Çarşı Son Beste

– Sudaq rayonı Ay Serez köyünde 1937-ncı yılı doğdım. Sürgünlik vaqıtında yedi yaşında bala edim.

– Qorantañızda qaç bala ediñiz?

– Qorantamızda, evimizde dört qız edik. Anamnen dört… beş dane edik. Babam evde yoq – babam… Qarasuvda. Qarasuvğa ketti, Qarasuvda tükânçıqta tura edi. O kerek mi şimdi?

– Yoq, kerek. O, Qarasuvğa ketti, cenkke ketmedimi?

– Cenkke ketmedi. Kolhoznıñ Qarasuv tükânçığında, Ay Serez köyüniñ tükânçığında tura, şeyni satıp, meyvasını satıp. Yüzümni, meyvasını satıp Ay Serez köyünde.

– 1944-ünci yılında?

– 1944-ünci yılında endi, 1944-ünci yılında.

– Şimdi endi sizge sürgünlik aqqında nasıl haber ettiler?

– Sürgünlik aqqında saba qaranlıq, saat qaçta deyceñ, işte, qaranlıqta keleler. Qaranlıq. Üç asker – ellerinde silâlarınen kelip, qapını urıp, soñ turıp aça qapını anam. Qapını açsa, evge öyle keleler. Ablam…

– Ablañız reis olıp çalışa edimi?- Ablam selsovet (köy şurasınıñ) reisi edi o vaqıtta. Ondan anahtar soraylar: “Köy şurasınıñ anahtarını ber!” – dep.- Onı ne vaqıt soraylar?

– Saba soraylar.

– O künü?

– O künü qaranlıqta kelip…

– 18 mayısta?

– E! O künü sorap alalar. Elinden anahtarnı alıp, soñ: “Sizge on beş daqqa vaqıt – çıqacaqsıñız Qırımdan” – deyler. Öyle degende, o, belley: “Men selsovette (köy şurasında)…”. Aydı onı söylemeyim endi.

– Söyleñiz, söyleñiz.

– “Men selsovette (köy şurasında) çalışqanım içün, tek meni çıqacaqlarmı?” – dep artlarından çapa. “Selsovette dolabında parası bar, vesiqaları bar” – dep çapa. “Olar kerekmey saña – qayt! Saba saat… on beş daqqanen çıqacaqsıñız!” –deyler. Öyle de qaytıp kele evge.

– Öyle ise, oña haber eteler: “Sen çıqacaqsıñ!” – dep haber eteler.

– İşte saba eteler da.

– O, da onıñ ozüni çıqaracaqlarını belley.

– “Meni çıqaracaqlar. Men çalışam – meni çıqaracaqlar” – dep belley. Bizni çıqaracaqlar, bizim ailemizni çıqaracaqlar, dep belley. Bizim tayfamıznı çıqaracaqlar, dep belley.

– Onı soñ sizge kelip haber etemi?

– Soñ qayta da, soñ bir daa kelmeyler. Ablam qayta artqa, soñ azırlanalar. On beş daqqada ne alacaq? Ne alğanlarını bilmeyim anda, on beş daqqada ne alğanını. Başta anam Qurannı ala ancaq.

– Bu endi saba, askerler kelgen vaqıttamı?

– Askerler kelip keten soñ, şeyler azırlandı.

– Soñ askerler kelgende nasıldır resmiy bir vesiqanı oqudılarmı sizge?

– Bir şey oqumaylar. “Anahtarı beriñ! Siz sürgün olacaqsıñız!” –dediler. Başqa şey söylemeyler.

– Bu ne vaqıt edi? Saat qaç edi?

– Saatnı qaydan bileyim? Saba, qaranlıq. Saat qaç deyceñ? Beş deycemmi? Qaranlıqta. Ortalıq qaranlıq edi, kelip qapını urğan vaqıtta.

– Tañ maalimi?

– Tañ vaqıtında. Tañ vaqıtında deycem, işte. Saat beşte, beş-altısı kerekmey – tañ vaqıtında.

– Soñ, bu askerler qayda, ne sebepten ve ne vaqıtqa qadar çıqarılğanıñıznı añlattılarmı sizge?

– Yoq. Bir şey añlatmaylar. Bir şey añlatmaylar: anda alıp keteceklerini, ne vaqıtqa, ne yapacaqlarını. Bir şey añlatmaylar. Olar köylerde turalar. Köyde turalar. Er şeerden kelip turalar köyde. Emir beklep turalar da. Emir kelgen künü, işte…

– Siziñ haberiñiz bar edimi olarnıñ kelip turğanlarından?

