ösüşinde iň ileri tutulýan ugurlaryň birine öwrül di. Biologik dürlüligi, aýratyn-da seýrek duşýan, gymmatly görnüşleri gorap saklamak we köpeltmek döwlet ähmiýetli meseleleriň derejesine galdyryldy. Ýur duň aýratyn goralýan tebigy ýerlerinde biologik dürlüligi gorap saklamak, dikeltmek we sanyny art dyrmak boýunça malhanalarda köpeltmek, haýwanlaryň seýrek we ýitip bar ýan görnüşlerini öňki ýiten ýerlerine göçürmek, tä ze ýerlere uýgunlaşdyrmak bilen bagly işler, ösüm lik leriň seýrek görnüşlerini medeni şertlerde ös dürip ýetiş dirmek we olaryň tebigy ýaýran ýerlerini go rap sak lamak, Tebigatyň ýyl ýazgysyny yzygiderli ýöret mek, täze ylmy maglumatlary toplamak, wagyz işlerini, eko lo giki terbiýäni hem-de ilatyň habarlylyk derejesini ýokar landyrmak boýunça işler alnyp barylýar. Gyzyl kitap Türkmenistanyň Tebigaty gora mak hakynda, Aýratyn goralýan döwlet tebi gy terri toriýa lary hakynda, Ösümlik dünýäsini go ra mak we rejeli peýdalanmak hakynda, Haýwanat dünýä sini goramak we rejeli peýdalanmak ha kyn da kanunlaryna, halkara tebiga ty goramak kon wen siýalary boýunça ýurduň borçnama la ry na, döwlet ekologik maksatnamalaryna we meýil na ma la ryna laýyk lykda wagtlaýyn hereket edýän resminamadyr. Türkmenistan biologik dürlüligiň görnüşleriniň dörän merkezleriniň biri hasaplanýar. Ýiti kontinental, örän gurak klimatly (uzak dowam edýän yssy tomus möw - sümi, howanyň temperaturasynyň gije-gündiziň dowamynda we pasyllaýyn giň aralykda üýtgäp durmagy, ygalyň az düşmegi) howa şertleri, geografiki taýdan Ýewraziýa ykly mynyň merkezi böleginde ýerleşmegi bularyň hem mesi Türkmenistanyň ösüm lik we haýwanat dü nýä siniň tebigy köpdürlüliginiň emele gelmegine öz täsirini ýetiripdir. Häzirki wagtda Türkmenistanyň bio dürlüligi 20 müňe golaý görnüşden ybarat bolup, olaryň 7 müňden gowragy ösümlikler, 13 müňe golaýy hem haýwanlardyr. Ösümlik dü nýäsi niň 2 müňden hem gowrak görnüşleri Türkmenista nyň Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowyň «Türkmenistanyň dermanlyk ösümlikleri» atly ensiklo pediýasynda dermanlyk ösümlikler hökmünde beý an edilýär. Bu düýpli neşir ýurdumyzyň gym matly ösüm lik dünýäsini öwren mekde botanika, far ma kologiýa ylym larynyň ös me gine bahasyna ýetip bol majak goşant goşdy. Türkmenistanyň Gyzyl kita by nyň şu neşi ri ne girizilen ösümlikleriň 47 görnüşi derman lyk äh miýetli ösümliklerdir. Dünýä derejesindäki biodürlüligiň gelip çykan Eýran- Anatol merkeziniň demirgazyk-gündogar çetinde ýerle şýän Köpetdagyň ekoulgamynyň ähmiýeti uludyr. Köpet dagyň türkmen böleginde duşýan ösümlikleriň görnüşinden isi endemiklerdir (12,9%). Ol Mer kezi Aziýanyň daglyk ýerlerinde endemikleriň iň ýo kary derejesidir. Bu ýerde şeýle-de oňurgasyz haýwan laryň görnüşi, süýrenijileriň 50 görnüşi, guşlaryň , süýdemdirijileriň 75 görnüşi ýaşaýar. Türkmenistanyň oňurgaly haýwanlaryndan 92 görnüşi endemiklere we subendemiklere degişlidir. Ýurduň ösümlik we haýwanat dünýäsiniň görnüşlerinden şu aşakdaky görnüşleriň ýagdaýy üns merkezinde saklanýar, ýagny ösümliklerden: gamgyn gandym (Cal li gonum triste, Litv. ); kiçijik zibera (Siebera nana Born. ); Komarowyň atropasy (Atropa komarovii Blin. et Shal. ); türkmen selmeligi (Mandragora turcomanica Mizg. ); türkmen epipaktisi (Epipactis turcomanica K. Pop. et Neschat. ); haý wanlardan alajabars (Panthera pardus ciscaucasica Satunin, ); gulan (Equus hemionus Pallas, ); sugun (Cervus elaphus Linnaeus, ); sakgally umga (Capra aegagrus Erxleben, ); aýrak (Ovis vignei Blyth,1 ); dag hindi towugy (Tetraogallus caspius Gmelin, ); ütelgi (Falco cherrug Gray, ); sakally garaguş (Gypaetus barbatus Linnaeus, ); togdary (Chlamydotis undulata Jacquin, ); toklutaý (Otis tarda Linnaeus, ); tegmilli patma (Phrynocephalus maculatus Anderson, ); uly we kiçi amyderýa pilburun balyklary (Pseudoscaphirthynchus kaufmanni Bogdanow, и P. hermanni Kessler, ) we beýlekiler. 11

12 Türkmenistanyň Gyzyl kitaby Türkmenistanyň haýwanlarynyň, ösümlikleriniň we kömelekleriniň seýrek we ýitmek howpy astyndaky görnüşleri (aşaky gör nüşleri), olaryň biologiýasy, ýaýraýşy, sanynyň azalmagynyň we ýitip gitmeginiň sebäpleri baradaky maglumaty özünde jemleýän, yzygiderli täzelenýän döwlet sanawydyr. Ol çärýek asyrdan gowrak wagt bäri ýöredilip gelinýär. Türkmenistanyň Gyzyl kitabynyň birinji neşirinde () oňurgaly haýwanlardan süýdemdirijileriň 27 görnüşi, guşlaryň 35, süýrenijileriň 30, ýerde-suwda ýaşaýanlaryň 1, balyklaryň 8 görnüşi; 23 maşgala degişli ýokary derejeli ösümlikleriň 52 görnüşi girizildi we Türkmenistanyň Gyzyl kitabynyň ikinji neşirine girizilmegi zerur hem-de berk gorag astynda saklanmaly ýokary derejeli ösümlikleriň 23 görnüşiniň sanawy goşmaça berildi. Türkmenistanyň Gyzyl kitabynyň ikinji neşiri () iki tomdan ybarat bolup Oňurgasyz we oňurgaly haýwanlar 1 nji tomuna mör-möjekleriň 43 görnüşi, möýşekillileriň 1, molýuskalaryň 1, tegelek agyzlylaryň we balyklaryň 13, ýerde-suwda ýaşa ýan laryň 23, guşlaryň 41, süýdemdirijileriň 30 görnüşi girizildi. Ösümlikler 2 nji tomy görnüşi, şol sanda, kömelekleriň 3 görnüşini, lişaýnikleriň 5, moh görnüş lileriň 2, paporotnikleriň 6, ýalaňaç tohumlylaryň 1, gülli ösümlikleriň hem 92 görnüşini öz içine alýar. Gyzyl kitabyň ikinji neşiriniň birinji neşirde bolmadyk oňurga syz haýwanlaryň, kömelekleriň, lişaýnikleriň, moh şekil lileriň, paporotnikleriň, ýalaňaç tohumlylaryň goşulmagy arkaly göwrümi giňeldi. Türkmenistanyň Gyzyl kitabynyň üçünji neşirini işläp taýýarlamak Türkmenistanyň Tebigaty goramak ministr liginiň ýanynda döredilen Gyzyl kitap boýun ça pudagara toparyna tabşyryldy. Onuň düzüminde botanika we zoologiýa boýunça toparlar işledi. Şu neşire gi ri zil jek görnüşleriň sanawy düzülende Tebigaty go ra magyň halkara bileleşiginiň (TGHB) we ýurdumyzyň Gyzyl kitabynyň öňki neşirleriniň (, ) maglu mat lary esas hökmünde ulanyldy. Gyzyl kitabyň şu neşirine haýwanat we ösümlik dünýäsiniň görnüşlerininň giri zilmegi ýa-da çykarylmagy, şeýlede dere jesiniň üýt gedilmegi onuň tebigatdaky ýagdaýy, sany, ýaýrawy, ýaşaýyş şertleriniň üýtgemegi, şeýle hem görnüşiň goralmagy we sanynyň dikeldilmegi üçin ýörite işleriň geçirilmeginiň zerurdygyna şaýatlyk edýän islendik iň täze ylmy maglumatlaryň esasynda amala aşyryldy. Türkmenistanyň hereket edýän kanunçy ly gyna laýyklykda Türkmenistanyň Gyzyl kitabyna girizilen görnüşler hemme ýerde hojalyk ulanyşyndan aýrylmaga degişlidir. Olaryň sanynyň we ýaýrawynyň azalmagyna, ýaşaýyş şertleriniň ýaramaz laş ma gyna eltýän islendik hereket gadagan edilýär. Türkmenistanyň Gyzyl kitabynyň üçünji neşiri iki tomdan ybarat bolup, üç dilde (türkmen, iňlis, rus) taýýarlanyldy: 1. Ösümlikler we kömelekler, oňa görnüş girizildi (kömelekler 3, lişaýnikler 5, mohlar 2, paporotnikler 8, gülli ösümlikler 97); 2. Oňurgasyz we oňurgaly haýwanlar, oňa gornüş/aşaky görnüş girizildi (mör-möjekler 43, möý şekilliler 1, molýuskalar 1, tegelek agyzlylar 1, balyklar 14, süýrenijiler 20, guşlar 40, süýdemdirijiler 29). Ikinji neşir bilen deňeşdirilende ösümlikleriň sanawy nyň köpelmegi lişaýnikleriň täze görnüşleriniň girizilmegi bilen şertlendirilýär: Golça görnüşli kladoniýa (Сladonia pyxidata (L.) Hoffm. ), Bisianyň fissiýasy (Physcia biziana (Massal.) Zahlbr. ), Düwürtikli parmeliýa (Parmelia subexasperata Dzhur. ). Şol bir wagtda hem ýagdaýy gowulaşan we aýratyn goraga mätäç bolmadyk Gildenbrandyň leptogiýumy (Leptogium hildenbrandii (Garov.) Nyl. ), Oksneriň aspisiliýasy (Aspicilia axneriana Blum, ) we oýukly teloshistes (Teloschistes lacunosus (Rupr.) Savicz, ) Gyzyl kitabyň öňki neşirindäki pes derejeli ösümlikleriň sanawyndan çykaryldy. Müsür marsiliýasynyň (Marsilea aegyptiaca Willd. ) we dermanlyk skrebnisanyň (Ceterach officinarum Willd. ) girizilmegi bilen paporotnik görnüşlileriň sany artdy. Ýapyk tohumlylar/gülli ösümlikler boýunça soňky ýyllarda ýygnalan maglumatlar Dimonyň ýowşany (Artemisia dimoana M. Pop. ), türkmen dendrostellerasy (Dendrostellera turkmenorum Pobed. ), Bathyz pakry (Cousinia badghysi Kult. ), Nikitiniň alyçy (Crataegus nikitinii Essen. et. Kerim. ) ýaly görnüşler boýunça öňüni alyş çäreleriniň geçirilmeginiň zerurdygyny bellemek bilen ösümlikler üçünji neşire girizildi. Ýurduň ähli ilatly nokatlarynyň gaz bilen üpjün edilmegi, şäherleriň we köp ilatly nokatlaryň, Aşgabadyň töwereginde we dag eteklerinde tokaý zolaklaryny döretmek we bagy-bossanlyga öwürmek boýunça uly mak sat namalaryň işjeň durmuşa geçirilmegi netijesinde arça tokaýlary güýçli depginde gaýtadan dikeldilýär. Bula ryň hemmesi serwiler maşgalasyndan bolan türkmen arçasynyň (Juniperus turcomanica B. Fedtch. ) Gyzyl kitapdan çykarylmagyna ýardam etdi. Şu neşiriň ikinji tomundaky görnüşleriň sany öňki neşirdäkiden 3 görnüş azdyr. Aleksanor kebeleginiň 12

13 Türkmenistanda ýaýran (Papilio alexanor orientalis Romanoff, ) aşaky görnüşiniň ýagdaýynyň we sanynyň gowulanýandygyny göz öňünde tutup, ol üçünji neşire girizilmedi. Şol bir wagtda hem, perdeganatlylar otrýadyna degişli görnüş ýer köwüji gara darakly prioniks arysy (Prionyx nigropectinatus Taschenberg, ) ýitmek howpunyň abanmagyna ýakyn görnüş hökmünde ilkinji gezek bu neşire girizildi. Gyzyl kitabyň ikinji neşirindäki süýrenijilerden eublefar (Eublepharis turcmenicus Darevsky,), zemzen (Varanus griseus Daudin, ), kepjebaş (Naja oxiana Eichwald, ) 3 nji neşirden çykaryldy, torjumak patmanyň (Prynocephalus reticulates reticulates) aşaky görnüşi ýitmek howpunyň abanmagyna ýakyn görnüş hökmünde bu neşire girizildi. Gündogar ýashan taranynyň (Abramis brama orientalis Berg, ) populýasiýasynyň ýag daýynyň durnuklaşmagy onuň hem 3 nji neşirden çykarylmagyna ýardam etdi. Şol bir wagtda hem ýyndam balygyň (Alburnoides bipunctatus eichwaldi Filippi, ), kura söweňiniň (Barbus lacerta cyri Filippi, ) we turpan balygynyň (Leuciscus cephalus orientalis Nordmann, ) sanynyň örän azalmagy Gyzyl kitabyň 3 nji neşirine girizilmeginiň möhümdigini ýüze çykardy. Guşlar klasynyň görnüşleriniň sanawy epesli üýtgedi. Müsür hokgarynyň (Bubulcus ibis Linnaeus, ), adaty syçançysynyň (Buteo buteo Linnaeus, ), çakyrygyň (Burhinus oedicnemus Linnaeus, ), gyzylgaş bezziltigiň (Lobivanellus indicus Baddaert, ), hüwüniň (Bubo bubo Linnaeus, ), bramin sarynyň (Sturnus pagodarum Gmelin, ) sanynyň durnuklaşandygy we ýagdaýynyň gowulaşandygy sebäpli bu neşire girizilmedi. Ýitip giden görnüş hökmünde murgap daşdeşeni (Picus squamatus Vigors, ) hem neşirden çykaryldy. Şol bir wagtda hem Gyzyl kitaba aşakdaky görnüşler girizildi: gyzyl petekli gaz (Branta ruficollis Pallas, ); gara ördek (Aythya nyroca Gueldenstaedt, ); uly garaguşjyk (Aquila clanga Pallas, ); kelguş (Neophron percnopterus Linnaeus, ); goňur kepderi (Columba eversmanni Bonaparte, ). Süýdemdirijilere degişli görnüşlerden oklukirpiniň (Hystrix indica Kerr, ), owgan tilkisiniň (Vulpes cana Blanford, ) we syçan şekilli homýakjagazyň (Calomyscus mystax Kashkarov, ) ýagdaýynyň durnuklaşmagy bilen üçünji neşire girizilmedi. Soňky 10 ýylyň içinde köwügiň (Felis margaritа Loche, ) we Hazar deňziniň endemigi hazar düwleniniň (Phoca caspica Gmelin, ) seýrek duşýandygy, ýagdaýy göz öňüne tutulyp, iki görnüş hem şu neşire girizildi. Görnüşleriň ýagdaýynyň milli ölçeglerini işläp taýýar lamak, soňky on ýylda toplanan maglumatlary nazara alyp ösümlikleriň we haýwanlaryň sanawyny anyklamak we düzetmek neşiri taýýarlamakda örän wajyp işleriň biri boldy. TGHB-niň Gyzyl sanawyna laýyklykda Türkmenistanyň Gyzyl kitabynyň şu neşirinde aşakdaky derejeler kabul edildi: Derejesi I (CR) düýbünden ýitip barýan görnüş (aşaky görnüş). Populýasiýasynyň sany güýçli depginde aza lýan (80%-den gowrak) we ýaýrawy örän çäkli görnüş. Ýörite çäreleriň geçirilmegi zerur. Derejesi II (EN) ýitip barýan görnüş (aşaky görnüş). Populýasiýasynyň sany 50%-den gowrak azalýan, ýaşaýan ýaýrawy güýçli depginde daralýan. Derejesi III (VU) ýitmek howpunyň abanmagyna ýakyn görnüş (aşaky görnüş). Populýasiýasynyň sany az (30%-dan gowrak) we ýaşaýan ýaýrawy çäkli. Derejesi IV seýrek görnüş (aşaky görnüş). Milli/sebit ähmiýetli we diňe birnäçe sanysynyň (ýa-da tapylan ýer leriniň) üsti bilen belli bolan endemik ýa-da ýi tip git megi biodürlüligiň genofondunyň garyplaşma gyna getirjek gadymy (relikt) görnüş. Derejesi V (DD) ýeterlik öwrenilmedik görnüş (aşaky görnüş). Sany we ýaýrawy durnukly bolmadyk hem-de onuň ýagdaýy barada goşmaça maglumat zerur bolan görnüş. Geljekdäki barlaglar we täze maglumatlaryň ýygnalmagy onuň ýagdaýyny anyklamaga ýardam eder. Her bir görnüşiň/aşaky görnüşiň beýanynda onuň reňk li suraty we ýaýrawynyň karta çyzgysy berilýär, käbir ýagdaýlarda görnüşiň ösüşiniň dowamynda bolup geçýän üýtgeşmeler görkezilýär. Beýan şu maglumatlary özünde jemleýär: ýagdaýy/derejesi; geno fondy ýitirmän saklamaklykda ähmiýeti; gysgaça beýany; ýaý raýşy; ýaşaýan ýerleri; sany we onuň üýtgemek ýag daýy; esasy çäk lendiriji sebäpler; biologiýasynyň aýratynlyklary; köpeldilişi (haýwanlar); ösdürilip ýetişdirilişi (ösümlikler); gorag üçin görlen çäreler; gorag üçin zerur çäreler; barlaglar boýunça teklipler, maglumat çeşmeleri. Biologik dürlüligiň tebigatda bolup geçýän hadysalarda we halk hojalygynyň dürli pudaklarynyň umu- 13

