Hamursuz Bayramı Nasıl Kutlanır

ACADEMIA DE ŞTIINŢE A REPUBLICII MOLDOVAINSTITUTUL DE CERCETĂRI INTERETNICEMOLDOVA BİLİMNÄR AKADEMİYASIMİLLETLÄRARASI AARAŞTIRMALARI İNSTİTUTUEVDOKİYA SOROÇANUGAGAUZLARIN KALENDARADETLERİEtnolingvistik aaraştırmasıKişinöv

Moldova Bilimnär Akademiyasının Milletlärarası Aaraştırmaları İnstitutununBilim Sovetindä kaavilendi hem tiparlamak için izin verildiRedaktor:Korektorlar:Resimci:Petri ÇebotarVitalii SırfTatiyana ŞarşovaPetri VlahAvtor şükür eder Doktora, Gazi Universitetinin profesorunaBaki Erdoğan’abu kitabın hazırlanmasına verdii yardım içinBu kitap Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı (TİKA) katkıları ile basılmıştırЭта книга издана при финансовой поддержкеТурецкой Администрации по Сотрудничеству и Развитию (ТИКА)

ACADEMIA DE ŞTIINŢE A REPUBLICII MOLDOVAINSTITUTUL DE CERCETĂRI INTERETNICEАКАДЕМИЯ НАУК РЕСПУБЛИКИ МОЛДОВАИНСТИТУТ МЕЖЭТНИЧЕСКИХ ИССЛЕДОВАНИЙE. C. СОРОЧЯНУГАГАУЗСКАЯ КАЛЕНДАРНАЯОБРЯДНОСТЬЭтнолингвистическое исследованиеКишинев –

CZU =S69Утверждено и рекомендовано к изданию Ученым советомИнститута межэтнических исследований Академии наук МолдовыРедактор:Корректоры:Художник:П. А. ЧеботарьВ. И. СырфТ. Ф. ШаршоваП. Н. ВлахАвтор выражает благодарностьдоктору Баки Ердогану, профессору Гази Университета (Анкара),за помощь в подготовке книги к изданию© Е.С. Сорочяну, ISBN Descrierea CIP a Camerei Naţonale a CărţiiSoroçanu EvdokiyaGagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>: etnolingvistik aaraştırması = Гагаузскаякалендарная обрядность: Этнолингв. исслед. / Evdokiya Soroçanu; funduszeue.info Şt. a Rep. Moldova. Inst. de Cercet. Interetnice. – Ch.: Gunivas, (FEP“Tipogr. Centrală”). – funduszeue.info ex.– 1. Etnografie – Limba găgăuză (găgăuză, rus.)=

Paalı Bobama hem paalı AnamaadlêêrımПосвящаю моим родителям –Степану и Анне ПОПОВИЧ

Gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>6

Evdokiya SoroçanuÖNSÖZEvdokiya SOROÇANUnun monografiyası, angısı adlı <strong>kalendar</strong> adetlär terminologiyasına,- gagauzların ruh kulturasını inceleyän ilk etnolingvistik aaraştırmasıdıfunduszeue.info aaraştırmada gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong> olêrlar kompleksliüürenilän obyekt, hem bilim döneminä seftä geçiriler o <strong>adetleri</strong> nışfunduszeue.info folklor-etnografiya faktlarına danışêr eniycä, kullanêr eni analiz metodlarını,angıları verer kolaylık açmaa terminin hem adetin arasında ilişkilerininharakterini, neredä adetlär leksikası tamannêêr yazdıran, interpretat edän, kimikera adet reallıına model kuran funkţiyasını.Hepsi bunnar vererlär kitaba bilim bakımından perspektivalık hem çok aspektlik.O olacek meraklı diil sade etnolingvistika, folklor, mifologiya uzmannarına,ama okuyucularun geniş çevresinä dä, hepsinä, kim merak eder gagauzların<strong>kalendar</strong> yortularınnan hem onnarlan baalı adetlärläfunduszeue.infoafiyanın materialları olur kullanılsınnar terminologiya sözlüü hazırlamakiçin, gagauzların dialektologiya hem etnografiya üürenmesi için, gagauzadet leksikası speţkursların temeli olabilirlär. Bundan başka, kitabın materiallarınıpraktikada kullanabilirlär şkola üüredicileri hem kultura-aydınnadıcı kurullarınizmetçfunduszeue.infoça yazılan, E. SOROÇANUnun monografiyası aktual hem vakıdındaçıkan, o çekecek diri interes diil sade Moldovanın bilim çevrelerindä, ama bütüntürk bilim dünnesindä.L. Çimpoeş,Moldova Respublikası Bilim Akademiyası,Milletlärarası Aaraştırmaları İnstitutu,Gagauzologiya Bölümünün başı,Filologiya bilgilerinidä doktor7

Gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>PREFAŢĂMonografia dnei Evdochia Soroceanu reprezintă un debut în domeniulcercetărilor etnolingvistice a spiritualităţii poporului găgăuz la capitolul terminologiadatinilor populare. În lucrare obiceiurile calendaristice sunt abordate prinprisma diverselor unghiuri de vedere constituind obiectul unui studiu complex,autoarea operînd competent cu terminologia ştiinţifică ritualică adecvată.E. Soroceanu demonstrează abilităţi de cercetător consecvent utilizînd metodemoderne de analiză interactivă în plan sincronic şi diacronic a datinilor, obiceiurilorşi riturilor găgăuze în contextul altor culturi. Lexicul ce ţine de obicеiuriare un caracter descriptiv - interpretativ, iar, în unele cazuri, modelează realitateamitologică.Toate cele expuse conferă monografiei un caracter ştiinţific complex. Studiulde faţă prezintă interes nu numai pentru specialiştii în domeniul etnolingvisticii,folcloristicii şi mitologiei, dar se adresează şi unui larg cerc de cititori interesaţide cunoaşterea obiceiurilor calendaristice ale etniei găgăfunduszeue.infoalele monografiei pot servi drept suport pentru cursuri opţionale lafolcloristică, dialectologie si etnografie găgăuză, la alcătuirea dicţionarelor determinologie mitologică. Studiul comportă şi certă valoare aplicativă şi practicăpentru cadrele didactice din învăţămîntul preuniversitar, precum şi pentru persoaneleinteresate din domeniul culturii, sociologiei, funduszeue.infoafia dnei Evdochia Soroceanu este actuală , originală şi va trezi uninteres viu atît pentru gagauzii din diasporă, cît şi pentru întreg spaţiul ştiinţificturcic.L. Cimpoeş,Şefa Secţiei de Găgăuzologiea Institutului de Cercetări Interetnicea Academiei de Ştiinţe a Moldovei,doctor în ştiinţe filologice8

Evdokiya SoroçanuПРЕДИСЛОВИЕМонография Е.С. Сорочяну, посвященная календарной обрядовой терминологии,- первое этнолингвистическое исследование духовной культурыгагаузского народа. В ней впервые календарная обрядность гагаузов становитсяобъектом комплексного изучения, и в научный оборот вводитсятерминология, отражающая эту funduszeue.info демонстрирует новый подход к изучению фольклорно-этнографическихфактов, использует новые методы анализа, позволяющиераскрыть характер взаимоотношений термина и обряда, где обрядоваялексика является описывающей, интерпретирующей, а в некоторых случаяхи моделирующей обрядовую funduszeue.info это придает книге научную перспективность и funduszeue.info интересна не только специалистам по этнолингвистике, фольклору,мифологии, но и широкому кругу читателей, желающих узнать календарныепраздники и связанные с ними обычаи и обряды funduszeue.infoалы монографии могут быть использованы при составлениигагаузского терминологического словаря, стать основой для спецкурсовпо гагаузской обрядовой лексике, послужить дополнительным материаломпри изучении гагаузской диалектологии и этнографии. Кроме того, книгапредполагает практическое применение ее материала учителями в школах,работниками культурно-просветительских funduszeue.info Е.С. Сорочяну актуальна и своевременна и, будучи написаннойна гагаузском языке, вызовет живой интерес не только в научных кругахМолдовы, но и у тюркологов всего мира.Л.С. Чимпоеш,funduszeue.infoм гагаузоведенияИнститута межэтнических исследованийАкадемии наук Республики Молдова,Доктор филологических наук9

Gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>PREFACEThe monograph by Evdochia Soroceanu dedicated to the research of customterminology represents the first ethno linguistic investigation undertaken inthe field of spiritual culture of Gagauz people. In it calendar Gagauz rites are forthe first time considered as an object of the complex study and the terminologyconcerning the rites is introduced into scientific funduszeue.info author demonstrates a new approach to the study of the facts of folklore andethnography, uses new methods of analysis, which allow revealing the character ofthe relationship between the term and the custom, where rite lexis is describing,interpreting and in some cases modeling the custom funduszeue.info these make the book multilateral and helpful from the scientific point ofview. It is interesting not only for the specialists in ethno linguistics, folklore,mythology but also for a wide range of readers who wish to know calendar holidaysand Gagauz customs and rites connected with funduszeue.info materials of the monograph can be used in compiling gagauz terminologicaldictionary, be the base for optional courses in gagauz custom vocabulary,serve as an additional source in studying Gagauz dialectology and funduszeue.infos, the book offers the practical usage of its materials by school teachers andcultural and educational funduszeue.info book by E.C. Soroceanu is actual, modern and being written in Gagauzlanguage it will provoke vivid interest not only in Moldova but in the whole Turkishand Slavic scientific funduszeue.infoD. L. Cimpoes,the Chief of the Gagauz Department,Institute of Ethnic Research,Academy of Science of Moldova10

Evdokiya SoroçanuОТ АВТОРАЯзык, культура и самосознание являются основными этнообразующимикомпонентами гагаузов. Комплексное изучение духовной культуры и еетерминологии приблизит нас к решению вопроса этногенеза и этническойистории funduszeue.info исследование посвящено анализу терминологии гагаузскойкалендарной обрядности, которое по теоретическим основам и используемымметодам примыкает к современным этнолингвистическим funduszeue.infoе обрядовый термин становится предметом лингвистическогоанализа. Проводится многоплановое изучение обрядовой лексики, применяютсяметоды лингвогеографии и ареальной лингвистики. При реконструкцииобрядовых текстов перспективным является изучение диалектологическогоматериала (в работу включены образцы диалектных текстов,записанные в конце х годов в с. Кирсово).Нас интересует характер взаимоотношений термина и обряда, для чегопредварительно исследуется структура и значение обряда, так как без анализаэтнографических и фольклорных данных невозможно проводить анализобрядовой лексики, которая, в свою очередь, является языком описанияобряда, системой знаков, отражающей структуру самой funduszeue.infoурно-типологическое описание календарной обрядности гагаузовпроведено на полевом материале, собранном автором по специальносоставленной программе в конце прошлого столетия в гагаузских селахМолдовы и Одесской области (Украина).Анализ показал, что основу, сущность гагаузских календарных праздниковсоставляют преимущественно народные обычаи и верования, накоторые впоследствии наслоились церковные элементы. Календарныеобычаи и обряды сохраняют отчетливо следы дохристианского аграрноскотоводческогокульта, подтверждение чему находим в наименованияхобрядовых funduszeue.infoы рассматриваются с точки зрения структуры, способов номинации,особенностей символики, словообразования; исследуются явленияполисемии, омонимии, синонимии и дублетности; рассматривается вопрос11

Gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>об источниках формирования терминов и роли иноязычных элементов,о формальной и содержательной зависимости от болгарской народной ицерковной православной календарной funduszeue.infoленный этнолингвистический словарь календарных терминовявляется не только лингвистическим и этнографическим источником, но исвоеобразным отражением социальной, историко-культурной, этнической,духовной жизни гагаузского народа на различных этапах funduszeue.info в Болгарии, так и в Бессарабии, гагаузы оказались в условиях этноизоляциив славянской и восточнороманской среде, что создало своеобразныеусловия, содействовавшие устойчивости их традиционной funduszeue.infoря на то, что магический смысл многих ритуальных действий давноутрачен и что обычаи и обряды повсеместно упрощались, трансформировались,модифицировались, календарные праздники гагаузов и связанныес ними обычаи и обряды сохранились как система, и большинство из нихактивно практикуется по сегодняшний день. Об этом говорит сравнительныйанализ обычаев и обрядов народного календаря гагаузов, собранныхВ.А. Мошковым в г. и автором в funduszeue.infoация монографии на гагаузском и русском языках даст возможностьознакомиться с материалами исследования не только гагаузскомучитателю, но и широким научным кругам, интересующимся проблемамиязыка, культуры и истории гагаузов. Кроме того, появится перспективавведения гагаузского диалектологического и этнографического материалав общебалканские и тюркские исследования

Evdokiya SoroçanuKısaltmalar:Baur. – BaurçuBeşal. – BeşalmaBeşg. – Beşgözbulg. – bulgarcaCal. – CaltayÇad. – Çadır-LungaÇeşm. – Çeşmäküügag. – gagauzçah.b. – hem başkakarş. – karşılaştırKaz. – KazayakKirs. – Kirsov (Başküü)Kong. – KongazKotl. – Kotlovina (Balboka)mold. – moldovancarom. – romıncarus. – rusçasırb. – sırbçaTom. – TomayValk. – Valkaneşy. – yılУсловные сокращения:Баур. – Баурчи*Бешал. – БешалмаБешг. – Бешгёзболг. – болгарскийбукв. – буквальноБСП – Българите в СевернотоПричерноморие. Изледвания иматериалиВулк. – ВулкэнештьДж. – ДжолтайКаз. – КазаклияКирс. – КирсовоКонг. – КонгазКотл. – Котловинамолд. – молдавскийрум. – румынскийрус. – русскийсерб. – сербскийср. – сравниТГУ – Тартуский государственныйуниверситетТом. – ТомайЧ.-Л. – Чадыр-ЛунгаЧешм. – Чешмекиой*В русской части книги названия населенных пунктов даются поофициальному документу «Monitorul oficial» за 14 января г. №

Gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>14

Evdokiya SoroçanuGAGAUZLARIN KALENDARADETLERİEtnolingvistik aaraştırması15

Gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>16

Evdokiya SoroçanuGİRİŞRuh kulturası, dil hem bilinç – gagauzların en maanalı millet yapan funduszeue.info kulturası halkın fikir bilinci, onun diri aklı, angısı boydan-boyageçirer halkın gördüklerini hem bilgilerini, inanışlarını, <strong>adetleri</strong>ni hem adetsıralarını, kullanış normalarını h. b.Büünkü gündä duran problema – üürenmää gagauzların dilini hem ruhkulturasını, neet koyup enidän diriltmää hem düzmää onnarın evelki uurundadurumunu, hem dä çözmää etnogenez problemalarını. Bu uurda ayırı maanakableder etnolingvistik aaraştırmaları, angıların temelinä koyulu halkın kulturasınınhem kultura terminologiyasının incelenmesi. Dil istoriyasına hem kulturaistoriyasına paralel yapılan analiz dayanêr lingvistika metodu ‘Wörter und Sachen’(‘laflar hem şeylär’), angısını yaydılar nemţä lingvistleri R. Meringer, K. Merlo, funduszeue.info kimi <strong>adetleri</strong>n incelenmesinä dä (Йордан, , 06). Dialektologiya, folklorhem etnografiya olaylarının birleşik üürenmesi aaraştırmacıya verer orientir‘incelemää baalantıları dil hem ruh kulturası arasında, dil hem halk mentalitetiarasında, dil hem halk yaratması arasında, onnarın biri-birinä baalı olduunu hemonnarın türlü korespondenţiyalarını’ (Толстой, , ).Rus dil bilimindä geçän asirin bitkisindä funduszeue.infoyun öndercilii altındаkuruldu etnolingvistika şkolası, angısının çerçevesindä sistema gibi üürenilerslavän hem balkan halklarının ruh kulturası (Толстой, , , , ,, ; Толстые, ; Толстая, ). Basıldı duu hem üülen slavännarınınokazional <strong>adetleri</strong>nin etnolingvistika aaraştırmaları (Толстые, , , а,б, , ), halk <strong>kalendar</strong>ı aaraştırmaları (Толстая, , , а,б), düün çinneri aaraştırmaları (Гура, , ), bulgar kuancılık terminologiyasımaterialları (Зеленина, , ). Bir sıra disertaţiya, angıları adlıterminologiya hem struktura bakımından türlü <strong>adetleri</strong>n etnolingvistika analizinä(Терновская, , Гура, , Журавлёв, , Седакова, , Кабакова,, Плотникова, , Сорочяну, ).Bu aaraştırma, angısında bakılêr gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>, yapıldı gösterilänetnolingvistika şkolasının teoretik tezisleri temelindä, o (aaraştırma)dayanêr çok plandan üürenmäk prinţipinä, neredä adetlär annaşılêr nicä ‘verbal(söz), real (şey) hem akţional (yapım) plannarın birliin’ kategoriyası (Толстой,, ).Aaraştırmada baş önem veriler <strong>adetleri</strong>n terminologiyasına, ama onun analiziniyapmaa olabilir sade geniş konteksttä kullanarak etnografiya, folklor, mi

Gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>fologiya faktlarını hem halkın ruh kulturasından başka faktları. Analiz yapıldıMoldovadakı gagauz küülerindä avtorun tarafından toplanıldıı materialda.Yıl ţıklasının <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong> halk ruh kulturasının büük bir payıdır. Halkınruh kulturasının konţentrat edilmiş forması olarak, onnar göstererlär milletinspeţifikasını, göstererlär halkın asirlärcä istoriyasını. Onnar göstererlär gagauzlarındedelerinin Balkannarda eni tabiat (natura) şartlarına, eni çorbacılık tipinäadaptaţiyasının karışık proţeslerini hem dä Balkan yarımadasında yaşayan türlühalkların arasındakı integraţiya proţeslerini, baalantıları hem biri-birini funduszeue.infoların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong> temelindä durêr evelki hayvancının hem çiftçininçalışması. Bunu göstererlär etnografiya hem folklor bilgileri. Gagauzlarınhalk <strong>kalendar</strong>ı, nicä dä çoyun Evropa halklarının, başlıca agrardır. Onda bellihristiyannıktan ileri kalan çiftçi-hayvancı kultunun izleri. Onun temeli, özü taaçok halk <strong>adetleri</strong> hem inanışlarıdır, angılarına sora katlanmış klisä funduszeue.info alınırsa, ki <strong>kalendar</strong> – o halkın real yaşantı sisteması, angısı düzenneder(regulat eder) insanın çorbacılık, iş çalışmalarını, dizer yıl ‘dingilinä’ insanınbütün yaşamak strukturasını, ozaman annaşılêr gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>ninyakınnıı hem tipinä görä benzemesi Balkannar halklarının, ilk sırada bulgarların,<strong>adetleri</strong>nä (bak.: Маринов, ; Державин, ; Арнаудов, , ,; Вакарелски, , , , ; Колева, , , ;Добруджа, ; Пирински край, ; Капанци, ; Пловдивски край,; Софийски край, ; Вакарелски, ; Етнография на България,). Geldiynän Balkannara, gagauzların dedeleri kabletmişlär bulgarların yaşamakdüzenini. Çorbacılık tipi tarafından, material hem ruh kulturasının çokelementleri tarafından, göçücü hayvancılardan dönüp erleşik çiftçiyä. Bakmayarak,ani gagauzların etnogenezi problemasına var türlü bakış (Иречек, ,; Милетич, , ; Шкорпил, ; Ковальский, ; Державин,; Баев, ; Боев, ; Градешлиев, ; Мутафова, ; Карпат,; Атанасов, , ; Стаменова, h. b.), bilim adamnarının çoyusayêrlar, ani gagauzların dedeleri (göçücü türk soyları: peçenek, uz, kuman) peydalanmışlarBalkan yarımadasında osman türkleri burayı gelmesindän çok taaileri, demäk, XIV asirdän ileri. Bunu gösterer istoriya, etnografiya, antropologiyahem lingvistika aaraştırmaları (Мошков, ; Ковальский, ; Манов, ;Маринов, , ; Дяченко, ; Дмитриев, ; Губогло, , , h. b.)İstoriklerin gösterdiklerinä görä, gagauzlar çok asir boyunca yaşamışlar türkhem slavän halkların arasında Deli-Orman hem Dobruca bölgelerindä. Aar ekonomikhem politik baskısı beterinä gagauzların büük payı bulgarlarlan barabarXVIII asirin bitkisindä – XIX asirin başlantısında istär-istemäz kaçmışlar BulgariyadanBesarabiyanın üülen tarafındakı boş erlerä. Rus-türk cengin sonucunda18

19Evdokiya SoroçanuBesarabiyayı Rusiyaya eklemektän sora () göçmennerä verilimiş toprak,da gagauzlar erleşmişlär eni erlerdä ‘bulgar kolonistleri’ gibi (bak.: Мещерюк,, ). Bu göçümdän sora Besarabiyada kuruldu bir etnik durum, angısıbenzeer Balkandakısına. O, ani şindi Moldovanın üülen tarafında hem komuşuUkraynadakı Odesa bölgesindä yaşêêrlar bulgarlar, gagauzlar, moldovannar hembir dä arnaut küüyü bilä bulunêr (Jovtnövoye), var nasıl sayılsın mikrobalkansituaţiyası. Bununnan ilişik meraklıdır gözdän geçirmää bu halkların <strong>kalendar</strong><strong>adetleri</strong>nin biri-birinä baalantılarını hem biri-birini etkilemesini. Karşılaştırmalıanaliz verer kolaylık üzä çıkarmaa onnarın Balkandakı yaşamasından çekilän ortakelementlerini hem dä türlü regional hem lokal formalarını, angılarını adetläredendilär istoriya gelişmesinin sonucunda (Сорочяну, , ).YaşayarakBesarabiyada moldovannarlan yakın kontaktta, gagauzlar almışlar onnardan birsıra adet hem adet sırası (karşılaştırma yapıldı aşaadakı aaraştırmaların temelindä:Зеленчук, ; Бэешу, ; Попович, ; Зеленчук хем Попович,; Салманович, , , ; Десницкая, ; Свешникова, а;Цивьян, ; Кабакова, ). Burada kuruldu bir çeşit durum, angısı yardımetti gagauzların <strong>adetleri</strong>nin korunmasına, o <strong>adetleri</strong>n çoyu da burada taa saalamçıktı, nekadar Bulgariya gagauzlarında (Тодорова, ; Градешлиев, ;Сорочяну, ).Yazık, ani gagauzların <strong>adetleri</strong>ni hem adet sıralarını sistema gibi kimsey aaraştırmadıne etnografiya, ne lingvistika bakımından. Gagauzların <strong>adetleri</strong> içinbasıldı sade funduszeue.infoşkovun yazıları yy. (Мошков, ; ). Bitki onyıllardabelli derecedä kaavilendi interes gagauzların tradiţional kulturasına diil sadeMoldovada (Курогло, , , ; Покровская, , ; Сорочяну,, , а, , , а, , а, , а, ,а; Дрон, Курогло, ; Дрон, ; Квилинкова, ; Никогло, ),ama onun dışında da – Bulgariyada (bak.: Сачев, ; Матеева, ; Резюмедокладов Международной конференции «Этнология балканских народов»,Комрат, ноября г.; Резюмета на Международната конференция«Етноси и култури на Балканите», Троян, август г.) hem Ukraynada(Дыханов, а-б; Шабашов, h. b.).Bu aaraştırmanın neeti – struktura hem tipologiya bakımından yazıya dökmäägagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>ni, temelä koyup avtorun çok yıllarca gagauz küülerindäplana görä çalışmasını. Aaraştırılêr ayırı adet yapımnarının strukturası,semantikası, simvolikası, harakteri hem speţifikası, onnarın oluşması (duuması)hem istoriyayca gelişfunduszeue.infoafiya materialı toplamaa deyni seçildi Valkaneş kasabası hem Kotlovina(Balboka) küüyü /Ukrayna, Odesa bölgesi/ - üülen dialektin aazları hem Kongazdahem Tomayda – merkez dialektin aazları. Ek material olarak kullanıldı ciyılların bitkisindä Valkaneş dolayının Çeşmäküüyündä, Çadır-Lunga kasabasında,

Gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>Baurçu, Beşgöz, Caltay, Kazayak küülerindä hem Komrat dolayındakı Kirsov küüyüngagauz payında yapılan ekspidiţiya yazıları. funduszeue.infoşkovun tarafından Beşalmaküüyündä y. toplanılan etnografiya materialınnan karşılaştırmak neetinnänhep bu küüdä y. yazılar yapıldı. Ayırı interes çeker funduszeue.infoşkovun tarafındanXX asirin başlantısında fiksat edilän hem dä avtorun tarafından hep bu küüdäşindiki asirin başlantısında toplanılan etnografiya hem lingvistika (adet realiyalarınınadları) faktlarının karşılaştırıması. Kır materialın büük bir payı (serbestannatmaklar hem programanın sorularına cuvap) yazılardı magnitofon lentasına,onu çözürkän vardı neet fiksat etmää gösterilän dialektlerin durumunu yazılışvakıdına görä ( yy.), onuştan etnografiya hem dialektologiya materialıveriler fonetika transkripţiyası yardımınnan herbir dialektin özelliklerinnäfunduszeue.info dökülän material yok nasıl sayılsın gagauz halk <strong>kalendar</strong>ı <strong>adetleri</strong>ninhem adet sıralarının dolu yazdırması, biz savaştık sade vermää gagauz <strong>adetleri</strong>sistemasının struktura hem tipologiya harakteristikasını bizim tarafımızdantoplanıldıı kır materialın temelindä. Gelecektä bu material genişlenecek hemdetalleştirelecek eni etnografiya bilgilerinnäfunduszeue.infoä gagauzların ruh kulturasının üürenmäk sistemasına katıldı dil, seftäkoyulêr <strong>adetleri</strong>n terminologiya probleması, o terminologiya adetin yazdırmakdilidir, <strong>adetleri</strong>n strukturasını gösterän nışan sistemasıdır. Kalendar terminologiyası,nicä dä kendileri adetlär, göstererlär halkın türlü gelişmäk etaplarındacümnä, etnik, ruh yaşamasını. Terminologiyanın etnolingvistika incelenmesiverecek kolaylık izlemää <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>nin istoriyasını hem evolüţiyasınıhem belli uura kadar annamaa onnarın evelki strukturasını. Adet leksemasınınmaanasında görüner adet semantikası hem nışannanan realiyanın simvolikası.Dil – o bir kaynaktır, angısı yardım eder ‘açmaa halkın etnokultura istoriyasınıhem etnik speţifikasını’ (Генчев, , ).Halk <strong>kalendar</strong>ı adet terminologiyasının analizini yaparkan dokunulêr ölälingvistika problemalarına, nicä nominaţiya usulu, polisemiya hem sinonimiyaolayları, adet terminin metaforiklii, halk etimologiyası, hrononimnerinanimizaţiyası, açılêrlar gagauz <strong>kalendar</strong> terminologiyasının oluşma kaynakları.Adetlär leksikasında var zengin material türlü uurda dialektologiya aaraştırmalarıiçin – fonetika, söz yapımı, leksika sferasında, neçin deyni o – dilin en evelkibir katıdıfunduszeue.info geçirildi iki önemni etnolingvistika bölümü: <strong>kalendar</strong> terminnerininsözlüü hem Kirsov küüyündä yapılan etnografiya materialının dialekt yazıları.Sözlük hazırlandı adetlär sözlüklerinin tipinä görä (Гура, , , ;Толстая, , ; Плотникова, ). Ona girerlär sade adet terminneri. Birsözlük statyasında verilerlär hepsi terminnär hem onnarın fonetika variantları,angıları nışannêêrlar verilän adet realiyasını. Baş söz veriler literatura dilinä yakın,terminnär dä verilerlär o formada, nicä onnar fiksat ediler yazdırmada. Herbir20

Evdokiya Soroçanusözlük statyası ilüstrat ediler avtorun arhivindän etnografiya materialıfunduszeue.infoın rus bölümündä, tekrarlanmamaa deyni, etnolingvistik sözlüü verilerkısaldılmış variantta. Burada önemniydi göstermää terminnerin var olduunu,onnarın yorumunu hem küülerä görä söfunduszeue.info umut eder, ki bu kitap faydalı olacek hepsinä, kim meraklanêr gagauzhalkının istoriyasınnan hem dilinin gelişmesinnän. Kitabın materialları olurkullanılsın gagauz lingvistikası alanında gelecek bilim aaraştırmalarında hem däüüretim yardımcısı olarak liţeylerdä, koleclerdä hem universitetlerdä

Gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>GAGAUZLARIN KALENDARADETLERİKış yortularıGagauzlarda sayılêr, ani kış çekeder Ay Dimitri (Kasım) günündän sora, açanbiterlär çiftçilik işleri: kırlardan toplanmış bereket, bitmiş güzlüklerin ekilmesi,kışlıklara kapanmış koyun grupaleri, ödeşilmiş çfunduszeue.info kış yortusu: Ay Andrey, Andrey (/) – Kong., Valk., Beşal., Çeşm.;Andrey günü – Kirs., Baur., Beşg., Cal. Onun adet sıralarının maanasında var fenakuvetlerä karşı korunmak magiyası, sofra (toplu ekmek imäk), fal çekmeklär. Bugündä herbir ayledä yaparmışlar ritual imeesi (koliva) - yıl olsun bereketli deyni,booday evdän çıkarmarmışlar – ev işleri islää gitsin (Kong., Kotl.).Kimi erlerdä, günnükleyip booday hem papşoy tenesi, verärmişlär onnarıev kuşlarına (Valk., Baur.). Bu gündä ayırı önem verärmişlär sarmısaa. İnanılarmış,ani o var nasıl korusun insanı hem hayvannarı hastalıklardan hemfena kuvetlerdän. Bu neetlän sarmısaklarmışlar annılarını, ellerini, pençereleri,kapularda, tokatlarda sarmısaklan yazarmışlar stavroz – ani koolamaa satanayı‘evdän irak’ (Kirs.), şeytannarı (‘şeytan evdän yırak olsun, içeri girmesin’) – funduszeue.info bu neetlän Kirsovda evin eşiinä avşamdan saçarmışlar darı. İnanarmışlar,ani satana sabaaya kadar etiştirämeyecek tenä-tenä toplamaa darıyı da ev içinägiräfunduszeue.info Andreyä karşı bir kızın evindä toplanarmışlar gençlär sarmısak (usturoy– rom.) beklemää adetini tamannamaa deyni, onuştan bu geceyä denilärmişSarmısak gecesi – Çeşm. Herbir kız getirärmiş bir baş sarmısak, koyarmış onuçanaa, angısını ‘beklärmişlär’ büük karılar (Kong., Kotl., Çeşm.). Valkaneştä kızlardizärmişlär sarmısaa lampanın şişesinä, angısı lääzımmış yansın bütün gecä adetsofrasında. Sofraya kızlar getirärmişlär un, fasülä, papşoy, mercimek, kartofi,turşu laana hem başka imek. Büüklär yaparmışlar adet ekmeeni (çörek), mancaları,gençlär dä bu vakıt şennenärmişlär. Kongaz küüyündä adet sofrasına taaoturmadıynan kızlar yaparmışlar perdänka, neredä gergef işlärmişlär, örärmişlär,yapaa tararmışlar, yapaa işlärmilär. Adet sofrasına oturarmışlar hepsi gençlär,Beşgöz küüyündä sofraya oturarmışlar sade karılar hem kızlar. Kızlar yortudanalarmışlar evä ‘beklenilmiş’ sarmısaa, ekärmişlär onu bir çiçek çerepinä da çıktıınagörä bakarmışlar, nesoy kısmet bekleer onnarı (Beşg.). Sarmısaklan varmış türlü22

23Evdokiya Soroçanufal çekmekleri. Deyelim, Kongazda, Çeşmäküüyündä kızlar koyarmışlar bir filcansuya birkaç sarmısak dişi, angıların herbiri nışannıymış belli çocaa, sabaalen däbakarmışlar, büümüş mü eşil filiz – filiz salverän sarmısak dişi gösterärmiş, angıçocaa kız funduszeue.infoi ayında var çok adet hem adet sırası. Gagauz küülerindä hererdä tutarmışlarAy Varvara yortusunu (/): Ay Varvara, Varvara – Kong., Valk.,Beşg.; Varvara günü – Kaz., Çad., Kirs., Tom., Baur., Kotl.; Ay Varvara günü– Valk., Kong.; Sveti Varvara – Valk., Kotl. O günü çorbacıykalar pişirärmişläradet çörää, onun üstünü ballarmışlar da üleştirärmişlär komuşulara, senselelerinäuşakların saalıı için, ani onnar hastalanmasınnar kızamaklan hem çıkarmasınnarçiçek (ballı çörek – Valk., Çeşm.; ballı pita – Kong., Beşal., Kirs., Tom., Kaz.,Baur., Çad., Kotl.). Pitayı yaparmışlar çörek hamurdan – aniki hastalık geçsintaa çabuk hem kolay (Valk., Kirs., Kong., Tom.); onu saplarmışlar furkuliţaylan,nicä hamurlu ekmää, aniki uşaan tenindä kalmasın çiçek izi. Hep bunun için ogünü yasakmış kullanmaa iinä, başka sivri hem keskin iş (Kong.). Gagauzlardagezärmiş legenda, ki pitayı lääzımmış ballamaa, ani anmaa Ay Varvarayı, angısınınbobası kesmiş kızının kafasını hristiyannıı kabletmiş deyni (Beşg.). Halkinanışlarına görä, Ay Varvara yardım eder korumaa uşakları hastalıklardan. Onahatır gütmää deyni, çorbacıykalar koyarmışlar pitayı ev saçaanın altıfunduszeue.info Varvara gününnän sıkı baalı onun ardına gidän iki yortu – Ay Sava günühem Ay Nikola günü. Hererdä bu günnär sayılarmışlar yortu günneri hem işyapılmazmış: yasakmış giisileri yıkamaa, kireçlemää, funduszeue.info Nikola günü (/): Ay Nikola – Valk., Kong., Çeşm.; Nikola– Kong.,Tom.; Nikola günü – Kong.; Ay Nükola günü – Valk.; Sveti Nikulay,Nikulay günü – Çad., Baur., Beşal., Kirs.; Sveti Nikulay günü – Baur. gagauzlardatutulêr nicä adam günü. Adamnar toplanarmışlar onnarda, kimin adıymışNikola, da şamataylan kirazlanarmışlar (Kong., Valk., Çeşm., Tom., Kaz.).Herbir evdä o günü adetä görä yaparmışlar balık imekleri: balık paçası, balıkbulgurlan. Bu imeklär sayılarmış Ay Nikolaya kurban – balık kurbanı. Ay Nikolayakarşı Valkaneştä evelki vakıtta delikaanı çocuklar, giiyinip karı rubasınahem bulaştırıp suratlarını kurumnan gezärmişlär evdän-evä. Girip kapu önünä,urarmışlar pençereyä hem çalarmışlar:Hay, Kadınım, hay,Geliriz, ölürüz,Bela başınıza oluruzValkaneş, y.,Köse Elena, 68 yaşıfunduszeue.infoı çaararmışlar içeri, ikram edärmişlär şarap. Karı rubasına giiyimniçocukların evä gelmesi sayılarmış ii bir nışan, Kadın gecesi dä sayılarmış kıfunduszeue.info var söleyiş: ‘Aman, mari, ne kısmetliymiş bu insan, sansın Kadın

Gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>gecesi duumuş’.Kış yortularının arasında meraklı hem önemni İgnat günü (/):İgnajden - Kong., Valk., Baur., Cal., Tom., Çad., Çeşm.; İgnajdi günü – Valk.,Çeşm.; İgnajden günü – Kong., Beşal., Baur., Tom., Kaz.; İgnat günü – Kirs.;Tauk yortusu – Valk., Beşal., Kotl., Kaz.; Taukların günü – Baur.; Domuzlarıngünü – Beşg., Tom. O sıkı baalı öbür kış yortularına – Koladaya, Eni Yıla, Yordangününä. İgnajdendän başlêêr hazırlanmak Kolada yortularına: adetçä Koladadomuzunu kesmäk, koladacılar başını seçmäk, annaşmak angı kolada grupasıangı maaledä gezecek, kolada türkülerini üürenmäk h. b. Yortunun maanası açêronun çiftçilik temelini. Bu gündä yapılan adetlär hem adet ritualları taşıyêrlarpaklanmak hem korunmak funkţiyasını, onnar doorulu saalamaa ev kuşlarınınhem hayvannarının zeedelenmesini. Halk inanışlarına görä, İgnajden – kuşçulukyortusudur, bu günün adet rituallarının maanası – ilerletmää ev kuşlarınıntamızlıını. Halkta İgnat gününä çok erdä deerlär Tauk yortusu (Valk., Beşal.,Kotl., Kaz.), Taukların günü (Baur.). İgnat günündä önemni er kaplêêr ekmekimäk, sofraya toplanêr bütün aylä (İgnajden gününün ekmek imeesinin yazdırmasınıbakın aşaada). Herbir evdä o günü patladarmışlar papşoy (kauk, mısır)da verärmişlär komuşu uşfunduszeue.info küüdä varmış ilk musaafir günü. O ilk geleni (poleznik – Kong.)karşılarmışlar laflarlan: ‘Mari, sän kloçka, ya otur köşedä, da bizim dä kloçkaislää piliçleri çıkarsın’ (Kong.). Musaafiri oturdarmışlar kapu ardında köşeyä samanüstünä. O oturarmış, kıvradıp altına ayaklarını, sansın kloçka yımırtalarda(imitaţiya magiyası). Elinä verärmişlär bir çanak ikramnan: kaurulmuş papşoy(kauk), fasülä, kabaklı pidä, kiraz edärmişlär şarap (Kong.). Valkaneştä ilk musaafirgetirärmiş booday. Girdiynän içeri, o saçarmış onu erä, seslän dä çaararmıştaukları, sansın tauk doyurêr. Sora musaafiri oturdarmışlar sofraya da bol-bolikram edärmişlär. İlk musaafiri kimi kerä maasuz avşamdan çaararmışlar, eerbıldır onun gelişi getirdiysä evä kısmet hem bolluk. Sayılarmış, ani evä ilk gelänkarıysa, piliçlär olacek tauk. Gagauzlarda ilk musaafir sayılarmış yabancı insan:ya razgelä birisi, ya maasuz çaarılmış.İgnajden günündä hiç olmazmış iş yapmaa. Hepsi, haliz karılar, savaşarmışlarişlämemää, ani başına bela gelmesin. Varmış başka yasaklamalar da: verilmäzmişödünç para hem bişey çıkarılmazmış içerdän, aniki tauklar gezmesinnär aaleminaullarında hem islää yımırtlasınnar; sayılarmış, ani diil islää musaafir gitmää– ‘çıkarmamaa’ bereketi funduszeue.info günnän baalı türlü inanışlar hem fal çekmeklär: domuzun çenesindän birkemii sıbıtmarmışlar, inanarak, ani onunnan var nasıl ilaçlamaa şişleri (ilaçlamakmagiyası) – Kaz.; kolada domuzunun dalaandan annarmışlar, nicä hava olacekeni yılda – Kong., Valk., Kaz.Kış <strong>kalendar</strong> ţıklasının en önemni hem büük günneri – Kolada karşısından Ay24

25Evdokiya SoroçanuYordana kadar. Hererdä bu günnär sayılarmışlar yortu günneri, iş yapılmarmış.Kolada hem Eni Yıl adet sıralarının çoyu uyêrlar, onuştan, yakışıklı olsun deyni,belli edecez bu yortuların temel komponentlerini: 1. Adet sofrası; 2. Adetçäevdän-evä gezmäk; 3. Fal çekmeklär Adet sofrasıAdet sofrasının magiya maanası baalı hep o funkţiyaya, nicä dä başka <strong>kalendar</strong><strong>adetleri</strong>nin funkţiyaları: kaavilemää aylenin selemetini, zeedelemää topraanhem hayvannarın bereketini. Kış yortuları vakıdında adet sofrası kurularmış üçkerä – İgnat gününä, Koladaya hen Eni Yıla karşı. Hepsi üçü dä sofralar günnüklenärmiş,kimi küülerdä günnüklenärmiş diil sade adet imekleri, ama hepsievdeki kişilär dä, angıları toplanarmışlar avşam ekmeenä (Kong., Tom., Baur.).Bu işi yaparmış taa sık ayledä en ihtär funduszeue.infoen hem Kolada imekleri karşılaştırılarmışlar Eni Yıl imeklerinä: oruçimekleri hem yaalı. Adet mancalarını koyarmışlar alçak üç ayaklı sofraya.Çorbacıykalar savaşarmışlar koymaa sofraya hepsini, ne var evdä, sofrada lääzımmışolsun dokuz türlü imek (Valk.). Mutlak lääzımmış olsun adet ekmäähem koliva – kaynadılmış tatlı ilkyaz boodayı. Magiya maanası varmış o imeklerdä,angıları diilmişlär tek, ama angıların varmış çokluk kategoriyası: ceviz,baklalar (bakla, fasülä, mercimek h.b.). Halk inanışlarına görä, onnar lääzımmışzeedelesin bereketi, sayılêr, aylenin varlıını. Valkaneştä İgnajdendä boodaylan birçanak içinä koyarmışlar bir filcan bal, yakarmışlar bir mum hem tenelär üstünäkoyarmışlar okadar ceviz, kaç kişi var ayledä, herkezi tutarmış aklısında funduszeue.info günündä cevizleri kırarmışlar, da kimin cevizi çıkarmış bozuk,onun için bu sayılarmış kötü nışan. O boodayı katarmışlar ekilecek toomnara,daadarmışlar evdeki kuşlara – aniki hastalanmasınnar. İmektän sora еvdä yaştanen büük insan imeklärlän sofrayı sofranın altına döşedilmiş otlan bilä çekärmişiçerin bir köşesinä da brakarmış orada sabaaya kadar. Bu adet yapımı benzeersofra sürümesinä, angısı biliner Üülen-Duu hem Üülen-Batı Bulgariyada (bakВакарелски, , ) hem dä Üülen Serbiyada (Толстой, , ). Каzayakküüyündä günnüklemektän sora yaparmışlar ekmek kırmak ritualını. Aylä başıkırarmış başı üstündä kolacı – aniki yaza (ileriyä) başaklar dolu olsun. Kolacınbir parçasını daadarmışlar evdekilerinä, bir parçasını da brakarmışlar ertesi günätaukları doyurmaa. Booday hem papşoy tenelerinnän çanaa günnüklemektänsora kaldırarmışlar soba setinä – ekmeklär üüsek olsun deyni – da tutarmışlarEni Yıla kadar. Hayvannarı hem kuşları adetçä doyurmak ritualında küülerä görävarmış ayırıntılar. Deyelim, Valkaneştä adet çörään bir parçasını iyärmişlär evdekilär,öbür payını da verärmişlär hayvannara, kolivayı da idirärmişlär kuşfunduszeue.infoda aylenin herbir kişisi kırarmış adet pitasından bir parça da koyarmış

Gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>onu kolivaylan çanaa, sabaalen o çanaan içindekisini verärmişlär hayvannara hemkuşlara – zeedelensinnär deyni. Taukları doyurarmışlar erdä çizili bir çevredä(Kirs.) eki bir fıçı çemberindä (Kaz.), inanarak, ani bu çevrenin magiya kuvedibeterinä tauklar gezmeyeceklär yabancı funduszeue.info gagauzlarda sayılêr aylä yortusu. Eski adetä görä, Koladaya karşıbütün aylä, yakın senselelär toplanarmışlar yortu sofrasına. Adet imekleri geneldähep oymuş, nicä İgnat günündä. İnanarmışlar, ani sofrada imeklär bolsa, ozamano yılın bereket tä olacek, hayvannar da zeedelenecek, ayledä dä selemet funduszeue.infoya karşı genä kaynadarmışlar koliva hem çok adet kolacı. Funkţiyalarınagörä kolada ekmekleri var üç türlü: 1) pomanalık, 2) yortu kolacı (kansız kurbanınbir soyu), 3) koladacılara baaşlamaa deyni (büüklerä hem uşaklara). İmekleri,hepsini kolaçları hem hepsini sofrada oturannarı günnüklän tütüdärmişlär. Allahaadlı kolacı (onun üzündä yazılıymış ‘Hristos’) ev saabisi kırarmış parça-parça dadaadarmış evdekilerinä. Kimä düşäärmiş en büük parça – onu eni yılda bekläärmişbüük kısmet (Kirs.). Kongazda Koladaya karşı karılar gidärmişlär mezarlaa,alarmışlar yanına pomana kolacı (eleştirmä kolaç) da verärmişlär onnarı insana,ikram edärmişlär şarap – raametli senselelerinin canı içfunduszeue.info Yıl sofrası yaalıymış. Domuz etindän yaparmışlar türlü imeklär: paça,kaurma, çeşitli ev sucuu, katlet, sarma h. b. Koladacılar için pişirärmişlär kolaç,survakicilär için – kovrik, pitiçka (Kong.). Fırında pişirärmişlär pide - Valk.(pita – Kotl., kirdä – Kaz., kıırma – Tom., Kaz., plaçinta – Cal.), angısındanbakarmışlar, kimin nesoy uuru gidecek (bakın aşaada). Hererdä o üç sofradakullanarmışlar sarmısak, suan (adetçä korunmak şeylär), türlü ekin funduszeue.infoendän kalan booday hem papşoy tenelerinnän çanaa, angısını tutarmışlarüüsek bir erdä, bölärmişlär iki paya: birini verärmişlär tauklara, öbürünü däkatarmışlar ekmäk için hazırlanmış toomnara Evdän-evä gezmäk rituallarıa) Kolada gezmäkEski vakıtlarda gaguzlarda kolada gezmäk pek yaygınmış, onda pay alarmışçok uşak, delikannı çocuklar, kimi erlerdä evli adamnar da. Taa sora koladagezmää başlamışlar sade uşaklar hem delikannı çocuklar. Kolada gezmäähazırlanmak başlarmış Koladadan çok ileri. Çocuklar toplanarmışlar, aklınagetirärmişlär kolada türkülerinin peetlerini, annaşarmışlar kim angı grupaynangezecek. Sürülerä deyärmişlär çete eki kol. Herbir küüdä sürülär toplanarmışbaşka türlü: Komrat hem Çadır rayonnarının küülerindä (Kong., Cal., Tom.,Kaz.) evli adamnarı ayırarmışlar grupa başı, üülen tarafındakı küülerdä sä (Valk.,Çeşm., Kotl.) evli adamnar hem delikannı çocuklar toplanarmışlar ayırı sürülerä.Koladaya karşı birkaç koladacı gidärmiş küüyün starostasına (primara) izin almaa26

27Evdokiya Soroçanukolada gezmää deyni. Yaparmışlar yarışmak esabı, angı kolada grupası hepsindänislää hazırlanmış. Enseyän sürüyä starosta verärmiş kolaç, para, ikram edärmişşarap (Kotl.). Valkaneştä koladacılar küü starostasınnan barabar bölärmişlärküüyü birkaç maaleyä (uçastkaya). Herbir grupa gezärmiş kendi maalesindä.Delikannı koladacıların herkezi savaşarmış düşmää o maaleyä, nerdä yaşaarmışonun yavklusu. Geçmiş vakıtlarda eer grupanın birisi geçärsä sınırı, grupalarınarasında olarmış düüşlär, kimi kerä ölü dä olarmış (Valk., Kong., Kaz). Grupatoplandıktan sora koladacılar tutarmışlar bir ev (kolada evi), nerdä üürenärmişlärkolada (kolada türküsü). Ev saabisinnän ödeşärmişlär kolada gezmektän sorakolaçlan. Kimi küülerdä kolada türkülerini üürenärmişlär grupa başının evindä(Kaz., Tom., Çad.). O vakıt, açan çocuklar üürenärmişlär kolada türkülerini,küüyün kızları herbir maaledä yaparmışlar oturmak, angılarında sevärmişlärbuluşmaa yavklular. Koladacılar repetiţiyadan sora bütün grupaynan gidärmişlärkızlara. Bir dernää varmış nasıl girsin başka maalenin grupası dä, ama kızlaragirärmişlär birär-birär. Bir grupa girärmiş, ikincisi dä bekläärmiş, sıkıştırarakilerdekisini taa hızlı çıksın. Çocuklar yamanarmışlar kızlara, annadarmışlaronnara şen istoriyalar, küü yaşamasından meraklı olaylar, kızlar da verärmişläryavklularına boncuklan dikili basmacık – sevgi hem inançlık nışanı; o basmacıklarıvermärmişlär doorudan yavklusuna, ama yavklusunun dostundan (Valk.).Türkülärlän, bereket hem selemet dualarınnan evdän-evä ritual gezmesibaşlarmış Koladaya karşı. İlkin gezärmişlär küçük uşaklar. Küçürek grupaynan(üç-beş kişi) çocucaklar gezärmişlär auldan-aula kendi küüyündä, kimi keräaşırı küülerdä, çalarak türkü bulgar dilindä. Şindiki vakıtta çalınêr bulgar dilindä‘Похвали се Стано-ле майка’ kolada türküsünün bir parçası:‘Pupalilay-sa Stanu-le mayka,Stanu-le, mamu-le, funduszeue.infoţe-li grada, Stanu-le mayka,Stanu-le, mamu-le, kolade-le’ (Valk.)Çocucakların ellerindä sopalar, evdeki koyunnarın boynusundan çözülmüştrakacıklar, herbir koladacıda omuz aşırı asılı bizlän ip, angısına uşaklar geçirärmişlärkolada kolaçlarını, torbalarına da koyarmışlar verilän baaşışları: kolaççık,kovrik, pränik, bomboni, funduszeue.infoık olduynan başlarmışlar gezmää büüklär. Koladacılar giiyärmişläryortu rubalarını, şapkaları donaklıymış kiyattan, kimi kerä bal mumundan yapılıçiçeklän (kitka – Valk., Kong.) yada feneţlän (Kaz., Kotl.), ellerindä – sopa(Valk.), çotra (Kotl., Kaz., Cal., Tom.). Kimi küülerdä koladacılarlan bilä gezärmişlärçalgıcılar. Adetçä kullanarmışlar bölä muzıka tertiplerini: çırtma, kaval,kemençä, daul, garmoşka (Tom., Beşg., Çad.). Büük küülerdä toplanarmış birkaçgrupa, sayısı kişi, kimi kerä bir sürüdä toplanarmış 40 kişiyädän (Valk.,Kaz.). Kongazda kolada grupasının sayısı belliymiş: grupa başı (ţar) hem altı

Gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>koladacı. Küülerä görä sürüyä girärmiş ‘izmetçilär’: ‘kasir’, angısı toplarmış parayı(Kaz., Tom.); ‘kedi’, angısı mäularmış pençerä aşırı, haber vereräk çorbacılara,ani geldi koladacılar, hem toplarmış kolaçları (Kong.); ‘popaz’, angısı okuyarmışkolada molitvası (Kong.); bundan başka, sölediimiz gibi, koladacılarlan barabargezärmişlär çalgıcılar. Kolada grupada mutlak varmış grupa başı : ţar – Kong.,Cal., Kotl., Kaz., Tom.; stannik – Valk., angısı kimi küülerdä okuyarmış şükürlükformulalarını eki toplarmış parayı. Yaklaşarak evä, koladacılar çalarmışlar‘kapu önü’ kolada türkülerini, taa çok bulgar dilindä, ama razgeler gagauzça da(deyelim, Kotlovina küüyündä). ‘Kapu önü’ kolada türküsündän sora danışarmışlarev saabisinä: ‘Avşamêêrsın! Kabulsunuz mu musaafirlerä? Kabulsunuzmu koladacılara?’. İzin alıp, koladacılar girärmişlär içeri da girişärmişlär çalmaakolada türkülerini, angılarının maanası – ayleyä kısmet hem bereket duası. Evsaabisinin istediinä görä, herbir evdeki kişi için çalınarmışlar maasuz türküläfunduszeue.infoık, ani kolada türkülerinin peetleri unudulmuş, angıları da taa unudulmamış,pek diiştirilmişlär. Kolada gezmesinin önemni momenti – koladacılara geldikleriiçin baaşış vermäk. Koladacılara verärmişlär kolada kolacı (örülü kolaç, sinidäkolaç), para, kiyattan yapılı kolada çiçää, feneţ, kitka, angılarını koladacılarosaat takarmışlar şapkalarına. Adetçä sürüyü çaararmışlar içeri o evdä, neredävarmış delikannı kız. Burada koladacılara verärmişlär bir büük örülü sinidäkolaç hem maasuz hazırlanmış feneţ, şakadan sölärmişlär türlü korkutmaklar,gülmää almaklar:Kos-koca mitka,Yapmamış funduszeue.info ardından bakıy,Sümükleri da akıy. (Kong.).Kimi kerä korkutmaklar çıkarmışlar aslı: koladacılar çıkarıp alarmışlartokatları eki katrannarmışlar onnarı. Kolada korkutmakları bilinerlär hepsindäslavännarda (Виноградов, , ). P. Karaman, aaraştırıp Kolada yortularınınnegativ adet yapımnarını (‘zulumnuk’ tiplerini), göstermiş, ani onnarşaşılacak benzeşerlär hepsi Üülen-Duu Evropa halklarında (ţıt.: Виноградова,, ).Koladacıları herkerä içeri çaarmarmışlar. Pençerä yanında kolada türküsünüçaldıklarından sora evdekilerin birisi çıkararmış baaşış: kolaç, ufak para. Koladacılarşükür edärmişlär kısa formulaylan, deyärmişlär ‘Kalın saalceylan’ dagidärmişlär ileri. Koladacıların gezmesi sürtärmiş bütün gecä. Sabaalen, açanklisedä bitärmiş slujba, ţar sürüsünnän kızakta, türkü çalarak, uurarmışlar oevlerä, neredä avşamdan brakılmış toplanılan kolada kolaçları. Burada toplanarmışlarkızlar, kiraz edärmişlär şarap da, grupa çaldıynan birkaç hayır dua türküsü,verärmişlär kolaçları (Kong.). Parayı hem kolaçları payedärmişlär ţarin evindä,herkezi alarmış kendi yavklusunun kolacını. Koladacıların anaları verärmişlär o28

29Evdokiya Soroçanukolaçtan birär parça komuşulara hem senselelerä, göstereräk gelin olacak kızınbecerikliini (Valk., Kotl.).Koladada üç gün gagauz küülerindä olarmış horu (foru), herbir maalä yaparmışkendi horusunu. Çalgıcıları tutarmışlar ţarlär, ödeşärmişlär paraylan ekiKoladada toplanılan kolaçlan. Horuya kızlar gidärmişlär giiyimni zarif fistannan,çemberindä renkli kiyattan çiçek, koladacıların da şapkalarında takılıymış koladakitkası. Horuda gençlär tanışarmışlar hem iilenärmişlär. Çocuk beendii kızayollarmış kafadarını sölesin, ani dostu isteer ondan kızın çiçeeni. Eer kız yollarsaçiçeeni, sayılarmış, anı o kayıl buluşmaa çocuklan. Ama kız pek beendiysä çocuu,o örärmiş ona kiyat çiçektän bir feneţ.b) Eni Yılda gezmeklärEni Yıl yortusunda var en çok adet hem ritual gezmesi. Gagauzların Eni Yıl<strong>adetleri</strong>nä örülü respublikanın üülen rayonnarında yaşayan türlü halklar <strong>adetleri</strong>ninhem adet sıralarının funduszeue.info Yıla karşı, üülendän sora yaşında kızlar hem çocuklar gezerlär evdän-evähem çalêrlar romın dilindä çoban kolada türküsünü ‘Plugumoşi’. Adetinmutlak atributu - traka, angısını koladacılar urêrlar kolada türküsünün refreniniçalarkan. Çorbacıykalar baaşlêêrlar uşaklara, nicä Koladada, kolaççık, ceviz, bomboni,ufak para. Karannık olduynan, plugumoşi geziylar (Valk.), hêy-hêy gezerlär(Kong., Beşal., Beşg., Tom., Kaz., Çad., Baur.) büük çocuklar. Eni Yıla karşıgezän sürülär taa teena, nekadar Koladada, ama hep okadar plugumoşi türküleriişidilerlär gecä yarısına kadar. Hêy-hêy gezerlär kişilik sürülär, evä çocuklarıçaarmêêrlar, türkülär çalınêrlar kapu önündä. Adet ritualına katılannarın birisisöleer teksti, öbürü baardêr buayı; bua (Kong.), boa (Çad.), buva (Baur.), uultu(Valk.), uuludak (Kaz.) - ölä bir muzıka tertipi, angısını yapêrlar maasuz buadet ritualı için. Kimi küülerdä (deyelim, Baurçuda, Beşalmada hem Kazayakta),buadan kaari, yaparmışlar maasuz bir alet, angısı çıtırdarmış – çıtırdak. Öbürheyheycılar herbir kuplettän sora urarmışlar kamçıyı hem baararmışlar ‘hêy-hêy’eki ‘ahou-ahou’ – sansın güderlär öküzleri. Tomaylılar tutêrlar aklılarında adetinevelki elementini: puluklan taligaya koşarmışlar öküzleri. Kolada gezeräk, ‘çiftçi’çekärmiş kaarda ilk çiziyi, ‘haydayıcılar’, baararak ‘hêy-hêy’, haydarmışlar öküzleri.Şindiki vakıtta puluklan artık gezmeerlär, ama kamçı, bua hem traka kalêrlar‘Plugumoşi’ adetinin mutlak atributları. Adet ritualını bitirdiktän sora çorbacılarvererlär hêy-hêy kolacı – Tom. (plugumoşi kolacı – Valk.) hem ufak funduszeue.infolarda var adet saadıçlara hem yakın senselelerä rakıynan gezmää.Rakıynan gezerlär sade çocucaklar hem delikannı çocuklar. Onnara maasuzkoyarmışlar yortu sofrası, ikram edärmişlär hem içärmişlär getirilän rakıyı.Musaafirä baaşlarmışlar gölmek hem para. Evel bu adetin varmış derin maanasıhem o, bezbelli, baalıymış dedelerin kultunnan. Rakıynan gezmää adet batmadı

Gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>öbür ritual sofraları gibi, o etişti büünkü günä funduszeue.info küülerindä hererdä geçer ritual survaki – Kaz., Baur., Beşal., Beşg.,Tom. (surva – Kong., suvrak – Valk., suraki – Çad., zıvra – Kotl.). Bu adetin özatributu – meyva aacından (kimi küülerdä süüt aacından) taazä koparılmış dalcaazlar,angılarını donadêrlar türlü renkli kiyat şiritçiklerinnän: survaki – Kaz.,suvrak – Valk., surva, survakliţa – Kong., suraki – Çad., zıvra – Kotl. Kızçaazlarhem çocucaklar (suvrakçılar – Valk.) gezerlär küüdä evdän-evä, urarak üç keräsurvakiylän arkalarına, kutlêêrlar insanı Eni Yıllan, dua ederlär kısmet, saalık,bereket. Çorbacıykalar koparêrlar birär parçacık kiyat şiritçik eki fışkanın ucundanbir parça da koyêrlar onnarı tauk holluklarına, aniki tauklar ileriyä islääyımırtlasınnar. Adet sırasını tamannarkan, söleerlär:‘Surva,surva,Pak gudina’ (Kong.)‘Surva, surva,Pak gudina,Eski gudina’ (Kaz.)‘Surak, surak,Pak gudina’ (Tom., Valk.)‘İdi, idi, gudina,Pak gudina’ (Kotl)Valkaneştä adet rituallarını yapannar bildirerlär geldiklerini türküylän:‘Çerkiti, merkiti, Ay Vasil;Ay Vasili, kıte zili,Kıte oka de fasülä,Sorkuva, morkuva,Day, baba, funduszeue.info-ka-re-ku, petuşok –Zolotoy grebeşok’Uşaklara verärmişlär bomboni, ev pränii, kovrik, ufak para, kimi küülerdädikmä basmacık, gerdan, blezik (Kong., Beşg.). Tomay küüyündä surva adetindänsora uşaklar gezerlär senselelerinä hem komuşularına. Girdiynän içeri, onnarsaçêrlar erä booday hem çalêrlar kutlamak türkülerini rus dilindä: ‘Сеем, сеем,посеваем, / С Новым годом поздравляем!’ Türküyü çaldıkları için onnaravererlär bir kırmızı yımırta hem bir basmacık.Üülendän sora çocucaklar gezerlär stävaylan (yıldızlan). Onnar taşıyêrlarsopanın yukarkı ucuna kakılı ikonayı, angısı donaklı renkli kiyat şiritçiklerinnän,‘ekerlär booday’ (Kotl., Baur.), çalêrlar türkü, angılarının öz konusu – İsusHristozun duuması, hem dä dua ederlär çorbacılara eni yılda kısmet hem varlıfunduszeue.info için onnar kablederlär ufak para, bomboni, piçeni; çorbacıyka baalêêrstävaya bir basmacık. Stävaylan gezärmişlär Eni Yıldan (Baurçuda - Koladadan)30

31Evdokiya SoroçanuAy Yuvana funduszeue.info Yılda küülerdä gezärmişlär kapraylan (capra rom. „keçi”). Kapra olacaagiiyärmiş bir çuval, donaklı türlü renkli kiyat şiritçiklerinnän, kafasında – aazıaçılan bir keçi maskası. ‘Keçiylän’ barabar gezer bir çalgıcı, çalêr garmoşkada,‘keçi’ dä atlêêr, trakladarak tafta aazınnan. Ev saabileri koyarmışlar keçinin aazınaufak para, şükür ederäk kutlamak içfunduszeue.info dä varmış, şindi dä var adet kumilär mutlak gitsinnär saadıçlarına. Gençkumilär götürerlär bir büük sinidä kolaç, kolacın üstündä süüş tauk, bomboni,piçeni, kuminin elindä – bir şişä ev rakısı hem bir garafa şarap. Geçän yıl evlenängençlerinnän barabar gider güveenin anası. Musaafirleri bol-bol ikram ederlär,vererlär onnara baaşış hem para (ilk yıl vererlär gençlerä, sora da onnarın uşaklarına).Eni evlilär rakıylan hem kolaçlan giderlär yakın senselelerinä taa AyYuvan gününä kadar Fal çekmeklär hem bilgiçlikKış yortularının bir özellii – türlü fal çekmäk hem bilgiçlik <strong>adetleri</strong>. Sölenildiigibi, onnar baalı Ay Andrey gününä, birkaçı – İgnat gününä, ama taa çoyu– Kolada hem Eni Yıl ajunnarına. Fal çekmäk predmeti – evlenmäk, saalık,evdeki kişilerinin kısmeti, islää mi olacek gelän yıla hava, bereket. Fal çekmäkçalımnarı var türlü-türlü. Deyelim, Eni Yıla karşı suan <strong>kalendar</strong>ına görä savaşarmışlarbilmää, nesoy olacek gelecek yılda hava. Suan başını kesärmişlär onikiparçaya, herbir parça nışannarmış belli bir ay. O parçaları, tuzlayıp, brakarmışlardursunnar bir gecä. Ertesi sabaa bakarmışlar, angı parçanın taa çok suyu çıkmış,ona görä annarmışlar, angı ay kurak olacek, angısı da – yaamurlu (Valk., Çeşm.,Kotl.). Kazayak küüyündä o oniki parçanın herbirinä koyarmışlar booday, papşoy,yulaf tenesi h. b. Sayılarmış, ani angı parçanın taa çok suyu çıkarsa, o kultura(büüyüm) o yıl taa büük bereket vereceymiş. Küülerin çoyunda yılın nesoy olacaanıannarmışlar Koladaya kesilmiş domuzun dalaandan (Kong., Valk., Kaz.).Hep o avşam herbir evdeki kişinin ecelini (kaderini) hem kısmetini annarmışlaradet pidesindän (pita – Kotl., pide - Valk., döşemä – Kirs., kıırma – Kaz. Tom.,kirdä – Kaz., plaçinta – Cal.). Eni Yıl sofrası için çorbacıykalar pişirärmişlär birpidä, angısının içinä taa yazarkan koyularmış türlü şeylär: booday başaa (bereket),bir demir para (zenginnik), meyva aacından bir çıbıcak (kısmet), üzük (düün),bir püskä yapaa (koyunnar zeedelenmesi; kimä düşärsä, çoban olacek), ev kuşutüüyü (kuşların sayısı gelecek yılda iki kat zeedelenecek), bir samancık (hergeläzeedelenecek hem islää atlı) h. b. Adet sofrasında ev saabisi kesärmiş pideyi kaçkişi varsa, okadar parçaya. Sora kimä ne düştüysä o yıl bekläärmiş aslıya çıksınpidä parçasında çıkan şeyin simvolikasına baalı olay. Bu adet biliner hererdä.Tomayda kı(v)ırmaya koyarmışlar sade bir para, angısı nışannarmış saalık,

Gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>kısmet; Caltayda – bir para hem meyva aacından bir çıbıcak (ev hayvannarınınzeedelenmesi); Valkaneştä evdekilerin saalını bakarmışlar cevizlerdän, angılarınıgünnüklärmişlär adet sofrasında İgnat günündä: dolu ceviz – saalık, boş ceviz– hastalıfunduszeue.infolarda çok geçer kızların evlenmäk için fal çekmekleri. Eni Yıla karşıkızlar koyarmışlar yastık altına bir aynacık, umutlanarak düşündä görmää yavklusununüzünü, sabaalen dä kırnakça süpürärmişlär içerleri, gübürleri çıkararmışlarsokaa, basarmışlar süpürgeyä da sesirgenärmişlär – angı adam adı ilk işidilärsä,ölä olaceymış kocasının da adı (Valk., Kirs.). Buna benzär fal çekmeklär bilinerlärÇeşmäküüyündä Koladaya karşı. Kızlar, çıkıp sokaa, sesirgenärmişlär, angı taraftanköpek salacek, horoz ötecek, kuzular meeleyecek, taliga gıcırdaması işidelecekh. b., - o taraftan da kızın güveesi gelecek. Kirsovda kızlar aul aşırı atarmışlarçizmelerini da bekläärmişlär: ilk geçän delikannı güvää olacek. Kızlar taa falçekärmişlär, nezaman evleneceklär: pişirärmişlär birär küçük ekmecik (pitacık)da, toplanıp bireri, hepsi birdän atarmışlar kendi pitacıklarını evdeki köpää. Okız, kimin ekmeeni köpek taa ileri iyärmiş, ilk evleneceymiş (Kirs.).Eni Yıllan baalı çok inanış. O günü ev lääzımmış tertiplensin hem süpürülsün,hepsi ev işleri bitirilsin, evdekilär hepsi lääzımmış kalksınnar erken, aniki bütünyıl erken kalkmaa. Adetçä Eni Yıla karşı (Valk.) hem Koladaya karşı (Kirs.) gecäyataanı döşetmärmişlär hem lampanın şafkını küçültmärmişlär. Burada görünerüülen slavännarın ritualı gecä uyumamaa hem ateşi süündürmemää. Nicädä bulgarlarda, varmış adet: Eni Yıla karşı eki Survakinin ilk günündä sofradaoturarkan kim ansırarsa, ona ev saabisi adarmış ilkyazın baaşlamaa ilk kuzuyu.Şindiki vakıtta adet unudulmadı, ama kuzunun erinä adêêrlar bir büük baaşış.Eni Yılın ikinci günü gagauzlarda biliner nicä Hayvannarın günü (Dam kürümää– Valk., Kong., Beşal., Kaz., Kotl., Cal.). Bu gündä adetçä ikram ederlärbüük hayvannarın (sıırların) saalıı için. Adamnar toplanarmışlar, iyärmişlär-içärmişlär,herkezi savaşarmış ikram etmää kendi şarabından, aniki hayvannar saaolsun hem zeedelensin. Avşamdan geç gecä vakıdı çocuklar (yavklu hem onunkafadarları) gidärmişlär kızın evinä kürümää ahırları. Onnar lääzımmış yapsınnarbunu saklı, ev saabisinin haberi olmasın. Kız onnara yardım edärmiş: avşamdanbrakarmış tokadı kitlenmedik, söläärmiş çocuklara, neredä durêrlar küreklär, nicägörünülmedik gitmää ahırlara. Paklayıp ahırları, çocuklar urarmışlar pençerelerä,istäärmişlär yaptıkları için ödek. Ertesi günü ev saabisi lääzımmış yapsın birkonuş. Bu Dam kürümää adetindä varmış paklanmak magiyası, o yapılarmış,aniki korumaa ev hayvannarını kötü kuvetlerdän.Üçüncü büük kış yortusu Ay Yordan (/) – Valk., Kong., Kaz.,Kotl., Tom. (Yordan günü – Kong., Beşal., Çad., Tom., Kaz., Kirs., Ay Yordangünü – Valk., Kong.). Bu gündä olmazmış yapmaa hiç bir iş, insan gidärmişkliseyä, alarmış komka, eni ayazma, angısını bütün yıl kullanarmış türlü hasta

33Evdokiya Soroçanulıklardan ilaç gibi. Öz ritual yapımnarı olarmış yortunun önündeki günü: Büükayazma (Kong., Kirs.), Ay Yordan ajunu (Kong.), Stauro suya atılıy (Valk.). Ogünü klisedä okuyarmışlar suyu: bir büük klisä teknesinä atarmışlar kruçayı dabrakarmışlar onu sabaaya kadar. Eer kruça donarsa, buzlanarsa, sayılarmış, aniyıl olacek bereketli. Suyu sfinţit edärkän patladarmışlar piştofları hem tüfekleri(Kong., Beşal., Kirs.). Suyu klisedä sfinţit ettiktän sora popaz gezärmiş küü içindä,ayazmalarmış evleri, yapıları, bunun için çorbacıykalar verärmişlär ona adetkolacı. Pınarların suyunu ayazmalarmışlar Ay Yordan günü (Kong.). Paklanmakiçin hem fena kuvetlerdän korunmak için çorbacıykalar savaşarmışlar bitirmääev işlerini: paklamaa, kırnaklamaa; inanarmışlar, ani bu yardım edecek onnarabütün yıl hastalanmamaa (Valk.). Erken sabaalen karılar gidärmişlär kliseyäayazma almaa, ayazmalarmışlar onunnan evi, herbir evdeki kişiyi, evdeki hayvannarıhem kuşları. Hastalar hem sakatlar yıkanarmışlar ayazmaylan, inanarak,ani o alıştıracek onnarı (Kaz.). Ay Yordanda küülülär tutarmışlar oruç, avşamdanbişey imärmişlär, - aniki bütün yıl olmaa saa hem kaavi (Kong.). Yordannaryaparmışlar gününü.Yanvarın 7-dä/dä gagauzlar yapêrlar Ay İvan gününü (Ay İvan – Kong.,Kotl., Tom., Ay Yuvan – Valk., Beşal., Sveti İvan – Kong., İvan günü – Kong.,Tom., Çad., Baur.,Van günü – Kaz.). Bu gündä yaparmışlar eni evlilerin hemİvannarın yıkamak ritualını. Onnarı çekärmişlär pınarın yanına, yıslaarmışlar,sora da İvannar hem eni evlilär çaararmışlar hepsini evä da bol-bol ikram edärmişlär.Küçük İvannara evdä serpärmişlär su hem çekärmişlär kulaklarını ,- anibüüsünnär kaavi hem saa. Nicä dä bulgarlarda, gagauzlarda var adet kurtulmaayıkayıcılardan paraylan eki şaraplan. Şindiki vakıtta yıkamak erinä su serperläfunduszeue.infor yapêrlar günnerini, toplêêrlar konuş, Ay İvanın adına vererlär funduszeue.info baaşlarmışlar bir toklu, taa siirektä – bir horoz. Kimi kerä hayvanı baaşlarmışlardiri, ama taa sık kesärmişlär. Kazayak küüyündä kurban kesmesinähazırlanmasının hem kurban kesmesinin varmış türlü adet yapımnarı. Keseceykäntokluyu, onun boynusuna baalarmışlar bir peşkir, buynuzunda yakarmışlar birmum. Küü popazı gezärmiş küü içindä da sfinţit edärmiş kurban olacak tokluları,bunun için ev saabileri verirmişlär popaza ön budunun birisini. Kurban toklusunuatarmışlar fırına bütün, doldurup içini boodaylan. Kurbanı üleştirärmişlärkomuşulara, senselelerä, kim yaparmış gününü, ikram edärmiş funduszeue.infoä görä, kurban bütünnä lääzımmış verilsin insana, onuştan baaşlarmışlartoklunun derisini bilä.Bitki kış yortusu – Babu günü (/) – Kong., Beşal., Kaz., Beşg.,Çad., Kirs., Tom., Babin – Valk., Babin günü – Valk., Kotl., Ay Babin – Valk.,Kong. Bu gündä adet rituallarına katılarmışlar sade karılar, en önemni adet kişisi- küü babusuymuş. Bu gündä o toplarmış hepsini karıları, kimä yardım etmişduudurmaa, da koyarmış onnara adet sofrası. Evelki vakıtlarda babu satın alarmış

Gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>bir dana, bir fıçı şarap, tutarmış çalgıcı. Karılar gelärmişlär adet sofrasına baaşışlarlan(rakı sabunu, peşkir, fistan için plat, fıta h. b.), taa getirärmişlär ekmek,fasülä, kartofi, turşu h. b. Baaşışları asarmışlar içerdä gerili ipä (Valk.), atarmışlarbabunun omuzuna (Kong., Tom.), baalarmışlar babuya (Kaz.). Adet sofrasındansora babuyu giidirärmişlär gelin rubasına (Valk., Çad., Tom.), eski rubaya (Kaz.),giidirip biyaz rubaya, sararmışlar yapaalan (Kong.), oturdarmışlar kızaa eki taligayada şamataylan gezdirärmişlär küü içindä. Sora götürärmişlär dereyä ekipınara da yıslaarmışlar (Kaz., Tom.). Evä dönärkän, babu yaparmış kendisini ölü,da ozaman karılar ellän taşıyarmışlar onu içeri (Kaz.). Kotlovinada varmış adetkaldırmaa ellän küü babusunu birkaç kerä yukarı. Hepsi bu adet yapımnarındävar produktiv harakteri, onnar simvollêêrlar eni yaşamanın duumasını.Ozamandan beeri, açan uşaklar başladılar duumaa bolniţada, diişildi Babugününün <strong>adetleri</strong> dä. Şindi karılar toplanêrlar birisinin evindä, konuşêrlar, şennenerlär,varsa kaar, kızak kayêrlar. Babu gününün bir vakıt varmış önemni adetyapımnarı, şindi sä o döndü bir şen küü iilenmesinä.İlkyaz yortularıİlkyazın ilk adet yapımnarı, angıları baalı tabiatın (naturanın) uyanmasınnanhem çiftçilik işlerinin başlamasınnan, çekedärmişlär fevralda. Fevralın ilküç günün <strong>adetleri</strong> sıkı baalı biri-birinnän hem birleşik ortak korunmak magiyafunkţiysınnan. Halk inanışlarına görä, Ay Trifun günü (/): Ay Trifun,Trifun – Valk., Kotl.; Trifun günü – Kong., Beşal., Kaz., Çad., Çeşm., Cal.,Tom. açarmış ilkyazı. Bu gündä küülülär seftä çıkarmışlar baalara, serpärmişlärçıbıklara ayazma -Kong. Fevralın 2-dä/dä tutarmışlar Sreteniya yortusunu(Panaya – Valk.; Strateniya – Kong.). Pişirärmişlär bir maasuz ekmek - panaiyapitası - da verärmişlär onu komuşulara Hristozun anasının canı için (Kong.).Sreteniyadan sora ikinci günü tutarmışlar Simon gününü (/): Simion– Valk., Kong.; Simion günü – Valk.; Simon günü – Çad., Beşal., Cal., Kaz.,Tom.; Ay Simon – Kotl. Simon gününü tutarmışlar, aniki korumaa insannarı hemhayvannarı türlü sakatlıktan. Bu gündä (kimi küülerdä fevralın ilk üç günündä)yasakmış kullanmaa keskin işleri: bıçak, nacak, makaz. Ama pek lääzımsa bir işyapmaa, üç kerä urarmışlar nacaklan eşää, söleyeräk bir magiya formulası: ‘Nevarsa olacaa, eşiklän olsun’ (Valk.). Fevral yortularının rituallarında biri-birinäkarışmışlar hristiyan hem tayfä <strong>adetleri</strong>. Halkta gezer bir legenda, angısı annadêr,neredän çekiler fevralın ilk günnerinin <strong>adetleri</strong>. Ay Trifun baalarda çotuklarıkesärmiş. Karısı götürärmiş ona boşçaylan imää. Yolda ona karşı gelmiş Panaiyaİsus Hristos kucaanda: Mariya gidärmiş kliseyä kırklanmak molitvasına. Trifununkarısı almış onu gülmää: ‘Bakın, Mariya, ani duudurdu kocasız, yollanmış kliseyäpaklanmaa’. Mariya buna cuvap etmiş: ‘Sän taa ii git bak, Ay Trifun burnusunu34