– Kelip turğanlarından haberim bar. Er kesniñ haberi bar. Amma bir şey söylemeyip, öyle turalar. Klubta, camide, barğan yerlerimizde – orada turalar. Oraya ketirip qoya ediler. Ne qadar asker ketirile edi anda? Tura ediler anda.

– Sizge ne qadar ve nasıl eşya ve aşayt mahsulatlarını almağa izin berdiler?

– Onı nasıl söyleyim men? Tekaran… Ne qadar berdi – onı bilmeyim.

– Qurannı deysiñ aldı anañ…

– İşte, anam evden başta Qurannı aldı. Bir-eki kerek şeyçiklerini alıp, bir parça da aşamağa şey alğandır. Ne alacaq o evden aşamağa? Ötmek alğan olsa, başqa bir şey alğanını demey edi. -Yahşı.

– Yorğan-töşek aqqında bilmeyim. Yorğançığı da bar edi. “Qırımdan kelgen eki yorğanım da bar edi» – dey edi anam.

– Neni da aldı söyley edıñız… tikme…

– Tikiş maşnası. Anam pek aves eter edi, tikiş maşnasınen tiker edi. Tikiş maşnaçığını ala, Qurannı ala. Ondan soñ, evden bir-eki dane yorğan da ala. Yorğanı da bar edi. “Qırımdan kelgen yorğanlar” – dep. Oña köre. Öyle de bir parça aşamağa da şey, bir şey tapqandır. O qadarını bilmeycem söylemege…

– Çıqaruv aqqında haber etilgende ya da ondan soñ, siz ya da qorantañız zorbalıqqa oğradıñızmı?

– Zorbalıq…Babamnıñ yoqlığını söyleyim burada, yoqsa…?

– Söyle, söyle.

– Burada babam evde yoq. Babam Qarasuv tükânçığında Ay Serez köyüniñ meyvalarını satmağa kete. Babam Qarasuvdan, ondan kete sürgünlikke, işte. Qarasuvdan. Qarasuvdan ketip bizni… Karaşaynı söylemedim. Karaşay Asannıñ qızım demedim orada men. Karaşaynı söylemek kerek edim. Karaşaynıñ qızı – men de en küçügim. Dört qızı, en küçügi – menim. Körgende Ay Serez köyün halqı Karaşay olğanımnı bilmek kerek. Onı men söylemedim başta yazğanıñ vaqıtta. Şimdi yazmaysıñ amma, ne olsa da…

– Soñ?

– Öyle de babam soñ o yandan çıqa. Bütün halqnı, cemaatnı tütün saraylarına… köyniñ başındaki tütün saraylarına toplaylar.

– Episini bir tütün sarayına toplaylarmı?

– E! Episini…

– O yerde ne qadar insan bar edi?

– Onı bilmeyim. Evelden Ay Serez köyü beş yüz haneli köy dey ediler. Beş yüz haneli, en büyük köy – bizim köyümiz. Beş yüz haneli köy, dep sayıldı.

– Soñ sizni, bütün cemaatnı anda toplayıp, ne qadar tuttılar?

– Ne qadar tuttı…? Başladı maşnalar kelmege. Qara maşnalar. Üstleri örtülgen… Üstleri örtülgen maşnalar kele. Soñ o maşnalarğa, işte, amma qaç qoranta atalar? O maşnalarğa köterip-köterip atalar halqnı. Bıraqalar çuvalları barmı, torbaları barmı.

– O yerge ketip bıraqalar?

– O yerge. Soñ eger artqaç olsa, torbası artqaç olsa, köterip da atalar. “Bu artqaç” – dep, köterip da atalar. Amma o maşnağa qaç aile qoyğanlarını, işte, keregi qadar qoyalar o maşnalarğa. O qara maşnalar tizilip kele.

– Şu tütün aranlarında ne qadar adam olğanını hatırlaysıñızmı?

– Ne qadar adam… işte bütün köyniñ halqı. Bütün. Er kes. Başqa yer yoq. Bütün köyniñ halqı.

– Soñ nasıl baqtılar sizni anda?

– Bir daa evge qaytmağa qoymadılar. Bir daa şey almağa qoymadılar. İşte, er kes elindeki boğçaçıqlarınen… Boğçalarnen. Öyle de itep-itep o maşnağa mindirdiler. İtep…qartmı, qurtmı, balamı, çağamı, qucağında balası barmı – ne olsa olsun.