14 man ykdysadyýetiň ösmeginde uly ähmiýeti bar. Janly tebigatyň ýagdaýynyň durnuklylygy ýurduň ekologik howpsuzlygyny we jem gy ýetiň durnukly ösüşini kesgitleýär. Endemizmiň we gady mylygyň (reliktiwlilik) ýokary derejesini özünde jemleýän ýurdumyzyň ösümlik we haýwanat dünýä siniň gaýtalanmajak genetiki baýlyklary, aýratyn hem seýrek duşýan, gymmatly görnüşler ylmy, tebigaty öwreniş we ýokary ruhy estetiki ähmiýete eýedir. Seýrek duşýan, ýitmek howpy astyndaky görnüşleri, populýasiýalary we olaryň ýaýran ýerlerini goramak hem-de dikeltmek, şeýle hem ylmy taýdan esaslandyrmak arkaly peý dalanylmagy dünýäniň janly genofonduny gorap saklamaga uly goşant bolar. Şu neşiri işläp taýýarlamaga Türkmenistanyň Tebigaty goramak ministrliginiň Çöller, ösümlik we haýwanat dü nýäsi milli institutynyň we döwlet goraghanalary nyň; Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň Botani ka institutynyň; Türkmenistanyň Magtymguly adyn da ky Türkmen döwlet uniwersitetiniň we Türkmenistanyň Bilim ministrliginiň Bilim institutynyň, Türkmenistanyň Oba hojalyk ministrliginiň S. A. Nyýazow adyndaky Türkmen oba hojalyk uniwersitetiniň hem-de Türkmen oba hojalyk institu ty nyň, Türkmenistanyň Saglygy goraýyş we derman senagaty ministrliginiň Döwlet arassaçylyk we kesel leriň ýaýramagyna garşy göreşmek gullugynyň, Türkmenistanyň Döwlet balyk hojalyk komitetiniň, Türkmenistanyň Tebigaty goramak jemgyýetçilik birleşiginiň we beýleki döwlet edaralarynyň hem-de jemgyýetçilik guramalarynyň alymlary, hünärmenleri gatnaşdy. Gadymy türkmen topragynyň tebigy baýlyklaryny, ösümlik we haýwanat dünýäsiniň dünýä belli ajaýyp ge no fonduny goramak Türkmenistanyň durnuk ly ösüşiniň mizemez binýadydyr. Ýurduň ekologik howpsuzlygy, oňaýly daşky gurşawy, janly tebigatyň gymmatly mirasynyň goralyp saklanmagy Türkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowyň alyp barýan parasatly, öňdengörüjilikli syýasatynyň netijesidir. Türkmenistanyň Gyzyl kitabynyň çap edilmegi Ata Watanymyzyň gülläp ösmegi üçin tebigaty goramak strategiýasyny durmuşa geçirmäge mynasyp goşant bolar. Kabul edilen gysgaltmalar Abs. beýik absolýut beýiklik d. d. deňiz derejesi d.ýol. d. demir ýol duralgasy CITES Ýabany faunanyň we floranyň ýitmek howpy astyndaky görnüşleriniň halkara söwdasy hakyndaky konwensiýa km kilometr m metr magl. maglumaty TGHB Tebigaty we tebigy baýlyklary goramagyň halkara birleşigi ş. şäher 14

15 FOREWORD The present edition of the Red Data Book of Turkmenistan was compiled for the momentous event the 20 th year anniversary of the sacred Independence of Turkmenistan. For the short period of time Turkmenistan in its steady development passed the road that could be compared to centuries. The environmental protection and ecological security of the population are the state strategic priorities initiated personally by the President of Turkmenistan Gurbanguly Berdimuhamedov. Conservation and enriching biodiversity and, in particular of the rare, valuable species, are considered the issues of state importance. In this regard an important work is being done in the country s natural protected reserve areas to preserve, restore and multiply biodiversity in aviaries and nurseries, acclimatize and re-acclimatize rare and endangered animals, support rare plants in nature, preserve their habitats, keep an annual Chronicle of Nature, accumulate the latest scientific data, reinforce protection propaganda, increase ecological awareness of the population. The Red Data Book is an official document that has an interim effect and is supported by related legislations of Turkmenistan On Nature Protection, On State Protected Natural Territories, On Protection and Responsible Management of Flora, On Protection and Responsible Management of Fauna, commitment of the country to adhere to international conventions, in nature conservation, state ecological programmes and agenda. Turkmenistan is one of the centers of biodiversity formation. Acutely continental and exclusively dry climate (long hot summers, seasonal and daily temperature fluctuations at high range, low precipitation level), geographic location of Turkmenistan in the Eurasian continent all these factors have a considerable effect on the formation of the flora and fauna biodiversity. Today the biodiversity of Turkmenistan is represented by almost 20 thousand species including 7 thousand plants and 13 thousand animals. Over 2 thousand species of the flora are described as medicinal plants in a 10 volume fundamental work of the President of Turkmenistan Gurbanguly Berdimuhamedov The Medicinal Plants of Turkmenistan. This essential publi cation has an invaluable contribution to the develop ment of botany and pharmacology science to further research of the irreplaceable flora of the country. 47 species of which are included in the present edition of the Red Data Book of Turkmenistan. The value of the mountain ecosystems of Kopetdag located on the north eastern border of the Iranian Anatolian center is enormous for global diversity. In the Turkmen part of Kopetdag mountains out of species of flora are endemic (%). It s the highest percentage of endemism in the Central Asia mountains. Over species of invertebrates, 50 species of reptiles, species of birds, 75 species of mammals inhabit this area. Among invertebrates of Turkmenistan 92 species representing the endemic and sub-endemic taxon present a special value for the biodiversity conservation of the world. Considering the biodiversity of the flora and fauna of the country, conditions of the following species present a special concern for their conservation: Calligonum triste, Litv. , Siebera nana Born. , Atropa komarovii Blin. et Shal. , Mandragora turcomanica Mizg. , Epipactis turcomanica K. Pop. et Neschat. , Panthera pardus ciscaucasica Satunin, , Equus hemionus Pallas, , Cervus elaphus Linnaeus, , Capra aegagrus Erxleben, , Ovis vignei Blyth,1 , Tetraogallus caspius Gmelin, , Falco cherrug Gray, , Gypaetus barbatus Linnaeus, , Chlamydotis undulata Jacquin, , Otis tarda Linnaeus, , Phrynocephalus maculatus Anderson, , Pseudoscaphirthynchus kaufmanni Bogdanow, and P. hermanni Kessler, and others. The Red Data Book of Turkmenistan is a regularly updated state register that sums up data on rare and endangered species (subspecies) of animals, plants and 15

16 fungi of Turkmenistan, their biology, distribution, factors that cause their number to decline. This register is carried on for over a quarter of the century. The first edition of the Red Data Book of Turkmenistan () included 27 species of mammals, 35 species of birds, 30 species of reptiles, 1 amphibian, 8 species of fish, 52 species of higher plants representing 23 families as well as an additional list of 23 species of higher plants that are strictly protected and included in the following edition of the Red Data Book of Turkmenistan. The second edition of the Red Data Book of Turkmenistan () contained two volumes: the first volume on The Invertebrates and Vertebrates included species in total including 43 species of insects, 1 araneidan, 1 mollusk, 13 species of cyclostomes and pieces, 23 species of amphibians and reptiles, 41 species of birds and 30 species of mammals. The second edition on The Plants included species and specifically 3 fungi, 5 lichens, 2 bryophytes, 6 pteridophytes, 1 gymnospermous and 92 flowering plants. The second edition of the Red Data Book was expanded to include the invertebrate animals, fungi, lichens, bryophytes, pterophytes and gymnospermous plants that were not included in the first edition. The development of the third edition of the Red Data Book of Turkmenistan was entrusted to the Inter- Department Commission on the Red Data Book by the Ministry of Nature Conservation of Turkmenistan. It included botanical and zoological sub-commissions. When compiling the list of species for the third edition the data from the Red List of the International Union for Nature Conservation (IUCN) and the country s Red Data Books (, ) were used for guidance. The latest scientific data on certain species conditions, number, geographic range, habitat changes, any other information that proves the need to recommend special actions on its conservation, protection and restoration served as grounds for including or excluding this species in the present Red Data Book or changing its status. Following the present legislation of Turkmenistan, the species included in the Red Data Book of Turkmenistan are subject to countrywide withdrawal from industrial use. Any activity that leads to declining their number and geographic range, worsening of their habitats is banned. The third edition of the Red Data Book of Turkmenistan is prepared in two volumes and in three languages (Turkmen, English and Russian). The first volume includes species of plants and fungi (3 fungi, 5 lichens, 2 bryophytes, 8 pteridophytes, 97 flowering plants in the first volume and species of vertebrates and invertebrates represented by 43species of insects, 1 araneidan, 1 mollusk, 1 cyclostome, 14 pieces, 20 reptiles, 40 birds, 29 mammals). The plant section was expanded from the second edition due to the inclusion of new species of lichens: Сladonia pyxidata (L.) Hoffm. , Physcia biziana (Massal.) Zahlbr. , Parmelia subexasperata Dzhur At the same time the following inferior plants were excluded from this edition: Leptogium hildenbrandii (Garov.) Nyl. , Aspicilia oxneriana Blum, and Teloschistes lacunosus (Rupr.) Savicz, as their conditions improved and at present does not raise any concerns. The number of seedless plants bryophytes in this edition increased as the following species were included: Marsilea aegyptiaca Willd and Ceterach officinarum Willd The information gathered on flowering plants for the period since the second edition of the Red Data Book of Turkmenistan requires the adoption of preventive measures in regard to Artemisia dimoana M. Pop. , Dendrostellera turkmenorum Pobed. , Cousinia badghysi Kult. , Crataegus nikitinii funduszeue.info Kerim These species are included in the present edition. Thanks to the intense efforts to supply all populated areas of the country with gas, the active implementation of large-scale programmes on landscape gardening and afforestation around all cities and large settlements, green zone around Ashgabat, the juniper forests are in the process of intense retsoration. All these steps provided for excluding Juniperus turcomanica B. Fedtch. , a representative of cypress family from the Red Data Book. The second volume of the current edition lists the number by 3 species less than in the previous edition. Considering the improvement of the conditions and 16

17 number of Alexanor lepidopteran populations represented in Turkmenistan by Papilio alexanor orientalis Romanoff, , this species was not included in the third edition. At the same time a representative of Hymenoptera order insects Prionyx nigropectinatus Taschenberg, was included in this edition under the category of vulnerable species. From the reptiles listed in the second edition of the Red Data Book the following species were not included: Eublepharis turcmenicus Darevsky, , Varanus griseus Daudin, , Naja oxiana Eichwald, , and instead Prynocephalus reticulates reticulates was included in the category of vulnerable species. Thanks to the fact that the conditions for the Abramis brama orientalis Berg, population improved this species was not included in this edition. At the same time due to the decline in number of the Alburnoides bipunctatus eichwaldi Filippi, , Barbus lacerta cyri Filippi, and Leuciscus cephalus orientalis Nordmann, populations, these species were listed in the third edition of the Red Data Book. The list of birds was considerably changed too. Thanks to the improvement of the number and conditions of Bubulcus ibis Linnaeus, , Buteo buteo Linnaeus, , Burhinus oedicnemus Linnaeus, , Lobivanellus indicus Baddaert, Bubo bubo Linnaeus, , Sturnus pagodarum Gmelin, , they were not listed in this Red Data Book. The species of Picus squamatus Vigors, was excluded from this edition as extinct. However, the following birds: Branta ruficollis Pallas, ; Aythya nyroca Gueldenstaedt, ; Aquila clanga Pallas, ; Neophron percnopterus Linnaeus, ; Columba eversmanni Bonaparte, are on the list. Happy to note that he following representatives of mammals Hystrix indica Kerr, ; Vulpes cana Blanford, ; Calomyscus mystax Kashkarov, were not included in this edition. Unfortunately, for the last 10 years the species of Felis margaritа Loche, became rare and the conditions of Phoca caspica Gmelin, population which is endemic to the Caspian Sea worsened. These two species were listed in the current book. The development of the national criteria for the species status, specification and correction of the lists of plants and animals with the account of data gathered in the last decadebecame important milestones in the work on the preparation of this edition. Following the IUCN Red List the next categories were used in this edition of the Red Data Book of Turkmenistan: Category I (CR). Critically endangered species (subspecies) to indicate intensive decline in the population number (over 80%) and extremely limited geographic range. Special actions are needed. Category II (EN). Endangered species (subspecies) to indicate a heavy decline in the population number (over 50%) and critical reduction of the geographic range. Category III (VU). Vulnerable species (subspecies) to describe low number of populations (over 30% of decline) and limited range. Category IV. Rare species (subspecies) to indicate endemic populations of a national or regional importance, known by several specimens (habitats) or relict species whose loss would lead o the depletion of the gene pool biodiversity. Category V (DD). Data deficient species. (subspecies) to describe the species with unstable number and geographic range and additional information is required on the species condition. Further research and new data are needed to define its status. Every article is supported by a colorful picture of the species/subspecies and its habitat map. In some cases a picture of the changes in the development and growth of the species is attached. The articles contain the following information: status/category, imporitance for the gene pool preservation, bried description, distribution, habitat, number and tendencies to chage, main limiting factors, biological peculiarities, breeding (for animals) and cultivation (for plants), conservation actions applied and conservation actions proposed, research proposals and information sources. Biodiversity plays a key role in on-going natural processes, development of many areas of national economy and the economy as a whole. The stable condition of live biodiversity predefines the ecological security and 17

18 the stable development of the country. The unique genetic resources of our country&#;s flora and fauna with the high percentage of endemism and relict origin in especially rare and valuable species present a scientific, informational and high spiritual and aesthetic value. Conservation and restoration of the rare, vulnerable species, populations and ranges as well as their acientific rationale and use have a considerable contribution to the preservation of the world live gene pool. Leading scholars and specialists of the National Institute of Deserts, Flora and Fauna and state nature reserve of the Minsitry of Nature Protection of Turkmenistan; Institute of Botany of the Academy of Sciences of Turkmenistan, Turkmen State University named after Magtymguly, National Institute of Education of the Ministry of Education of Turkmenistan, Turkmen Agricultural University named after S. A. Niyazov, Turkmen Agricultural institute of the Ministry of Agriculture of Turkmenistan, State Sanitary Epidemiological Service of the Ministry of Health and Medical Industry of Turkmenistan, State Committee on Fishery of Turkmenistan, Public Association for Nature Protection of Turkmenistan and other state and public organizations took an active part in the development of the present edition of the Red Data Book of Turkmenistan. Safeguaring natural resources of the ancient Turkmen land, the unique gene pool of world importance is the inviolable basis for the stable progress of Turkmenistan. The country&#;s ecological security, healthy environment, integrity of the invaluable heritage of live biodiversity is a persuasive result of the wise and far-sighted policy of Gurbanguly Berdimuhamedov, President of Turkmenistan. The edition of the Red Data Book will be a worthy contribution in the implmentation of the nature conservation strategy for the prosperity of the beloved motherland. 18

19 ПРЕДИСЛОВИЕ Настоящее издание Красной книги Туркменистана подготовлено к знаменательному событию 20 ле тию священной Независимости Туркменистана. За прошедший короткий отрезок времени Туркме нистан в своем поступательном развитии прошел путь равный столетиям. Охрана окружающей среды, обеспечение экологической безопасности населения стратегические приоритеты государства, инициированные лично Президентом Туркменистана Гурбангулы Бердымухамедовым. Охрана и преумножение биоразнообразия, в особенности редких, ценных видов возведены в ранг государственной важности. В особо охраняемых природных территориях страны в данном направлении проводится работа по охране, восстановлению и воспроизводству биоразнообразия в вольерах и питомниках, акклиматизации и реакклиматизации редких и исчезающих видов животных, поддержанию в культуре редких растений, сохранению среды их обитания, ведению ежегодной Летописи природы, накоплению новейших научных данных, усилению вопросов пропаганды их охраны и повышению экологического воспитания и просвещения населения. Красная книга официальный документ временного действия, соответствующий законам Туркмени стана "Об охране природы", "О государственных особо охраняемых природных территориях", «Об охране и рациональном использовании растительного мира», "Об охране и рациональном использовании животного мира", обязательствам страны по международным природоохранным конвенциям, государственным экологическим программам и планам. Туркменистан считается одним из центров формообразования биоразнообразия. Резко континентальный, исключительно сухой климат (длительный, жаркий летний период, сезонные и суточные колебания температуры с высокой амплитудой, малое количество атмосферных осадков), географическое положение Туркменистана внутри евразийского континента всё это существенно повлияло на формирование естественного многообразия его растительного и животного мира. Сегодня биоразнообразие Туркменистана представлено почти 20 тыс. видами, из них почти 7 тыс. растения, около 13 тыс. животные. Более 2 тыс. видов растительного мира описаны как лекарственные растения в десятитомном энциклопедическом труде Президента Туркменистана Гурбангулы Бердымухамедова «Лекарственные расте ния Туркменистана». Фундаментальное издание привнесло неоценимый вклад в развитие ботанической, фармакологической науки в деле дальнейшего исследования ценнейшего растительного мира страны. В настоящее издание Красной книги Туркменистана внесены 47 видов растений, имеющих лекарственное значение. Велика ценность горных экосистем Копетдага, расположенных на северо-восточной окраине Ира но-ана толийского центра глобального биоразнообразия. В туркменской части гор Копетдага из видов флоры вида являются эндемиками (12,9%). Это самый высокий процент эндемизма горных райо нов Центральной Азии. Здесь также обитают видов беспозвоночных, 50 видов пресмыкающихся, птиц, 75 видов млекопитающих. Из позвоночных животных Туркменистана значительны 92 эндемичных и субэндемичных таксона. Из всего многообразия растительного и животного мира страны особое опасение на сегодняшний день вызывает состояние следующих видов: джузгун печальный (Calligonum triste, Litv. ); зибера карликовая (Siebera nana Born. ); красавка Комарова (Atropa komarovii Blin. et Shal. ); мандрагора туркменская (Mandragora turcomanica Mizg. ); эпипактис туркменский (Epipactis turcomanica K. Pop. et Neschat. ); переднеазиатский леопард (Panthera pardus ciscaucasica Satunin, ); кулан (Equus hemionus Pallas, ); настоящий благородный олень (Cervus elaphus Linnaeus, ); бородатый (безоаровый) козёл (Capra aegagrus Erxleben, ); горный баран (уриал) (Ovis vignei Blyth,1 ); каспийский улар (Tetraogallus caspius Gmelin, ); балобан (Falco cherrug Gray, ); бородач (Gypaetus barbatus Linnaeus, ); дрофа-красотка (Chlamydotis undulata Jacquin, ); дрофа (Otis tarda Linnaeus, ); пятнистая круглоголовка (Phrynocephalus maculatus Anderson, ); большой и малый амударьинские лопатоносы (Pseudoscaphirthynchus kaufmanni Bogdanow, и P. hermanni Kessler, ) и др. 19