35Evdokiya Soroçanukesmiş’. Etişip baalara hem görüp, ani Trifun saa-selem, o annatmış kocasına,ani buluştu Panaiyaylan. Ay Trifun da girişmiş annatmaa, ani o keser çıbıklarıyukarıdan aşaa dooru, ama diil aşaadan yukarı dooru, da, göstereräk, kesmişburnusunu. Ozamandan beeri, halk inanışına görä, fevralın ilk üç günü tutulêrbilä, hem bu günnerdä yapılêr birtürlü adet ritualları (annattı E.İ.Köse, ninduuması, Valkaneş kasabası).Gagauzlarda ilkyaz yortularının çoyu baalı gezär din yortularına, angılarıngünü (datası) belli olêr Paskelleyä görä. Paskelleyä baalı halk arasında en sevilänyortu – Masleniţa. Bu arada en ilkin tutulêr ilkyaz çeketmesi, kış suuklarındansora bütün tabiatın uyanması. Yortular çekederlär Büük oruçtan bir afta ileri,açan başlêêr Et orucu (Kong., Beşal., Valk.) hem Oruç, Paskellä orucu (Valk.,Beşal., Kong., Tom.; horuç – Tom., Cal., Çad.). Cumertesi, et duşniţası günü,anêrlar hepsini ölüleri. Bu gündä senselelerä hem komuşulara vererlär pomana– pişmiş yaanı. Bütün masleniţa aftası (Piinir aftası – Valk., Beşal., Kong., Çeşm.,Tom, Çad., Cal.; Masleniţa – Valk., Beşal., Kotl., Tom., Masleniţa aftası – Valk.)gagauzlar iyerlär süt masulları, yımırta, yapêrlar türlü hamur imekleri, onnarınarasında taa sık pidä, kıvırma, gözlemä, döşemä (tutmanik) h. funduszeue.infoiţa aftasının bir günündä karılar toplanarmışlar yapmaa Masleniţayı.Kurarmışlar bir yortu sofrası, angısına toplanarmış sade karılar (Valk., Tom.).Şen konuşmaktan sora, adetä görä, başlarmışlar kızak kaymaa. Kayarmışlar şen,türkülärlän. Arada-sırada şindi dä yapılêr masleniţa konuşkaları, nereyi adamnarıçaarmêêrlar. Piinir aftasının cumertesindä – Piinir duşniţasında (Kong.),üleştirerlär süt imekleri (sütläş), yımırta, pidä, kıvırma h. funduszeue.info önemni masleniţa <strong>adetleri</strong> hem ritualları yapılêr pazar günü. Bu günüherbir evdä avşam ekmää için hazırlanêr yortu sofrası. Adetçä masleniţa sofrasınınimekleri: yaanı mancaları, sütlü imeklär, pişmiş yımırta, piinirli, kaymaklı,kabaklı pidä. Yortu sofrasına toplanêrlar yakın senselelär, saadıçlar. Bu günü gagauzlardavar adet prost etmää biri-birini, istemää evdekilär, senselelär, komuşularprost etsinnär. Adetä görä, gençlär bu avşam, angısına deerlär Prost gecesi, lääzımgitsinnär saadıçlarına prost olmaa. Evel gençlär öpärmişlär saadıçlarının ellerini,büük senselelär dä, saadıç, kresniţa, verärmişlär onnara birär yımırta hem biräryanar mum (Valk., Kong.). İnsanın inandıına görä, bu gün paklanmak günüymüş,prost edilärmiş günaalar. Komuşular arasında prost olmak ritualı geçärmişateşlerin yanında, angıları yanarmış sokakta herbir evin yanıfunduszeue.infoşamnen uşaklar yımırta sallarmışlar (yımırta sallamaa – Valk., Çad.,Çeşm., yımırta hamlamaa – Kong. (karş. sırplarda hem bulgarlarda: Календарныеобычаи и обряды, , , ). Tavana bir biyaz ipliklän asarmışlar islääpişirilmiş soyulmuş yımırta. Çevirip onu, sallarmışlar taraftan-tarafa. Uşaklarlääzımmış tutsunnar yımırtayı aazlan eki dalasınnar bir parça, ellerinnän yardımetmeyeräk. Bu adet var Besarabiya bulgarlarında da. Açan uşakların birisi dalar-

Gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>mış yımırtayı, ozaman iplii yakarmışlar da ona görä bakarmışlar, nesoy bereketolacek ileriyä. İplik yanarsa tavana kadar, - yıl olacek funduszeue.infoiţanın bitki günündä atlılar yarışarmış – olarmış koşu. Koşuda payalarmış küüyün may hepsi çocukları. Enseyiciyä küü meydanında verärmişlärbaaşış – bir gölmek eki bir büük dikmä peşfunduszeue.infoiţa <strong>adetleri</strong>ndä büük er kaplarmış ateş. Halk inanışlarına görä, ateşinvarmış büük paklamak hem korumak kuvedi. İnanarmışlar, ani ateş koolêêr kötüruhları hem, tersinä, çeker bereket, saalık hem selemet kuvetlerini. Ateş yakmakadeti etişti bizim günnerä kadar. Masleniţa ateşi (pırliga – Kotl., ulülinga – Çeşm.)yakarmışlar sokakta evlerin yanında. Ateşin dolayanına toplanarmış uşaklar,gençlär, büüklär. Herkezi atlarmış ateşin üstündän – ‘ani saa olmaa, paklanmaagünaalardan’, hem dä inanarmışlar, ani ateş atlamak koruyacek pirelerdän hembaşka zararcı böceklerdän. Küü çocukları bu vakıt gezärmişlär atlı şiritlän hempüsküllän gözäl donadılmış beygirlerdä. Kızlar bekläärmişlär onnarı tokatlarınyanında eki toplanarmışlar köşelerdä. Açan peydalanarmışlar atlılar, çekedärmişşamata, hepsi şennenärmiş. Çocuklar atlarmışlar ateşin üstündän atlı, inanılarmış,ani bunu yaptıkları için yıl olacek bereketli. Şindiki vakıtta ateş atlamanın ritualmaanası may unuduldu, şindiki gençlär için ateş atlamak – sade bir şen iilenmäfunduszeue.infoeştä yakarmışlar büük küü ateşi dä. Herbir maaledä yakarmışlar birkaçateş, ayırıp onnar için küüyä yakın yılmaları. Hazırlanmak çekedärmiş birkaç günileri: toplarmışlar çalı-çırpı, tol, rizina, samannan baalarmışlar puluk tekerlää, taasora başladılar bunun için kullanmaa maşina tekerlää. O ateşlerin dolayanındatoplanarmışlar sade uşaklar hem büük adamnar. Açan ateş kızışarmış, yılmadanaşaa dooru tukurlarmışlar yanar tekerlekleri, kimi kerä o tekerlekleri ilkin atarmışlaryukarı, sora da salverärmişlär yılmadan aşfunduszeue.infoesi günü oruç tutmaktan kalan imekleri verärmişlär hayvannara, yaalıkapları lääzımmış isleecä yıkamaa: çekedärmiş Büük oruç. Masleniţadan sora ilküç gün en zormuş. Karılar hem genç kızlar tutarmışlar trimur: üç gün hiç bişeyimäzmişlär. Ani orucu biraz kolaylatmaa deyni toplarmışlar dernek: kızlar yapaaişlärmişlär, örärmişlär, dikärmişlär, çocuklar da onnarı iilendirärmişlär. Ertesigünü gidärmişlär kliseyä komka almaa. Komka aldıktan sora babular kızlarahem hepsinä, kim tutmuş trimur, ikram edärmişlär meyva kurusundan hoşafhem pesmetçik. Açan kızlar dönärmişlär klisedän, anaları yaparmış funduszeue.info tutan kızlar gidärmişlär biri-birinä pomanayı kabletmää. Oruç vakıdıhiç olmazmış şennenmää, yapılmazmış horu, düün.Büük orucun ilk cumertesi gagauzlar tutarmışlar Ay Toduru (Ay Todur – Valk.,Kong., Kotl., Çeşm., Cal., Tom., Ay Todur günü – Valk., Ay Todur cumertesi – Valk.,Todur günü – Kong.). Bu gün sayılarmış ölüleri anmak günü. Sabaalen erken karılargidärmişlär kliseyä, sfinţit edärmişlär pomana imeesini – kolivayı, angısını ritualkolaçlarınnan bilä üleştirärmişlär mezarlıkta ölülerin canı için

37Evdokiya SoroçanuTodur cumrtesini taa tutarmışlar nicä beygirlerin yortusunu. Ay Todur sayılêrbeygirlerin koruyucusu. XX-ci asirin ortasına kadar herbir küüdä olarmış beygirlärlänyarışmak – koşu. Bu yarışmaklar çok meraklıymış, bezbelli, geçmiştäonnarın varmış ritual maanası. Çekedärmiş koşu komuşu küüdän eki küüdänuzak bir erdän. Yarışmakta pay alarmışlar sade delikannı çocuklar. Enseyiciyi bekläärmişödül: küü meydanında dikärmişlär bir büük direk, angısına baalarmışlarbütün küüdä toplanılan baaşışları: gölmek, peşkir (Valk.). Kongazda baaşışlarıasarmışlar bir üüsek aaca. Yarışmalar sürtärmiş iki güfunduszeue.info Todur günü, nicä dä Masleniţada, adetçä hererdä yakarmışlar ateş, angısınındolayanında toplanarmışlar hem büüklär, hem gençlär. Todurlar çıkararmışlarşarap, imek: ikram edärmişlär Todurların saalıkları için. ‘Pirelerdän paklanmaa’deyni herkezi atlarmış ateş üstündän. Şindiki vakıtta, koşudan kaari, Ay Todurgününün <strong>adetleri</strong> may hererdä bilinerlär hem tutulêrlar, makar adet rituallarınınmagiya maanası funduszeue.info yortuları may herzaman düşerlär oruca. Bu arada tutulêrlar adetlär,angıları nışannêêrlar kışın geçirilmesini hem ilkyazın karşılanmasını. Mardın ilkgünü <strong>adetleri</strong>nin varmış korunmak hem paklanmak maanası. Halk arasında bugünä denilärmiş Baba Marta – Kong., Babu Marta – Beşg., Beşal., Çad., Tom.,Babu Evdokiya – Çad. Karılar bu günü silkärmişlär hepsini evdeki işleri, bütünevdä yaparmışlar kırnaklık, gübürleri toplarmışlar kapu önündä eki sokakta dayakarmışlar onnarı. Mardın birindä gagauzlar yaparmışlar bir adet sırası, angısıbiliner bulgarlarda hem moldovannarda da, - ‘pireleri koolamak’. Taa gün kalkmadıynanilk dışarı çıkan urarmış pençereyä da deyärmiş: ‘Mart, içeri!’ İçerdäncuvap edärmişlär: ‘Pirelär, dışarı!’ – Kotl., Tom. Çadırda hep bu ritualı yaparmışlarkoca hem karı: ‘Babu Marta, içeri! – Pirelär dışarı!’ Kongazda bu dialogsölenärmiş ozaman, açan içerdän kilimnär hem rubalar çıkarılırmış. Beşgözdäbu laflar sölenirkän üç kerä çekärmişlär süpürgeyi maana süpürerlär. Bu adetinpaklanmak funkţiyasını gösterer dialog. Evi kırnaklamaktan sora gübürleri çıkararmışlardışarı, baararak: ‘Mart, içeri!’ İçerdän dä cuvap edärmişlär: ‘Bokluklar,kirlär, dışarı!’ – Cal.Çorbacıykalar sabaalen erken asarmışlar kapudan yukarı bir erä eki evin direenäbir kırmızı kuşak – ‘aniki ayazlar yakmasınnar meyvaları’ (Kong.). Tomayda,Kotlovinada saçaa asarmışlar bir kırmızı plat – ‘booday bozulmasın deyni’. Hepbu küülerdä küçük uşakların ellerinä, Tomayda kuzucukların boynularına dabaalarmışlar kırmızı iplik. Halk inanışlarına görä, kırmızı yapaa şeylerin varmışmagiya kuvedi, ilkyazın ilk günündä onnar edenärmişlär ayırı kutsal (sakral),koruyucu maana. Kırmızı şeylär asılı durarmış Kırk meçik yortusuna funduszeue.infoın birindä gagauzlar baalarmışlar uşakların boynularına hem ellerinä(bileklerinä) kıvradılmış kırmızı hem biyaz iplik – marta (karş. bulgarlarda– мартинца, марта, мартичка, moldovannarda - mărţişor). Kimi küülerdä,

Gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>deyelim, Kongazda marta baalarmışlar körpä hayvannara da: kuzulara, funduszeue.infoarı lääzımmış taşımaa mardın dokuzuna kadar, sora da onnarı baalarmışlarkörpä fidanın dallarına (Kotl.), brakarmışlar lelek yuvasının yanında (Çad.),sıbıdarmışlar uçan turnaların ardına (Kong.). Martaların magiya maanası unuduldu,şindi onnarı baaşlêêrlar biri-birinä, kutlayarak funduszeue.infoın ilk gününnän baalı çok inanış. Bu gündä yapılmazmış ne adam işi, nekarı işi – ‘booday zengin bereket versin deyni’ (Kong., Tom., Beşg., Çad.); Çeşmäküüyündähiç bişey çıkarılmazmış evdän – ‘ev kuşları hem hayvannarı ölmesin deyni’.Bütün gün lääzımmış ayakta durmaa – ‘işlär islää gitsin deyni’. İnanarmışlar, aniayakta dururkan görürsän uçan turnaları, bütün yıl çalışkan olacan (Kong.). Halkinanışlarına görä, mardın 1-indän 9-na kadar olmazmış giisi yıkamaa, kireçlemää,suamaa – ‘booday kararmasın deyni’ (Çad, Çeşm.). Bu arada olmazmış sermääkurusun biyaz hem kara çamaşırları – ‘ayaz olmasın deyni’ (Kong.).Mardın 9-unda/dä hepsindä gagauz küülerindä tutulêr Kırk meçik yortusu-Valk., Çeşm., Kotl., Beşg., Cal., Tom.; Kırk ayoz – Kotl., Beşg., Beşal.,Çad.; Kırk kaşık – Kong. Bu gündä yapılan adet ritualları baalı en ilkin insanınçalışmasınnan, onnarın maanası – zeedelemää topraan bereketini. Kırk meçikgünü pişirärmişlär kırk adet ekmää (pita – Çeşm., Kotl.; kolaççık – Valk., Çeşm.,Kotl., Tom., Cal., Çad; sekizlik – Kong.) da üleştirärmişlär onnarı komuşfunduszeue.infoda kırk kaşık kolaçlarınnan bilä verärmişlär kırk kaşık, buradan çekilerbu küüdä kullanılan yortunun adı. Bu günü lääzımmış içmää kırk yudum şarap,gezmää küüyün kırk sokaanı (Kotl.), kukaylan örmää kırk ilmek (Kong.), kırkkerä urmaa sopaylan erä, kırk kerä urmaa ambarın kapusuna – ‘aniki bu yıldolsun terekäylän’ (Tom.), aulda lääzımmış kırk hırleţ (bel kürää) urmaa – ‘belinacımasın’ (karş. omonimneri: bel – sırtın aşaası hem bel - kürek) – Kotl., Çeşfunduszeue.infomak hem korunmak amacınnan başçalarda yakarmışlar ateş - ‘aaçlarıtırtıllardan korumaa deyni’ (Kong.). Meraklı bir magiya adeti varmış Kongazda:çorbacı üç kerä saurarmış nacaa fidana da deyärmiş: ‘Eer bereket vermärsän,kesecäm seni.’Kırk meçik günü halk <strong>kalendar</strong>ın önemni bir nışanıdır. Bu gündän ötää başlarmışlarişlär aulda, başçedä, çiftçilär seftä çıkarmışlar kıra, çekärmişlär ilk çfunduszeue.info günü lääzımmış ekmää çiçek, suan hem sarmısak, birkaç kartofi, diiştirmääpençerä çiçeklerinin topraklarını. Hererdä başlarmışlar yapmaa sürmäk hem ekmäkçeketmesinnän baalı adet sıralarını. Pişirärmişlär bir maasuz ekmek – pita(Çeşm., Tom.); tarla çörää (Kotl.). Hazırlarmışlar hepsini, ne lääzım sürmäkhem ekmäk için, taligayı, doldurup küllän, haydarmışlar kıra. Sürülmüş topraadüzeltmää deyni gengerdän hem başka çalılı büüyümnerdän yaparmışlar bir tırmıkesabı, ucuna da mutlak baalarmışlar bir kırmızı parça. Topraa atarmışlar kül,zararcı böceklerdän korumaa deyni. Varmış bir meraklı adet ritual ekmäännän:pitayı tukurlarmışlar çizidä, sora adetä katılannarın birisi kırarmış onu, tutup38

39Evdokiya Soroçanuyukarıda baş üstündä, sora da iyärmişlär onu. Ekmään bir parçasını verärmişlärbeygirlerä (Çeşm.). Tomayda pitayı kırarmışlar koşulu öküzlerin buynuzları üstündä.Kotlovinada tarla çöreeni tukurlarmışlar öküzlerin eki beygirlerin önündäda sora ikram edärmişlär tarladakı komuşularaGagauzlarda büük yortu sayılêr Blaguşteni (/) – Valk., Beşal., Kong.,Kotl., Çad.; Blaguşteniye – Çeşm., Tom. Halk inanışlarına görä, o Paskellä gibi büükyortu. Bu gündä yasakmış hepsi işlär. Olmazmış gitmää baalara, ekmek pişirmää:paslanarmış. Gagauzların inanışlarına görä, Blaguşteni günü kuşlar da yapınmêêfunduszeue.info sık söleerlär kırlangaçlar için, inanarmışlar, ani onnar gelerlär kär Blaguştenigünü. Bu gündä lääzımmış balık imää – ‘bütün yıl saa olmaa deyni’.Süüt pazarına karşı (Süüt cumertesi – Valk., Çeşm.; Süüt Pazar cumertesi– Valk.) gagauzlar tutarmışlar Ay Lazar gününü (Lazari – Valk., Kong.; Lazargünü – Valk., Beşal.). Bu günü, Koladada gibi gezilärmiş evdän-evä (Lazari gezmää– Valk., Kotl., Beşg., Kong.). yaşında kızçaazlar (lazaricilär – Valk.,Kong.) gezärmişlär evdän-evä, lazari türküsü çalarak hem lazari oyunu funduszeue.info oyunnarının küülerä görä ayırıntıları may yok. Kızçaazlar toplanarmışlarüç kişi, taa siirek – iki kişi (Kotl., Tom.): birisi çalarmış, öbürü oynarmış. Adetoyununu oynarmış gelin (Valk., Kong., Çad.), gelincik (Tom., Beşg.). Gelin olankızçaaz giiyimniymiş yortu rubasına, başı baalıymış biyaz çemberlän gelin duaagibi, elindä – iki biyaz çembercik, angılarınnan o oynarkan sallarmış. Beşgözdäbu rol için savaşarmışlar ayırmaa bir üüsüz kızçaazı. Valkaneştä lazari adetininpersonajları güvää hem gelinmiş. Güvää olan kızçaaz giiyimniymiş çocuk gölmeenä,başında – deri kuzusundan bir adam kalpaa. Durup biri-birinä karşı,onnar yaparmışlar iki yan oyun adımnarı, biri-birindän ayırılarak hem sallayarakbiyaz çemberciklärlän saa omuzlarına dooru. Üçüncü kızçaaz çalarmış adettürküsünü Menevşä, menevşä,Buldum deredäBir kız, kız funduszeue.info: ‘Evleriniz neredä?’‘Bizim evlerimiz karşıda,Karşıda, mermer taşında’.Girdim içeri, baktım, näbêfunduszeue.infoıncık yatmış uyuyêr.‘Kalk, kadıncık, sefa sür bizä’.Başı altı altın döşeli,Dört yanı sedef döşeli,Ayak ucu feslen döşfunduszeue.info, y.,Peyu Stepanida, 63 yaşında.

Gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>2. Uçtum, gittim, dala kondum, Lazari, Lazari.O dal bana emiş verdi, Lazari, Lazari.Bän emişi gökä verdim, Lazari, Lazari.Gök tä bana yaamur verdi, Lazari, Lazari.Bän yaamuru erä verdim , Lazari, funduszeue.info bana çimen verdi, Lazari, Lazari.Bän çimeni koyuna verdim, Lazari, funduszeue.info idi – kuzuladı, Lazari, funduszeue.infou beyä verdim, Lazari, funduszeue.info da bana katır verdi, Lazari, funduszeue.info, gittim kara suya, Lazari, funduszeue.info suda kanlar akıy, Lazari, funduszeue.info dilber durmuş bakıy, Lazari, funduszeue.infonä alma attım, Lazari, Lazari.Übürsünü bıçakladım, Lazari, funduszeue.info, y.,Peyu Stepanida, 63 yaşıfunduszeue.info küülerdä razgeler hep bir türkünün variantları. Verelim onnarı:Pindim, gittim kara suya, Lazari, funduszeue.info suda kanlar akêr, Lazari, funduszeue.info dilber durmuş bakêr, Lazari, funduszeue.info küçük, biri büüyücek, Lazari, Lazari.Küçücüüne alma attım, Lazari, Lazari.Büüyüceene seläm verdim, Lazari, funduszeue.info attım – alma almaz, Lazari, Lazari:Seläm verdim – seläm almaz, Lazari, funduszeue.infoina, y.,Kuyumji Mariya Kirilovna, 62 yaşında.Uçtum, gittim kara suya, Lazari, funduszeue.info suda kanlar akêr, Lazari, funduszeue.info kardaş bir durmuşlar, bakêrlêr, Lazari, funduszeue.infoine alma verdim, Lazari, Lazari.Übürcüüne bıçaa attım, Lazari, Lazari.Çadır-Lunga kasabası, y.,Şekerli Ekaterina, 64 yaşında

Evdokiya SoroçanuElim, elim, ibrişim, Lazari, funduszeue.info bir kuş kondu, Lazari, funduszeue.info o kuşu dala verdim, Lazari, funduszeue.info da bana emiş verdi, Lazari, funduszeue.info o emişi ere saçtım, Lazari, funduszeue.info da bana çimen verdi, Lazari, funduszeue.info o çimeni koyuna verdim, Lazari, funduszeue.info bana kuzu verdi, Lazari, funduszeue.info o kuzuyu beyä verdim, Lazari, funduszeue.info da bana katır verdi, Lazari, funduszeue.info katır beline, Lazari, funduszeue.info urum eline, Lazari, funduszeue.info eli taşlıca, Lazari, Lazari.Kızlar kara kaşlıca, Lazari, Lazari.Çeşmäküü, y.,Ganeva Nadejda, 58 yaşında.Lääzım nışannamaa, ani lazari türkülerini, kolada türkülerinä bakınca, halktaa islää tutêr aklısında. Bunu var nasıl açıklamaa onunnan, ani lazari türküleriniçalarmışlar ana dilindä, kolada türkülerini sa – bulgar dilindä, angısını gagauzlarınçoyu bilmärmiş.Adeti tamannadıktan sora çorbacıykalar baaşlarmışlar uşaklara yımırta. Türküçalan lazarici kızçaaz toplarmış yımırtaları bir sepetçää, angısı donaklıymışmaasuz bu gün için. Adetin kimi elementleri küülerä görä ayırılêrlar, deyelim,lazaricileri çaararmışlar içeri (Kotl.), adet ritualını tamannarkan ‘gelinin’ üzüörtülü kırmızı çemberlän (Tom., Çad.), adetä katılan kişilerin sayısı sınırlanmarmış(Çeşm.).Meraklı görüner, ani bereket fikirini (ideyasını) açıklayan lazari <strong>adetleri</strong>ninvar baalantısı ölüleri anmaklan. Demäk, Lazari cumertesi karılar gidärmişlärmezarlaa, yakarmışlar orada ateş, üleştirärmişlär adet kolacı (Çeşm.).Paskelleyä baalı yortu ţıklası çekedärmiş Süüt pazarından. Bu günü insangidärmiş kliseyä, sfinţit edärmiş (okudarmış) orada süüt dalcaazlarını, sora daonnarlan ayozlarmış evini, malını, bütün varlıını. Çadır-Lungada süüt dallarınısaplarmışlar erä, ani o taa çok bereket versin. Kimi küülerdä sfinţit edilmiş süütdallarını tutarmışlar bütün yıl hastalıktan eki başka bir beladan korunmak için(Valk., Kotl.). İnanarmışlar, ani klisedä sfinţit edilmiş süüt dallarının var magiyakuvedi, ani onnar koruyêrlar fena ruhlardan, hastalıklardan, hem dä zeedelerlärtopraan hem hayvannarın verimniini.Süüt pazarının <strong>adetleri</strong> sıkı baalı ölülerin kultunnan. Bu günü çorbacıykalar41

Gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>yaparmışlar koliva, adet kolacı, gidärmişlär mezarlaa. Mezarların üstünä döşärmişlärbüük peşkir, üstünä koyarmışlar kolaçları, kolivayı, suylan dolu bir kap,yakarmışlar mumnarı da hepsini günnüklärmişlär. Sora kolaçları hem kolivayıüleştirärmişlär burada mezarlıkta raametli senselelerin canı için (Çeşm., Kotl.).Çeşmäküüyündä bu günü mezarların yanında yakarmışlar gübüfunduszeue.info bitki aftasına gagauzlar deerlär Büük afta. Bu aftaya düşer çok adet:hem halk adeti, hem klisä adeti. Bütün afta insan gidärmiş kliseyä hem hazırlanarmışyortuya. Paskellä için karılar yaparmışlar evdä büük kırnaklık, yıkarmışlarhem kazıyarmışlar kapları, avadannıkları, evel kireçlärmişlär evin duarlarını,erleri enidän suarmışlar, tertiplärmişlär aulu hem evin dolayanını. Gagauzlardavarmış adet Paskelleyä giimää eni ruba, herbir ayledä bu gün için uşaklara mutlakdikärmişlär eni ruba. Olmalı, evelki vakıtlarda ölän hem enidän dirilän allaayınşanına yortu için eni ruba hazırlamanın varmış magiya maanası. Eni ruba – eniyaşamanın simvoluymuş.Büük aftada herbir günün varmış kendi maanası. O günnerin en meraklısı– Ak perşembä (Valk., Çeşm., Kotl., Baur., Tom., Çad.) eki Büük perşembä(Kong.). Gagauzlar ak perşembä günü tamannarmışlar dedelerin kultunnan baalı<strong>adetleri</strong>. Halk inanışlarına görä, ölülerin cannarı bu günü dönärmişlär evlerinäda durarmışlar İspasa kadar, sora genä gidärmişlär geeri mezarlara. Çorbacıykalarperşembä günü sabaalen erken kapu önündä yakarmışlar ateş, ateşin yanınakoyarmışlar pomana imeklerini (oruç mancaları: laana, kartofi, fasülä, pomanakolacı, koliva). Bu imekleri günnüklärmişlär da üleştirärmişlär komuşulara,senselelerä. Sora gidärmişlär mezarlaa, yakarmışlar mum, yıslaarmışlar mezarları(Valk., Çeşm., Kotl.). Başka erlerdä ölüleri anmak için adet ritualları yapılarmışlarmezarlıkta. Deyelim, Kongazda pomanayı: kolaç, koliva hem çanak-çölmektarafından bişey üleştirärmişlär mezarlıkta. Getirilmiş çalı-çırpıdan mezarlardayakarmışlar ateş, ateşin yanına koyarmışlar adet kolaçlarını, kolivayı, bomboni,günnüklärmişlär onnarı da üleştirärmişlär (Çad.). Mezarlaa gidärkän köprününparmaklıklarında yakarmışlar mum (Tom.).Ak perşembeylän baalıymış çok inanış. Perşembä günü hava islääysä, açıksa,sayılêr yıl olacek bereketli (Valk.). Bu günü hem adamnara, hem karılaraolmazmış iş yapmaa. İnanılarmış, ani giisi yıkamak getirecek evä bela. Adamnarabu günü yasakmış traş olmaa: ‘Ölülär, geldiynän evä, sabunnu su beterinäiyämeyeceymışlär’ (Çeşm.). Ak perşembä İspasa dooru ölülerin canı için tutulanperşembelerin sırasında ilk perşembä.Ak perşembedä başlarmışlar yımırtaları boyamaa. Halk inanışlarına görä,Ak perşembä günü boyaanmış yımırtalar bozulmarmış İspasa kadar. Adetçäyımırtaları boyaarmış ayledä en büük yaaşlı karı. Öbür evdekilär dä lääzımmışdursunnar onun yanında. Geçmiş vakıtlarda varmış adet diil sade boyamaa yımırtaları,ama becerikli resimnemää dä onnarı. Yımırtalarda yazarmışlar geometrik42

43Evdokiya Soroçanuhem büüyüm korafı. Bizim günnerdä yımırta yazmaa adet may unuduldu, şindionnarı sade boyêrlar, kimi kerä bal mumunnan yazêrlar uşakların adlarını.Adet ekmeklerini – paskaları – pişirärmişlär cumaa hem cumertesi günü.Yaparmışlar onnarı booday unundan tombarlak somun formalı. Paskaları gözelledärmişlärhamurdan türlü örmelärlän, kimi kerä üstlerinä sepelärmişlär haşıştoomu. Büük paskalardan kaari, angılarını lääzımmış vermää saadıçlara, kumilerähem senselelerä, yaparmışlar küçük paskacık ta ayledeki herbir kişiyä eki sadeuşaklara deyni. Paska yaparmışlar diil sade Paskellä, ama İspas hem Troiţa içindä. Paskelleyi tutarmışlar üç gün. Avşamdan gidärmişlär kliseyä, sfinţit edärmişlärpaskaları, yımırtaları, paskellä mancalarını. Klisä slujbasından sora uşaklarüleştirärmişlär komuşulara birär dilim paska hem ikişär boyalı yımırta, bundansora aylä oturarmış sofraya. İlkin iyärmişlär sfinţit edilmiş paska hem yımıfunduszeue.infolä sofrasını kaldırmarmışlar üç gün, herbir musaafirä ikram edärmişlärpaska, yımırta, şarap eki ev rakısı.Gagauzlarda, nicä dä başka milletlerdä, çok yaygın yımırta oyunnarı – dokuşma.Uşaklar, kimi kerä oyuna katılarmışlar büüklär dä, çiftä-çiftä durarmışlar biribirinäkarşı, ellerindä birär boyalı yımırta. Herkezi urarmış kendi yımırtasınnankarşıdakısının yımırtasına. Kimin yımırtası kırılmarmış, o da ensärmiş.Paskellenin ilk günü (Kotlovinada pazertesi) genç evlilär gidärmişlär saadıçlarınapaskaylan hem boyalı yımırtaylan. O yılın evlenän karılar giiyärmişlärgelinnik rubalarını. Gelip saadıçların evlerinä, gençlär öpärmişlär saadıçlarınellerini da verärmişlär onnara baaşış. İkram ettiktän sora kresniţa verärmiş kumileräkendi tarafından: paska, yımırta, kumiţaya bir baaşış. Gelin rubasınnangenç evli karılar gidärmişlär paskellä horularına da, angıları sürtärmiş üç gün:pazar, pazertesi, sali. (Çeşm.). Genç kızlar gelärmişlär horuya eni fistannarlan,peliklerinä örärmişlär ilkyaz çiçää. Yortu şennikleri hem bol konuşmalar sürtärmişlärüç güfunduszeue.infolenin dokuzuncu günü gagauzlar tutarmışlar Paskellenin dokuzunu,Ölülerin gününü (Valk.), bu yortuya taa deyärmişlär Küçük Paskellä (Kong.,Çeşm., Kotl., Baur., Tom., Çad.) eki Ölülerin Paskellesi (Baur., Kong.), Sofinden(Kong.). Bü gün için taa Paskelledän tutarmışlar paska, boyalı yımırta. Kimi küülerdäbü gün için kesärmişlär kurban – bir kuzu (Çeşm., Çad.). Ölülerin günündägidärmişlär mezarlaa, götürärmişlär imek, paska, yımırta, pomana kolacı, şarap,hepsini bunnarı koyarmışlar senselelerin mezarlarına, günnüklärmişlär da üleştirärmişläfunduszeue.info burada kurarmışlar büük sofra. Ölülerin canı için verärmişlärbiri-birinä baaşış (Kong.). Baurçuda mezarlıktan geldiynän büük insannar herbirmaaledä oynarmışlar horu, da bununnan bitärmiş ölüleri anmak (mezarlıkta adethorusu için hem paskellä horusu için – bak Вакарелски, , 48).Gagauzların büük ilkyaz yortusu - Hederlez (/) – Kong., Beşal., Tom.,Kotl., Çad., Baur. (Ederelez – Valk., Çeşm., Cal.; Hayvannarın Paskellesi – Cal., Ay

Gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>Örgi – Valk., Kotl.; Örgi – Çeşm.; Sveti Görgi – Cal.). Hederlez yortusu – yılın ikiönemni yortuların birisi. Yıl bölünärmiş iki birtakım perioda: kış hem yaz. Yaz periodunuaçarmış Hederlez yortusu (eskiycä aprilin ündä) hem bitirärmiş Kasım(eskiycä oktäbrinin sında). Bu datalar baalı çiftçi yılın en önemni nışannarına– hayvannarın yaz otlayacaklarına çıkarılmasına hem onnarın kışlalara kapanmasıfunduszeue.infolarda, nicä dä başka milletlerdä, Sveti Örgi ilkin baalı hayvancılaa,angısı kaplêêr büük er gagauzların çorbacılıında. Bunu gösterer yortunun adı da– Hayvannarın Paskellesi – Cal. Bü günü hayvannarı seftä çıkararmışlar kıraotlatmaa, kuzuları ayırarmışlar koyunnardan, koyunnarı seftä saayarmışlar, seftäyaparmışlar süt masulu, taa sık – koyun funduszeue.info Örgi günü yasakmış hepsi işlär, sade varmış nasıl yapmaa o işleri, angılarıbaalı hayvannara. O işleri yaparkan, tamannanarmış magiya ritualları, anikikorumaa hayvannarı türlü funduszeue.infoez yortusunun <strong>adetleri</strong>ndä maanalı er kaplarmış Sveti Örgiyä kurbanvermäk adeti. Sveti Örgi sayılarmış koyun grupalarınin koruyucusu. Yortu taauzakkan, kuzuların arasından ayırarmışlar bir kurban kuzusu da nışannarmışlaronu bir maasuz nışannan. Kurbanı baaşlarmışlar diri (Tom., Çad., Cal., Kotl.)eki kesärmişlär onu. Kurban hazırlanmasının hem kesmesinin varmış türlüritualları. Kuzuyu baaşlarsalar diri, onun buynuzlarına geçirärmişlär bir yanarmumnu kolaç, baalarmışlar peşkir (Çeşm., Kotl., Tom.), kimi kerä günnüklärmişlär,deyeräk: ‘Bu dünnäädä senin olsun, öbür dünnäädä benim olsun’. Kurbanıkabledän cuvap edärmiş: ‘Bodaprosti’(‘Bog da prosti’) – Tom. Gagauzlar adetçäkurban kuzusunu taa sık keserlär. Adet yapılarmış sabaalen erken, taa gün çıkmadıfunduszeue.infoykän, kuzunun buynuzunda yakarmışlar mum, kimi küülerdäkafasına giidirärmişlär adet kolacı (Çeşm., Cal.), tütüdärmişlär, sora ayledä enbüük adam, dönüp gün duusuna dooru, kesärmiş kuzuyu. Kuzunun kanınnançizärmişlär uşakların (Kotl., Çeşm., Tom.), hepsi evdekilerin (Valk.) annılarını,kapunu süvesindä yaparmışlar kruça (Çeşm.). İnanarmışlar, ani kurban olanhayvanın kanında var magiya kuvedi, ani o koruyêr insanı hem büülder berekedi,onuştan o kanı, toplayıp, gömärmişlär bir sapa erdä. Kuzuyu bütün atarmışlarfırına (Valk., Çeşm.) eki bölärmişlär iki (Kong.), üç (Kotl.), dört (Cal.) büük bakırtavaya. Hem yaparmışlar booday bulguru, nereyi kıyarmışlar kuzunun biyazceerini, kara ceerini, barsaklarını. Kafasını pişirärmişlär, donadıp türlü eşilliklän:kara naanä, kuzu kulaa, leuştän. Kuzunun derisini baaşlarmışlar bir funduszeue.infoda deriyi verärmişlär ona, kim kesmiş kuzuyu: burada kesmäk adetiniyapmarmış ev saabisi, ama başka bir adam. Çeşmäküüyündä üç çorbacıyka,toplanıp bireri, pişirärmişlär kurbanı açık ateştä. Kurbanın bir payını kurbanekmäännän bilä üleştirärmişlär komuşulara, öbür payını da götürärmişlär küükonuşkasına. Büük konuş yaparmışlar yolun boyunda çimen üstündä. İsteyän44

45Evdokiya Soroçanuçaararmış komuşularını da bol-bol ikram edärmiş.Hederlez yortusunda yapılarmış başka adetlär dä, deyelim: sabaalen erkenyıkanarmışlar çiilän (Kong.), yortunun önündeki günü haşlarmışlar feslen, angısınıkullanarmışlar türlü hastalıkları ilaçlamaa deyni (Baur.), hererdä varmışadet çekidä çekilmää, inanarmışlar, ani bu getirecek saalık hem kıfunduszeue.info Örgi gününün <strong>adetleri</strong> kimi küülerdä etiştilär büünä funduszeue.info HEM GÜZ YORTULARIYaz hem güz ţıklasının yortuları ayırılêrlar diil yapılma zamanına görä, amaonnarı birleştirän maanaya görä. Onnarın öz maanası – saalamaa büüyümnerinilerlemesini, meyvalarının olmasını, berekedin toplanmasını hem korunmasını.Yaz ţıklasının <strong>kalendar</strong> yortularında önemni er kaplêêr yaamur çaarması.Gagauzlar, nicä dä bulgarlar, bilerlär Pipiruda hem Germançu <strong>adetleri</strong>ni. Gagauzküülerindä onnar yapılarmışlar Ay Tanas günündä (/) – Ay Tanas– Valk., Kotl.; Tanas günü – Tom., Beşal. German adetinin hem adet figuracıınınadı küülerä görä başka-başka: kaluyeni – Valk., kaliyani – Çeşm., kalivançu– Kotl., gerçu – Beşal., germançu – Tom., Cal., Baur., tanas – Tom., Çfunduszeue.infoni adet ritualları yapılarmış pipiruda adetinnän bir gündä. yaşındakızçaazlar kildän (çamurdan) yaparmışlar adama benzär santimnik bir figuracıkda koyarmışlar onu güneşä kurusun. Pipirudaya karşı kildän adamcıı giidirärmişlärpartal rubalarına, koyarmışlar bir küçücük sandıcaa, dolayanına koyarmışlar çiçek,yakarmışlar mumnarı da bütün gecä dizärmişlär, nicä haliz ölüyü. İnanarmışlar, aninekadar taa çok göz yaşı akıdaceklar, okadar taa çok yaamur yaayacek. Taa çok yaşçıksın deyni uşakların gözlerini uuarmışlar yakıcı biberläfunduszeue.infoina küüyündä o figuracıı yaparmışlar Paskelledän sora üçüncü günü,donadarmışlar onu boyalı yımırta kapçıınnan da gömärmişlär topraa. Her günuşaklar yıslarmışlar kalivançunun mezarını. Kırkıncı günü (Paskelledän Ay Tanasakadar) kalivançuyu çıkararmışlar, tamannarmışlar hepsini gömmäk rituallarınıda pipiruda adetini tamannadıktan sora atarmışlar gölä.Pipiruda adeti varmış hepsi gagauz küülerindä. Adetin ritualını yaparmışlaron yaşını tamannamayan kızçaazlar. Bir üüsüz kızçaazı koyarmışlar gelin,gelincik – Çeşm., Kotl., Çad. Gelini donadarmışlar eşilliklän: kuzu kulaandan‘dikärmişlär ona fısta’, başına giidirärmişlär yapraktan bir fes (Çeşm.). Valkaneştägelinin giiyimini yaparmışlar kalabaktan, buradan çekiler gelinin adı – kalabaklı.Çadır-Lungada gelinä ottan örärmişlär feneţ (o otlara deyärmişlär pipiruda otu),elindä o tutarmış iki büük yaprak (Kotl., Tom.), göz kapaklarına yapıştırarmışlarmaavi, yanaklarına da - kırmızı boyalı yımırta kapçıı (Çeşm.).Uşaklar gezärmişlär birkaç sokak, herbir evin kapu önündä çalarmışlar adettürküsü, gelin dä (iki gelin – Tom.) bu vakıt oynarmış adet oyununu. Valkaneştä

Gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>pipirudacı kızçaazlar oynarmışlar horu, angısının ortasında kalabaklı sallanarmış,durup erindä. Ev çorbacıykası yıslaarmış pipirudacıları suylan da verärmişonnara oloy, yaa, süt, kaymak, kaşkaval. Uşakların yanında varmış torba, oloyiçin şişä, süt için hem yımırta için çölmek (çorbacıyka yımırtaları kırarmış çölmää,kapçıkları da atarmış yol üstünä – ‘tolu düümesin ekintileri’ – Valk.). Unuverärmişlär elektä. Pipirudacıların birisi, aktarıp unu torbasına, tukurlarmış eläägeeri çorbacıykanın tarafına. Elään düştüünä görä annarmışlar, nesoy olacek yılınberekedi: tepesi üstü düşürsä, yıl olacek bereketli, dibi aşaa düşürsä, kıtlık olacek(Valkaneştä elää tukurlarmış kendisi çorbacıyka). Kotlovinada adet oyununu oynadıktansora kızların birisi, angısına deyärmişlär popaz, bir bakır kaptan feslendalınnan ayazmalarmış evin o köşesini, neredä asılıymış funduszeue.infoda türkülerini çalarmışlar gaguzça hem bulgarca:Pipiruda, ruda,Day, Boje, leda,Yaamur yaasın,Bolluk olsun,Kara başak olsun,Çimen çıksın,Ambar dolsun,Terekä booday,Çavdar, papşoy,Tarlada çamur olsun,Teknedä amur,Fırında somun,Uşaklara kolaç.Pipiruda lätala, lätala,Üzgülüsam lätala, lätala,Day mi, Boje, seten dış,Da sa napravim kravay,İ kravay da e mitogum (mnogu),Nikolay, Nikolay,Day mi, Boje, seten dış.Kotlovina, y.,Kara Elena, 62 yaşıfunduszeue.infoşka küülerdä razgeler bu adet türkülerinin variantları:Pipiruda gezerim-gezerim,Allaha da dua funduszeue.info, Allahım, yaamurcuk,Ambarlara boodaycık,46

Teknelerä amurcuk,Sergennerä somuncuk,Babulara şarapçık,Dädulara rakıcık.Çadır-Lunga, funduszeue.infoı Praskovya, 58 yaşında.Küülerin çoyunda türkülär karışık bulgarca hem gagauzça:Pipiruda, ruda,Na goriţa – miţa,Day, Boje, dıjdeţ,Seten, bereketen,Yaamurlar yaasın,Bereketler olsun,Kara başak olsun,Ambarlar dolsun,Kara somun olsun,Çorbacıyka funduszeue.infoeş kas., y.,Köse Elena, 68 yaşıfunduszeue.infoda, ruda,Magoriţa mäda (Na goriţa mäda),Day, Boje,Yaamurcuk ta yaasın,Bereket tä olsun,Kara başak dolsun,Kırmızı tene döksün,Ambarlar dolsun,Kurtlar-kuşlar doysun,Çorbacıyka da versin.Çeşmäküü, y.,Urum Mariya, 63 yaşıfunduszeue.infoda, ruda,Day, Boje, kruda,Setän-petän funduszeue.info, Allahım, yaamur,Tarlalara çamur,Teknelerä hamur,Sergennerä kolaç,47Evdokiya Soroçanu

Gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>Dolaplara pesmet,Uşaklara saalıfunduszeue.info, y.,Yabancı Varvara, 59 yaşıfunduszeue.infoda, ruda,Yaz da geldi-geçti,Kış ta geldi-geçfunduszeue.info, Allahım, yaamurcuk,Tarlalara çamurcuk,Teknelerä hamurcuk,Fırınlara kolaççık,Sergennerä somuncuk,Acı, Allahım, acıAulda ayvannarı,Dünnää sakatları,Dünnää üüsüfunduszeue.infoçu, y.,Hristeva Stepanida, 76 yaşıfunduszeue.info türkülerinä bakınca, pipiruda türküleri taa az unudulmuş. Olmalı,onuştan, ani onnarı çalarmışlar diil sade bulgarca, ama ana dilindä dä.Pipiruda adetini yaptıktan sora pipirudacılar gömärmişlär kaluyeniyi (germançuyu)gagauzların gömmäk rituallarına uygun, nicä haliz ölüyü. Kaluyenininölüsünnän sandıı küüdän dışarı bir erdä gömärmişlär (Valk.), atarmışlar gölä(Kotl., Çeşm.), dereyä (Çad.), bir kör pınara (Tom.), götürärmişlär kıra da oradasalverärmişlär su içinä (Cal.), çukura (Baur.). Bundan sora yaparmışlar ‘pomana’.Pomana rituallarına katılarmışlar büüklär dä. O imeklerdän, ani toplarmışlarpipirudacılar, karılar yaparmışlar gözlemä, türlü tatlılar, toplanmış papşoy ununudiiştirärmişlär bozaya. Büük sofra kurarmışlar o evdä, neredä gecelemiş funduszeue.infoantorların annattıklarına görä, kaluyeni adetini klisä izmetçileri yasaklarmışlar.Şindiki vakıtta adet tamannanmêêr, ama insan onu islää tutêr aklısıfunduszeue.infoledän irmi beş gün geçtiynän gagauzlar tutarmışlar Rusali yortusunu(Rusali – Valk., Kong., Kotl., Tom.). Bu günä taa deyärmişlär Rusali çarşambası(Paskelledän sora – dördüncü çarşamba) – Çeşm., Çad. Halk inanışlarına görä,rusalilär varmış nasıl yapsınnar insana büük zarar: aklısını çelsınnar (alsınnar),çarpsınnar. Onuştan bu gündä olmazmış yapmaa kimi işleri: dikmää, yapaaişlemää, dokumaa (Valk., Kotl., Çeşm., Tom.). Sıkı tutarmışlar birkaç başkayasaklama da: deyelim, yıkanmaa göldä (Kotl.), uyumaa gündüz (Valk., Çeşm.)