– Soñ o qara örtülgen maşnalarına minip, angi stantsiyağa alıp kettiler?

– Qara örtülgen maşnalarnen Kefe stantsiyasına alıp keteler. Anda ne qadar tutalar, ne qadar tutmaylar – onı bilmeycem. Ondan soñ, da o tovar poyezdlarına (mal trenlerine) qoyıp, qara trenlerge, işte, nasıl deyceñ… olarnıñ adları da çirkin söylemek kerek. Mal trenlerine…

– Mal kezdirgen…

– Mal kezdirgen trenlerge qoyıp, qurt-bit – onday içi. Yigirmi eki kün…

– Ya siz Kefedeki stantsiyada ne qadar bulunğanıñıznı bilesiñmi?

– Onı da bilmeycem, onı da bilmeycem ne qadar tutqanını.

– Anda ketkende konvoy yanıñızda bar edimi?

– Konvoynen, konvoynen. Konvoynen kete edik.

– Siziñ qorantañızda qaç insan sürgün etildi?

– Qorantamızda dört qız, anam, babam…

– Babañ ayrı?

– Babam başqa yerde. Babam yoq – Qarasuvda. Beş…

– Öyle ise, tek babañdan ğayrı, epiñız bir vagonğa tüştiñizmi?

– Bir vagonda edik, babamdan ğayrı. Bir vagonda. Eñ küçügi da – men.

– Soñ, insanlarnı toplağanda ya da demiryol stantsiyalarına alıp ketkende, elak olğanlar oldımı?

– Elak olğanlar oldı anda içinde amma…

– Yoq. Adamlarnı toplağanda? Öyle vaqıtta olmadımı elak olğanlar? Adamlarnı toplağan vaqıtta?

– Öyle olmadı.

– Ay Serez köyüniñ demiryol stantsiyasına alıp ketkence elak olğanlar oldımı?

– Yoq. O qadarını söylemege bilmeyecem. O qadarını… “Felança öldü, tüvençi öldü” – degen laflarnı eşitmedim.

– Vagonda qaç insan bar edi?

– Onı da bilmeycem vagonda qaç insan olğanını. Vagon tolu: hasta da anda, bala da anda, bala doğan da anda – episi anda.

– Vagonnıñ içinde temizlik şaraitleri nasıl edi?

– Vagonnıñ içinde nasıl temizlik olacaq? Er kes… Yuvulmağa yer olmasa – bit-qurt üstü-başı. Avuştırmağa şey olmasa. Aşamağa da şey bar-yoq.

– Nenen aşata ediler sizni? Nasıl aş bere ediler? Asıl bere edilermi aş?

– Asıl onı da söylemege… bere edilermi eken bir şey? Onı da bilmeycem söylemege.

– Anañ da bir şey tarif etmey edimi?

– Onı “böyle-böyle aş bere ediler” degenini eşitmedim men olarnıñ. İşte o vagonnıñ içinde qartı, yaşı, bala-çağa, bala tapanı – episi anda, içinde. Aç, bitli. Bitli vagonlarda… Öyle bitli yigirmi eki kün degende, Samarqand vilâyeti Kattaqurğan vokzalına tüşüre bizni. Bir eşelonnı, işte.

– O yigirmi eki kün arasında tren sıq toqtay edimi?

– Yigirmi eki kün arasında toqtay yolda. Vokzallarda toqtay. Tekaran toqtay. Eger tüşip qalğanı olsa – bağırta. Olduq qadar sesnen bağırta, eger yetiştirmeseler… Yetiştirmegen adam qala. Yetiştirse o yerge çapıp…

– Ya o halq ne yapa edi, toqtağanda ne yapa edi?

– Toqtağanda çıqıp, bir qapım bir şey: eki taşçıq qoyıp, bir de teneke tapa edi. Eki taşnıñ üstüne o tenekeni qoyıp, tekaran ateş yaqıp bir pite yapacaq…

– Ya hamırnı qaydan ala ediñiz?

– Hamırnı da alğanlar bardır da…

– Alğandırlar da özlerine.

– İlle bir parça, bir torbaçıqnen bir şey alğandırlar da, unçıq… halq. Onı söyley ediler. O piteni qoyğance, tenekeniñ üstüne qoyğance, bağırtsa, soñ aman alıp o hamırnı çapa. Eger çapmasa – qalacaq. Bu şeylerni söyley ediler amma…

– Vagonlarda insanlar öle edimi? Ölgen oldımı?