20 20 Красная книга Туркменистана регулярно обновляемый государственный реестр, содержащий совокупность данных о редких и находящихся под угрозой исчезновения видов (подвидов) животных, растений и грибов Туркменистана, их биологии, распространении, причинах сокращения численности и исчезновения. Она ведется более четверти века. В первое издание Красной книги Туркменистана () были включены позвоночные животные: 27 ви дов млекопитающих, 35 птиц, 30 пресмыкающихся, 1 земноводное, 8 видов рыб; 52 вида высших растений из 23 семейств и дополнительный список 23 х видов высших растений, подлежащих строгой охране и включению в следующее издание Красной книги Туркменистана. Второе издание Красной книги Туркменистана () состояло из двух томов: том 1. «Беспозвоночные и позвоночные животные» включала видов, из которых насекомые составляли 43 вида, паукообразные 1, моллюски 1, круглоротые и рыбы 13, земноводные и пресмыкающиеся 23, птицы 41, млекопитающие Том 2, «Растения» соответственно включал видов, из них: грибы 3, лишайники 5, моховидные 2, папоротниковидные 6, голосеменные 1, цветковые Объем второго издания Красной книги увеличился за счёт включения в него беспозвоночных животных, грибов, лишайников, моховидных, папоротниковидных, голосеменных растений, которые отсутствовали в первом. Разработка третьего издания Красной книги Туркменистана была поручена Межведомственной комиссии по Красной книге при Министерстве охраны природы Туркменистана. В её составе работали ботаническая и зоологическая подкомиссии. При составлении списка видов для этого издания за основу были взяты данные Красной книги Международного союза охраны природы (МСОП) и Красной книги страны (, ). Основанием вклю чения или исключения того или иного объекта животного и растительного мира в настоящее издание Красной книги или изменения его категории статуса послужили самые новые научные данные о состоянии данного вида, его численности, ареале распространения, изменениях условий местообитания, любая другая информация, свидетельствующая о необходимости принятия специальных мер по его сохранению, охране и восстановлению. Согласно действующим законам Туркменистана, виды, занесенные в Красную книгу Туркменистана, подлежат повсеместному изъятию из хозяйственного использования. Запрещается любая деятельность, ведущая к сокращению их численности и ареала, ухудшению среды их обитания. Третье издание Красной книги Туркменистана подготовлено в двух томах на трех языках (туркменский, английский, русский): 1. Растения и грибы, куда внесены видов (3 грибы, 5 лишайники, 2 мхи, 8 папоротники, 97 цветковые растения); 2. Беспозвоночные и позвоночные животные, где представлены видов/подвидов (43 насекомые, 1 паукообразные, 1 моллюски, 1 круглоротые, 14 рыбы, 20 пресмыкающиеся, 40 птицы, 29 млекопитающие). Увеличение списка растений по сравнению со вторым изданием обусловлено внесением новых видов лишайников: кладония крыночковидная (Сlado nia pyxidata (L.) Hoffm. ), фисция бициана (Phys cia biziana (Massal.) Zahlbr. ), пармелия шероховатая (Parmelia subexasperata Dzhur. ). В то же время из списка низших растений исключены лептогиум Гильденбранда (Leptogium hildenbrandii (Garov.) Nyl. ), аспицилия окснера (Aspicilia oxneriana Blum, ) и телохистес ямчатый (Teloschistes lacunosus (Rupr.) Savicz, ), состояние которых улучшилось и не вызывает опасений. Количество бессемянных растений папоротниковидных, возросло за счёт включения марсилии египетской (Marsilea aegyptiaca Willd. ) и скребницы аптечной (Ceterach officinarum Willd. ). Накопленная информация по покрытосеменным/цветковым за период, прошедший после второго издания Красной книги, требует принятия превентивных мер по отношению к полыни Димо (Artemisia dimoana M. Pop. ), дендростеллере туркменской (Dendrostellera turkmenorum Pobed. ), кузинии бадхызской (Cousinia badghysi Kult. ), боярышнику Никитина (Crataegus nikitinii Essen. et. Kerim. ). Они внесены в настоящее издание. Благодаря газификации всех населенных пунктов страны, активной реализации масштабных программ по озеленению и лесоразведению вокруг всех городов и крупных населенных пунктов, зеленой зоны в предгорьях Ашхабада, интенсивно возобновляются арчовые леса. Все это способствовало исключению представителя семейства кипарисовых арчи туркменской (Juniperus turcomanica B. Fedtch. ) из Красной книги.

21 Список видов данного издания содержит на 3 вида меньше, чем предыдущий. Принимая во внимание улучшение состояния и численности популяции бабочек вида алексанор, представленного в Туркменистане подвидом Papilio alexanor orientalis Romanoff, , он не внесён в третье издание. При этом впервые как уязвимый вид сюда включён представитель отряда перепончатокрылых насекомых прионикс чёрногребенчатый (Prionyx nigropectinatus Taschenberg, ). Из пресмыкающихся, представленных во втором издании Красной книги, в 3 е издание не вошли туркменский эублефар (Eublepharis turcmenicus Darevsky,), серый варан (Varanus griseus Daudin, ), среднеазиатская кобра (Naja oxiana Eichwald, ), а внесён в него как уязвимый подвид сетчатой круглоголовки Prynocephalus reticulates reticulates. Стабилизация состояния популяции ясханского карликового леща (Abramis brama orientalis Berg, ) послужила причиной его невнесения в настоящее издание. В то же время заметное снижение численности обыкновенной быстрянки (Alburnoides bipunctatus eichwaldi Filippi, ), куринского усача (Barbus lacerta cyri Filippi, ) и кавказского голавля (Leuciscus cephalus orientalis Nordmann, ) обусловило их включение в 3 е издание Красной книги. Существенно изменён список представителей класса птиц. В связи со стабилизацией численности и улучшением состояния египетской цапли (Bubulcus ibis Linnaeus, ), канюка (Buteo buteo Linnaeus, ), авдотки (Burhinus oedicnemus Linnaeus, ), украшенного чибиса (Lobivanellus indicus Baddaert, ), филина (Bubo bubo Linnaeus, ), браминского скворца (Sturnus pagodarum Gmelin, ) эти виды не внесены в настоящее издание. Как исчезнувший вид исключён также чешуйчатый дятел (Picus squamatus Vigors, ). При этом внесены следующие виды: краснозобая казарка (Branta ruficollis Pallas, ); белоглазая чернеть (Aythya nyroca Gueldenstaedt, ); большой подорлик (Aquila clanga Pallas, ); стервятник (Neophron percnopterus Linnaeus, ); бурый голубь (Columba eversmanni Bonaparte, ). Радует, что такие представители класса млекопитающих, как индийский дикобраз (Hystrix indica Kerr, ), афганская лисица (Vulpes cana Blanford, ) и мышевидный хомячок (Calomyscus mystax Kashkarov, ) не перешли в третье издание. К сожалению, за последние 10 лет стал редким видом барханный кот (Felis margaritа Loche, ), ухудшилось и состояние популяции каспийского тюленя (Phoca caspica Gmelin, ) эндемика Каспийского моря. Эти 2 вида также внесены в настоящую книгу. Выработка национальных критериев статуса видов, уточнение и корректировка списков растений и животных с учетом накопленных данных за последнее десятилетие были важными моментами в подготовке издания. Согласно Красному списку МСОП в данном издании Красной книги Туркменистана приняты следующие категории: Категория I (CR). На грани исчезновения вид (подвид) с интенсивным сокращением численности популяций (более 80%) и крайне ограниченным ареалом. Необходимы специальные меры. Категория II (EN). Исчезающий вид (подвид), подверженный сильному сокращению численности популяций (более 50%), ареал которых интенсивно уменьшается. Категория III (VU). Уязвимый вид (подвид) с низкой численностью популяций (более 30%) и ограниченным ареалом. Категория IV. Редкий вид (подвид) эндемик, имеющий национальное/региональное значение и известный лишь по нескольким экземплярам (местонахождениям), или реликт (эндемикреликт), потеря которого приведёт к обеднению генофонда биоразнообразия. Категория V (DD). Недостаточно изученный вид, (подвид), численность и ареал которого не стабильны и необходима дополнительная информации о его состоянии. Дальнейшие исследования и получение новых данных позволят определить его статус. Каждый очерк сопровождается цветным рисунком вида/подвида и картосхемой его распространения, в отдельных случаях приводится иллюстрация изменений, происходящих в процессе его роста и развития. Очерки содержат следующую информацию: статус/категория; значение в сохранении генофонда; краткое описание; распространение; места обитания; численность и тенденции её изменения; основные лимитирующие факторы; особенности биологии; разведение (животных), культивирование (растений); принятые меры охраны; необходимые меры охраны; предложения по исследованию; источники информации. 21

22 Биоразнообразие играет ключевую роль в происходящих природных процессах, развитии многих отраслей народного хозяйства и экономики в целом. Стабильное состояние многообразия живого предопределяет экологическую безопасность страны и устойчивое развитие общества. Уникальные генетические ресурсы растительного и животного мира нашей страны с высоким процентом их эндемизма и реликтовости, в особенности редких, ценных видов представляют научную, познавательную, высокую духовно-эстетическую значимость. Охрана и восстановление редких, уязвимых видов, популяций и ареалов, а также научно обоснованное их использование внесут значительный вклад в сохранение мирового генофонда живого. В разработке настоящего издания принимали участие ведущие ученые, специалисты Национального института пустынь, растительного и животного мира и государственных заповедников Министерства охраны природы Туркменистана; Института ботаники Академии наук Туркменистана; Туркменского государственного университета им. Махтумкули и Национального института образования Министерства образования Туркменистана, Турк менского сельскохозяйственного университета им. C. А. Ниязова и Туркменского сельскохозяйственного института Министерства сельского хозяйства Туркменистана, Государственной сани тар но-эпидемиологической службы Министерства здраво охранения и медицинской промыш ленности Туркме нистана, Государственного комитета рыбного хозяйства Туркменистана, Общественного объединения охраны природы Туркменистана и других государственных и общественных организаций. Охрана природных ресурсов древней туркменской земли, уникального генофонда мирового значения флоры и фауны нерушимая основа устойчивого прогресса Туркменистана. Экологическая безопасность страны, здоровая окружающая среда, сохранность бесценного наследия многообразия живого убедительный результат мудрой, дальновидной политики, проводимой Президентом Туркменистана Гурбангулы Бердымухамедовым. Издание Красной книги Туркменистана будет достойным вкладом в претворение в жизнь природоохранной стратегии для процветания любимой Отчизны. Сокращения Абс. выс. абсолютная высота в. век вдхр. водохранилище г. город данн. данные (устные сообщения) ж. funduszeue.info железнодорожная станция креп. крепость км километр м метр мес. месяц мин. минут МСОП Международный союз охраны природы и природных ресурсов над ур.м. над уровнем моря оз. озеро окр. окрестности п-ов полуостров пос. посёлок р. река с. село ст. станция тыс. тысяч у.м. уровень моря ур. урочище CITES Конвенция о международной торговле видами дикой фауны и флоры, находящимися под угрозой исчезновения хр. хребет экз. экземпляр 22

23 Daşoguz Türkmenbaşy Balkanabat Türkmenabat Aşgabat Mary görnüşiň ösýän ýerleri species habitat места произрастания вида

24 YLMY REDAKTORLAR: A. Geldihanow, biologiýa ylymlarynyň doktory B. Imamgulyýew, biologiýa ylymlarynyň kandidaty N. Orazmuhamedowa, biologiýa ylymlarynyň kandidaty I. Rustamow, biologiýa ylymlarynyň doktory SCIENTIFIC EDITORS: A. Geldikhanov, Biological Science Candidate B. Ymamkuliev Biological Science Candidate N. Orazmukhamedova, Biological Science Candidate I. Rustamov, Biological Science Doctor НАУЧНЫЕ РЕДАКТОРЫ: А. Гельдиханов, доктор биологических наук Б. Имамкулиев, кандидат биологических наук Н. Оразмухамедова, кандидат биологических наук И. Рустамов, доктор биологических наук DÜZÜJILER: E. Ataýew M. Akyýewa A. Akmyradow E. Aşyrowa H. Esenowa A. Geldihanow G. Gurbanmämmedowa J. Gurbanow Z. Juraýewa B. Imamgulyýew A. Ýollybaýew P. Kepbanow M. Nepesowa Ş. Meňliýew O. Rahmanowa T. Rotaru I. Rustamow M. Sahatowa M. Seýidowa Ç. Tagyýew I. Frolow G. Wlasenko AUTHORS: E. Atayev M. Akyyeva A. Akmyradov E. Ashirova H. Esenova A. Geldikhanov G. Gurbanmammedova J. Gurbanov Z. Juraeva B. Ymamkuliev A. Yollybaev P. Kepbanov M. Nepesova Sh. Mengliyev O. Rakhmanova T. Rotaru I. Rustamov M. Sahatova M. Seidova Ch. Tagiev I. Frolov G. Vlasenko СОСТАВИТЕЛИ: Э. Атаев М. Акыева А. Акмурадов Э. Аширова Х. Эсенова А. Гельдиханов Г. Курбанмамедова Дж. Курбанов З. Джураева Б. Имамкулиев А. Ёллыбаев П. Кепбанов М. Непесова Ш. Менглиев О. Рахманова Т. Ротару И. Рустамов М. Сахатова М. Сеидова Ч. Тагыев И. Фролов Г. Власенко

25 TÜRKMENISTANYŇ GYZYL KITABYNYŇ 3-nji NEŞIRINE GIRIZILEN ÖSÜMLIKLERIŇ GÖRNÜŞLERINIŇ SANAWY LIST OF PLANT SPECIES INCLUIDED IN THE 3d EDITION OF THE RED DATA BOOK OF TURKMENISTAN СПИСОК ВИДОВ РАСТЕНИЙ ВНЕСЕННЫХ В 3-е ИЗДАНИЕ КРАСНОЙ КНИГИ ТУРКМЕНИСТАНА Maşgalasy Family Семейство Derejesi Category Категория Sah. Page С. Eumikotlar, ýagny Hakyky kömelekler Eumycota (Mycobionta) Эумикоты, или Настоящие грибы Terfeziýalar Terfeziaceae Терфезиевые Gara domalan Picoa juniperi Vittad Черный трюфель III (VU) 34 Domalan Terfezia leonis Tul Коричневый трюфель III (VU) 36 Amanitalar (Ýylan kömelekler) Amanitaceae Мухоморовые Wittadininiň amanitasy Amanita vittadinii (Mor.) Gilb Мухомор Виттадини (Мухомор степной) IV 38 Lişaýnikler Lichenophyta (Lichenes) Лишайники Kladoniýalar Cladoniaceae Кладониевые Golça görnüşli kladoniýa Сladonia pyxidata (L.) Hoffm Кладония крыночковидная IV 42 Parmeliýalar Parmeliaceae Пармелиевые Düwürtikli parmeliýa Parmelia subexasperata Dzhur Пармелия шероховатая IV 44 Teloshistesler Teloschistaceae Телосхистовые Dag teloshistesi Teloschistes montanus Barhal Телосхистес горный IV 46 Fissiýalar Physciaceae Фисциевые Çolaşyk ýa-da tabajykly tornabea Tornabea scutellifera (With.) J.R. Laundon, Торнабея перепутанная или блюдценосная IV 48 Bisianyň fissiýasy Physcia biziana (Massal.) Zahlbr Фисция бициана IV 50 25

26 Maşgalasy Family Семейство Derejesi Category Категория Sah. Page С. MOH GÖRNÜŞLILER BRYOPHYTA МОХОВИДНЫЕ Pottiler Pottiaceae Поттиевые Aаronisiň trihostomopsisi Trichostomopsis aaronis (Lor.) Agnew et Townsend, Трихостомопсис ааронис IV 54 Funariler Funariaceae Фунариевые Gandeliň entostodony Entosthodon handelii (Schiffn.) Lasar Энтостодон ганделя IV 56 PAPOROTNIK GÖRNÜŞLILER POLYPODIOPHYTA (TRUE FERNS) ПАПОРОТНИКОВИДНЫЕ Užownikler Ophioglossaceae Ужовниковые Adaty užownik Ophioglossum vulgatum L Ужовник обыкновенный I (CR) 60 Buhara užownigi Ophioglossum bucharica (O. et B. Fedtsch.) O. et B. Fedtsch Ужовник Бухарский I (CR) 62 Aspleniumlar Aspleniaceae Асплениевые Gara asplenium Asplenium adiantum-nigrum L Костец черный I (CR) 64 Tüýli asplenium Asplenium trichomanes L Костец волосовидный II (EN 66 Dermanlyk skrebnisa Ceterach officinarum Willd Скребница аптечная II (EN 68 Gemionitisler Hemionitidaceae Гемионитисовые Ýuka ýaprakly anogramma Anogramma leptophylla (L.) Link Анограмма тонколистная I (CR) 70 Sinopterisler Sinopteridaceae Синоптерисовые Balkan heýlantesi Cheilanthes pteridioides (Reichard) funduszeue.info Краекучник орляковый II (EN 72 Marsiliýalar Marsileaceae Марсилиевые Müsür marsiliýasy Marsilea aegyptiaca Willd Марсилия египетская I (CR) 74 26

27 Maşgalasy Family Семейство Derejesi Category Категория Sah. Page С. Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) МагнолиопCиды, или Двудольные Şaterneler Fumariaсeae Дымянковые Kameliniň üpüklijesi Corydalis kamelinii Kurbanov, Хохлатка Камелина I (CR) 78 Popowyň üpüklijesi Corydalis popovii Nevski ex M. Pop Хохлатка Попова IV 80 Myhaklar Caryophyllaceae Гвоздичные Çopandag aýgüli (Ýelmeşek) Silene czopandagensis Bondar Смолевка чопандагская IV 82 Selmeler Chenopodiaceae Маревые Ilýiniň şorasy Salsola iljinii Botsch Солянка Ильина I (CR) 84 Lipşisiň şorasy Salsola lipschitzii Botsch Солянка Липщица II (EN) 86 Boçansewiň şorasy Salsola botschantzevii Kurbanov, Солянка Бочанцева III (VU) 88 Hywa şorasy Salsola chiwensis funduszeue.info, Солянка хивинская IV 90 Zakaspi şorasy Salsola transhyrcanica Iljin, Солянка закаспийская IV 92 Çeleken guşgözüsi Climacoptera czelekenica Pratov Климакоптера челекенская IV 94 Kyrkbogunlar Polygonaceae Гречишные Bathyz düýegyrany Atraphaxis badghysi Kult Курчавка бадхызская III (VU) 96 Gamgyn gandym Calligonum triste Litv Кандым (Джузгун) печальный I (CR) 98 Kermekler Limoniaceae Кермековые Kürendag kepbegöweni Türkmen popowiolimony Aсantholimon kjurendaghi Mestscherjakov, Popovolimon turcomanicum (M. Pop. ex Lincz.) Lincz Акантолимон кюрендагский IV Поповиолимон туркменский IV Hozlar Juglandaceae Ореховые Adaty hoz Juglans regia L Орех грецкий III (VU) Ýylgynlar Tamaricaceae Гребенщиковые Boçansewiň porsyoduny Reaumuria botschantzevii Zucker. et Kurbanov, Реомюрия Бочанцева I (CR) Kädiler Cucurbitaceae Тыквенные Bir öýli andyz Bryonia monoica Aitch. et Hemsl Переступень однодомный III (VU)

28 Maşgalasy Family Семейство Derejesi Category Категория Sah. Page С. Göýüller Capparaceae Каперсовые Türkmen kleomesi Cleome turkmena Bobr Клеоме туркменская IV Gordýaginiň kleomesi Cleome gordjaginii M. Pop Клеоме Гордягина IV Kelemler Brassicaceae Капустные Kerbabaýewiň saryjoty Howdan prionotrihony Köpetdag etionemasy Erysimum kerbabaevii Kurbanov et Gudkowa, Prionotrichon goudanense (Litv.) Botsch Aethionema kopetdaghi Lipsky ex Botsch Желтушник Кербабаева III (VU) Прионотрихон гауданский III (VU) Крылотычинник копетдагский III (EN) Rezedalar Resedaceae Резедовые Sary gomalodiskus Homalodiscus ochradeni (Boiss.) Boiss Гомолодискус охраденовый I (CR) Jebel rezedasy Reseda dshebeli Czerniak., Резеда джебельская IV Mamamçörekler Malvaceae Мальвовые Injir ýaprakly gülhatma Alcea sycophylla Iljin et V.V. Nikitin, Шток роза фиголистная III (VU) Garrygala gülhatmasy Alcea karakalensis Freyn Шток роза каракалинская II (EN) Tutlar Moraceae Тутовые Owgan injiri Ficus afghanistanica Warb Инжир афганистанский IV Söwdekler Euphorbiaсeae Молочайные Çişik kökli söwdek Euphorbia oidorhiza Pojark Молочай вздутокорневой IV Timeliýalar Thymelaeaceae Волчниковые Türkmen dendrostellerasy Dendrostellera turkmenorum Pobed Дендростеллера туркменская IV Кryžownikler Grossulariaceae Крыжовниковые Garamtyl smorodina Ribes melanunthum Boiss. et Hohen Смородина темноцветная I (CR) Bägüller Rosaceae Розоцветные Grek rýabinasy Sorbus graeca (Spach) Lodd. ex Schauer Рябина греческая II (EN) Pars rýabinasy Sorbus persica Hedl Рябина персидская III (VU) Türküstan riýabinasy Sorbus turkestanica (Franch.) Hedl Рябина туркестанская III (VU) Buassýeniň armydy Pyrus boissieriana Buhse, Груша Буассье IV

29 Maşgalasy Family Семейство Derejesi Category Категория Sah. Page С. Türkmen armydy Pyrus turcomanica Maleev, Груша туркменская II (EN) Türkmenleriň almasy Malus turkmenorum Juz. et M. Pop Nikitiniň alyçy Crataegus nikitinii Essen. et. Kerim., Яблоня туркменов IV Боярышник Никитина II (EN) Narlar Punicaceae Гранатовые Adaty nar Punica granatum L Гранат обыкновенный IV Kösükliler Fabaceae Бобовые Wasilçenkonyň astragaly Astragalus vassilczenkoi Berdyev, Астрагал Васильченко III (VU) Kürendag astragaly Astragalus kjurendaghi V.V. Nikitin, Астрагал кюрендагский II (EN) Guşgy astragaly Astragalus kuschkensis Boriss Астрагал кушкинский III (VU) Kelif astragaly Astragalus kelifi Lipsky, Астрагал келифский IV Eýhwaldyň sözeni Ammodendron eichwaldii Ledeb Песчаная акация Эйхвальда IV Atabaýewiň haramçybygy Colutea atabaevii B. Fedtsch Пузырник Атабаева III (VU) Nikitiniň esparseti Onobrychis nikitinii Orazmuhommedow, Эспарцет Никитина IV Ýüzärlikler Peganaceae Пегановые Çägemik Malacocarpus crithmifolius (Retz.) C.A. Meу Мягкоплодник критмолистный III (VU) Pisseler Anacardiaceae Сумаховые Bathyz pissesi Pistacia badghysi K. Pop Фисташка бадхызская IV Saýawanlylar Apiaceae Сельдерейные Ýürek ýaprakly smirnium Smyrnium cordifolium Boiss., Смирния сердцелистная V (DD) Ütüzümler Solanaceae Паслёновые Türkmen selmelegi Mandragora turcomanica Mizg Мандрагора туркменская I (CR) Komarowyň atropasy Atropa komarovii Blin. et Shal Красавка Комарова III (VU) Noriçnikler Scrophulariaceae Норичниковые Gurbanowyň noriçnigi Sсrophularia kurbanovii Botsch Норичник Курбанова II (EN) Kürendag noriçnigi Sсrophularia kjurendaghi Botsch. et Kurbanov Норичник кюрендагский IV Böwenlijeler Lentibulariaceae Пузырчатковые Adaty böwenlije Utricularia vulgaris L Пузырчатка обыкновенная IV

30 Maşgalasy Family Семейство Derejesi Category Категория Sah. Page С. Astralar Asteraсeae Астровые Moh görnüşli laziopogon Lasiopogon muscoides (Desf.) D.C Лазиопогон моховидный IV Androsowyň fagnalony Phagnalon androssovii B. Fedtsch Фагналон Андросова II (EN) Kürendag tanasetopsisi Tanacetopsis kjurendaghi Kurbanov, Танацетопсис кюрендагский II (EN) Fedçenkonyň lepidolofasy Lepidolopha fedtschenkoana Knorr Лепидолофа Федченко IV Dimonyň ýowşany Artemisia dimoana M. Pop. Полынь Димо IV Horasan sarysolmazy Seneсio khorossanicus Rech. fil. et Aell Крестовник хорасанский IV Kiçijik zibera Siebera nana (DC.) Bornm Зибера карликовая IV Çernewanyň pakry Cousinia tscherneviae Berdyev, Кузиния Черновой IV Bathyz pakry Cousinia badghysi Kult Кузиния бадхызская III (VU) Garabogaz ýurineýasy Jurinea karabugasica Iljin, Наголоватка карабогазская V (DD) Androsowyň daşkekresi Centаurea androssovii Iljin, Василек Андросова II (EN) Ilýiniň daşkekresi Centаurea iljinii Czerniak Василек Ильина IV Köpetdag daşkekresi Centаurea кopetdaghensis Iljin, Василек копетдагский IV Rozetkaly süýtleňňiç Lactuca rosularis Boiss Лактук розеточный II (EN) Liliopsidler, ýagny Birülüşliler Liliopsida, Monocotyledones Лилиопсиды или Однодольные Irisler Iridaсeae Ирисовые Köpetdag iridodiktiumy Iridodyctyum kopetdaghense Kurbanov, Иридодиктиум копетдагский IV Ewbankyň tekesakgaly Iris ewbankiana funduszeue.info Ирис Эвбанка IV Liliýalar Liliaceae Лилейные Sowiçiň kolhikumy Colchicum szovitsii Fisch. et С.А. Mey Köpetdag çyrşy Eremurus kopetdaghensis M. Pop. et B. Fedtsch Безвременник Совича II (EN) Эремурус копетдагский II (EN) Raddeniň alwany (alwanjyk) Fritillaria raddeana Regel, Рябчик Раде IV Guşgy çigildemi Tulipa kuschkensis funduszeue.infoh Тюльпан кушкинский III (VU) Guguň çigildemi Tulipa hoogiana B. Fedtsch Тюльпан Гуга III (VU) Beýik çigildem Tulipa ingens Th. Hoog, Тюльпан великий II (EN) Miheliň çigildemi Tulipa micheliana Th. Hoog, Тюльпан Михеля III (VU) Wilsonyň çigildemi Tulipa wilsoniana Th. Hoog, Тюльпан Вильсона III (VU)

31 Maşgalasy Family Семейство Derejesi Category Категория Sah. Page С. Lemanyň çigildemi Tulipa lehmanniana Merckl Тюльпан Лемана III (VU) Boçansewanyň çigildemi Tulipa botsсhantzevae funduszeue.infowa et Zakaljabina, Тюльпан Бочанцевой I (CR) Pontika hunçalyjasy Ornithogalum ponticum Zahar Птицемлечник понтийский II (EN) Giasintler Hyacinthaceae Гиацинтовые Zakaspi giasintellasy Hyacinthella transcaspica (Litv.) Chouard Гиацинтелла закаспийская I (CR) Litwinowyň giasinti Hyaсinthus litwinowii Сzerniak Гиацинт Литвинова III (VU) Soganlar Alliaceae Луковые Wawilowyň sogany Allium vavilovii M. Pop. et Vved Лук Вавилова IV Çalşyrymly sogan Allium transvestiens Vved Лук переодевающийся I (CR) Geň sogany Allium paradoxum (Bieb.) G. Don fil Лук странный III (VU) Ýewgeniniň sogany Allium eugenii Vved Лук Евгения III (VU) Bir ýaprakly sogan Allium monophyllum Vved. ex Czerniak Лук однолистный III (VU) Nargyzgüllüler Amaryllidaceae Амариллисовые Spirally gaýraç Ungernia spiralis Proskorjakov, Унгерния спиральная II (EN) Wiktoryň gaýrajy Ungernia victoris Vved. Ex Artjushenko, Унгерния Виктора II (EN) Sary nargyz Sternbergia lutea (L.) Spreng Штернбергия жёлтая III (VU) Sersepiller Asparagaсeae Спаржевые Türküstan sersepili Asparagus turkestanicus M. Pop Спража туркестанская IV Orhideýalar Orchidaceae Орхидные Türküstan eulofiýasy Sarymtyl daktiloriza Eulophia turkestanica (Litv.) Schlechter, Dactylorhiza flavescens (C. Koch.) Holub, Эулофия туркестанская I (CR) Дактилориза желтоватая IV Maýmyn orhisi Orchis simia Lam Ятрышник обезьяний III (VU) Zakaspi ofrisi Ophrys transhyrcana Czerniak, Офрис закаспийский IV Köpetdag epipaktisi Türkmen epipaktisi Epipactis veratrifolia Boiss. et Hohen Epipactis turcomanica K. Pop. et Neschat Дремлик чемерицелистный IV Дремлик туркменский I (CR) Süýrümtik listera Listera ovata (L.) R. Br Тайник овальный I (CR)

32

33 Eumikotlar, ýagny Hakyky kömelekler Eumycota (Mycobionta) Эумикоты, или Настоящие грибы

34 Picoa juniperi Vittad GARA DOMALAN Terfeziýalar maşgalasy Ýagdaýy. Derejesi III (VU). Ýitmek howpunyň abanmagyna ýakyn görnüş. Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Türkmenistanda ýaýrawynyň demirgazyk araçäginde ýerleşýär. Iýilýän kömelek. Gysgaça beýany. Hozuň ululygyndaky togalagrak, ýerasty miwe bedeni ilki başda açyk, ýetişenden soň ýapyk görnüşe geçýär. Miwe bedeniniň daşky bölegi garamtyl, derijimek gatlagy emele getirýär. Derijimek gatlagyň ýüzi büdürsüdür ýa-da siňňilli. Kömelegiň etlek dokumasynyň içi mermer daşyna meňzeş agymtyl-garamtyl zolakly we çylgymly. Torbalary cylgymlarda, höwürtge görnüşinde askokarplaryň içinde ýerleşýär. Askokarplar öz içindäki torbalary derjimek gatlagyň kömegi bilen topragyň basyşyndan goraýar. Ýetişen sporalary miwe bedeni doly dargandan soň ýaýraýar. Ýaýraýşy. Köpetdagyň etekleri we dag etek düzlükleri. Türkmenistandan daşarda Günorta Ýewropa we Demirgazyk Afrika. Bitýän ýerleri. Toýunsow we çägesöw topraklar. PICOA JUNIPERI Family Terfeziaceae Status. Category III (VU). Vulnerable species. Importance for the gene pool preservation. In Turkmenistan the species grows mainly on the northern border of the range. It s an edible fungus. Brief description. The mycothalus is in the ground; it s fleshy, of a walnut size, round, open and takes a closed form during ripening. Dark leathery layer of peridium, that is rough and warty, covers the fungi from outside. The fleshy tissue of light and dark stripes or veins resembles a marble pattern. There are pouches on the internal veins in a loculus inside the ascocarpuses. Together with peridia they prevent the pouches from excessive soil pressure. The ripe spores spread after the complete destruction of the mycothallus. Distribution. Kopetdag foothills and foothill plains. Outside of Turkmenistan Sou thern Europe and Northern Africa. Habitat. Loamy and sabulous soils. ЧЁРНЫЙ ТРЮФЕЛЬ Семейство Терфезиевые Статус. Категория III (VU). Уязвимый вид. Значение в сохранении генофонда. Места произрастания в Туркменистане находятся на северной границе ареала. Съедобный гриб. Краткое описание. Плодовое тело в зем ле, мясистое, размером с грецкий орех, округлое, открытое, при созревании принимает закрытую форму. Сна ружи покрыто тёмным кожистым слоем перидием, поверхность которого шероховатая или бородавчатая. Мясистая ткань из светлых и тёмных полос или прожилок (вен), напоминающих мраморный рисунок. Сумки находятся на внутренних венах гнёздообразно внутри аскокарпов. Последние вместе с перидиями предохраняют сумки от чрезмерного давления почвы. Созревшие споры распространяются после полного разрушения плодовых тел. Распространение. Предгорья и подгорная равнина Копетдага. Вне Туркменистана Южная Европа и Северная Африка. 34

35 Eumikotlar, ýagny Hakyky kömelekler Eumycota (Mycobionta) Эумикоты, или Настоящие грибы Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Amatly howa şertlerinde köp gabat gelýär: nji ýylda Aşgabat şäheriniň günorta tarapynda 20 m² meýdanda 8 10 sanysy bellendi. Howdan ýolunyň ugrundaky meýdançalarda 1 sagadyň dowamyn da sanysy ýygnaldy [4]. Soňky ýyllarda ýaýrawy kemelýär. Esasy çäklendiriji sebäpler. Yssy we gurak howa zerarly gyş-ýaz pasyllarynda topragyň çyglylygynyň peselmegi; dag eteklerinde we dag etek düzlüklerinde alnyp barylýan hojalyk işleriniň geriminiň artmagy; gözegçiliksiz ýygnalmagy. Biologiýasynyň aýratynlyklary. Ösüşi tiz tamamlanýan hakyky efemeroid häsiýetli kömelek. Diňe ygal bol ýagýan ýyllarda (her 10 ýylyň dowamynda 1 2 sapardan ýygy däl) ýaz aýlarynda köpçülikleýin duş gelýär [1, 2]. Birýyllyk domalan oty (Helianthemum salicifolium (L.) Mill.) we türkmen arçasy (Juniperus turcomanica B. Fedtsch.) bilen mikorizany emele getirýän bolmagy ähtimal [3]. Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenistanyň Gyzyl kitabyna () girizildi. Gorag üçin zerur çäreler. Bitýän ýerleriniň çäklerini anyklamaly we ol ýerlerde gorag düzgünlerini berk berjaý etmeli. Ýaýran ýerlerinde alnyp barylýan hojalyk işlerini çäklendirmeli. Gözegçiliksiz ýygnalmagynyň öňüni almaly, ilat arasynda düşündiriş işlerini ýaýbaňlandyrmaly. Barlaglar boýunça teklipler. Biologiki we ekologiki aýratynlyklaryny giňişleýin öwrenmeli. Täze bitýän ýerlerini ýüze çy karmaly. Ösümlikler bilen mikoriza eme le getirmek mümkinçiliklerini anyk la maly. Düzüjiler: I. P. Frolow, B. R. Imamgulyýew Number and tendencies to change. In favorable for growth years is frequent as, for example, in , in the southern part of Ashgabat 8 to 10 specimens were noted on 20 m² and on Howdan highway specimens were found within 1 hour of search [4]. The range narrowed in recent years. Main limiting factors. High temperatures and low soil humidity in the winterspring period, economic development of foothills and foothill plains, uncontrolled gathering. Biological peculiarities. It s a typical epheme roid. The mass development of mycothallus happen in spring and was observed only in years with heavy precipitation (1 2 times in 10 years) [1, 2]. Often is accompanied by Helianthemum sali cifolium (L.) Mill. and Juniperus turcoma nica B. Fedtsch., which indicates the probability of forming mycorrhiza with these plants [3]. Cultivation. Not done. Conservation actions applied. Registered in the Red Data Book of Turkmenistan (). Conservation actions proposed. Update on the range and strict adherence to protected area regime in growth areas. Limiting land reclamation within the range. Prevent uncontrolled gathering. Protection propaganda among population. Research proposals. An in-depth study of biological and ecological characteristics, update on new habitats and study of myorrhiza possibilities with other plants. Authors: I. P. Frolov, B. R. Ymamkuliev Места обитания. Суглинистые и супесчаные почвы. Численность и тенденции её изменения. В благоприятные по условиям произрастания годы встречается довольно часто, как, например, в г., когда в южной части Ашхабада обнаружено 8 10 экз. на 20 м², а на Ховданском шоссе за 1 ч поиска найдено экз. [4]. В последние годы ареал сузился. Основные лимитирующие факторы. Вы сокая температура и низкая влажность почвы в зимне-весенний период, хозяйственное освоение предгорий и подгорной равнины, бесконтрольный сбор. Особенности биологии. Типичный эфе - ме роид. Массовое развитие плодовых тел происходит весной и отмечено только в годы с обильными осадками (1 2 раза в 10 лет) [1, 2]. Часто ему сопутствуют Helianthemum salicifolium (L.) Mill. и Juniperus turcomanica B. Fedtsch., что указывает на вероятность образования микоризы с этими растениями [3]. Культивирование. Не культивировался. Принятые меры охраны. Внесён в Красную книгу Туркменистана (). Необходимые меры охраны. Уточнение ареала и строгое соблюдение правил охраны в местах произрастания. Ограничение хозяйственного освоения земель в пределах ареала. Предотвра щение бесконтрольного сбора и разъя снительная работа среди населения. Предложения по исследованию. Глубокое изучение биологических и экологических особенностей, выявление новых местонахождений и возможности образования микоризы с другими растениями. Составители: И. П. Фролов, Б. Р. Имамкулиев Maglumat çeşmeleri/information sources/источники информации: 1. Васильков, ; 2. Петров, ; 3. Жизнь растений, ; 4. Ataýew,