– Vagonlarda öle ediler. Köterip atıla edi. Degen şeyler bar edi. Söyley ediler onı, amma ne qadar adam öldü, kim öldü, bu atıldı – degen şeylerni, onı da söylemege bilmeycem. Vagonlardan ölenlerni köterip ata ediler. O qadar bir şey.

– Yol qaç kün devam etti? Yigirmi kün devam ettimi?

– Yigirmi bir dey ediler… Yigirmi bir-yigirmi eki deyceñ, işte. Kattaqurğan vokzalına alıp ketti bu bizim neni…

– Kattaqurğanmı?

– Samarqand vilâyeti Kattaqurğan vokzalı. Kattaqurğan vokzalına alıp tüşürdi. Ondan o halqı amamğa ketirdi. Amamğa ketirip, ondan soñ, bütün kolhozlardan atlı arabalar yüksek köpçeklerinen, birer atlı araba tizilip turalar. Angi kolhozğa, angi köyge ne qadar tatar kerek – anda alıp keteler. Bir men bilem – bu Borman köyü… Kattaqurğandan Qaradarya bar, Qaradaryadan da o yana, Borman köyü 40-50 kilometr bardır. 40 kilometr bar. Barıp tüşken köyümiz o Kattaqurğandan, o arabanen. O bir atlı, köpçekleri kendinden yüksek. O arabalarnıñ üstüne bizni qoyğanlarını bilem, amma eki qorantamı, üç qorantamı – ne qadar olğanını bilmeyim. Biz kendimizniñ ketkenimizni bilem. Anda barğan soñ, mallarnıñ, balaban mallarnıñ yatqan aranlar, yerleri bar. O arannıñ böyle bir kümes kibi, qaravul yatqan evi bar. Bir qapısı yolğa, bir qapısı da aranğa. Bir tahta qoyulğan: bir tahta qapı yolğa, bir qapı da aranğa taraf, qaravul yatqan yer. O yerge alıp ketip tüşürgenlerini bilem. O yerge alıp ketip tüşürdiler. Anda da, işte, ne qadar yaşadıq. Ondan o yanını… söylemeycem, bilmeycem.

– Babañ daa tapıp kelmedimi?

– Babam deyim de, Qazahistan çöllerinde babam bizi tapıp keldi. Babam taptı, vagonlardan-eşelonlardan bağırıp-çağırıp bizni taptı yolda. Yolda taptı, biznen beraber tüşip, bu arabanen da, bu nenen da babamnen bile mında keldik köyge, Burman köyü, işte. Burman edi köyniñ adı. Kattaqurğandan Burmanğace ne qadar yer o? Nasıl ketildi?

– Yerlerge kelip yetken soñ, insanlarnı nasıl qabul ete, ayıra edilermi?

– Ayrı qabul ettiler. “Bir gözlü adamlar keldi, adam aşağan tatar adamları keldi” – dep qaça ediler. Çoq vaqıt bizim halqtan, tatar halqından saqlanıp, bala-çağasını saqlap, öyle oturdılar özbekler.

– Ya akimiyet aqqında söylesek, olar nasıl munasebette edi? Yerli, özbek, Özbekistan akimiyeti?

– Özbekistannıñ, işte, özbekleri de atlarnıñ üstünde kötekley ediler qamçılarnen. Tekaran laf qaytarsañ ya da degen işini yapmasañ, kötekley ediler. O pamuq tarlalarında çalışıldı, pamuq tarlasında çalışıldı, olarnen beraber pamuq yığıldı. Em kötekley ediler, em ayıra ediler. “Yurtuñnı satıp keldiñ, tatar!” – dep. Öyle de çoq, qaçıncı yıllarğace, halq öyle kendisini tutqance, öyle yaşadı. Soñ tuttı kendisini, yaptı. Amma şimdi angisi kelişecek saña, angisi kelişmeycek…?

– Sürgünlik yerlerinde birinci aylarıñız ve yerleşmeñiz nasıl keçti?