36 Terfezia leonis Tul DOMALAN BROWN TRUFFLES КОРИЧНЕВЫЙ ТРЮФЕЛЬ Terfeziýalar maşgalasy Family Terfeziaceae Семейство Терфезиевые Ýagdaýy. Derejesi III (VU). Ýitmek howpunyň abanmagyna ýakyn görnüş. Status. Category III (VU). Vulnerable species. Статус. Категория III (VU). Уязвимый вид. 36 Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Türkmenistanda köp görnüşli urugyň bir görnüşiniň populýasiýasy gabat gelýär.ýaý rawynyň demirgazyk çäginde ýerleşýär. Iýilýän kömelek. Ösdürip ýetişdirmek we seçgi işlerini geçirmek üçin uly ähmiýeti bar. Gysgaça beýany. Miwesi etlek, bedeni kartoşka şekilinde, ilki başda açyk, ýetişenden soň ýapylýar. Hoz bilen kartoşka aralygyndaky ululykda bolýar. Miwe bedeniniň daşy derijimek we ýylmanak örtükli. Kömelegiň etlek dokumasynyň içi mermer daşyna çalymdaş agymtyl-garamtyl zolaklardan we çylgymlardan ybarat. Ýaýraýşy. Sarahsdan Etrege çenli Köpetdagyň etegi we dag etek düzükleri, Sumbar we Hojagala jülgeleri. Türkmenistandan daşarda Merkezi Aziýanyň günortasy, Eýran, Kiçi Aziýa, Ural, Kawkaz, Arabystan, Fransiýa, Italiýa, Demirgazyk Amerika. Bitýän ýerleri. Garaýylak-gyrtyç-efemer iri otly ýa-da efemer-garaýylak-gyrtyçýowşan ösümlik toplumly toýunsow we çägesöw topraklar [1 3]. Importance for the gene pool preservation. Is represented in Turkmenistan by a population of one of the polytypic genus species on the northern border of the range. It s a valuable edible fungi and is of great interest for cultivation and selection. Brief description. Fleshy mycothallus in the form of potato tuber, initially open, and closes when ripe. The size varies from a walnut to a small potato. Is covered by leathery and smooth peridium from the outside. The fleshy tissue of light and dark stripes or veins give it a marble tint. Distribution. Kopetdag foothills and foothill plains from Serahs to Etrek, Sumbar and Hojagala valleys. Outside of Turkmenistan the South of Central Asia, Iran, Asia Minor, the Caucasus, Arabia, France, Italy, North America. Habitat. Loamy and sabulous soil with Ca - rex, Poa, ephemeral large grass or Ca rex, Poa and Artemisia phytocenoses [1 3]. Numbers and trends of its changes. In heavy precipitation years is found quite often. In in the southern part of Значение в сохранении генофонда. В Турк менистане представлен популяцией одного из видов политипного рода на северной границе ареала. Ценный съе добный гриб, представляет большой интерес для выращивания и селекции. Краткое описание. Мясистое плодовое тело в форме клубня картофеля, сначала открытое, а при созревании закрывается. Размер от грецкого ореха до небольшой картофелины. Снаружи покрыто кожистым и гладким перидием. Внутренняя мясистая ткань из светлых и тёмных полос или прожилок (вен), придающих ей мраморный оттенок. Распространение. Предгорья и подгорные равнины Копетдага от Сарахса до Атрека, долины Сумбара и Ходжагала. Вне Туркменистана юг Центральной Азии, Иран, Малая Азия, Урал, Кавказ, Аравия, Франция, Италия, Северная Америка. Места обитания. Суглинистые и супесча ные почвы с осоч ко во мят ли ко воэфе ме ро во крупно трав ными или эфе-

37 Eumikotlar, ýagny Hakyky kömelekler Eumycota (Mycobionta) Эумикоты, или Настоящие грибы Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Ygally ýyllar köp gabat gelýär: nji ýylda Aşgabat şäheriniň günorta tarapynda 20 m² meýdanda 5 e çenli kömelek (şol bir meýdanda öz möwsüminde her gün 1 den 5 e çenli) bellendi. Howdan ýolunyň ugrunda 1 sagadyň dowamynda sanysy ýygnaldy [4]. Ýyl-ýyldan ýaýrawy daralýar. Esasy çäklendiriji sebäpler. Dag eteklerinde we dag etek düzlüklerinde alnyp barylýan hojalyk işleriniň geriminiň artmagy; köpçülikleýin we gözegçiliksiz ýygnalmagy; gyş we ýaz pasyllarynda yssy we gurak howa zerarly topragyň çyglylygynyň peselmegi Biologiýasynyň aýratynlyklary. Diňe ýazyna ygal bol ýagýan ýyllarda (her on ýylda 1 2 gezek) köpçülikleýin duşýan, ösüşiniň dowamlylygy örän gysga efemeroid häsiýetli kömelek. Birýyllyk ösümlik bolan domalan otunyň (Helianthemum salicifolium (L.) Mill.) bitýän ýerlerinde ösýär (onuň bilen mikorizany emele getirýän bolmagy hem ähtimal). Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenistanyň Gyzyl kitabyna () girizildi. Gorag üçin zerur çäreler. Bitýän ýerleriniň çäklerini anyklamaly we ol ýerlerde gorag düzgünlerini berk berjaý etmeli. Duş gelýän ýerlerinde (dag eteklerinde) alnyp barylýan hojalyk işlerini çäklendirmeli. Gözegçiliksiz ýygnalmagynyň öňüni almaly, ilat arasynda düşündiriş işlerini ýaýbaňlandyrmaly. Barlaglar boýunça teklipler. Biologiki we ekologiki aýratynlyklaryny düýpli öwrenmeli. Täze bitýän ýerlerini ýüze çykarmaly. Domalanoty bilen mikoriza emele getirmek mümkinçiliklerini anyklamaly. Ösdürip ýetişdirmegiň usullaryny işläp düzmeli. Düzüjiler: I. P. Frolow, B. R. Imamgulyýew Ashgabat 2 5 specimens were noted per 20 m² (on the same area every day during the season), and specimens within 1 hour of search at Howdan highway [4]. The number declines and the range narrows every year. Main limiting factors. Intensive development of the foothills and foothill plains, mass and uncontrolled collection, insufficient soil humidity due to high temperatures and low precipitation in winters and springs. Biological peculiarities. It s a typical ephemeroid. Mycothallus develops only in the spring, and appear only in years with heavy precipitation (1 2 times in 10 years). Often grows together with Helianthemum salicifolium (L.) Mill. (Helianthemum), and apparently forms mycorrhiza with it. Cultivation. Not done. Conservation actions applied. Registered in the Red Data Book of Turkmenistan (). Conservation actions proposed. Update on the range and strict adherence to protected area regime in growth areas. Restriction of land reclamation activities in the foothills and foothill plains. Ban on uncontrolled collection. Protection propaganda. Research proposals. In-depth study of the plant biology and ecology, an update on new habitats, study of mycorrhiza characteristics with sunrose (Helianthemum). Development of cultivation methodologies. Authors: I. P. Frolov, B. R. Ymamkuliev ме ро во осочково мятликово-полын - ны ми фитоценозами [1 3]. Численность и тенденции её изменения. В обильные осадками годы встречается довольно часто. Так, в г. в южной части Ашхабада отмечено по 2 5 экз./20 м² (на одной и той же площади ежедневно в течение сезона), а на Ховданском шоссе за 1 ч поиска обнаружено экз. [4]. Из года в год численность сокращается, а ареал сужается. Основные лимитирующие факторы. Интенсивное освоение предгорий и предгорных равнин, массовый и бесконтрольный сбор, недостаточная увлажнённость почвы из-за высокой температуры воздуха и малого количества осадков в зимне-весенний период. Особенности биологии. Типичный эфемероид. Плодовые тела развиваются только весной и появляются лишь в годы с обильными осадками (1 2 раза в 10 лет). Часто произрастает вместе с Helianthemum salicifolium (L.) Mill. (домаланоты), с которым, вероятно, образует микоризу. Культивирование. Не культивировался. Принятые меры охраны. Внесён в Красную книгу Туркменистана (). Необходимые меры охраны. Уточнение ареала и строгое соблюдение правил охраны в местах произрастания. Ограничение хозяйственной деятельности в предгорьях и на предгорных равнинах. Запрет бесконтрольного сбора и про ведение широкой разъяснительной работы среди населения. Предложения по исследованию. Глубокое изучение биологии и экологии, выявление новых мест произрастания, выяснение микоризообразовательных свойств с солнцецветом (домаланоты). Разработка методов выращивания. Составители: И. П. Фролов, Б. Р. Имамкулиев Maglumat çeşmeleri/information sources/источники информации: 1. Васильков, ; 2. Петров, ; 3. Батырова, ; 4. Ataýew,

38 Amanita vittadinii (Mor.) Gilb WITTADININIŇ AMANITASY Amanitalar (Ýylan kömelekler) maşgalasy Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Makromiset kömelekleriň gurak zolakdaky az sanly we üzlem-saplam ýaýraw ly, mikoriza emele getiriji ekologiki topa rynyň görnüşi [2]. Zäherli kömelek. Gysgaça beýany. Kömelegiň seýrek halatlarda sargylt ýa-da çalymtyl, diametri 4 14 sm ýetýän ak telpejigi bolýar. Kömelegiň göbegi sütün şekilli, köp bölegi ak, düýbi garamtyl reňkli. Ýaýraýşy. Günbatar Köpetdag (Hozlydere jülgesi). Türkmenistandan daşarda Kaw kaz, Merkezi Aziýanyň günortasy, Günorta Ýewropa, Arabystan, Demirgazyk Afrika, Günorta Amerika. Bitýän ýerleri. Daglaryň eňňitlerinde. Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Seýrek, iki-ýeke sanysy duş gelýär. Soňky onýyllykda sany barha kemelýär. Esasy çäklendiriji sebäpler. Yssy we gurak howa zerarly gyş-ýaz möwsümlerinde topragyň yzgarlylygynyň pes bolmagy. AMANITA VITTADINI or AMANITA STEPPE Family Amanitaceae Status. Category IV. Rare species. Importance for the gene pool preservation. Species with disjunctive range; representative of a small ecological group forming macromycete mycorrhiza in this arid zone [2]. The fungi is poisonous. Brief description. The cap is of 4 14 cm diameter, of a white and rarely yellowish or grayish color. The stem is cylindrical, mostly white and becomes dark at the base. Distribution. Western Kopetdag (Hozlydere canyon). Outside of Turkmenistanthe Caucasus, the south of Central Asia, Southern Europe, Arabia, North Africa, South America. Habitat. On mountain slopes. Numbers and trends of its changes. Is met in single findings. The number tends to decline over the past 10 years. Main limiting factors. High temperatures and insufficient soil humidity in winter and spring seasons. МУХОМОР ВИТТАДИНИ (МУХОМОР СТЕПНОЙ) Семейство Мухоморовые Статус. Категория IV. Редкий вид. Значение в сохранении генофонда. Вид с разорванным ареалом представитель немногочисленной в аридной зоне экологической группы макроми це тов микоризообразователей [2]. Ядовит. Краткое описание. Шляпка диметром 4 14 см, белая, реже жёлтоватого или сероватого цвета. Ножка цилиндрическая, большая часть белая, а у основания тёмная. Распространение. Западный Копетдаг (ущ. Хозлыдере). Вне Туркменистана Кавказ, юг Центральной Азии, Южная Европа, Аравия, Северная Африка, Южная Америка. Места обитания. На горных склонах. Численность и тенденции её изменения. Встречается редкими единичными экземплярами. За последние 10 лет имеет тенденцию к сокращению. Основные лимитирующие факторы. Высокая температура воздуха и недо- 38

39 Eumikotlar, ýagny Hakyky kömelekler Eumycota (Mycobionta) Эумикоты, или Настоящие грибы Biologiýasynyň aýratynlyklary. Miwe bedenleri ýeke-ýekeden döreýär. Toprakda çyglylygyň ýeterlik ätiýaçlygy saklanan ýagdaýynda, aprel maý aýlarynda ýüze çykýar [1]. Kömelegiň ýaşajyk düýpleri guran ýagdaýnda hem ösüş ukybyny ýitirmeýär. Wagtlaýyn gurakçylykdan soň ygal ýagsa, täzeden ösüp başlaýar we kadaly boý alýar [2]. Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenistanyň Gyzyl kitabyna () girizildi. Ýaýrawynyň bir bölegi Sünt-Hasardag döwlet goraghanasynyň çäklerinde goralýar. Gorag üçin zerur çäreler. Bitýän ýerlerinde gorag düzgünlerini berjaý etmeli. Barlaglar boýunça teklipler. Täze bitýän ýerlerini gözlemeli, biologiki aýratynlyklaryny öwrenmeli, çäklendiriji sebäplerini anyklamaly. Düzüjiler: I. P. Frolow, B. R. Imamgulyýew Biological peculiarities. Mycothalluses are laid singly and come out in April May, with sufficient soil humidity in reserve [1]. When drying out, young fungi do not die and continue to grow after rain or abundant dew reaching normal sizes [2]. Cultivation. Not done. Conservation actions applied. Register ed in the Red Data Book of Turkmenistan (). Part of the range is protected in Sunt Hasardag State Reserve. Conservation actions proposed. Compliance with protected area regime. Research proposals. Update on new habitats, study of biological characteristics, identification of limiting factors. Authors: I. P. Frolov, B. R. Ymamkuliev статочная увлажнённость почвы в зимне-весенний период. Особенности биологии. Плодовые тела закладываются одиночно и появляются в апреле мае при достаточном запасе влаги в почве [1]. Засыхая, молодые грибы не утрачивают жизнеспособности и после дождя или обильной росы продолжают развиваться, достигая нормальной величины [2]. Культивирование. Не культивировался. Принятые меры охраны. Внесён в Красную книгу Туркменистана (). Часть ареала охраняется в Сюнт-Хасар дагском государственном заповеднике. Необходимые меры охраны. Соблюдение заповедного режима. Предложения по исследованию. Поиск новых мест произрастания, изучение биологических особенностей, выявление ограничивающих факторов. Составители: И. П. Фролов, Б. Р. Имамкулиев Maglumat çeşmeleri/information sources/источники информации: 1. Батырова, ; 2. Жизнь растений,

40

41 Lişaýnikler Lichenophyta (Lichenes) Лишайники

42 Cladonia pyxidata (L.) Hoffm., GOLÇA GÖRNÜŞLI KLADONIÝA Kladoniýalar maşgalasy СLADONIA PYXIDATA Family Cladoniaceae КЛАДОНИЯ КРЫНОЧКОВИДНАЯ Семейство Кладониевые Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Türkmenistanyň florasynda üžňe ýaýrawly, köp görnüşli urugyň iki görnüşiniň biri. Gysgaça beýany. Bedeni (sloýewişesi) örän uly teňňelerden ybarat. Podesiýalary bulgurjyk görnüşinde, bitewi ýa-da diş- diş gyraly, beýikligi 2 sm çenli, çalym tyl-ýaşyly m tyl düwürtikjimek perde bilen örtülen, iýiji kaliý täsir edende reňki üýtge meýär. Apotesiýalary seýrek duş gelýär, agajyň gabygynda ýerleşýär, goňu rym tyl reňkli [1]. Ýaýraýşy. Merkezi we Günorta-Günbatar Köpetdag (Duşak, Arwaz, Nohur, Aýydere jülgeleri). Türkmenistandan daşarda Ýewropa, Alynky Aziýa, Kawkaz, Amerika, Awstraliýa, Täze Zelandiýa. Bitýän ýerleri. Gaýalaryň jaýryklary, moh ýassyjyklarynyň üsti, arça agajy nyň sütüniniň aşaky bölegi, yzgarly ýerler. Status. Category IV. Rare species. Importance for the gene pool preservation. It is one of two species of the polytypic genus in the flora of Turkmenistan with disjunctive areal. Brief description. The thallus consists of rather large squamules. The podetia are scyphi-formed and resemble a wine glass with a whole or serrated edge of up to 2 cm in height; they are covered by a grayish green coating and the color does not change form potassium hydroxide treatment. The apothecia are of brownish color, rare and grow in tree rind [1]. Distribution. Central and South Western Kopetdag (Dushak, Arvaz, Nohur, Ayydere). Outside of Turkmenistan Europe, Asia Near East, the Caucasus, America, Australia, New Zealand. Habitat. Clefts, moss cushions, lower parts of juniper trunk, humid areas. Статус. Категория IV. Редкий вид. Значение в сохранении генофонда. Один из двух видов политипного рода во флоре Туркменистана с дизъюнктивным ареалом. Краткое описание. Слоевище состоит из довольно крупных чешуек. Подеции сцифообразные, в виде рюмочек с цельным или зубчатым краем, высотой до 2 см, покрыты соредиозным серо вато-зелёноватым налётом, от едкого калия не изменяются в окраске. Апотеции коричневатые, встречаются редко, располагаются на коре деревьев [1]. Распространение. Центральный и Юго- За пад ный Копетдаг (Душак, Арваз, Нохур, Aйыдере). Вне Туркменистана Европа, Передняя Азия, Кавказ, Америка, Австралия, Новая Зеландия. Места обитания. Трещины скал, моховые подушки, нижняя часть ствола арчи, увлажнённые места. 42

43 Lişaýnikler Lichenophyta (Lichenes) Лишайники Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. 0,5 1,0 m² meýdanda, esasan, topbak, bolup ösýär. Esasy çäklendiriji sebäpler. Bitýän ýeriniň üýtgemegi, adamyň işjeň täsiri. Biologiýasynyň aýratynlyklary. Jynsly köpelmek (askosporalary) bilen ýaýraýar. Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Gorag üçin görlen çäreler. Köpetdag döwlet goraghanasynda goralýar. Gorag üçin zerur çäreler. Mal bakmagy çäklendirmeli we populýasiýanyň ýagdaýyna gözegçilik etmeli. Barlaglar boýunça teklipler. Bitýän ýerlerini hasaba almaly, ýaýrawyny anyklamaly. Düzüji Z. Joraýewa Number and tendencies to change. Grows congested on m². Main limiting factors. Biotope changes, anthropogenic factor. Biological peculiarities. Sexual (ascos pore) method of propagation. Cultivation. Not done. Conservation actions applied. Protected in the Kopetdag State Reserve. Conservation actions proposed. Restrictions on grazing; monitoring of the population conditions. Research proposals. Update on new habitats, geographic range studies. Author Z. Juraeva Численность и тенденнции её изменения. Встречается скученно на площади 0,5 1,0 м². Основные лимитирующие факторы. Изменение биотопа, антропогенное воздействие. Особенности биологии. Размножается половым (аскоспора) способом. Культивирование. Не культивировался. Принятые меры охраны. Охраняется в Копетдагском государственном заповеднике. Необходимые меры охраны. Ограничение выпаса и контроль состояния популяций. Предложения по исследованию. Инвента ризация мест произрастания, изучение ареала. Составитель З. Джураева Maglumat çeşmeleri/information sources/источники информации: 1. Джураева,

44 Parmelia subexasperata Dzhur., DÜWÜRTIKLI PARMELIÝA Parmeliýalar maşgalasy Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Türkmenistanyň florasynda köp görnüşli urugyň täze görnüşi. Endemik. Gysgaça beýany. Bedeni çogdam görnüşli, diametri 3,5 sm çenli, mawumtyl-gök örtükli, benewşe-goňur reňkli, izidiýalar bilen birmeňzeş örtülen. Gabyk gatlagyna we içine iýiji kaliý (КОН) we agardyjy hek (СаCl 2 O 2 ) täsir edende reňki üýtgemeýär. Izi diýalary başlyja, esasy birneme daralan. Bedeniniň beýleki tarapy (aşaky bölegi) garamtyl, zeýtun öwüşgünli. Apotesiýleri ýok [1]. Ýaýraýşy. Merkezi Köpetdag (Duşak, Sülükli we Prohladnoýe). Bitýän ýerleri. Türkmen arçasynyň we türkmen kerkawunyň gabyklary (deňiz derejesinden м belentlikde). Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Ýek-tük, az mukdarda gabat gelýär. Esasy çäklendiriji sebäpler. Ösýän ýerleriniň şertiniň bozulmagy. PARMELIA SUBEXASPERATA Family Parmeliaceae Status. Category IV. Rare species. Importance for the gene pool preservation. A new species of the polytypic genus in the flora of Turkmenistan. Endemic plant. Brief description. The thallus is a rosettelike of up to cm in diameter, purple brown with a bluish grey coating; it is evenly covered by isidia; does not change color when treated by potassium hydroxide (KOH) and calcium oxychloride (СаCl 2 O 2 ). The back of the thallus (lower part) is dark with an olive tint. There is no apothecium [1]. Distribution. Central Kopetdag (Dushak, Sulukli, Prohladnoye) Habitat. Turkmen juniper and maple rind (at an altitude of m above sea level). Number and tendencies to change. Single occurrences. Main limiting factors. Habitat degradation. ПАРМЕЛИЯ ШЕРОХОВАТАЯ Семейство Пармелиевые Статус. Категория IV. Редкий вид. Значение в сохранении генофонда. Новый вид политипного рода во флоре Туркменистана. Эндемик. Краткое описание. Слоевище розетковидное, до 3,5 см в диаметре, фио лето во коричневатое, с голубо ва то-сизым налётом, равномерно покрытое изи дия ми, от едкого калия (КОН) и белильной извести (СаCl 2 O 2 ) окраску не меняет. Изидии головчатые, у основания слегка суженные. Обратная сторона (нижняя часть) слоевища тёмная, с оливковым оттенком. Апотеции отсутствуют [1]. Распространение. Центральный Копетдаг (Душак, Сюлюкли, Прохладное). Места обитания. Кора арчи туркменской и клёна туркменского (на высоте м над ур. м.). Численность и тенденции её изменения. Встречается единичными экземплярами. 44

45 Lişaýnikler Lichenophyta (Lichenes) Лишайники Biologiýasynyň aýratynlyklary. Bedeni ýapraga meňzeş. Wegetatiw ýol (izidiýalar) bilen köpelýär. Aýratyn hem Physiса urugyna degişli görnüşleriň ýanynda gabat gelýär. Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Gorag üçin görlen çäreler. Köpetdag döwlet goraghanasynda goralýar. Gorag üçin zerur çäreler. Ösýän ýerlerini yzygiderli gözegçilikde saklamaly. Barlaglar boýunça teklipler. Görnüşiň ýaýran ýerlerini öwrenmeli we sanyny anyklamaly. Düzüji Z. Joraýewa Biological peculiarities. The thallus is foliated. Propagates vegetatively (by isidia). Mainly found near Physcia species. Cultivation. Not done. Conservation actions applied. Protected in the Kopetdag State Reserve. Conservation actions proposed. Regular monitoring of habitats. Research proposals. Study of the range and population number. Author Z. Juraeva Основные лимитирующие факторы. Ухуд шение условий в местах произрастания. Особенности биологии. Слоевище листоватого типа. Размножается вегетатив но (изидиями). Встречается в основ ном рядом с видами рода Physcia. Культивирование. Не культивировался. Принятые меры охраны. Охраняется в Копетдагском государственном заповеднике. Необходимые меры охраны. Регулярный контроль мест обитания. Предложения по исследованию. Изучение ареала и численности. Составитель З. Джураева Maglumat çeşmeleri/information sources/источники информации: 1. Джураева,

46 Teloshistes montanus Barchal., DAG TELOSHISTESI Teloshistesler maşgalasy Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Kawkaz merkezi aziýa görnüşi, ýokary derejeli gurluşly, topbak düýpli, köp görnüşli urugyň görnüşi. Gysgaça beýany. Bedeni maýda şahalanan, diametri 3 sm, çal reňkde, iýiji kaliý täsirinden reňki üýtgemeýär. Perleri şahalanan, gysga, bölünen uçly, bedeniniň arka tarapy açygrak reňki we damarjyklary aýan görünýär. Apotesiýalary örän seýrek duşýar, köpsanly, diametri 5 mm çenli. Sporalary reňksiz, iki öýjükli, her torbajygynda 8 sanysy ýerleşýär [1]. Ýaýraýşy. Köpetdag (Müsünew, Tagaraw, Almajyk, Sarymsakly, Asylma). Türkmenistandan daşarda Azerbaýjan, Täji gistan. Bitýän ýerleri. Deňiz derejesinden m belentliklerde, gaýalaryň ownuk daşly, jaýrykly eňňitleri [2, 3]. Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Az, ýektük gabat gelýär. TELOSCHISTES MONTANUS Family Teloschistaceae Status. Category IV. Rare species Importance for the gene pool preservation. It s a Caucasian Central Asian species, representative of the higher politypic genus with fruticose biomorphosis. Brief description. The thallus is fruticulo se of up to 3 cm in diameter, grayish color; doesn t change its color when treated by potassium hydroxide. The lobes are branchy, short, slightly divided on the end and the back side is light with distinct veins. The apothecia are met in rare occa sions and yet they are numerous of up to 5 mm in diameter. The spores are color less, bipolar-bicellular, 8 in a pouch [1]. Distribution. Kopetdag (Misunev, Tagarev, Almajik, Sarymsakly, Aselma). Outside of Turkmenistan Azerbajan, Tajikistan. Habitats. Rock clefts and pit-run fine drifts on slopes, on an altitude of meters above the sea level [2, 3] ТЕЛОСХИСТЕС ГОРНЫЙ Семейство Телосхистовые Статус. Категория IV. Редкий вид. Значение в сохранении генофонда. Кав - казско-центральноазиатский вид, представитель высокоорганизованного поли типного рода с кустистой биоморфой. Краткое описание. Слоевище мелкокустистое, до 3 см в диаметре, сероватое, от едкого калия не изменяется в окраске. Лопасти разветвлённые, короткие, на концах неглубоко рассечённые, обратная сторона более светлая, с выделяющимися жилками. Апотеции встречаются довольно редко, но многочисленны, до 5 мм в диаметре. Споры бесцветные, биполярнодвухклеточные, по 8 шт. в сумке [1]. Распространение. Копетдаг (Миссенев, Тагарев, Алмаджик, Сарымсаклы, Асельма). Вне Туркменистана Азербайджан, Таджикистан. Места обитания. Расщелины скал на мелкозёмистых наносах по склонам, на высоте м над ур. м. [2, 3] 46

47 Lişaýnikler Lichenophyta (Lichenes) Лишайники Esasy çäklendiriji sebäpler. Mal bakylmagy. Biologiýasynyň aýratynlyklary. Jynsy (askosporalar) we jynssyz (piknokon idiýalar) ýol bilen köpelýär. Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenistanyň Gyzyl kitabyna () girizildi. Duşýan ýerleriniň bir bölegi Köpetdag döwlet goraghanasynda goralýar. Gorag üçin zerur çäreler. Gorag düzgünini berjaý etmeli. Barlaglar boýunça teklipler. Bitýän ýerlerini gözlemeli we ekologiýasyny hem biologiýasyny öwrenmeli. Düzüji Z. Joraýewa Number and tendencies to change. Single findings. Main limiting factors. Grazing. Biological peculiarities. Sexual propagation (ascospore) and agamic (pycnocondia). Cultivation. Not done. Conservation actions applied. Register ed in the Red Data Book of Tukrmenistan (). Part of the habitat is protected in the Kopetdag State Reserve. Conservation actions proposed. Reinforcement of protected area regime. Research proposals. Update on new habitats, study of the species biology and ecology. Author Z. Juraeva Численность и тенденции её изменения. Встречается единично. Основные лимитирующие факторы. Выпас. Особенности биологии. Размножается половым (аскоспора) и бесполым (пикноконидии) способами. Культивирование. Не культивировался. Принятые меры охраны. Внесён в Крас ную книгу Туркменистана (). Часть местонахождений охраняется в Копетдагском государственном заповеднике. Необходимые меры охраны. Соблюдение заповедного режима. Предложения по исследованию. Поиск новых мест произрастания, изучение биологии и экологии. Составитель З. Джураева Maglumat çeşmeleri/information sources/источники информации: 1. Barhalow, ; 2. Djuraýewa, ; 3. Kudratow,

48 Tornabea scutellifera (With.) J. R. Laundon, ÇOLAŞYK ýa-da TABAJYKLY TORNABEA Fissiýalar maşgalasy Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Ýewraziýa görnüşi. Türkmeistanyň florasynda uruga degişli ýeke-täk görnüş. Gadymy görnüş. Gysgaça beýany. Bedeni şahalanan, goýy çal reňkde, uzynlygy 40 sm çenli. Iýiji kaliý täsir edende reňki üýtgemeýär. Apotesiýleriniň esasy giňelen. Uçlary inçeräk, sahalanan, çolaşyk, ujy tüýjümek-kirpikjimek. Apotesiýleri diametri 3 mm çenli, açyk çal aýlawly gara, ýasy okarajyga meňzeş. Sporalary iki öýjükli, garamtyl, her torbajykda 8 sany [1 3]. Ýaýraýşy. Merkezi Köpetdag (Arwaz, Asylma, Duşak, Müsünew). Türkmenistandan daşarda Beýik Britaniýa, Gresiýa, Ispaniýa, Italiýa, Portugaliýa, Kawkaz, Rus siýa, Ukraina [4, 5]. Bitýän ýerleri. Agaçlaryň we gyrym sy agaç laryň gabyklary. Düzlükler (Söýün- TORNABEA SCUTELLIFERA Family Physciaceae Status. Category IV. Rare species. Importance for the gene pool preservation. Eurasian species; the only representative of its genus in the flora of Turkmenistan; relict. Brief description. The thallus is bushy, of a dark gray color, up to 40 cm long, and does not change its color when treated by potassium hydroxide. The apothecia are widened at the base. The lobes are narrow, branched, entangled and pilose ciliated on the ends. The apothecia are 3 mm in diameter, with a black flat saucer-shaped disk and light-gray rimmed. The spores are bicellular, dark, 8 spores per pouch [1 3]. Distribution. Central Kopetdags (Arvaz, Aselma, Dushak, Missunev). Outside of Turkmenistan the Great Britain, Greece, Spain, Italy, Portugal, Russia, the Ukraine [4, 5]. ТОРНАБЕЯ ПЕРЕПУТАННАЯ ИЛИ БЛЮДЦЕНОСНАЯ Семейство Фисциевые Статус. Категория IV. Редкий вид. Значение в сохранении генофонда. Евразиатский вид. Единственный представитель рода во флоре Туркменистана. Реликт. Краткое описание. Слоевище кустистое, тёмно-серое, длиной до 40 см, от калия едкого не изменяется в окраске. Основание апотециев расширено. Лопасти узкие, разветвлённые, перепутанные, на концах мохнато-реснит чатые. Апотеции до 3 мм в диаметре, с чёрным плоским, блюдцевидным диском со светло-серым ободком. Споры двухклеточные, тёмные, по 8 шт. в сумке [1 3]. Распространение. Центральный Копетдаг (Арваз, Асельма, Душак, Миссенев). Вне Туркменистана Великобритания, Греция, Испания, Италия, Португалия, Кавказ, Россия, Украина [4, 5]. 48

49 Lişaýnikler Lichenophyta (Lichenes) Лишайники ag sak çägelik giňişligi) we daglar (deňiz dere jesinden m belentlikdäki, barmasy kyn jülgeler). Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Ýekelikde seýrek duş gelýär ýa-da kowçum emele getirýär. Esasy çäklendiriji sebäpler. Bitýän ýeriniň ýagdaýynyň üýtgemegi we adamyň işjeň täsiri. Biologiýasynyň aýratynlyklary. Topbak düýpli biomorfaly lişaýnik. Jynsy ýol arkaly (askosporalar) köpelýär. Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenistanyň Gyzyl kitabyna () girizildi. Bitýän ýerleriniň bir bölegi Köpetdag döwlet goraghanasynda goralýar. Gorag üçin zerur çäreler. Lişaýnigiň ösýän ýerini gözegçilikde saklamaly Barlaglar boýunça teklipler. Duşýan ýerlerini hasaba almaly. Düzüji Z. Joraýewa Habitats. Tree and bush rind. Plains (sandy massif Soynagsak) and mountains (hard-to-reach gorges at an altitude of meters above the sea level). Number and tendencies to change. Single findings or grows in clumps. Main limiting factors. Biotope changes and anthropogenic factor. Biological peculiarities. It s a lichen with bushy biomorph. Propagates sexually (ascospore). Cultivation. Not done. Conservation actions applied. Registered in the Red Data Book of Turkmenistan (). Part of the habitat is protected at the Kopetdag State Reserve. Conservation actions proposed. Reinforcement of the habitat protection. Research proposals. Update on new habitats. Author Z. Juraeva Места обитания. Кора деревьев и кустарников. Равнины (песчаный массив Сойнагсак) и горы (труднодоступные ущелья на высоте м над ур. м.). Численность и тенденции её изменения. Встречается единично, или образует скопления. Основные лимитирующие факторы. Из ме нение биотопа и антропогенный фактор. Особенности биологии. Лишайник с кустистой биоморфой. Размножается половым (аскоспоры) способом. Культивирование. Не культивировался. Принятые меры охраны. Внесён в Крас ную книгу Туркменистана (). Часть местообитаний охраняется в Копетдагском государственном заповеднике. Необходимые меры охраны. Усиление охраны мест произрастания. Предложения по исследованию. Инвентаризация мест произрастания. Составитель З. Джураева Maglumat çeşmeleri/information sources/источники информации: 1. Джураева, ; 2. Джураева, ; 3. Томин, ; 4. Джураева, Абдурахимова, ; 5. Новрузов,

50 Physcia biziana (Massal.) Zahlbr., BISIANYŇ FISSIÝASY Fissiýalar maşgalasy Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Ortaýerdeňiz görnüşi. Ylmy ähmiýeti bar. Gysgaça beýany. Bedeni topbak görnüşde, kä ýerleri gasynjymak, agymtyl-çalymtyl reňkli (iýiji kaliý täsir edende gabyk gatlagy saralýar), diametri 6 10 sm. Bedeni çykýan agajyna berk gysylan, ýasy ýa-da az-kem güberçek, ak örtükli. Apotesiýleri köp duş gelýärler, esasan, bedeniniň merkezi böleginde ýerleşýärler, köpsanly. Spo ralary göni, seýrek halatlarda kösük şekilli egrelen, küljümek-goňur, her torbajykda 8 sany [1, 2]. Ýaýraýşy. Merkezi Köpetdag (Duşak da gy, Germap, Müsünew). Türkmenistandan daşarda Alynky Aziýa, Ýewropa, Kawkaz, Demirgazyk Amerika [3]. Bitýän ýerleri. Arçalaryň sütüniniň gabygy we ortaky bölegi. Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Ownuk toparlaýyn, seýrek duş gelýär. PHYSCIA BIZIANA Family Physciaceae Status. Category IV. Rare species Importance for the gene pool preservation. It s a Mediterranean species and posseses great scientific significance. Brief description. The thallus is rosettelike, partly rugose, white grayish (the coating gets yellow when treated by potassium hydroxid), and is 6 10 cm in diameter. The thallus lobes are tightly accumbent to the substrate; are flat or slightly curved with white coating. The apothecia are numerous, found frequently and are mainly located in the central part of the thallus. The spores are straight, rarer beanlike-curved, of a smoky brown color; 8 pieces in a pouch [1, 2]. Distribution. Central Kopetdag (Dushak, Hermab, Missunev). Outside of Turkmeni stan Europe, Asia Near East, the Cau casus, North America [3]. Habitat. Juniper rind and middle part of the trunk. Number and tendencies to change. Met rarely in small clusters. ФИСЦИЯ БИЦИАНА Семейство Фисциевые Статус. Категория IV. Редкий вид. Значение в сохранении генофонда. Среди земноморский вид. Имеет важное значение для науки. Краткое описание. Слоевище розетковидное, местами морщинистое, беловато-сероватого цвета (от едкого калия коровый слой желтеет), 6 10 см в диаметре. Лопасти слоевища плотно прижаты к субстрату, плоские или слегка выпуклые, с белым налётом. Апо теции встречаются часто, расположены в основном в центральной части слоевища, многочисленны. Споры прямые, реже бобовидно-изогнутые, дым чато-коричневые, по 8 шт. в сумке [1, 2]. Распространение. Центральный Копетдаг (Душак, Гермаб, Миссенев). Вне Турк менистана Передняя Азия, Европа, Кавказ, Северная Америка [3]. Места обитания. Кора и средняя часть ствола арчи. Численность и тенденции её изменения. Встречается редко мелкими группами. 50

51 Lişaýnikler Lichenophyta (Lichenes) Лишайники Esasy çäklendiriji sebäpler. Bitýän ýerleriniň şertiniň bozulmagy. Biologiýasynyň aýratynlyklary. Jynsly ýol (askosporalar) arkaly köpelýär. Anaptychia, Lecanora, Lecidea, Physcia urug larynyň beýleki görnüşleri bilen bilelikde ýaşaýar. Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Gorag üçin görlen çäreler. Ýaýrawynyň bir bölegi Köpetdag döwlet goraghanasynda goralýar. Gorag üçin zerur çäreler. Bitýän ýerlerini gözegçilikde saklamaly. Goramak boýunça düşündiriş işlerini geçirmeli. Barlaglar boýunça teklipler. Täze bitýän ýerlerini ýüze çykarmaly. Main limiting factors. Biotope changes. Biological peculiarities. Propagates sexually (ascospore). Grows together with other species of Anaptychia, Lecanora, Lecidea, Physcia genera. Cultivation. Not done. Conservation actions applied. Part of the range is protected in the Kopetdag State Reserve. Conservation actions proposed. Monitoring of the habitat, propaganda reinforcement. Research proposals. Update on new habitats. Authors: Z. Juraeva Основные лимитирующие факторы. Изменение биотопа. Особенности биологии. Размножается половым (аскоспорами) способом. Оби тает совместно с другими видами из родов Anaptychia, Lecanora, Lecidea, Physcia. Культивирование. Не культивировался. Принятые меры охраны. Часть ареала охраняется в Копетдагском государственном заповеднике. Необходимые меры охраны. Контроль мест произрастания, усиление пропаганды. Предложения по исследованию. Выявление новых мест обитания. Düzüji Z. Joraýewa Составитель З. Джураева Maglumat çeşmeleri/information sources/источники информации: 1. Джураева, ; 2. Бархалов, ; 3. Новрузов,