– İşte yerleşmemiz… bir şey yoq: ne aş bar, ne suv, ne bir şey, ne ağaç, ne soba. Alıp ketip bir kümeske qoydı. Er kesni de öyle. Aranlarğa qoydı, qaç aileni bir yerge qoydı. Halq öyle de ne yaptı? İşte, ıdırınıp, tırışıp, kendine bir aş taptı da… Ölgeni öldü, açlıqtan evi taqım öldüler açlıqtan, evi taqım, şişip-şişip. Olarnı yerleştirmege adam yoq, kömmege adam yoq. Olarnı kömmek içün, alıp ketip bir çuqur qazıp, köterip atılsa – öyle oldı. Ondan soñ, hastalanıp, eger yaramay hastalıqnen hastahanege alıp ketilse, o gecesi öldüreler, ekimler öldüreler. Qırımtatar qalqını o gecesi öldüreler. Daa ne deyim…? Menim eşitkenim, bilgenim bu qadar şey.

– Ne vaqıt ve Qırımnıñ qaysı şeer ya da qasabasına avdet ettiñız?

– 1976-da qaytıp keldik. Onı soray, e? Men yedi yaşında kettim Qırımdan, yedi balanen de qaytıp keldim Qırımğa.

– 1976-ncı yılında?

– 1976-ncı yılı Kirov (İslâm Terek) rayonınıñ Juravki (Seyit Eli) köyüne doğru mında keldik. Endi baştaki yerlerni söylemeyim. Başta Qarasuv rayonı Bağça Elinde üç ay kezdik ev tapalmayıp. O yedi balanen üç ay kezdik. Üç aydan soñ, mında kelip yerleştik. Ne deycek edim…? Bir yıl propiska yapmadılar (yazdırmadılar). İş vermediler, yazdırmadılar. O balalar o yanda, bu yanda, öyle de künümizni kördik. Öyle yaşadıq. Ondan soñ, yazdırılğan soñ, işke kirip, mıtlaq, işi de işte öyle oldı…

– Sürgünlikten evel arzularıñız bar edi mi yedi yaşında?

– Ne arzularım olacaq mende sürgünlikte?

– Kim olmaq istey ediñız balalıqta?

– Bunı bilmeyim…

– Sürgünlikten evel Qırımnı nasıl hatırlaysız? Közüñizniñ ögünde nasıl olıp qaldı? Aqılında barmı Qırım nasıl edi?

– O menim aqılımda yoq, Enver …

– Onı bilmeysiñ…Qırım aqılıñda yoq…

– Qırım aqılımda yoq…

– Ay Serez köyüni belki hatırlaysıñ? Ay Serez köyüni hatırlaysıñ da o qadarlıq?

– Ay Serez köyüni hatırlağanım… evimizniñ qarşısında çeşme… Büyük çeşmemiz bar edi. Anda barıp, yuvulıp, suvundan içip, yalaqlarında yuvunıp, qaytqanımıznı bilem. O qadar şey.

– Söyle, nasıl yır bilesiñ?

– Yır da bilmeyim, masal da bilmeyim. Torunlarım toplaşıp kelseler, men o balalarğa:

Dom-dom, domanay,

Ocaqlarda ot yanay,

Qave pişe, çay qaynay,

Er kes bayram hayırlay!

– dep olarnı oynatam. Bilgen şeyim.

– Maşalla! Ya tezaytım da bilesiñ bir dane, noğay tezaytımı. Tezaytımnı da söylese?

– Neni? Bunımı?

– E. Soyleñiz onı.

– Toqta. Cumarlap yatqannımı?

– Cumarlap yatqannı.

– Pek çirkin de, balam, o.

– Sen söyle bizge.

– Cavun cavanda cumarlap catqan cılannı cumran qazıq cıttı-ciberdi!

– Maşalla!

– Bilgen şeylerim.

– Bismillahi Rrahmani-Rrahim!

Aman çeşme, canım çeşme,

Muhammadi körmediñmi?

Şimdi bundan abdest aldı,

Doğru ketti camisine.

Aman cami, canım cami,

Muhammadi körmediñmi?

Şimdi bunda namaz qıldı,

Doğru ketti türbesine.

Aman türbe, canım türbe,

Muhammadi körmediñmi?

Şimdi bunda dua etti,

Doğru ketti çarşısına.

Aman çarşı, canım çarşı,

Muhammadi körmediñmi?

Şimdi bundan kefin aldı,

Doğru ketti anasına.

Aman ana, canım ana,

Sütüñni emdim qana-qana.

Men giderim qabristanğa,

Aqqıñnı elâl eyle maña.

Aman qabir, canım qabir,

Muhammadi körmediñmi?

Şimdige qadar siziñ edi,

Bundan bu yan bizim oldı.

Bu güzel çıqmaq kerek. Amin Allah, ya Rabbim. Amin Allah…