52

53 MOH GÖRNÜŞLILER BRYOPHYTA МОХОВИДНЫЕ

54 Trichostomopsis aaronis (Lor.) Agnew et Townsend, AARONISIŇ TRIHOSTOMOPSISI Pottiler maşgalasy Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Türkmenistanyň florasynda maşgalanyň ýeke-täk urugy we urugyň ýeke-täk görnüşi. Gysgaça beýany. Bajaklary ýumşak, tutuksy-ýaşyl reňkli. Baldagy sadaja, oýukly şahalanan, esasan rizoidli, merkezi dessesi oňat ösen. Ýapraklary göni, dik, gury, egrelen, iň ýokarkylary has iriräk, spirala meňzeş towlanan. Iki öýli ösümlik. Sporogonlary ýok. Ýaýraýşy. Uly Balkan; Demirgazyk-Günbatar Köpetdag (Kürendag); Günor ta- Günbatar Köpetdag (Aýydere); Merkezi Köpetdag (Sünçe, Rybaçýa, Germap dereleri); Badhyz (Ýeroýulanduz). Türkmenistandan daşarda Sinaý ýarym adasy, Ysraýyl, Iordaniýa, Yrak, Owganystan. Bitýän ýerleri. Daşly eňňitler, çygly külke topurly ýerler, gaýalaryň tagçalary we jaýryklary, hek daşly çykyntgylar. Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Uly bolmadyk bajaklary (dykyz düýpjagazlary) TRICHOSTOMOPSIS AARONIS Family Pottiaceae Status. Category IV. Rare species. Importance for the gene pool preservation. The only species in the genus represented in the flora of Turkmenistan. Brief description. The clumps are friable and greenish. The stalk is simple, with axil sprouts, mainly with rhizoids and a full-blown bunch. The leaves are straight, dry; the upper leaves are bigger and spiral-shaped. It is a dioecious plant with no moss capsules. Distribution. Big Balkhan; North Western (Kurendag), South Western (Ayydere gorge) and Central (Sunche gorge, Rybachya cleft, Germab gorge) Kopetdag and Badkhyz (Yeroyulanduz). Outside of Turkmenistan the Sinai Peninsula, Israel, Jordan, Iraq and Afghanistan. Habitat. It grows on stony slopes, wet pitrun fines, niches and rocky clefts, limestones and outcrops of bedrocks. Number and tendencies to change. Met sporadically in small clumps. Does not form large coverage. ТРИХОСТОМОПСИС ААРОНИС Семейство Поттиевые Статус. Категория IV. Редкий вид. Значение в сохранении генофонда. Единственный род семейства и единственный вид этого рода во флоре Туркменистана. Краткое описание. Дерновинки рыхлые, грязно-зелёноватого цвета. Стебель простой, с пазушными побегами, в основном с ризоидами и с хорошо развитым центральным пучком. Листья прямостоящие, сухие, загнутые, самые верхние более крупные, спиральнозавитые. Двудомное растение. Спорогонов нет. Распространение. Большой Балхан, Севе ро-западный (Кюрендаг), Юго-Запад ный (ущ. Айыдере) и Центральный (ущ. Сунче, щель Рыбачья, ущ. Гер маб) Копетдаг, Бадхыз (о. Ероюландуз). Вне Туркменистана Синайский п ов, Израиль, Иордания, Ирак, Афганистан. Места обитания. Каменистые склоны, увлажнённые мелкозёмы, ниши и трещины скал, известняки и выходы коренных пород. 54

55 MOH GÖRNÜŞLILER BRYOPHYTA МОХОВИДНЫЕ bilen seýrek duşýar. Uly örtük emele getirmeýär. Esasy çäklendiriji sebäpler. Ösüş şertleriniň üýtgemegi (çyglylygyň ýetmezçiligi). Biologiýasynyň aýratynlyklary. Gysgalan goltuk şahajyklary, döwülýän ýaprajyklaryň uçlary we oturymly ösüş bedenjikleri arkaly wegetatiw köpelýär [1]. Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenistanyň Gyzyl kitabyna () girizildi. Ösýän ýerleriniň bir bölegi Bathyz, Köpetdag we Sünt-Hasardag döwlet goraghanalaryn da goralýar. Gorag üçin zerur çäreler. Populýasiýasynyň ýagdaýyna gözegçilik etmeli. Barlaglar boýunça teklipler. Täze ösýän ýerlerini gözlemeli. Düzüji Z. Joraýewa Limiting factors. Changes in growing condi tions (lack of humidity). Biological peculiarities. It reproduces vegetatively, by axillary truncated twigs, shooting from the tops of the leaves and sedentary broods [1]. Cultivation. Not done. Conservation actions applied. Registered in the Red Data Book of Turkmenistan (). Parts of its habitat are protected in the Badkhyz, Kopetdag and Sunt Hasardag state reserves. Conservation actions proposed. Monitoring of population. Research proposals. Update on new habitats. Author Z. Juraeva Численность и тенденции её изменения. Встречается редко небольшими дерновинками. Больших покрытий не образует. Основные лимитирующие факторы. Изме нение условий произрастания (дефи цит влаги). Особенности биологии. Размножается вегетативно пазушными укороченными веточками, верхушками листьев и сидячими выводковыми телами [1]. Культивирование. Не культивировался. Принятые меры охраны. Внесён в Красную книгу Туркменистана (). Часть местообитаний охраняется в Бад хызском, Копетдагском и Сюнт-Хасар дагском государственных заповедниках. Необходимые меры охраны. Контроль состояния популяций. Предложения по исследованию. Поиск новых местонахождений. Составитель З. Джураева Maglumat çeşmeleri/information sources/источники информации: 1. Абрамов и др.,

56 Entosthodon handelii (Schiffn.) Lazar GANDELIŇ ENTOSTODONY Funariler maşgalasy Ýagdaýy. Derejesi IV Seýrek görnüş. Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Alynky Aziýa görnüşi, ýaýrawynyň çetinde ýerleşen. Gysgaça beýany. Pes düýpjagazly (bajakly) ösümlik. Baldagy gysga, göni, dik. Aşaky ýapraklary ownuk, ýokarkylary iriräk, rozetka görnüşinde jemlenen, ters ýumurtga şekilli, ujy çowly, gysgajyk ýitile nen, içine egrelen. Inçe damarlar ýapragyň depe ujunda ýitýär. Aýajygy göni, pos ju mak-goňur reňkli. Gozajygy çala gyşa ran, bükük, süýrümtik armyt şekilli. Spora lary goňur reňkli, gödeňsi joýajykly. Ýaýraýşy. Merkezi Köpetdag (Sülükli obasy, Neftonowskiý); Günorta- Günbatar Köpetdag: Aýydere jülgesi. Türkmenistandan daşarda Türkiýe, Iordaniýa, Yrak, Eýran, Owganystan [1, 2]. Bitýän ýerleri. Külke topurly gaýalar we hek daşlary. Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Uly bolmadyk az sanly bajaklary selçeň duş gelýär. ENTOSTHODON HANDELII Family Funariaceae Status. Category IV. Rare species. Importance for the gene pool preservation. It is a western Asian species on the edge of its range. Brief description. It is found in small clumps. The plant is upright. The lower leaves are smaller while the upper ones are bigger and joined into a rosette; they are inversely ovate-lan ceolate, with short peaks, and curved. The vein is thin, disappearing under the top of the leaf. The stalk is straight and rusty-brown. The capsule is slightly bent, curved, oval and pear-shaped. The spores are brown, rough and warty. Distribution. Central (Nevtonovsky and Sulukli villages) and South Western (Ayy dere Gorge) Kopetdag [1, 2]. Outside of Turkmenistan Turkey, Jordan, Iraq, Iran and Afghanistan. Habitat. It grows on pit-run fine rocks and limestone. Number and tendencies to change. It is found in small clumps. ЭНТОСТОДОН ГАНДЕЛЯ Семейство Фунариевые Статус. Категория IV. Редкий вид. Значение в сохранении генофонда. Переднеазиатский вид на границе ареала. Краткое описание. Дерновинки низ кие. Стебель короткий, прямостоячий. Нижние листья мелкие, верхние крупнее, собраны в розетку, обрат ноя йцевид но- лан цетные, коротко за ост рё н- ные, во гнутые. Жилка тонкая, исчезаю щая под верхушкой листа. Ножка прямая, ржа во бурая. Коробочка слег ка наклонённая, согнутая, ова льно-гру ше вид ная. Cпоры коричневые, гру бо бо ро дав ча тые. Распространение. Центральный (с. Сюлюк ли, Нев тоновский) и Юго-За падный (ущ. Айы дере) Копетдаг. Вне Туркменистана Турция, Иордания, Ирак, Иран, Афга нистан [1, 2]. Места обитания. Мелкозёмистые скалы и известняки. Численность и тенденции её изменения. Встречается редко небольшими малочисленными дерновинками. 56

57 MOH GÖRNÜŞLILER BRYOPHYTA МОХОВИДНЫЕ Esasy çäklendiriji sebäpler. Ýerleriň hojalyk taýdan özleşdirilmegi, çyglylygyň ýetmezçiligi. Biologiýasynyň aýratynlyklary. Bir öýli ösümlik. Sporalar arkaly köpelýär. Maý we oktýabr aýlarynda sporalary emele gelýär. Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenistanyň Gyzyl kitabyna () girizildi. Ýaýran ýeriniň bir bölegi Sünt-Hasardag döw let goraghanasynda goralýar. Gorag üçin zerur çäreler. Bitýän ýerlerini gorap saklamaly. Barlaglar boýunça teklipler. Täze ösýän ýerlerini gözlemeli. Düsüji: Z. Joraýewa Limiting factors. Economic development of land and lack of water. Biological factors. It is a monoecious plant. Propagates by spores in May and October. Cultivation. Not done. Conservation actions applied. Registered in the Red Data Book of Turkmenistan (). Protected in the Sunt Hasardag State Reserve. Conservation actions proposed. Preservation of its habitat areas. Research proposals. Location of new habitats. Author Z. Juraeva Основные лимитирующие факторы. Хозяйственное освоение земель, недостаток влаги. Особенности биологии. Однодомное растение. Размножается спорами. Споро но шение в мае и октябре. Культивирование. Не культивировался. Принятые меры охраны. Внесён в Красную книгу Туркменистана (). Охраняется в Сюнт-Хасардагском государственном заповеднике. Необходимые меры охраны. Сохранение местообитаний. Предложения по исследованию. Поиск новых мест произрастания. Составитель З. Джураева Maglumat çeşmeleri/information sources/источники информации: 1. Лазаренко, ; 2. Абрамов и др.,

58

59 PAPOROTNIK GÖRNÜŞLILER POLYPODIOPHYTA (TRUE FERNS) ПАПОРОТНИКОВИДНЫЕ

60 Ophioglossum vulgatum L ADATY UŽOWNIK Užownikler maşgalasy Ýagdaýy. Derejesi I (CR). Düýbünden ýitip barýan görnüş. Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Ýeke-täk duşýan ýeri bilen belli ösümlik. Bezeg ähmiýetli. Gysgaça beýany. Boýy sm bolan köp ýyllyk ösümlik. Gysga porrugynda uzyn sapak şekilli kökjagazlaryň bogdagy ýerleşýär. Ýapragy köplenç ýeke bolup, ýaprak sapagynyň düýbi teňňe şekilli ýaprak gynyna öwrülen. Ýapragyň sporasyz bölegi etlek, ýumurtga şekilli, birneme daralan düýbi sporaly okly bölegi bilen gurşalan görnüşinde. Ýaýraýşy. Günorta-Günbatar Köpetdag (Ýoldere jülgesi). Türkmenistandan daşarda Krym, Kawkaz, Skandinawiýa, Demirgazyk Afrika, Günbatar Sibir [1]. Bitýän ýerleri. Dagyň aşaky guşaklyklary, yzgarly we batgalyk ýerler, dag çeşmeleriniň kenar ýakalary. Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Az sanly. Soňky ýyllarda populýasiýalarda bäşe golaýy hasaba alyndy. ADDERSTONGUE Family Ophioglossaceae Status. Category I (CR). Critically endangered species. Importance for the gene pool preservation. Known from a single location. Ornamental plant. Brief description. A perennial herb cm tall; the rhizome is short with a cluster of long thread-like rootlets. There is usually only one leaf, its petiole at the base has squamulose boot. The infertile part is bare, ovate, fleshy, tapering to the base and covered by the spore-forming rod-like part of the leaf. Distribution. South Western Kopetdag (Yoldere Canyon). Outside of Turkmenistan Scandinavia, Atlantic and Central Europe, North Africa, the Crimea, the Caucasus and Western Siberia [1]. Habitat. The lower mountain belts, wetlands, marshlands, along the shore of mountain streams. Number and tendencies to change. Scanty. In recent years up to 5 specimens were registered per population. УЖОВНИК ОБЫКНОВЕННЫЙ Семейство Ужовниковые Статус. Категория I (CR). Вид на грани исчезновения. Значение в сохранении генофонда. Известен по единственному местонахождению. Декоративен. Краткое описание. Многолетнее растение высотой см. Корневище короткое с пучком длинных нитевидных корешков. Лист обычно один, его черешок у основания с чешуйчатым влагалищем. Бесплодная часть яйцевидная, мясистая, к основанию суженная и прикрывающаяся спороносной стержневидной частью листа. Распространение. Юго-Западный Копетдаг (ущ. Ёлдере). Вне Туркменистана Скандинавия, Северная Африка, Крым, Кавказ, Западная Сибирь [1]. Места обитания. Нижний пояс гор, в сильно увлажнённых, заболоченных мес тах, по берегу горной речки. Численность и тенденции её изменения. Малочислен. В последние годы в популяциях зафиксировано до 5 экз. 60

61 PAPOROTNIK GÖRNÜŞLILER POLYPODIOPHYTA (TRUE FERNS) ПАПОРОТНИКОВИДНЫЕ Esasy çäklendiriji sebäpler. Ösýän ýerleriniň çeşmäniň suwy bilen ýuwulmagy, mal bakylmagy. Biologiýasynyň aýratynlyklary. Sporalar arkaly köpelýär. Ösüş döwri aprel aýynyň başyndan awgust aýyna çenli dowam edýär. Sporalary iýul awgust aýlarynda ýetişýär [2]. Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenistanyň Gyzyl kitabyna () girizildi. Sünt Hasardag döwlet goraghanasynda goralýar. Gorag üçin zerur çäreler. Ösýän ýerlerini aýratyn gözegçilikde sakalamaly. Barlaglar boýunça teklipler. Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň Botanika institutynyň Botanika bagynda ösdürip ýetişdirmeli.täze duşýan ýerlerini gözlemeli, biologiýasyny we ekologiýasyny öwrenmeli. Main limiting factors. Habitat destruction, grazing. Biological peculiarities. Reproduces by spores. Grows from early April to August, bears spores in July August [2]. Cultivation. Not done. Conservation actions applied. Registered in the Red Data Book of Turkmenistan (). Protected in Sunt Hasardag State Reserve. Conservation actions proposed. Special monitoring of habitats. Research proposals. Introduction to the Botanical Garden of the institute of Botany, Academy of Sciences of Turkmenistan. Update on new locations and study of its ecology and biology. Authors: O. Y. Rakhmanova, J. Gurbanov Основные лимитирующие факторы. Смыв местообитаний, выпас. Особенности биологии. Размножается спорами, вегетация начало апреля август, спороношение июль август [2]. Культивирование. Не культивировался. Принятые меры охраны. Внесён в Красную книгу Туркменистана (). Охра няется в Сюнт-Хасардагском государственном заповеднике. Необходимые меры охраны. Особый контроль мест обитания. Предложения по исследованию. Интродукция в Ботанический сад Института ботаники АН Туркменистана. Поиск новых мест произрастания, изучение биологии и экологии. Составители: О. Я. Рахманова, Дж. Курбанов Düzüjiler: O. Ý. Rahmanowa, J. Gurbanow Maglumat çeşmeleri/information sources/источники информации: 1. Аскеров, ; 2. Камелин и др.,

62 Ophioglossum bucharica (funduszeue.info B. Fedtsch.) O. et B. Fedtsch BUHARA UŽOWNIGI Užownikler maşgalasy Ýagdaýy. Derejesi I (CR). Düýbünden ýitip barýan görnüş. Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Gadymy, dar çäkli endemik. Bezeg ähmiýetli. Gysgaça beýany. Boýy sm bolan köp ýyllyk ösümlik. Gysgalan porru gynda gysgajyk, süýşýän kökjagazlary ýerleşýär. Ýapragynyň tohumlyksyz böle gi süýn mek. Ondan uzyn aýajykly ha syl laýan sümmül aýrylýar. Ýapragynda me semä lim bildirýän orta damarjygy bar. Ýaýraýşy. Amyderýa çaýlymy (Termez bilen Atamyrat şäherleriniň aralygy). Türkmenistandan daşarda Penj derýasynyň çaýlymy [1, 2]. Bitýän ýerleri. Şortaň topraklar, çygly ýerler, jeňňellik ösümlik toparlarynyň arasy. Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Çäkli ýaýrawynda örän seýrek duşýar. Soňky 10 ýylda populýasiýalarda 5 10 sanysy bellendi. BUKHARA ADDERSTONGUE Family Ophioglossaceae Status. Category I (CR). Critically endangered species. Importance for the gene pool preservation. Relict plant; endemic to a restricted range; an ornamental plant. Brief description. A perennial herb cm tall with a branching rhizome and short repent roots. The barren part of the leaf is oblong-lanceolate and slightly pointed. The fertile spikelet is on a long stalk, away from the sterile fronds at the near base. The leaf blade has a clearly marked midrib. Distribution. The floodplains of Amudarya River (between the towns of Termez and Atamurat). Outside of Turkmenistan the Panj floodplains [1, 2]. Habitat. Alkaline soils, wet places in tugai areas. Number and tendencies to change. Found rarely in limited areas. In recent years, found in populations of 5 10 specimens. УЖОВНИК БУХАРСКИЙ Семейство Ужовниковые Статус. Категория I (CR). Вид на грани исчезновения. Значение в сохранении генофонда. Реликт. Узколокальный эндемик. Декоративен. Краткое описание. Многолетнее растение высотой см. Корневище короткое с отходящими ползучими корешками, бесплодная часть вайи продол го вато-ланцетная, плодущий колосок на длинной ножке, отходит от бесплодной части вайи близ основания, листовая пластинка имеет ясно выраженную среднюю жилку. Распространение. Пойма Амударьи (между городами Термез и Атамурат). Вне Туркменистана пойма р. Пяндж [1, 2]. Места обитания. Солонцеватые почвы, по влажным местам в группировках ту гай ной растительности. 62

63 PAPOROTNIK GÖRNÜŞLILER POLYPODIOPHYTA (TRUE FERNS) ПАПОРОТНИКОВИДНЫЕ Esasy çäklendirji sebäpler. Derýa kenar larynyň ýuwulmagy we opurylmagy. Biologiýasynyň aýratynlyklary. Sporala ry arkaly köpelýär. Ösüşi aprel iýun aý laryn da dowam edýär. Maý iýul aýla rynda sporalary ýetişýär. Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenistanyň Gyzyl kitabyna () girizildi. Gorag üçin zerur çäreler. Ösýän ýerlerinde gözegçiligi güýçlendirmeli. Barlaglar boýunça teklipler. Täze duşýan ýerlerini gözlemeli. Biologiýasyny we eko lo giýasyny öwrenmeli. Düzüji O. Ý. Rahmanowa Main limiting factors. Erosion and landslides of river banks. Biological peculiarities. Reproduced by spores; vegetates in April June and bears spores in May July. Cultivation. Not done. Conservation actions applied. Registered in the Red Data Book of Turkmenistan (). Conservation actions proposed. Monitoring of the habitat. Research proposals. Update on new habitats and study of its ecology and biology. Author O. Y. Rakhmanova Численность и тенденции её изменения. Встречается крайне редко в ограниченном ареале. Последние 10 лет в популяциях регистрируется по 5 10 экз. Основные лимитирующие факторы. Смыв и обвал берегов рек. Особенности биологии. Размножается спорами, вегетирует в апреле июне, спороносит в мае июле. Культивирование. Не культивировался. Принятые меры охраны. Внесён в Крас ную книгу Туркменистана (). Необходимые меры охраны. Усиление контроля в местах произрастания. Предложения по исследованию. Поиск новых мест обитания, изучение биологии и экологии. Составитель О. Я. Рахманова Maglumat çeşmeleri/information sources/источники информации: 1. Никитин, ; 2. Рахманова,

64 Asplenium adiantum-nigrum L GARA ASPLENIUM Aspleniumlar maşgalasy Ýagdaýy. Derejesi I (CR). Düýbünden ýitip barýan görnüş. Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Gadymy ösümlik. Bezeg we dermanlyk ähmiýetli. Gysgaça beýany. Boýy sm bolan köpýyllyk ösümlik. Gysga porrugy guran ýapraklaryň sapajyklarynyň galyndylary bilen örtülen. Ýapraklary çowly ýa-da üçburç-süýnmek şekilli, uçlak we ýalpyldawuk. Ýaprak sapagynyň ýokarky bölegi ýaşylymtyl ýa-da gyzyl ymtyl-goňur, aşaky bölegi gara ýa-da gyzyl ym tylgara reňkli. Ýaýraýşy. Ýeke-täk duş gelýän ýeri Gün orta-günbatar Köpetdag (Hasardag gerşiniň Mezetli deresi). Türkmenistandan daşarda Täjigistan, Özbegistan, Eýran, Ýewraziýa, Krym, Kawkaz, Atlantik Ýewropa, Ortaýer deňziniň günbatary [1, 2]. Bitýän ýerleri. Yzgarly ýerler, dag jaýryklary we çeşmeleriň gözbaşy. Arçalaryň toplumlary. BLACK SPLEENWORT Family Aspleniaceae Status. Category I (CR). Critically endangered species. Importance for the gene pool preservation. Relic. Ornamental and medicinal plant. Brief description. A perennial herb cm tall; the rhizome short and has the remains of the leaf petioles. The leaves are lanceolate or triangular-ovate, pointed and glossy. The petioles are green (or reddish-brown) at the top and black (or red-black) at the bottom. Distribution. Only one location South Western Kopetdag (Mezetli Canyon, Hasardag Mountains). Outside of Turkmenistan Tajikistan, Uzbekistan, Iran, Eurasia, the Crimea, the Caucasus, Atlantic Europe and the western Mediterranean [1, 2]. Habitat. Humid areas, cracks in rocks, near springs and in archy groups. Number and tendencies to change. Scanty. About 10 specimens found in [3]. КОСТЕЦ ЧЁРНЫЙ Семейство Асплениевые Статус. Категория I (CR). Вид на грани исчезновения. Значение в сохранении генофонда. Реликт. Декоративное и лекарственное растение. Краткое описание. Многолетнее растение высотой см. Корневище короткое, с остатками черешков отмерших листьев. Листья в очертании ланцетные или треугольно-овальные, заострённые, блестящие. Черешок листа в верхней части зелёноватый или красновато-бурый, в нижней чёрный или красновато-чёрный. Распространение. Единственное местонахождение Юго-Западный Копетдаг (ущ. Мезетли на хр. Хасардаг). Вне Туркменистана Таджикистан, Узбекистан, Иран, Евразия, Крым, Кавказ, Западное Средиземноморье [1, 2]. Места обитания. Влажные участки, трещины скал, вблизи родников, группировки шибляка и арчовников. 64

65 PAPOROTNIK GÖRNÜŞLILER POLYPODIOPHYTA (TRUE FERNS) ПАПОРОТНИКОВИДНЫЕ Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Sany örän az njy ýylda dan gowragy tapyl dy [3]. Esasy çäklendiriji sebäpler. Köp sanly ýolýodalaryň bolmagy sebäpli, dag gaýalaryň opurylmagy, mallaryň bakylmagy. Biologiýasynyň aýratynlyklary. Sporalar arkaly köpelýär. Ösüşi aprel iýul aý larynda dowam edýär. Iýun iýul aýlarynda sporalary bişip ýetişýär. Ygally ýyl larda gowy ösýär. Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenistanyň Gyzyl kitabyna () girizildi. Sünt-Hasardag döwlet goraghanasynda gora lýar. Gorag üçin zerur çäreler. Populýasiýanyň ýagdaýyna gözegçilik etmeli. Barlaglar boýunça teklipler. Görnüşiň täze ösýän ýerlerini gözlemeli, ekologiýasyny we biologiýasyny öwrenmeli. Düzüji O. Ý. Rahmanowa Main limiting factors. Destruction of moun tain slopes through pathways erosion and grazing. Biological peculiarities. Reproduces by spores; grows from April to July and the bears spores in June July. Grows in particularly wet years. Cultivation. Not done. Conservation actions applied. Register ed in the Red Data Book of Turkmenistan (). Protected in Sunt Hasardag State Reserve. Conservation actions proposed. Monitoring of the population conditions. Research proposals. Update on new habitats and study of its ecology and biology. Author O. Y. Rakhmanova Численность и тенденции её изменения. Малочислен. В г. найдено около 10 экземпляров [3]. Основные лимитирующие факторы. Раз - рушение горных склонов в результате тропиночной эрозии и выпаса. Особенности биологии. Размножается спорами, вегетирует с апреля по июль, спороносит с июня по июль. Вегетирует в особо дождливые годы. Культивирование. Не культивировался. Принятые меры охраны. Внесён в Красную книгу Туркменистана (). Охра няется в Сюнт-Хасардагском государственном заповеднике. Необходимые меры охраны. Контроль состояния популяции. Предложения по исследованию. Поиск новых мест произрастания, изучение экологии и биологии. Составитель О. Я. Рахманова Maglumat çeşmeleri/information sources/источники информации: 1. Аскеров, ; 2. Камелин и др., ; 3. Rahmanowa (magl./inform./данн.),

66 Asplenium trichomanes L TÜÝLI ASPLENIUM Aspleniumlar maşgalasy Ýagdaýy. Derejesi II (EN). Ýitip barýan görnüş. Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Gadymy, dermanlyk we bezeg ösümligi. Gysgaça beýany. Boýy 5 25 sm bolan köpýyllyk ösümlik. porrugy garamtyl teňňe örtükli. Ýapragynyň uşajyk ülüşleri oturanrak, süýnmegräk tegelegräk şekilde, düýbi pahna şekilli. Ýaprak sapagy gyzylymtyl-gara reňkli, ýaprak okunyň köpsanly dilinen bölekleri bar. Ýaýraýşy. Merkezi Köpetdag (Çopandag, Hanýaýlag), Köýtendag (Daraýdere jülgesi). Türkmenistandan daşarda Täjigistan, Özbegistan, Ýewraziýa, Krym, Kawkaz, Ýewropa, Demirgazyk we Günorta Amerika [1, 2]. Bitýän ýerleri. Demirgazyk daşly gaýalar, gaýalaryň jaýryklary, arçalyklaryň toplumy. Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy njy we nji ýyllaryň iýul aýlarynda Daraýdere jülgesinde ýeke-täk düýbi gabat geldi [4], nji ýylyň maý aýynda 10 sanysy tapyldy [5]. Maidenhair spleenwort Family Aspleniaceae Status. Category II (EN). Endangered species. Importance for the gene pool preservation. Relict, medicinal and ornamental plant. Brief description. A perennial, with a height of 5 25 cm, and a rhizome with blackish scaly films. The leaf segments are almost sessile, small, roundish ovalbacked and cuneate at the base. The petioles are reddish-black, with many on the stem. Distribution. Central Kopetdag (Chopandag, Hanyaylagy), Koytendag (Daraydere Canyon). Outside of Turkmenistan Tajikistan, Uzbekistan, Eurasia, the Crimea, the Caucasus, Europe, North and South America [1, 2]. Habitat. Stony northern slopes, cracks in rocks, juniper associations. Number and tendencies to change. A single specimen was spotted in Daraydere canyon in July and July [4], but when this site was re-examined in May , 10 specimens were detected [5]. КОСТЕЦ ВОЛОСОВИДНЫЙ Семейство Асплениевые Статус. Категория II (EN). Исчезающий вид. Значение в сохранении генофонда. Реликт. Лекарственное и декоративное растение. Краткое описание. Многолетник высотой 5 25 см. Корневище с черноватыми чешуйчатыми плёнками. Сегменты листьев, почти сидячие, мелкие, овально-округлые, у основания клиновидные, черешки листьев красновато-чёрные, на стержне многочисленные. Распространение. Центральный Копетдаг (Чопандаг, Ханяйлагы), Койтендаг (ущ. Дарайдере). Вне Туркменистана Таджикистан, Узбекистан, Евразия, Крым, Кавказ, Европа, Северная и Южная Америка [1, 2]. Места обитания. Каменистые северные склоны, трещины скал, группировки арчовников. Численность и тенденции её изменения. В ущ. Дарайдере в июле г. и г. обнаружен единственный экземпляр 66

67 PAPOROTNIK GÖRNÜŞLILER POLYPODIOPHYTA (TRUE FERNS) ПАПОРОТНИКОВИДНЫЕ Esasy çäklendiriji sebäpler. Gaýalaryň ýuwulmagy, adam täsirleri. Biologiýasynyň aýratynlyklary. Sporalar arkaly köpelýär. Ýapraklary martda-ap relde ösüp başlaýar, aprelden awgusta çenli sporalary bişip ýetişýär. Güýzüne ýagşyň ýagmagy bilen ýapraklary ýene-de ösýär. Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenistanyň Gyzyl kitabyna () girizildi. Gorag üçin zerur çäreler. Populýasiýanyň ýagdaýyna yzygiderli gözegçilik etmeli. Barlaglar boýunça teklipler. Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň Botanika institutynyň Botanika bagynda ösdürip ýetişdirmeli. Täze ösýän ýerlerini gözlemeli, biologiýasyny-ekologiýasyny öwrenmeli. Düzüji O. Ý. Rahmanowa Main limiting factors. Erosion of slopes, anthropogenic factors. Biological peculiarities. Reproduces by spores. The fronds grow in March April, and the spores from April to August. In autumn rainfall causes regrowth. Cultivation. Not done. Conservation actions applied. Registered in the Red Data Book of Turkmenistan (). Conservation actions proposed. Regular monitoring of population conditions. Research proposals. Introduction to the Botanical Garden of the institute of Botany of the Academy of Sciences of Turkmenistan. Update on new locations and study of its biology and ecology. Author O. Y. Rakhmanova [4], однако при обследовании этого участка в мае г. найдено 10 экземпляров [5]. Основные лимитирующие факторы. Смыв склонов, антропогенное воздействие. Особенности биологии. Размножается спорами, вайи отрастают в мартеапреле, спороносит с апреля по август. Осенью с выпадением осадков вновь отрастают вайи. Культивирование. Не культивировался. Принятые меры охраны. Внесён в Красную книгу Туркменистана (). Необходимые меры охраны. Регулярный контроль состояния популяций. Предложения по исследованию. Интродукция в Ботанический сад Института ботаники АН Туркменистана. Поиск новых мест произрастания, изучение биологии и экологии. Составитель О. Я. Рахманова Maglumat çeşmeleri/information sources/источники информации: 1. Аскеров, ; 2. Бобров, ; 3. Рахманова,; 4. Sokolowa (magl./inform./данн.), ; 5. Rahmanowa (magl./inform./данн.),

68 Ceterach officinarum Willd DERMANLYK SKREBNISA Aspleniumlar maşgalasy Ýagdaýy. Derejesi II (EN). Ýitip barýan görnüş. Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Derman we bezeg ösümligi. Gysgaça beýany. Boýy 5 15 sm bolan köpýyllyk ösümlik. Porrugy gysga. Ýapraklary gysga sapakly, gaýyş şekilli, ujy çowly, bir gezek ýelek şekilli bölünen, süýri-togalak, ýapraklarynyň aşagy üçburç, goňur, teňňe şekilli perdeler bilen örtülen. Ýaýraýşy. Merkezi (Hunça, Gurtsuwy, Giň diwar, Gökdere, Duşak, Arwaz), Günorta-Günbatar (Aýydere, Tutly, Şuşanga) Köpetdag, Serdar şäheriniň töwerekleri, Uly Balkan (Nazarykerem jülgesi). Türkmenistandan daşarda Özbegistan, Tajigistan, Krym, Kawkaz, Ýewropa, Ortaýerdeňiz ýurtlary, Gimalaý daglary [1 3]. Bitýän ýerleri. Arçalaryň toplumlary, yzgarly ýerler, gaýalaryň jaýryklary. Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Sany azalýar njy ýylda Bars jülgesinde RUSTY-BACK Family Aspleniaceae Status. Category II (EN). Endangered spe cies. Importance for the gene pool preservation. Medicinal and ornamental plant. Brief description. A perennial herb 5 15 cm tall; the rhizome is short, the leaves are short, leathery, lanceolate and once-pin na te ly divided into smooth-edged, oval-rounded, thick segments. The lower fronds are covered with triangular, brown, scaly films. Distribution. Central Kopetdag (Huncha, Gurtsuvy, Gindivar Gokdere, Dushak, Arvaz) and South Western (Ayydere, Tutly, Shushanga), Serdar and the Big Balkhan (Nazarekerem Canyon). Outside of Turkmenistan the Crimea, the Caucasus, Tajikistan, Uzbekistan, Europe, the Mediterranean and the Himalayas [1 3]. Habitat. Juniper associations, wet areas, cracks in rocks. Number and tendencies to change. Decreasing. In in the Bars Valley (Gokdere), 7 10 species were found. СКРЕБНИЦА АПТЕЧНАЯ Семейство Асплениевые Статус. Категория II (EN). Исчезающий вид. Значение в сохранении генофонда. Лекарственное и декоративное растение. Краткое описание. Многолетник высотой 5 15 см. Корневище короткое, листья короткочерешковые, кожистые, в очертании ланцетные, однажды перисто-раздельные, снизу вайи покрыты треугольными, бурыми, чешуйчатыми плёнками. Распространение. Центральный (Хунча, Гуртсувы, Гиндивар, Геокдере, Душак, Арваз), Юго-Западный (Айыдере, Тутлы, Шушанга) Копетдаг, окр. г. Сердар, Большой Балхан (ущ. Назарэкерем). Вне Туркменистана Таджикистан, Узбекистан, Крым, Кавказ, Европа, страны Средиземноморья, Гималаи [1 3]. Места обитания. Арчовники, влажные участки, трещины скал. Численность и тенденции её изменения. Сокращается. В г. в Барсо- 68

69 PAPOROTNIK GÖRNÜŞLILER POLYPODIOPHYTA (TRUE FERNS) ПАПОРОТНИКОВИДНЫЕ (Gökdere) geçirilen barlaglaryň netijesinde 7 10 sanysy tapyldy. Esasy çäklendiriji sebäpler. Mallaryň çendenaşa bakylmagy. Biologiýasynyň aýratynlyklary. Sporalar arkaly köpelýär. Ösüşi aprel iýul aýlarynda dowam edýär. Iýun iýul aýlarynda sporalary ýetişýär. Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Gorag üçin görlen çäreler. Ýaýrawynyň bir bölegi Sünt-Hazardag we Köpetdag döwlet goraghanalarynda goralýar. Gorag üçin zerur çäreler. Populýasiýalarynyň ýagdaýyny berk gözegçilikde saklamaly. Barlaglar boýunça teklipler. Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň Botanika institutynyň Botanika bagyna getirip, ekmeli. Görnüşiň täze duşýan ýerlerini gözlemeli, biologiýasyny we ekologiýasyny öwrenmeli. Main limiting factors. Intense grazing. Biological peculiarities. Reproduces by spores; grows in April July and bears spores in June July. Cultivation. Not done. Conservation actions applied. Part of the habitat is protected in the Sunt Hasardag and Kopetdag State Reserves. Conservation actions proposed. Strict monitoring of populations. Research proposals. Introduction to the Botanical Garden of the institute of Botany of the Academy of Sciences of Turkmenistan. Update on new locations and study of its ecology and biology. Authors: O. Y. Rakhmanova, J. Gurbanov вом ущелье (Геокдере) подсчитано 7 10 экз. Основные лимитирующие факторы. Интенсивный выпас. Особенности биологии. Размножается спорами, вегетация апрель июль, спороношение июнь июль. Культивирование. Не культивировался. Принятые меры охраны. Часть ареала охраняется в Сюнт-Хасардагском и Копетдагском государственных заповедниках. Необходимые меры охраны. Строгий контроль состояния популяций. Предложения по исследованию. Интродукция в Ботанический сад. Института ботаники АН Туркменистана. Поиск новых местонахождений, изучение биологии и экологии. Составители: О. Я. Рахманова, Дж. Курбанов Düzüjiler: O. Ý.Rahmanowa, J. Gurbanow Maglumat çeşmeleri/information sources/источники информации: 1. Аскеров, ; 2. Бобров, ; 3. Бобров,

nest...

çamaşır makinesi ses çıkarması topuz modelleri kapalı huawei hoparlör cızırtı hususi otomobil fiat doblo kurbağalıdere parkı ecele sitem melih gokcek jelibon 9 sınıf 2 dönem 2 yazılı almanca 150 rakı fiyatı 2020 parkour 2d en iyi uçlu kalem markası hangisi doğduğun gün ayın görüntüsü hey ram vasundhara das istanbul anadolu 20 icra dairesi iletişim silifke anamur otobüs grinin 50 tonu türkçe altyazılı bir peri masalı 6. bölüm izle sarayönü imsakiye hamile birinin ruyada bebek emzirdigini gormek eşkiya dünyaya hükümdar olmaz 29 bölüm atv emirgan sahili bordo bereli vs sat akbulut inşaat pendik satılık daire atlas park avm mağazalar bursa erenler hava durumu galleria avm kuaför bandırma edirne arası kaç km prof dr ali akyüz kimdir venom zehirli öfke türkçe dublaj izle 2018 indir a101 cafex kahve beyazlatıcı rize 3 asliye hukuk mahkemesi münazara hakkında bilgi 120 milyon doz diyanet mahrem açıklaması honda cr v modifiye aksesuarları ören örtur evleri iyi akşamlar elle abiye ayakkabı ekmek paparası nasıl yapılır tekirdağ çerkezköy 3 zırhlı tugay dört elle sarılmak anlamı sarayhan çiftehan otel bolu ocakbaşı iletişim kumaş ne ile yapışır başak kar maydonoz destesiyem mp3 indir eklips 3 in 1 fırça seti prof cüneyt özek istanbul kütahya yol güzergahı aski memnu soundtrack selçuk psikoloji taban puanları senfonilerle ilahiler adana mut otobüs gülben ergen hürrem rüyada sakız görmek diyanet pupui petek dinçöz mat ruj tenvin harfleri istanbul kocaeli haritası kolay starbucks kurabiyesi 10 sınıf polinom test pdf arçelik tezgah üstü su arıtma cihazı fiyatları şafi mezhebi cuma namazı nasıl kılınır ruhsal bozukluk için dua pvc iç kapı fiyatları işcep kartsız para çekme vga scart çevirici duyarsızlık sözleri samsung whatsapp konuşarak yazma palio şanzıman arızası