49Evdokiya SoroçanuKendini rusalilerdän korumaa deyni, toplarmışlar pelin, daadarmışlar onu evdä,koyarmışlar döşek hem yastık altına, asarmışlar belinä – ‘acımasın belin deyni’.Rusali yortularınnan baalı meraklı adetlär varmış Bucak kırların merkez bölgesindä.Burada rusalileri ‘getirärmişlär’ hem ‘götürärmişlär’. Çadır-Lungada rusaliçarşambası günü karılar gidärmişlär mezarlaa, alarmışlar yanına imek (fasülä,suan, boyalı yımırta). Geeri dönärmişlär hepsi barabar, sokakça gidärmişläroynayarak açık horu. Butakım karılar getirärmişlär rusalileri. Baurçuda karılardonadarmışlar gelini, çıkarmışlar kıra, erdä kurarmışlar sofra, konuşarmışlar,oynarmışlar adet horusu, şamataylan şennenärmişlär. ‘Götürärmişlär’ rusalileriTroiţadan sora sekizinci günü. Gün battıktan sora karılar toplanarmışlar dereninboyunda, nicä dä rusalileri ‘getirirkän’, konuşarmışlar, şennenärmişlär, sayılêr,‘götürärmişlär’ rusalileri. Kotlovinada varmış bir inanış, ani rusalilär giderlärsabaalen erken, açan hayvannarı güderlär kıra funduszeue.infoledän sora kırkıncı günü tutarmışlar İspas (Spas) yortusunu. Gagauzlar,nicä dä bulgarlar, inanêrlar, ani İspas günü ölülerin cannarı dönerlär geeri öbürdünneyä, onuştan bu yortunun <strong>adetleri</strong> hem ritualları baalı ölüleri funduszeue.info yortusu için karılar pişirerlär adet ekmää (pita, kolaç) da üleştirerlär onnarıraametli senselelerin canı için. Çadır-Lungada evdeki en büük karı çıkêr sokaa(evel – taa gün çıkmadıynan) da ilk gelän-geçenä verer pomana: adet kolacı hembir plat. Kotlovinada pomana pitasına koyêrlar suan, sarmısak, tuz hem düülmüşkara biber, başka küülerdä kolaçlan bilä vererlär çanak-çölmek (Valk., Kong.,Çeşm., Tom.). Kimi küülerdä İspasa hazırlanêrlar nicä Paskelleyä: boyêrlar yımırta(Kotl., Baur.), pişirerlär paska (Baur., Valk.), angılarını vererlär mezarlıktapomana olarak. İspas yortusunun önemni momenti – ölüleri doyurmak funduszeue.info gün çıkmadıynan giderlär mezarlaa, yakêrlar mum, günnükleerlär mezarüstündeki adet kolaçlarını hem imekleri, vererlär pomana, sora, toplanıp bölükbölük(senselelär, komuşular), konuşêrlar (Valk., Kong., Çad.).İspas hem Troiţa arasındakı günnerä Kongazda deerlär Rusali aftası. Buaftanın ayırı <strong>adetleri</strong> yok. Aftanın bitki günneri – cumertesi hem pazar - düşerlärklisä yortusuna Troiţaya. Cumertesi – ölüleri anmak günü – Moşi (Moşa).Bu günü tekrarlanêr İspas gününün <strong>adetleri</strong>: üleştirerlär kolaç, boyalı yımırta(Tom.), Çeşmäküüyündä çaşkaları donadarmışlar ilk kirezin dallarınnan eki gülçiçäännän; giderlär mezarlaa, yıslêêrlar mezarları, vererlär pomana. Bu günügagauzlarda ayledeki uşaklara veriler baaşış.Troiţayı gagauzlar tutêrlar iki gün (pazar hem pazertesi). İlerdeki günü toplêêrlartroiţa çiçää, ceviz yapraa, pelin, onnarlan donadêrlar evi, çorbacılık yapılarını, daadêrlariçerlerdä erä, soba üstünä, krivatlara, masa üstünä. Toplêêrlar otu sekizincigünü, açan ‘götürerlär rusalileri’. Pelini hem ceviz yapraklarını kullanêrlar güveyä

Gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>(moliyä) karşı. Pazar günü, Troiţada, insan sfinţit eder klisedä ceviz yapraklarını,dolaşêr senselelerini, nezaman-sa gençlär yaparmışlar küü funduszeue.info gün durumuna (/) hererdä deerlär Dragayka, onun may yok<strong>adetleri</strong>, çok erdä o hiç yortu da sayılmêêr. Halkın inandıına görä, bu gün – yazınortası, gün döner. Dragayka yortusu için kızlar hem genç karılar toplarmışlartürlü ot, kurudarmışlar onnarı, sora da yıl boyunca kullanarmışlar onnarı ilaçolarak türlü hastalıklardan. Kızlar kesärmişlär kırda genger tomruu da onnaragörä üürenärmişlär, kim olacek güveesi. Herbir tomruu nışannarmışlar belli delikannıya:ikisi – küüdän, üçüncüsü dä – aşırıdan (Kotl.). Tomrukları koyarmışlarevin saçaana: açılan tomruk gösterärmiş, angı çocaa kız evlenecek.Çeşmäküüyündä Dragayka yortusu sayılarmış Meyva günü. Çorbacıykalar saalıkiçin verärmişlär zarzavat hem meyva. Kotlovinada Dragaykaya kadar imärmişlärabrikos, o günü ilkin ikram edärmişlär komuşuları da sora kendileri iyärmişläfunduszeue.info günü adamnar çıkarmışlar kıra, bakarmışlar olmuş mu booday, bir aftadansora başlarmışlar ekini biçmää. Biçimdä herbir kulturanın varmış kendi sırası.Biçim sürtärmiş iki aftaSveti Petri gününä kadar (/): Ay Petro – Baur., Ceşm., Petro, Petrogünü – Kong., Kotl., Baur., Çeşm., Pitrou – Valk., Kotl., Pitrou günü – Çeşfunduszeue.infoçärmişlär arpayı, sora boodayı. Bitärmiş Pitrou orucu. Bu günü herbir evdäkesärmişlär kurban - bir körpä horoz, yaparmışlar ondan manca da ikram edärmişlärkomuşuları.İliya gününä kadar (/): Ay İliya – Valk., Kotl.,Çeşm., Kong., Svetiİliya – Çad. bitirärmişlär biçmää, çekedärmişlär boodayı düümää. Halk arasındaiyün ayına deerlär orak ayı, iyülä dä – harman ayı. Bu vakıt yapılarmış en sıkıkır işleri, varmış büük korku, ani olacek yangın, onuştan yasakmış yakmaa ateşaullarda, sokaklarda. Nicä dä Petro günündä, verärmişlär kurban: klisedä okuttuktansora seftä iyärmişlär hem üleştirärmişlär komuşulara üzümnän funduszeue.infoun 1-dä/dä Makavey günündä çekedärmiş oruç, angısı sürtärmişavgustun 15 kadar (Panaiya orucu). Bu günü, alıp herbir çiçektän biraz, sfinţitedärmişlär onnarı klisedä da tutarmışlar bütün yıl ilaç gibi. İnanarmışlar, ani bügünü hepsi otlar aalêêrlar, neçinki ‘gün döner güzä’ - Çfunduszeue.info yortusu (/): Sotira – Valk., Kotl., Çeşm., Ay Sotira – Valk.,Çeşm., Baur., Kotl., Pobrajna – Çad. gagauzlarda sayılarmış Panaiya orucununortası. Bu günü klisedä sfinţit edilärmiş alma da verilärmiş komuşulara hem senselelerä.Büük yortu sayılarmış Panaiya (/) – Valk. Bu günü (Büük Panaya– Valk., Büük Panıya – Kotl., Kong., Tom., Baur.) eni undan pişirärmişlär kolaççıkda ilk üzüm salkımınnan hem başka meyvaylan sfinţit edärmişlär onnarı50

Evdokiya Soroçanuklisedä da üleştirärmişlär hısımnara, komuşulara dirilerin saalıı için hem ölülerincanı için. Panaiya günü sayılarmış bereket yortusu: bitärmiş kır işleri, güzlükleriekmää kadar olarmış bir boş aralık. Güzlükleri ekmää başlarmışlar sentäbrinindä/dä – Kresto yortusunda (Krestou – Valk., Kotl., Çeşm., Baur., Çad.,Krestou günü – Tom.). Bu gündän ötää çekedärmiş baa bozumu. Küçük Panaiyagünündän (/): Küçük Panaya – Valk., Küçük Panıya – Kotl., Tom.,Baur., Çeşm., Çad. Krestou gününä kadar tutarmışlar oruç.Ay Dimitri günü (/): Kasım – hererdä, Ay Dimitri – Valk., Çeşm.,Kotl. halk <strong>kalendar</strong>ında Hederlez gibi büükmüş, neçin deyni bu iki data böleryılı iki sezona, ama Ay Dimitridä yokmuş okadar adet hem ritual. Ay Dimitri günündäbitärmiş hayvannarın yaz otladılması. Bü günü ödeşärmişlär çfunduszeue.info lääzımmış kesmää bir koç da ikram etmää senseleleri hem komuşularıevdekilerin saalıı içfunduszeue.infoil Mihayılın yortusunda (/): Arhangel Mihayıl – Valk.,Çeşm., Kong., Çad., Arhangel – Kotl., Sveti Arhangel – Tom. yokmuş ayırı<strong>adetleri</strong> (gidärmişlär kliseyä, verärmişlär pomana), ama o ölä bir günmüş, açanyaparmışlar soy kurbannarını.Evelki vakıtlardan gagauzlarda en saygılı hayvan sayılarmış yabanı. Onunyortularını (Canavar yortuları – Valk., Kong., Kotl., Cal., Çeşm., Tom., Yabanıyortuları – Valk., Çad.) tutarmışlar birkaç gün (6 gün – 3 yaalı günü hem 3 oruçgünü - noyabrinin – Kotl., Valk., Çeşm.; 4 gün – 2 yaalı günü hem 2 oruçgünü - noyabrinin – Çad., Tom., Baur., Cal.) Bü günnerin rituallarınagirärmiş korunmak hem imitaţiya yapımnarı. Bü günü karılar işlämärmişlär,– ‘ani yabanılar dokunmasınnar koyun grupasına’, kullanmarmışlar keskin hemsivri aletleri: makaz, iinä, bıçak. Tomayda makazları baalarmışlar, - ‘ani kitlemääyabanıların aazlarını’. ‘Yabanılar insana zarar etmesinnär deyni’ dokunmarmışlaryapaaya (Cal.), yapaa işlämärmişlär (Kotl.), çamaşırları yıkamarmışlar (Valk.),dikmärmişlär haliz adam rubası (Kotl., Valk.).Hepsindän çok sayılarmış üçüncü gün –‘Topal canavar yortusu’- Çad., funduszeue.info folklorunda var bir evelki legenda, ona görä, bir vakıt adam enseyäbilmiştopal canavarı, angısını Allaa yollamışmış isin adamı (Мошков, , ). Bulegenda çok gezek, o geçirili enţiklopediya dooruducusuna ‘Мифы народовмира’ (‘Dünnä halklarının mifleri’).Yortular hem adetlär ayna gibi istoriya etaplarında bir halkın yaşamasını hertaraftan göstererlär. Kendi yapısına, funkţiyasına hem maanasına görä gagauzyortuları hem <strong>adetleri</strong> belli bir sistema gibi olmuşlar da bütün Balkan <strong>adetleri</strong>sistemasına girmişlär

Gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>V. MOŞKOVun ( y.) hem AVTORun ( y.) tarafındanBeşalma küüyündä toplanılan gagauz halk <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>ninhem adet sıralarının karşılaştırılmasıV. MOŞKOVun tarafından toplanılanadetlär hem adet sıralarıYanvar• Eni Yıl.• Eni Yıla karşı var adet küçük çocuklarhem delikannılar gezsinnär evdän-evä.Koladacılar traka düüyerlärhem okuyêrlar moldovanca. Ev saabileribaaşlêêrlar onnara ‘В’ bukvaformasında kolaç hem para (s).Adet terminologiyası yok*.• Eni Yıl günü uşaklar gezerlär küüdäevdän-evä süüt çıbıklarınnan, urêrlaronnarlan biri-birinä hem ne-sä söleerlärbulgarca, annamayarak laflarınmaanasını (s). Bu adet, bezbelli,alınmış bulgarlardan (s. 54).• Delikannı çocuklar Eni Yıl günündägezerlär senselelerinä (hısımnarına)bir garafa rakıylan da kiraz ederlärkutlayarak (s).* Avtorun esapalmaklarıAVTORun tarafından toplanılanadetlär hem adet sıraları• Eni Yıl.• Eni Yıla karşı yaşında çocuklarhêy-hêy gezerlär hem çalêrlar koladatürküsü romınca dilindä, refreni çalarkan,traka düüyerlär. Çorbacıykalar vererläronnara ceviz, para, ‘B’ bukva gibi kolaç.Avşamnen kolada gezerlär delikannı çocuklar,siirektä evlilär. Ellerindä – kamçılar,traka, bugay (bua), bir buynuz,angısına üfleyip, baardêrlar, daul, eskidemir kapaktan yapılı çıtırdak. Peet sölärdilärromınca, taa sora – gagauzça, funduszeue.info Çobanın yazılarından*.• Survaki.• Taazä koparılmış ayva dallarını donadêrlar(gözällederlär) türlü renktäkiyat şiritçiklerinnän. Sabaalen erkenkızçaazlar (survakicilär) survaki gezerlärevdän-evä, urêrlar evdekilerinarkalarına, söleyeräk: ‘Srok, srok, pakgudina’. Çorbacıykalar koparêrlar kiyatşiritçiklerindän birär parça da koyêrlaronnarı tauk holluklarına – tauklar islääyımırtlasınnar deyni. Uşaklara vererlärceviz, bomboni, para, ev pränii.• Rakıylan gezmää.• Adeti tamannêêrlar orta yaşta uşaklarhem delikannılar. Onnara baaşlêêrlargölmek hem para.

• Bıldır (geçän yıl) evlenän gençlerinadeti gezmää hepsi senselelerinäkolaçlan hem tauklan.• Eni Yılın ikinci günü onnarı, kimevlenmiş bıldır, yıslêêrlar suylan, onnarda lääzım ikram etsinnär yıslayannarı.• Eni Yılda hava için fal çekmäk:çölmää dökerlär su da bakêrlar avşamakadar iisilecek mi. İisilirsä, yılolacek kurak, iisilmärsä – olacekyaşlık.• Eni Yıla karşı alêrlar birkaç başsuan, keserlär onnarı 12 parçaya,kaç ay var yılda, da, tuzlayıp, koyêrlarsetä. Eni Yıl günü bakêrlar, angısuanda tuz erimiş. Herbir suan parçasıuyêr bir aya (s. 32).• İnanışlar:• Eni Yıla karşı sayılarmış islää nışan,açan birisi evdä ansırarmış, onuştanboba, dädu (büük boba) eki evdekilerinarasında yaştan büük olan ansıranabaaşlêêr bir kuzu eki bir bızaa(s. 31).• Eni Yılda var dam kürümäk adeti.O ikrama, angısını yapêr evin saabisidamı kürüyän çocuklara, denilermoldovanca lonja.• Eer ev saabisi bu adeti tamannamarsa(ikram etmärsä), bu çocuklarçıkaraceklar üfkelerini ertesi Eni Yıla– maasuz getiriceklär da aktaraceklar taliga fışkı (s. 32).Evdokiya Soroçanu• Genç kumilär götürerlär saadıçlarınabir büük kolaç, onun üstündä bomboni,pränik, şindi taa sık götürerlär tort.• Eni Yılda hava için fal çekmäk:aklılarında tutmêêrlar.*• Bu türlü fal çekmäk etişti büünkügünä kadar.• Eni Yıl sofrası için çorbacıykalar yaparmışlarkıvırma (pidä, plaçinta), angısınıniçinä yazarkan koyarmışlar bir demirpara – saalık simvolu. Avşam ekmeeniiyärkän, ev saabisi kesärmiş kıvırmayıokadar parçaya, kaç kişi var ayledä.• İnanışlar:• Bu inanış var büün dä, ama kuzununerinä adetçä adêêrlar bir büük baaşış.• Dam kürümää adeti, angısını yazdırdıfunduszeue.infoşkov, şindiki vakıtta Beşalmaküüyündä bilinmeer

Gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>• Hayvannarın günü için V. Moşkovyazmamış.*• Yanvarın 6-da - Ay Yordan.• funduszeue.infoşkov bu yortunun ajunu içinbişey sölämeer, hepsi yazdırılan yapımnarolêr Ay Yordan günündä.• Su sfinţit ediler pınarda bir çiftçininaulunda.• Sfinţit ettiktän sora o suylan sulêêrlarbeygirleri, vakıt patladarak tüfeklerihem piştofları.• Açan başlêêr düümää üülennik içinilk çan, delikannı çocuklar pinerläratlı, gezinerlär küü içindä hem küüdolayında, göstereräk kızlara kendiiitliini hem beygirlerin ürüklüünü.• Ay Yordana hepsi evdeki ikonalarıyıkêêrlar suylan (s).• Yanvarın 7-sindä – Ay Yuvan(«Свети Юван»).V. Moşkov verer sade yortunun adını,<strong>adetleri</strong> vermeer.*• Yanvarın 8-zindä – küü babusunungünü. V. Moşkov bu yortu içinbişey annatmêêr.*• Fevralın 1-dä – Ay Trifun.• V. Moşkov verer sade yortunun adını,<strong>adetleri</strong> vermeer.*• Eni Yılın ikinci günü biliner nicä Hayvannarıngünü. Adamnar toplanarmışlar,ikramnarmışlar biri-birini ev hayvannarınınsaalıı için.• Yordan günü.• Büük ayazma. Suyu sfinţit edärmişlärklisenin aulunda. Popaz sfinţit edärmişsuyu bir büük çaunda, angısının içindäsabaaya kadar brakarmışlar kruçayı: buzlanarsa(donarsa)– yıl olacek bereketli.• Tüfekleri hem piştofları patladarmışlarsuyu sfinţit edärkän klisenin funduszeue.infoţit ettiktän sora popaz gezärmiş küüiçindä, ayazmalarmış evleri hem başkayapıları.• Tutmêêrlar aklılarında.*• Büük yaşta insannar şindi dä bu gündäyıkêêrlar ikonaları.• İvannar yapêrlar gününü, Ay Yuvanıadına daadêrlar kurban.• Babu günü.• Karılar toplanarmışlar küü babusunda,yaparmışlar yortu. Onnar getirärmişlärbabuya baaşış: sabun, dufi, çorap, basma,tarak, fıta için plat, şeker basması h. funduszeue.infoşmaktan sora babuyu düzärmişlärgelin, çıkarmışlar sokaa da şamataylanşennenärmişläfunduszeue.info• Trifun günü.• Biliner legenda Trifunun karısı hemSveti Mariya için

• Fevralın 2-dä – Сретение (gagauztermini yok).*• Fevralın 3-dä – Sveti Simon («funduszeue.info»).• Bu gündä olmazmış almaa elinäbişey keskin. Saçaktan buzlar baaribiraz ayırılarsa, deerlär, ani yaz olaceksıfunduszeue.infoya Soroçanu• Bu gün sayılêr nicä fevral başında üçyortu günnerinin birisi (olabilir, canavaryortuları).• Simon günü.• Saklarmışlar hepsini sivri hem keskinişleri. Ekmek kesärmişlär avşamdan..• Fevralın 4-dündä – Sveti Aralambu(«Св. Араламбу»).• (H)aralambu günü.• Fevralın dä – Sveti Yuvan • Sveti Yuvan.(«Св. Юван).• Masleniţa, Piinir aftası(«Пiинир афтасы»)• Piinir aftasında çekinerlär kızaklardaeki taligalarda.• Piinir aftasında giisi (çamaşır) yıkamêêrlar,pirelär dalamasın deyni hemyärmêêrlar hamur, ani hamur teknedäbozulmasın deyni.• Giderlär musaafirlää hepsinä yaştan • Adet taa var.*büük senselelerä.• Bitki pazar günü toplanêrlar bütünaylelär soyun en büük (ihtär) insanınevindä, aniki Büük oruç çekedeceykänprost olmaa biri-birinnän.• Var et orucu hem paskellä funduszeue.info duşniţasında anêrlar hepsini ölüleri– senselelerä hem komuşulara vererlärpomana – lokma mancası. İlk oruç aftasınadeerlär piinir aftası.Yaparmışlartürlü hamur imekleri – kıvırma, döşemä,gözlemä. Piinir aftasının cumertesindä– oruç duşniţasında, vererlär pomanasüt imeklerindän.• Masleniţada toplanarmışlar bir evdäsade karılar, kurarmışlar sofra, iyärmişlär-içärmişlär,şennenärmişlär, sora çekinärmişlärkızaklarda – bölä yaparmışlarMasleniţayı.• Şindi dä Masleniţa aftasında giisileriyıkamêêrlar.• Piinir aftasının bitki pazarında(oruç tutulmasında) hepsinä musaafirlerävererlär birär pişmiş yımırtahem birär yanar mum. Avşamnen toplanêrlarsoyun en büük insannarında,gelerlär kumilär, koyulêr yortu sofrası,55

Gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>• Avşam ekmeendän sora çekederoyun ‘Hamam’ («Хамам») (s).• ‘Hamam’ oyunu bittiktän soradoldurêrlar bir çölmek su, koyêrlarorayı kepek, da hep o uşaklar lääzımo çölmektän aazlan çıkarsınnar ufakdemir para.• Pişirerlär döşemä («дёшемя»),onun içinä, yazarkan, koyêrlar kiyatçıklaryazılarlan: inek, koyun, domuz,kaaz, tauk h. b. Yazılarlan kiyatçıklarınerinä koyêrlar kertikli çıbıcak, kertiklerinsayısına görä annaşêrlar, angıçıbıcak angı ev hayvanını nışannêêr.Döşemeyi keserlär sofrada oturannarınsayısına görä (s).• Üülendän sora sokaklarda yakêrlarsamandan ateş. Küçük çocuklaratlêêrlar ateş üstündän kendi ayaklarınnan,büüklär sä – beygirlerdä atlı– ani şeytannar taa uzaa gitsinnär hempirelär dalamasın. Bu adetä deerlärUllü brati («Уллю брати»), neçindeyni atlarkan baarêrlar ‘Ullü brati’,ama bu lafların maanasını gagauzlarkendileri dä annamêêrlar.• Masleniţada yaanı hiç imeerlär, yaalıdankalan imeeyı da vererlär küçükuşaklara, ani alaca kuzu funduszeue.infoısında mutlak lääzım olsun yaanı,piinir imekleri hem yımırta. Bu avşam(prost gecesi) toplanêrlar biri-birinnänprost olmaa.• Tutmaa yımırtayı aazlan. ‘Hamam’termini bilinmeer. Bu adet şindiki vakıttatamannanmêêr.*• Bu adet için bilerlär ihtärların annatmalarından.*• Butürlü fal çekmäk yapılarmış EniYıla karşı.*• Ateş yakarmışlar aul içindä, ateşinüstündän atlarmışlar evdekilär hemgelän musaafirlär, aniki pirelerdän hemhastalıklardan kurtulmaa deyni. Avşamüstü birkaç komuşu toplanıp yakarmışlarateş sokakta, atlarmışlar ateş üstündän,sora da küldä pişirärmişlär kartofi. Birkaçerdä gençlär yakarmışlar büük ateş.Maalelär yarışarmışlar, kimin ateşi taabüük.• Kalan yaanı mancalarını vererlär uşaklara(günaa için onnardan cuvap az) hemev hayvannarına, yaalı kapları lääzımmışisleecä yıkamaa: başlarmış Büük oruç

Evdokiya SoroçanuBüük oruç.• «Бююк хоруджъ». Pak pazertesigünü kızlar hem babular ‘trimurtutayorlar’ («тримур тутаёрлар»),sayılêr, üç gün bişey imeerlär hem içmeerlär.• Büük orucun her aftasında yaparmışlarkolaççık hem ölä denilän kukla(booday hamurundan türlü formadakolaççıklar, koliva («колева») hemtürlü pişmiş imeklär da götürerlärkliseyä okutmaa. Bu adetä deerlärPanagiya (Панагiя).• Lazari pazarı. yaşında kızçaazlar,türkü çalarak, gezerlär küüdä(güvää hem gelin). Terminologiyaverilmeer.*• Büük oruç. Pak pazertesi karılar (taasık ihtärlar), kızlar tutarmışlar trimurorucu.• Klisä küüdä işlämedii için, adet hemonun atributları batmışlar.• Orucun bitki aftasına deerlr Büükafta. İnanarmışlar, ani büük perşembedäölülerin cannarı döner kendi evlerinäda kalêlar orada İspasa kadar. Ölülerincanı için mezarlıkta verärmişlär pomana:kolaç, koliva, toprak çanak.• Lazar gunu. Tamannanarmış kız adetilazarki gezmää. 7 yaşından 14 yaşınakadar kızçaazlar ikişär kişi (gelinnängüvää) gezärmişlär evdän-evä, çalarmışlarlazarki türküsü. Onnarı çaararmışlariçeri. Gelin, giiyimni gelin rubasına(başında duak gibi çember, elindä –açıkbasma), oynêêr ‘iki yanına’ oyununu,güvää da (başında kuzu derisindänkalpak) çalêr adet türküsünü: ‘Uçtum,gittim, dala kondum…’. Çorbacıykalaronnara verärmişlär çii yımırta, un, ceviz,pränik.• Bu gün karılar gidärmişlär mezarlaa,yakarmışlar orada ateş, daadarmışlar üleştirmä(eleştirmä, ileştirmä) kolaç

Gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>• Süüt pazarı («Сюютъ пазары»).Bu gün var nicä imää balık.• Mardın 1-indä. Sveti Dokiya («funduszeue.info», «Баба гюню»).• Kurtulmaa pirelerdän deyni lääzımgün kauşarkan soyunmaa anadanduuma, kaçarak dolanmaa içersini üçkerä, söleyeräk: ‘Pirä dışarı’.• Süüt pazarı. Gidämişlär komuşuküüyä Kongaza kliseyä, okudarmışlarsüüt dallarını, getirärmişlär onnarı evä,yaparmışlar o dallardan feneţ da koyarmışlarikonanın yanına, kullanarmışlartürlü hastalıklardan ilaç gibi.• Bu gündä karılar gidärmişlär funduszeue.infoarmışlar koliva, pişirärmişlärüleştirmä kolaç, alarmışlar yanına süütdalcaazı, bir şişä su. Mezarlara döşärmişlärbüük peşkir, o peşkir üstünäkoyarmışlar getirdiklerini, yakarmışlarmumnarı da tütüdärmişlär günnükläfunduszeue.infoçalrı hem kolivayı daadarmışlar insanamezarlıfunduszeue.info• Marta günü, Babu Marta.• Karılar bu gündä paklarmışlar heresini,çıkararmışlar evdeki işleri dışarı, pirelerdänkurtulmaa deyni, silkärmişlär,söleyeräk: ‘Pirelär dışarı – Marta içeri!’• Mardın 1-indä küü babusunagidärmişlär hepsi karılar, götürärmişlärbirär garafa şarap hem birärkaniska («каниска») – büük kolaç(«колачъ») tauklan eki balıklan.• Kızlar hem karılar yaparmışlarkırmızı hem biyaz ipliktän blezikhem üzük (termin verilmeer).*• Bu adet tamannanêr küü babusununyortusunda (yanvarın 8-dä).• Adet etişti bizim günnerimizä.Martacık baalarmışlar uşaklara, kızlara,karılara hem küçücük, enez duuankuzulara.• Çorbacıykalar sabaalen erken asarmışlarkapudan yukarı bir kırmızı adamkuşaa, aniki donmasınnar meyvalar.• Bu gündä yapılmazmış hiç birtürlüiş, aniki booday bereketi olsun

Evdokiya Soroçanu• Mardın 1-indän 9-una kadar olmazmışgiisileri yıkamaa, suamaa, aniki boodaykararmasın. Olmazmış asmaa dışarıbiyaz hem kara giisileri, ani urmasınayaz.• Mardın 9-unda. Kırk ayoz, Kırkkaşık («Кырк аёз», «Кырк кашык»).Pişirerlär 40 küçük kolaççık, lääzımiçmää 40 damna şarap.• Mardın indä. Todur günü,Ay Todur («Тодуръ гюню», «АйТодуръ»). Bu gündä atlılar yarışêrlar.• Mardın indä - Blaguşteni(«Благуштене»). Çocuklar beygirlerdäatlı atlêêrlar ateş üstündän.• Mardın sindä - Sveti Feodisiyingünü. Bu gündä olêr ölä denilänmoşä (мошя), demäk, ölü için funduszeue.info günä deniler Kara Çarşamba(«Кара Чаршамба»). Neçin bölä deniler,açıklayamêêrlar, ama bu gündäolmaz koşmaa öküzleri.• Bizim görüşümüzä görä, V. Moşkovburada toplamış türlü yortuların<strong>adetleri</strong>ni.*• Günä deniler Kırk ayoz. Bü gündäpişirärmişlär kırk kolaççık sekizlik gibihem guguşçuk da üleştirärmişlär onnarıkomuşulara. Aulda urarmışlar kırk kazma.• Bu gündän ötää çekedärmişlär işlemääsadta, (meyvalıkta)* başçedä, kıfunduszeue.info bu gün için pişirärmişlär pita,taligaya ükledärmişlär kül da çıkarmışlarkıra. Topraa sepelärmişlär kül, pitayıkırarmışlar iki parçaya da orada erindäonu iyärmişlär.• Bu günün (Todur günü) <strong>adetleri</strong>,olmalı, battılar. Bu gün sayılêr ölülerinanmak günü.• Sayılêr büük yortu, deniler Blaguşfunduszeue.info gün lääzım imää balık

Gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>• Paskellä («Паскелля»).• Herbir çorbacıyka yapêr Paskelläekmää (paska) hem çok kolaç.• Kolaçları daadêrlar senselelerä, nicäEni Yılda.• Kü ç ü k Paskel l ä («Кю чюкъПаскелля»).• Ölüleri anmak için mezarlıkta yapêrlarcümnä pomanası, nerdä daadêrlarkolaççık ‘kukla’ hem yımıfunduszeue.info• Paskellä.• Herbir evdä pişirerlär Paskellä ekmää(paska) hem büük adet kolacı, angısınnangiderlär saadıçlarına. Üleştirerlär birärparça paska hem birär boyalı yımırta.• Adet şindi dä var. Genç evlilär ilk yılgiderlär barabar, sora da sade kumiţagider kresniţasına.• Küçük Paskellä.• Adet şindi dä var.*‘Kuklalar’ unudulmuşlar.*• Aprilin ündä – Sveti Görgi • Hederlez, Görgi günü.(«Ай Йорги» eki «Хедерлес»).• Keserlär kuzuyu kurban. Kanınıtoplêêrlar, onunnan kapularda yapêrlarkruça, kalanı da gömerlär ambarınyanında.• Kuzuyu pişirerlär bütün, içinidoldurup pirinçlän eki booday funduszeue.infoni vererlär funduszeue.infoä aulunda kurulêr bir cümnä funduszeue.infoan bilä vererlär yortu için pişirilmişkuru emişli hem üst kabuundakruçalı tombarlak somunu – kurbanekmää («курбанъ екмя»).• Ekmek imektän sora kurban olankuzunun kemiklerini toplêêrlar, götürerlärevä da gömerlär er içinä.• Kemiceklärlän urêrlar geçän yılevlenän gençlerä, ani onnarın çokuşakları olsun hem evlerindä bollukolsun.• Gençlär sallanêrlar sallangaçta hemçekilerlär çekidä.• Adet var şindi dä.* Kurban olacakhayvanı ya kesärmişlär, yada baaşlarmışlardiri. Kuzuyu baaşlarsalar diri,buynuzlarına geçirärmişlär bir kolaç,angısına saplarmışlar bir yanar mum,günnüklärmişlär da ölä verärmişlär, amataa sık kuzuyu kesärmişlär.• Adet var, ama kısaldılmış.* Pişirmeerlärkuru emişli ekmek, cümnä sofrabaşladı kurulmaa bitki vakıtta.• Aklılarında tutmêêrlar.*• Aklılarında tutmêêrlar.*• Aklılarında tutêrlar ühtärların annatmalarından.*60

61Evdokiya Soroçanu• Sabaalen erken yıkanarmışlar çiilän.• Yortuya karşı ekärmişlär feslen, angısınıkullanarmışlar ilaçlanmak için.• Bu günü lääzım korunmaa gelmesin • Aklılarında tutmêêrlar.*cadılar («джады»), angıları alêrlarineklerin südünü eki kırdakı funduszeue.infoştan bu gündä aul içindä saçêrlarsfinţit edilmiş darı, söleyeräk cadı alsınmanasını.• Ru s a l i y or tu l a r ı ( « Р у с а лиёртулары»).• Преполовения günündä başlêêrlarrusali yortuları. Bu gündä kıraçıkmêêrlar, neçin deyni rusalilär varnasıl kapsınnar, olmaz kırda uyumaa,neçin deyni rusalilär taa çok çalarmışlaruyuyar insannarı.• M a y ı n 1 - i n d ä – P i p i r u d a(«Пипируда»).• Bu gündä biri-birini aldadêrlar.• Kızlar ölüyü gibi gömerlär kuklayı,angısına deerlär germançu(«германчу»). Yapêrlar onu çamurdaneki samandan, uzunnuu iki arşıfunduszeue.infoêr kız, ayırêrlar pipiruda(«пипируда»), kuklayı götürerlär kırada gömerlär erä eki atêrlar pınara, çalêrlarbulgarca:Pipiruda lötala, lötala,Day, bulü, guläm daş,Da sarudu jetu-tu,Jetu-tu, prosu-tu,İtna mole, molelay,Day, Boje, yaamur. (s).• Rusali yortusu.• Halk inanışlarına görä, rusalilär yaparmışlarinsana büük zarar, onuştan bugündä hiç olmazmış yapmaa iş. Rusalilerdänkorunmaa deyni toplarmışlarpelin, daadarmışlar onu bütün evdä. Gecärusalilär insana dokunmasın deyni masaüstündä brakarmışlar ekmek hem leendäfunduszeue.info• Pipiruda. Tutarmışlar mayın 1-dä.• Fiksat edilmedi.*• yaşında kızçaazlar çamurdanyaparmışlar bir adamcık fıgurası (gerçu),giidirärmişlär onu partaldan rubaya,koyarmışlar ayak kabından kalan birkoropkaya (kutuya), dolayına koyarmışlarçiçek, yakarmışlar mum da dizärmişlär(aalarmışlar), nicä ölüyü. Sora kızçaazlargezämişlär evdän-evä, çalarmışlar adettürkülerini bulgarca hem gagauzça. Bizyazıya geçiräbildik aşaadakı türküyü:Pıpıruda-ruda,Day, Boje, leda,Yaamur yaasın,Bolluk olsun,Kara başak olsun,Çimen çıksın,Ambar dolsun,

Gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>• Kızlar serpärmişlär biri-birinä su,gezärmişlär evdän-evä da toplarmışlarkuklanın pomanası için.• Gagauzların annattıklarına görä,Beşalmada yortu peydalanmış ençok 5 yıl geeri.• Mayın 2-si – Sveti Tanas («funduszeue.info»).Terekä, booday,Çavdar, papşoy,Tarlada çamur olsun,Teknedä amur,Fırında somun,Uşaklara kolaç.Çorbacıyka hepsini yıslaarmış suylan,verärmiş oloy, un, süt masulları, angılarındankarılar yaparmışlar imää gerçununpomanası için. Gömärmişlär onu gömmäk<strong>adetleri</strong>nä uygun: proţesiya, geçip bütünküüdän, doorularmış gölä, atarmışlar gerçuyusuya, dönärmişlär evä, hepsinä, kimkarşılarmışlar yolda, ikram edärmişlärşarap hem tatlı pränik. Evä döndüktänsora uşaklara katılarmışlar karılar, da yaparmışlargerçunun pomanasını.• Tanas günü• Mayın 8-dä – Sveti Yuvan («св. • Sveti YuvanЮван]»).• Mayın 9-da - Nikul günü – • Nüklay günü(«Никул гюню»).• İspas (Испасъ»).• İspas. Nicä Paskelledä, pişirerlärpaska, kolaç, boyêrlar yımırta, giderlärmezarlaa, mezarlar üstündä erleştirerlärpaska, yımırta, sora onnarı erindä mezarlıktadaadêrlar. Mezarların yanındadöşederlär evdän getirilän palayı, koyêrlarüstünä getirilän imekleri, toplanêrlarbirkaç aylä da oturup iyerlär. Bu günügüneş duuarkan üleştirerlär kolaç hem birparça materiya (plat) hem dä mezarlıktadaadêrlar topraktan çanak-çölmek

63Evdokiya Soroçanu• Mayın indä – Sveti Konstantin- • Konstantin-Läfunduszeue.infoäna («funduszeue.infoнтин Иляна»).• Troiţa – («Троица»).• Troiţa.• Evin erlerinä daadêrlar ot, sıkıştırêrlarsaçfunduszeue.info günü toplanılmış otu, saçaa eki• Cumertesi avşamnen erä daadêrargiriş kapusuna asêrlar taazä koparılmışceviz dalı.• İ y ü n ü n 4 - ü n d ä – M o ş ä(«Mошя»).• Kolivaylan («колевa») hem suylangiderlär mezarlaa. Ölülerin cannarıiçin baaşlêêrlar aaçtan çölmek hemkaşık – su üstündä durmayan (buulan)kap baaşlamaa günaa.• İyünün kadar – Rusali yortuları.• Deerlär, ani bu günnerdä rusalilär(«русали») yaparmışlar horu («хору»).O erdä, neredä olêr horu, o yılın otartık büümeer.• İyünün ündä – Dragayka(«Драгайка»).• Hepsi rubaları asarmışlar dışarı,aniki moli imesin, kırda toplêêrlarüüsek ot süpürgä için.• Genç evlileri yıslêêrlar pınardan ekifantaldan suylan.• Bu gündän ötää başlêêrlar biçmääarpayı.İyün• Moşa, Moşa günü. Bu yortuyu tutêrlardiil iyünün 4-dä, ama cumertesiTroiţaya karşı.• Adetä görä, bü gündä küçük uşaklarabaaşlêêrlar topraktan kap (çölmek,çanak), angılarına koyêrlar tatlılık.• Rusali yortuları.• Olmalı, laf gider ‘rusalileri geçirmäk’için – Beşalma küüyündä fiksat edilmedikadet için.*• Dragayka.• Kızlar toplarmışlar türlü ot, kurudarmışlaronnarı, sora da kullanarmışlarnicä ilaç.• Aklılarında tutmêêrlar.*• Adamnar çıkarmışlar kıra, bakarmışlarekinneri, bir aftadan sora çekedärmişharman vakıdı.• Dragayka yortusu sayılarmış meyva(meva) günü, saalık için daadarmışlarmeyva hem zarzavat.• Kızlar avşamdan getirärmişlär birgenger çiçää, kesärmişlär onun tüüyünüda koyarmışlar yastık eki krivat altına,sabaalen dä bakarmışlar: çiçektä tüü büüdüysä– kız için yıl olacek kısmetli.

Gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>Üyünün unda – Sveti Petri(– «св. Петри»).• İyünün unda – Sveti Paul(«св. Паулъ»).İyül• İ y ü l ü n 8 - i n d ä – P a n a i y a(«Панаiя»).• İyülünindä – Sveti Kirika– («св. Кирика»).• İyülün sindä – Sveti Marina(«funduszeue.info»).• İyülün sindä – Sveti İliya(«св. Илiя»).• İyülün sindä – Sveti Foka(«хаталы гюню»), ateş yortusu.• İyülün sindä - Sveti Pantilimon(– «св. Пантилимон»).• Lobut ayı.• Avgustun 1-indä – Sveti Makavey(«св. Макавей»).• Avgustun 6-sında Probejen(«Пробежен»).• Avgustun indä – Panaya(«Паная»).• Deerlär, ani bu günä karşı, Paskelleyähem Görgi gününä karşı peydalanêryalın o erlerdä, neredä gömülü mal- «мал ойнээр».Petrov, Petrov günü. Tutarmışlar 2-aftalıkPetrov oorucu. Bu vakıt olarmışlarpetrov almaları. Kesärmişlär bir petrovhorozçuu - Petrov kurbanı.• Petri-Pavli.• Sveti İley, Ay İliya. Bitärmiş funduszeue.info gündä seftä iyärmişlär pişmiş sütlüpapşoy.• Foka. Yangın olmasın deyni yasakmışyakmaa ateş, gübürleri aul içindä,funduszeue.info• Lobut ayı.• Makavey. Çekedärmiş Panaiya funduszeue.infomışlar türlü ot, kurudarmışlar onnarıklisedä okudarmışlar da tutarmışlarilaç gibi.• Probejna. Bu günä kadar karılar imärmişläralma, bu gündä seftä iyärmişlärsfinţit edilmiş alma hem başka meyva.• Panıya, Panıya günü, Büük Panıfunduszeue.info gün sayılêr büük klisä funduszeue.info undan yaparmışlar kolaççık da ilküzüm salkımnarınnan, klisedä okudup,daadarmışlar komuşulara, senselelerä

• Avgustun u – Vaatizedici Yuvanınkafasını kesmäk günü. Gagauzdilindä termin funduszeue.infoäbri• Sentäbrinin 1-indä – Sveti Simon(«св. Симона»), sayılêr tılsım günü.• Sentäbrinin 8-indä – Küçükъ Panaiya(«Кючюкъ Панаiя»)Evdokiya Soroçanu• Yuvan günü. İmeerlär kırmızı karpuz,kırmızı alma.• Küçük Panıya.• Sentäbrinin ündä – Krestov • Krestov günü. Başlêêrlar toplamaa(«Крестов»).ceviz.• Avgustun sında – Sveti Yuvan • Sveti Yuvan.(«Свети Юван»)Oktäbri• Oktäbrinin 1-indä – Pokrov. Gagauzçatermin verilmeer.*• Pokrof. Düşer ilk kaar.• Oktäbrinin dä – Sveti Petkof–(«св. Петкоф»)• Oktäbrinin da – Sveti Dimitri(«св. Димитри»). Bu yortuya deerlärKasım («Касым»).• Noyabrinin 1-dä – Sveti Diman(«funduszeue.info»).• Noyabrinin 8-dä – Arhangel Mihail(«Архангелъ Михаилъ»).• Canavar yortuları («Джянаварёртулар»).• Yortular sürterlär noyabrinin än 14(15) kadar. Meraklı bir canavarkultundan kalan adet.• Karıların birisi bu günnerdä dikärsäeki yapaadan dokuyarsa bişey, ekiadam rubasına yama koyarsa, adam burubaylan olmaz çıksın – onu mutlak• Kasım. Bu yortu Hederlez gibi büük,neçin deyni onnar bölerlär yılı kışa hemyaza. Bu gündä koyun grupaları, ineklärdönerlär yaz otlayacaklarından. Nicä däHederlezdä, keserlär kurban bir kuzu,atêrlar onu fırına bütün eki boodaybulgurunnan, yapêrlar adet ekmää dadaadêrlar saalık için. Kimin düşer günü,onnar vererlär cannı funduszeue.infoi• Arhangel Mihayıl. O günnerin birisi,açan yapılêr saalık için kurban.• Canavar yortuları.• Tutulêr üç gün.• Karılar bu gündä işlämärmişlär: olmazmışdikmää, örmää, adam rubasını yamamaa,dokunmaa keskin işlerä, - canavarlarzarar yapmasın koyunnara hem insana.

Gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>kavrayacek canavar. Ama eer kıra çıkmarsabilä, canavarlar zarar yapaceklaronun hayvannarına.• Noyabrinin indä – Vedeniyegünü («Веденiе гюню»).• Bu yortuda hava bulutluysa, yazınolacek bereket, açıksa – bereket olmayacek.• Bu yortunun da adı Topal canavaryortusu («Топал джянавар»).• Bu gündä adam karşılarsa kırdacanavarı, o lääzım soyunsun rubasını,sıbıtsın onu da kaçsın, zerä canavaronu mutlak iyär.• Noyabrinin unda – Sveti Andrey.• Sveti Andrey günündä, nicä däSveti Görgi günündä, gezerlär cadılar(«джяды»), onnardan sade birtürlükurtulmaa var nasıl – saçmaa kapuönünä darı.Pek lääzımsa bişey kesmää, keserlär dadeerlär: “Ne varsa olacaa – eşiklän olsun”.• Ovidenie günü.• Eer bu gündä düşärsä bol kraa, o yılıislää bereket olacek.• Topal canavar.• Annadêrlar, ani bir karı yıkamış uşaklarınrubalarını, da o günü onnar uşaklanyollanmışlar taligaylan aşırı küüyä. Onnarınardına takışmışlar yabanılar, insannaretiştiräbilmişlär çözmää uşaan plänalarınıda sıbıtmışlar onnarı yabanılara – taaozaman yabanılar geeri kalmışlar.• Ay Andrey.• Bu gündä ayırı maana verärmişlär sarmıfunduszeue.infoılarmış, ani o var nasıl korusuninsanı hem hayvannarı hastalıklardanhem kötü kuvetlerdän. Bunun için sarmısaauuarmışlar annılarına, sarmısaklarmışlarpençerelerin şişelerini, sarmısaklankapularda, tokatlarda yaparmışlar kruçanışanı, - aniki cadıları koolamaa.• Bu gündä herbir ayledä yaparmışlarfasülä, mercimek – aniki yıl bereketliolsun. Terekä evdän çıkarmazmışlar -averä kaavi olsun.• Sarmısak beklemää. Ay Andreyä karşıtamannarmışlar Sarmısak beklemää(Sarmısak) adetini. Kızlar getirärmişlärun, fasülä, papşoy, mercimek, kartofi h.b.Büük karılar yaparmışlar imää, gençlärdä şennenärmişlär

• Ay Andreyä karşı kızlar yataceezaman başı altına koyêrlar çember,çocuklar da – kuşak, ani düşündägörmää yavklularını.• Kızlar koyêrlar çanaa okadar suanbaşı, kaç kişi fal çeker. Birkimseyinsuanı öbürünä yapışırsa, o kız evlenecek.• Dekabrinin 4-ündä – funduszeue.infoya Soroçanu• Kızlar yortudan getirärmişlär evä ‘beklenilmişsarmısak’, ekämişlär onu çiçekçerebinä, çıktıına görä fal çekärmişlär,nasıl olacek kıfunduszeue.infoi• Varvara günüBu gündä çorbacıykalar yaparmışlar ballıpita (pesmet) eki sekizlik formasındakolaççık da üleştirärmişlär komuşulara,senselelerä uşakların saalıı için – çiçekçıkarmasınnar hem kızamak geçirmesinnäfunduszeue.infoı yaparmışlar çörek hamurdan– aniki hastalık taa hızlı geçsin; pitayısaplarmışlar furkuliţaylan, nicä ekmää,- uşaan tenindä kalmasın çiçek izi funduszeue.info bunun için olmazmış kullanmaaiinä, başka sivri hem keskin iş. Birkaçkomuşuyka toplanarmışlar bir evdä, getirärmişlärimää, koyarmışlar sofrayı, konuşarmışlar– Varvarayı bakarmışlar.• Dekabrinin 5-indä – Sveti Sava.• Sava günü. Bu günnerdä (dekabrinin) olmazmış işlemää, gençlär kızak kayarmışlar.• Dekabrinin 6-sında – Sveti Nikulay.• Svetı Nıkulay.• Ay Varvara, Ay Sava hem Ay Nikulaygünneri sayılarmışlar yortu günnär,olmazmış iş yapmaa: giisileri yıkamaa,kireçlemää, suamaa. Ay Nikulay günüsayılêr adamnarın günü. Adamnar toplanarmışlarbir Nikulayın evindä daşamataylan konuşarmışlar. Çorbacıykaadetä görä yaparmış balık kurbanı: balıkpaçası hem balık bulgurlan

Gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>• Dekabrinin sindä – Sveti Spiridon.• Spiridon günü.• Dekabrinin dä – İgnajden • İgnajden günü.(«Игнаждын»).• İgnajdenä karşı avşamdan kaynadêrlarkoliva («колева») da iyerlärballan hem kuru emişlän.• İgnnajdenä karşı gecä küü korkarmışcadılardan («джяды»), angılarıçalarmışlar ineklerin südünü.• İgnajdendän Koladaya kadar olmazyapaa işlemää, neçinki bu vakıt Panaiyaaar kalmış (gebä olmuş). Bu adetitutmayan karı zor duuduraceymış.• Bu yortuya taa deerlär tauk yortusu.• İgnajden sofrasına toplanêr bütünaylä, yapêrlar koliva, kaurêrlar papşoy(kauk) da daadêrlar komuşuların uşaklarına.• Olmazmış hiç birtürlü iş funduszeue.info karılar savaşarmışlar işlämemää,ani bela başlarına gelmesin deyni.• Olmaz vermää ödünç eki çıkarmaabişey evdän, - ani tauklar gezmesinnäraalemin aullarında hem islää yımırtlasıfunduszeue.infoş lääzım gitmää musaafirlää,- bereketi ‘çıkarmamaa’ deyni, hep bununiçin bu gündä uşakları brakmazmışlarçıksınnar evdän.• İgnat günündä varmış adet karşılamaailk musaafiri - «kloçkаyı». Kim o günüilk girärmiş içeri, onu oturdarmışlar kapuardında saman üstünä eki süpürgeyä,- ani çok piliç çıksın deyni. Hep o köşedäkoyarmışlar sofra: ekmek, şarap,çanak türlü terekä, angısınnan doyurêrlarkuşları. Musaafiri ikram etmäzmişlär,- tauklar kırmasınnar taazä yımırtalarıdeyni. Avşamnen şarabı damnadarmışlarmasa üstünä üç erdä, ekmää iyärmişläravşamnen, çanaktakı teneleri dä ertesisabaa verärmişlär ev kuşlarına, - çok piliççıksın deyni. İlk musaafiri varmış nasılçaarsınnar avşamdan da, eer bıldır onunuuru islää gittiysä

• Dekabrinin şindä – Kolada(«Колада»).• Kolada için keserlär domuzları dasoyêrlar derilerini çarık yapmaa deyni.• Domuzun dalaana görä fal çekerlär.• Koladaya karşı delikannı çocuklarevdän-evä kolada gezerlär.• Taa Kolada orucunda koladacılarayırêrlar bir ev, neredä toplanaceklarüürenmää kolada türküsü.• Ayırêrlar bir baş koladacı(«Цар»).• Hepsi koladacılar toplanêrlar grupa-grupaona görä, kaç sokak varsaküüdä. Ţar karar alêr angı grupa angısokakta gezecek. Delikannı çocuklarınarasında en islää kolada türküsü çalansürüyä veriler küüyün büük sokaa,küçük sokacıklarda sa gezerlär küçükşoparlar.• Koladada çalêrlar sade bulgar türküsü,demäk, bulgar dilindä.• Kolada69Evdokiya Soroçanu• Domuzları keserlär Koladadan ileri.• Domuzun dalaana görä fal çekerlär,nicä gelän yıla hava olacek.• Kolada gezerlär uşaklar, delikannıçocuklar hem genç evli adamnar.• Uşaklar gezärmişlär üülendän karannıkolunca. Çorbacıykalar baaşlarmışlaronnara kolaççık (kolada kolaççıı), kovrik,angılarını onnar dizärmişlär omuzuna geçirilmişçatıya, hem onnara verärmişlärufak demip para.• Büüklär ( kişilik grupa) çekedämişlärgezmää karannık olduynan (ţarçekeder gezmää).• Çocuklar toplanarmışlar, barabar üürenärmişlärgrupa başının evindä koladatürküsü. Küçük çocuklar üürenärmişlärkolada herkez kendibaşına, onnara yardımedärmişlär evdeki büüklär.• Yaştan büük koladacıyı ayırarmışlarŢar. Ţarin varmış iki yardımcısı: birisitoplarmış parayı (kasir), öbürü çuvalatoplarmış kolaçları.• Koladacılar toplanarmışlar grupa-grupa,Koladaya karşı gidärmişlär küüyünprimarına izin almaa Kolada gezmäädeyni. Primarlan annaşmaya görä, küüyübölärmişlär birkaç maaleyä, herbir grupagezärmiş kendi maalesindä. Grupanınbirisi sınırı geçärsä, çok kerä varmış olduudüüşlär.• İhtärların annatmalarına görä, koladatürkülerini çalarmışlar bulgarca, amaşindi onnarı çalêrlar gagauzça.

Gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>• Koladacılar takêrlar şapkalarınınaltına saa taraftan birär büük türlürenkli kiyattan yapılı fırça (çetka).• Ţarin başına giidirerlär bir korona,angısı yapılı üç tayna fıçı çemberiparçasından, o koronaya asêrlar biyazhem renkli kiyatçık hem deerlär vençula(«веньчула»).• Koladanın ilk günündän Yordangününä kadar koladacılar ( kişi)gezerlär küüyün herbir evinä yıldızlan(«йылдыз») - bir tombarlak ramkadan(eski kalburun ramkası), angısıkakılı bir uzun sopaya. Ramkanın ikitarafına yapıştırılı iki kiyat ikona, ikonalardanher tarafa dooru kakılı okgibi sopacıklar. Herbir sopacaa baalıbasmacık.• Yıldızlan kolada gezmää adetBeşalma küüyündä, olmalı, enidir,onun adı moldovancadan: Stäfacı(«Стяфаджи»), türküleri dä – Stäfatürküsü («Стяфа тюркюсю»),• Atribut var şindi dä.*• Ţarin şapkasına takmaa deyni büükkarılar hazırlarmışlar bir kiyattan çiçek.• Herbir kız yavklusu için hazırlarmışkolada çiçää. Açan aul içinä girärmiş ogrupa, angısınnan gezärmiş onun yavklusu,kız çıkarmış da takarmış o çiçääsevgilisinin kalpaana.• Kolada sürüsünü içeri çaarmarmışlar,kolada çalarmışlar kapu önündä, çorbacıçıkarmış şaraplan hem kolaçlan (ţarkolacı) hem dä verärmiş onnara para.• Sabaalen Ţar sürüsünnän kızaklan koladaçalarak gezärmişlär o evlerä, neredägeçän gecä brakılmış kolaçlar. Buradatoplanarmışlar kızlar, gençlär şennenärmişlär.• Parayı hem kolaçları payedärmişlärţarin evindä, herkezi alarmış yavklusuverdii kolacı.• Şindiki vakıtta Beşalma küüyündä buadet tamannanmêêr.*70

angı dildä çalêrlar o türküleri, funduszeue.infoşkov üürenämemiş.* Çorbacılarvererlär onnara birär basma (kasinka)hem kapeyka. Toplanılan parayıvererlär kliseyä, basmaları da brakêrlarkendilerinä.• Evelki vakıtta koladacılarda varmıştaa bir meraklı alet, angısına deyärmişlärbugay («бугай»). O bir küçükbatlacıkmış, bir dibi çıkık, o dibin erinä,nicä daula, geriliymiş koyun funduszeue.info derisindän batlaan içindändışarı dooru geçirili bir diil pek kalınpüskä uzun beygir kılı. Kıllar batlaaniçindä düünüklüymüş. Onnarı saaelinin yıslaanmış büük hem gösterekparmaklarınnan tutup çektiynän, çıkêrbir ses, angısı pek benzeer buaanırmasına.• Bitki vakıt gagauzlar vazgeçerlärkolada gezmää, neçin deyni popazlarhem poliţiyacılar izin vermeerläfunduszeue.info olêr onuştan, ani koladacılara evsaabileri vererlär para hem imek. Payetmektäherkerä olêr dartışmaklarhem çekişmeklär, angıları kimi keräbiterlär büük düüşlän.• Dekabrinin sında – Sveti Konstantin.• Dekabrinin sindä – Sveti funduszeue.infoantlar:Kapaklı Elena, 73yaşında,Kara Vera, 70 yaşında,Köse Ekaterina, 77 yaşında,Kara Ana, 35 yaşıfunduszeue.infoya Soroçanu• Bu adetä deniler Hêy-hêy gezmää, otamannanêr Eni Yıla karşı.• Stepan günü

Gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>GAGAUZ KALENDAR ADETLERİNİNTERMİNOLOGİYASIBitki zamannarda aktual oldu ruh kulturasının hem onun terminologiyasınınkompleksli üürenmesi. Etnografiya, folkloristika, dialektologiya, lingvogeografiyabilgilerinin paralel analizi metodu yayılêr <strong>adetleri</strong>n incelenmesinä. Dil olêr etnografiyaobyekti, etnik kaynaa (Еремеев, , ). Buna ilişik nışannanan<strong>adetleri</strong>n strukturasını, semantikasını hem simvolikasını gösterän adet terminologiyasınınanalizi halk <strong>kalendar</strong>ı üürenmesindä önemni funduszeue.info bölümün daavası (neeti) - gagauz <strong>adetleri</strong>nin <strong>kalendar</strong> terminologiyasınınlingvistik yazdırılması. O ölä bir sistema, angısını biz inceleeriz söz yapımı,semantika (maana), etimologiya, dialektologiya hem nominaţiya prinţipleritarafından. Bu sistema için, nicä dä bulgar sisteması için, harakterlidir belli semantikagrupaları, polisemiya hem sinonimiya, halk etimologiyası olayları, hemdä metaforik leksikanın kullanılması.Leksika-semantika grupalarının nışannamalarıGagauz <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong> leksikasına analiz yapmak için belli edelim aşaadakınışannamaları Yortular hem hrononimnär Rituallar. Adet yapımnarı Oynayannar (<strong>adetleri</strong> tamannayannar), adet kişileri, onnarın grupaları Adet realiyaları ( ekmeklär, ritual ikramnarı, ritual gezisi yapannarınatributları) Dualar, türkülär Yortular hem hrononimnärKalendar <strong>adetleri</strong> termin sistemasında önemni er kaplêêr yortuların hem hrononimnerinadları: gagauz terminosistemasında bu termin grupası en büüktür,onnarın temelleri göstererlär yortu ţıklaların semantikasını (maanasını) hemçok kullanılêrlar başka semantika grupaların termin kurulmasıfunduszeue.infoılan etnolingvistik materialları gösterer, ani gagauzların halk <strong>kalendar</strong>ı72

73Evdokiya Soroçanutemelindä durêr ortodoks klisä <strong>kalendar</strong>ı, onuştan yortuların hem hrononimnerinçoyuna verili o ayozların adları, angıların günneri tutulêrlar bütün <strong>kalendar</strong>yılında, hem klisä hrononimneri: Sveti İvan (Ay Yani) – Kong., Tom., Baur.; SvetiNikulay (Ay Nikola) – Baur., Beşal., Çad.; Büük ayazma – Kotl., Beşal., Kaz.;Paskellä – Valk., Kotl., Kong., Kaz. h. b.; Troiţa – Valk., Kong., Kaz. h. b. Klisäterminologiyasınnan barabar var başka da – halk terminologiyası, taa parlakhem taa çok sayılı: Kolada - Valk., Kong. h. b.; Surva – Kong.; Babin, Babin günü– Valk., Kotl.; Babu günü – Kong., Kaz. h. b.; Dragayka – Valk., Beşfunduszeue.info büük yortunun, nicä dä bulgar terminosistemasında, var birkaçtermini. Deyelim, Valkaneştä Sveti İgnatın gününü nışannamak için kullanılêrbölä adlar: İgnajden, İgnajden günü, Taukların yortusu hem Domuzların günü.Bu yortuyu adlamaa deyni paralel olarak kullanılêr hem halk hem hristiyan annayışları.Halk terminneri Taukların yortusu hem Domuzların günü göstererlärbu günün türlü rituallarını: ev kuşlarını çıkarmak için yapılan adet yapımnarınıhem domuzların ritual funduszeue.infoların halk <strong>kalendar</strong>ına görä, nicä dä bulgarların, yıl bölüner ikisezona: kış hem yaz. Kışın başı sayılêr Sveti Dimitrinin günü (/),yazın ilk günü dä – Sveti Görginin günü (/). Hayvancılık <strong>kalendar</strong>ınen önemni nışannarına baalı olan bu iki yortuyu adlamak için kullanılêr terminnär:Dimitri günü – Kasım, Ay Dimitri, Sveti Dimitri; Görgi günü – Hederlez(Ederlez), Ay Örgi, Örgi, Sveti Görgi, Hayvannarın Paskellesi. Halk adları Kasımhem Hederlez alınma türk dilindän. Kasım geler laftan kasım – ‘bölän’, nışannêêr,ani o gün böler yılı iki paya. Biliner, ani türklär çiftçilär almışlar bu iki datayı(ilkyazın başı hem kışın başı) erli çiftçilik <strong>kalendar</strong>ından, angısını kullanêrlarKüçük Aziyadakı hristiyannar (Eремеев, , ; Гордлевский, , T. IV, 89).Termin Hederlez çekiler türkçedän: hidrellez, Hızırilyaz, neredä Hızır – prorokİliyanın musulman adı, İlyas ta geler ilkyaz lafından. Klisä <strong>adetleri</strong> hem hristiyandüşüncelerini fiksat eder terminnär Ay Dimitri, Sveti Dimitri, Ay Örgi, Sveti Göfunduszeue.infonär Sveti Dimitri hem Sveti Görgi alınma bulgar dilindän, terminnerdä AyDimitri, Ay Örgi bulgar modelinä görä kullanılêr urum (grek) lekseması ay (αγ),angısının maanası ‘ayozlu’. Lääzım sölemää, ani Balkannarda Kara deniz boyundayaşayan gagauzlar, taa çok urum klisesinä baalı olarak, taa çok kullanêrlar klisäyortularının urum variantlarını: Ay Varvara, Ay Vasil, Ay İvan, Ay Todur, Ay İliyah. b. Bununnan bilä kullanılêr bulgar adları da: Sveti Nikulay, Sveti İliya, Svetiİvan, Sveti Arhangel, angıları taa çok gezerlär ölä denilän ‘bulgar gagauzlarının’arasında. Ay Örgi yortunun hayvancılaa baalı olduu görüner onun halk adından:Hayvannarın Paskellesi. Burada yan-yana kullanılêrlar türk halk adları (Hederlez,Kasım), slavän – ortodoks ayozun adınnan barabar (Sveti Görgi, Sveti Dimitri),urum kalkaları bulgarcadan (Ay Örgi, Ay Dimitri) hem gagauz halk adları (HayvannarınPaskellesi).

Gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>Kolada termini (yortunun temel adı) alınma bulgarlardan. Biliner, ani DuuBulgariyada, neredä Besarabiyaya taa göçmediynän yaşaarmışlar gagauzlar,geniş kullanılarmış Kolada adının fonetik variantı (Седакова, , 7). Koladatermininnän barabar kimi gagauz küülerindä kullanılêr termin Krêçun (Crăciun)– Valk., Tom., angısı gelmiş gagauzlara, bezbelli, moldovannardan: termin Kraçungezer Batı Bulgariyada maanaylan ‘Kolada ajunu’ ( Етнография на България,, T. III, 99), moldovannarda hem romınnarda sa Crăciun sayılêr Koladayortusunun baş adı (Календарные обычаи, , ; Кабакова, , 5; РРС,, ).Gagauzların terminosistemasında leksema Kolada nışannêêr diil sade Koladayortusunu, ama Kolada <strong>adetleri</strong>nin başka realiyalarını da. Deyelim, yortunun adıidentikli Kolada grupasının hem Kolada gezmektä çalınan türkünün adlarına.O kullanılêr bir temel gibi terminologiya lafbirleşmeleri yapılmasında. Nışannayalım,ani Kolada <strong>adetleri</strong>nin adlamasında sintaksis metodu – temel metodtur.Sıralayalım lafbirleşmesi terminneri, angılarına girer Kolada lekseması:- Kolada proţesi: Kolada gezmää – Kong., Kotl., Cal., Beşal.- Ev, neredä koladacılar üürenerlär kolada türkülerini: Kolada evi – Kotl.- Kolada gezärkän çalınan türkülär: Kolada türküleri – Kong., Beşal., Baur.;Kolada avaları – Valk., Kong., Tom.- Kolada kolacını kabledärkän sölenän dualar: Kolada molitvası – Kong.- Koladacılara verilän adet ekmekleri: Kolada kolacı – Valk., Kotl.- Koladacıların şapkalarını donatmak için kiyattan çiçeklär: Kolada çiçää– Beşg., Tom., Beşal.- Koladanın önündä tutulan oruç: Kolada orucu – Valk., Kong., Baur.- Koladanın önündeki afta: Kolada aftası – Valk., Kong., Tom.- Koladanın önündeki gün: Kolada ajunu – Kong.; Koladaya karşı – Valk.,Kong.- Koladaya karşı gecä: Kolada gecesi – Valk., Kong., Baur.- Koladanın ilk günü: Kolada günü – Valk., Beşg., Çad.- Büük koladacılar grupası: Büük Kolada – Valk.- Küçük koladacılar grupası: Küçük Kolada – funduszeue.info sözün temelindän yapılı tek terminnär: üz sufiksi (afiksi) – cı yardımınnanyapılı söz koladacı, kolada türküsünün refreni dä verdi termin funduszeue.info Yıl yortusunu nışannêêr terminnär Eni Yıl, Ay Vasil – Valk., Beşg.; Surva– Kong. Terminnär Ay Vasil hem Surva göstererlär yortunun klisä hem halk adını.İlk ad yapılı aşaadakı modelä görä: ay hem ayozun adı, angısının günü tutulêryanvarın 1-dä, onun bulgar variantında (karş. Ay Petrov). Antroponimin gagauzvariantı (Vasili) razgeler survaki gezän uşakların Eni Yıl türküsündä. İkinci adtaa evelki, onu taa sık kullanêrlar merkez dialekttä lafedän gagauzlar. TerminSurva yaygın gagauz dilinin aazlarında birkaç fonetik variantta. Deyelim, üülen74

Evdokiya Soroçanudialektindä taa çok kullanılêr fonetik variantı Suvr-, merkezdekisindä – Surv-,Sur-, Kotlovina küüyündä sä kullanılêr temel Zıvr-, angısı başka küülerdä kullanılmêêfunduszeue.info erlerdä Eni Yıl yortusunu nışannamaa deyni kullanılêr çokluksayısında adlık (pluralia tantum): Survaki – Kaz.; Suraki – Çfunduszeue.info leksemanın ilk maanası ‘dalcaaz’ (donaklı çıbık), angısınnan uşaklargezärmişlär evdän-evä saalık hem bereket dualarınnan, sora da başlêêr nışannamaayortuyu hem yayılêr adetin başka aspektlerinä. Lääzım sölemää, aniBesarabiya gagauzları Surva leksemanın (urumca σουρβα ‘kızılcık’) ilk maanasınıbaalamêêrlar Eni Yıl <strong>adetleri</strong>nin semantikasınnan hem simvolikasınnan:Bucak kırlarında kızılcık aacı siirek razgeler, onuştan Surva gezmäk atributu gibigagauzlar kullanêrlar alma hem kirez dalcaazlarını. Bezbelli, bundan açıklanêrayleyä girän derivatların az olduu. Onnar nışanêêrlar Surva gezmäk ritualınıntürlü aspektlerini: kendi ritualı, rituala katılanı hem onun yapımnarını, yortuyuhem ritualın funduszeue.info, yortu Ritual gezmesi Yapım Çıbık KatılanSurva Surva gezmää survalamaa surva, survakliţaSuvrak Suvrak gezmää suvraklamaa suvrak suvrakçıSurvaki Survaki gezmää survaklamaa survaki survakiciSuraki Suraki gezmää suraklamaa surakiZıvra Zıvra gezmää zıvralamaa zıvraKalendar <strong>adetleri</strong>ndä önemni rol oynêêr temel yortuların ajunnarı, angılarınageler ritualların büük payı. Yortular ajunnarının en çok kullanılan terminologiyamodeli – adlık + ardlaf karşı. Deyelim: Koladaya karşı, Eni Yıla karşı, Ay Vasilä karşı,İgnajdenä karşı, Babinä karşı h. b. Bu bakımdan interesli nışannamaa üç büük yortununad tarafından identikliini: Kolada ajunu, Eni Yıl ajunu hem Ay Yordan funduszeue.infoın lekseması ajun (РРС, , 44) girer terminologiya lafbirleşmelerinä sade buüç yortunun adlarında. Kolada hem Kolada ajunu kimi kerä karşılaştırılêrlar belirticilaf yardımınnan. Adyektiv substantiv konstrukţiyalarında kullanılêrlar karşı maanalıişliklär: Küçük Kolada – Büük Kolada ( karş.: bulg. Малка Колада – ‘Küçük Kolada’,bak.: Колева, , hem Голяма Коледа – ‘Büük Kolada’, bak.: Вакарелски, ,8). Küçük Kolada, Eni Yıl, Ay Andrey hem Ay Nikola avşamnarı adlı terminologiyalafbirleşmeleri olarak: Kolada gecesi, Ay Vasil gecesi, Sarmısak gecesi (Ay Andreyäkarşı), Kadın gecesi (Ay Nikolaya karşı). Burada Kolada hem Kolada ajunu karşılaştırılêrlarnicä gün – gecä: Kolada günü – Kolada funduszeue.info yortularının terminneri göstererlär hristiyannarın görüşlerini İsusHristozun vaatiz edilmesi için hem bu yortulara baalı klisä <strong>adetleri</strong>ni. Hristiyangörüşlerini açıklêêrlar terminnär Ay Yordan, Yordan günü, Büük ayazma. Urum75

Gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>termini ayazma (α′γιασµα - ‘ayozlu çöşmä’) nışannêêr suyu ayozlamak proţesinihem o günü, nezaman yapılêr bu adet. Bellilik büük burada kulanılêr hep o maanada,nicä terminnerdä Büük afta, Büük cumaa. Ay Yordan ajununu, angısınabaalı su ayozlamak ritualı, gagauzlar kimi kerä nışannêêrlar annatmalı: ‘Staurosuya atılıy‘. Verelim bir örnek konteksttä: ‘Açan stauro suya atılıy, o günü popazgeziy evden-eve, vaatiz ediy suları’ – Valk. Bu olayda klişe formulası, N. İ. Tolstoyundefiniţiyasına görä, adetlär reallıını gösterän bir ‘potenţiallı termindir’.İlkyazın ilk gününä gagauzlar deerlär Baba Evdokiya, Babu Marta. TerminBaba Evdokiya çekiler bir legendadan, angısına görä, Babu Evdokiya, fena birbabu, istemäzmiş yol vermää islää havaya. Baba Evdokiyaya taa deyärmişlär BabuMarta ( karş.: bulg. Баба Марта, gagauz dilindä laf babu geler bulgarcadan babaçaarmak formasından, neredä o, diişip, olmuş u: babo – babu).İlkyaz <strong>adetleri</strong>ndä merkez er kaplêêr Paskellä hem ona hazırlanmak – Büükoruç eki Paskellä orucu. Yıl boyunca tutulêr birkaç oruç. Onnarı nışannamak içinkullanılêr lafbirleşmesi terminnär, neredä belli edilän laf – türk lekseması oruç,bellilik tä – o yortunun adı, angısına baalı oruç, deyelim, Kolada orucu, Panaiyaorucu, Petro orucu h. b.Büük orucun önündä gider Et orucu hem Piinür aftası. Et orucunu tutarmışlarpiinir aftasının önündä – o bitki gün, açan bol-bol iyärmişlär yaalı (etli) funduszeue.info sora gidärmiş Piinir aftası, Masleniţa aftası, Masleniţa. Birinci ad geleradet imeklerindän, angılarını iyärmişlär o afta: piinir, süt, yımırta. TerminnärMasleniţa, Masleniţa aftası, bezbelli, taa geç vakıtta alınmış rus dilindän bulgarcanınaracılıınnan. Piinir aftasının adları göstererlär onun kimi adet funduszeue.info Oruç gecesi nışannêêr orucun ajununu hem gösterer, ani, hristiyaninanışlarına görä, Paskellenin önündeki kırk gün sayılêr oruç, pişmannık hemtemizlenmäk vakıdı. Orucun ajununu nışannayan başka bir termin – Prost gecesi– baalı halk adetinnän prost etmää biri-birini bu avşfunduszeue.infolä orucuna düşer birkaç yortu günü: Ay Todur cumertesi, Kırk ayoz,Blaguşteni, Lazari cumertesi, Süüt pazarı. Orucun ilk cumertesinin var birkaçtermini, angılarına girer beygirleri koruyan ayozun adı: Ay Todur, Ay Todur günü,Ay Todur cumertesi, Todur günü. Urum adının (Ay Todur) yanısıra kullanılêrbulgarcadan kalka – Todur günü (bulg. Тодоровден) eki iki modelin birleşmesi– Ay Todur günü. Ay Todur cumertesi terminin gagauzlarda kullanması doorudêro fikirä, ani Todur aftasında herbir günün varmış kendi adı (karş. bulgarlarda:Етнография на България, , T. III, ), ama <strong>kalendar</strong> yortularının hemonnarın <strong>adetleri</strong>nin sayısı azaldıkça unuduldu onnarın adları da.Kırk ayoz yortusunun çok kullanılan var taa bir adı – Kırk meçik (ayoz hemmeçik urumcadan hem arapçadan çevirdiynän – ‘ayoz’). Kongaz küüyündä kullanılêrtermin Kırk kaşık - bu günün adetinä görä, kırk ayozun hatırına senselelerähem komuşulara baaşlamaa kırk kaşık

77Evdokiya SoroçanuBlaguşteni terminin kullanılêr ikinci fonetik variantı da – Blaguşteniye. Poyraz-DuuBulgariyada kullanılêr bu yortunun kısaldılmış variantları (Благовещене– Добруджа, , ; Благощене – БЕР, , T. I , 52) bitki kısımda funduszeue.info dilindä erleşildi terminin kısaldılmlş variantı, ama urgusu düşer lafın temelinä,nicä yortunun kiyatlarda gecän adında,- Благовещение (БТР, , 55).Süüt pazarı – bir lafbirleşmesi termini benzär başka izafet tipi terminologiyabirleşmelerinä (karş.: Kolada günü, Sarmısak gecesi, Tauk yortusu h. b.). Süütpazarının önündeki cumertesi nışannanêr birkaç terminnän, angıların herbirifiksat eder o günün belli momentlerini. Terminnär Süüt cumertesi hem Süütpazarı cumertesi nışannêêrlar Süüt pazarının ajununu – yortuya hazırlanmakvakıdını: adetä görä, sfinţit etmäk için kullanılan süüt dallarını kesärmişläryortunun önündeki günü. Hep o günü gagauzlar tutêrlar Ay Lazarin gününü,Lazariyi. Ayozun adı – bu yortunun <strong>adetleri</strong>ni gösterän derivatları yapmak içintemeldir. Lazar- temelindän yapılan terminnerin laf yapımı yuvası kurulêr hepo prinţiplerä görä, nicä dä Surv- temelin laf yapımı yuvası. Lazar- temelindänyapılan derivatlar nışannêêrlar:- yortuyu: Lazar, Lazari, Lazar günü,- ritualı: Lazari,- rituala katılanı: lazarici, lazariciyka,- rituala katılannarın yapımnarını: Lazari gezmää, lazarki gezmää,- adet oyununu: lazari,- adet oyununun türküsünü: lazari, lazarki türküsü.Lazari leksemasının, nicä dä Kolada, Surva terminnerin, var çok maanası:yortu, ritual, adet oyunu hem oyun oynanarkan çalınan türkü.Hristiyan klisesinin en büük yortusuna gagauzlar deerlär Paskellä. Evelki çıfıtlafı Pesaḥ gelmiş gagauzçaya, geçip urumcadan (πασχα), neredä o kabletmişfunduszeue.infolenin önündeki aftaya deerlär Paskellä aftası eki Büük afta. O afta ayırıtutarmışlar çarşambayı, perşembeyi hem cumaayı, angıların var kendi terminneridä. O günnerin terminologizaţiyası, nicä dä Paskellä aftasının, olêr çokdildä bilinän modelä görä, açan günün adına eklener bellilik büük: Büük perşembä,Büük cumaa (karş. urumca η′µεγαλη ε′βσοµαζ; bulg. Велика неделя,Велик четвъртък (Етнография на България, , T. III, ), Велик петък(Вакарелски, , 60); sırb. Велика неделя, Велики петак (Календарныеобычаи, , , , , ); rom. joi mare (‘büük perşembä’)). Gagauzdilindä Büük perşembenin var taa bir adı – Ak perşembä. Laf kendisi açıklêêr bugünün maanasını (pak, temiz).Leksema Paskellä kullanılêr nicä temel bir sıra terminologiya lafbirleşmesiiçin, angıları nışannêêrlar bu günnän baalı olan hrononimneri: Paskellä aftası;Ölülerin Paskellesi, Paskellenin dokuzu, Küçük Paskellä.

Gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>Ölülerin Paskellesi terminin sinonimneri kaynaklanêr ondan, ani gösterilerbu günün türlü adet maanaları, hem hristiyan annayışları, hem dä evelki pagın(tayfä) inanışlarını. Bu günü gagauzlar hererdä tutêrlar ölüleri anmaa deyni- Ölülerin gününü. Hep bu adeti gösterer yortunun başka adları da – Paskellenindokuzu, Ölülerin Paskellesi hem Küçük Paskellä. Termin Paskellenin dokuzubaalı hristiyan adetinä anmaa ölüleri öldüklerindän sora dokuzuncu günü. Buterminologiya birleşmelerindä Paskellä lekseması gösterer baalantıyı dirilerinhem ölülerin arasında. Paskellä – dirilerin yortusu, Küçük Paskellä – ölüfunduszeue.info benzeer, ani termin Küçük Paskellä yapılmış romın dilinin modelinä görä– Paştele Mici. Gagauzların arasında bu gün biliner taa nicä Ay Sofi günü, angısınışannanêr bulgar termininnän Sofinden - Софинден (bak.: Етнография наБългария, , T. III, ).Paskellä ţıklasına baalı klisä yortuları da – İspas (Spas) hem Troiţa. Bizimbakışımıza görä, ilk yortunun adı geler bulgar terminindän Свети Спас (kısaltılmaforma) hem romın terminindän İspas. Paskelledän sora ellinci günä,nicä dä Evropa halklarının çoyu, gagauzlar deerlär Troiţa (Troyţa). İspasın hemTroiţanın arasındakı aftaya Kongaz küüyündä deniler Rusali aftası. Başka küülerdäsä, neredä toplandı etnolingvistika materialı, Rusali yortuları başlêêrlarPaskelledän sora dördüncü çarşamba günü. Bu günün adı – Rusali çarşambası.Bu gündä varmış birkaç yasaklama, angılarını kesän-kes tutarmışlar ‘kara hastalıktan’korunmaa deyni, o hastalıı varmış nasıl getirsinnär rusalilär. Bu inanışlarıgösterer günün adı - termin Kara çarşamba. Buna görä yapılma bu günün adıbulgar terminologiyasında da – Черна сряда (neçinki tutarmışlar dolu oruç) hemЛуда сряда (daadarmışlar içerlerdä pelin) – ‘aniki hastalanmamaa kara hastalıklan’(Сорочяну, ). Gagauz dilindä bu termindä kontaminaţiya usulunnanbirleşerlär maanaların ikisi dä.Rusali yortunun adlarında var bir genel leksema – Rusali. Nicä dä Kolada, okullanılêr temel gibi bu yortuların <strong>adetleri</strong>ni gösterän terminologiya birleşmeleriyapımıfunduszeue.info hem onun hrononimneri Ritual YapımRusali Rusalileri getirmää Rusalilär gelerlärRusali yortuları Rusalileri götürmää Rusalilär giderlärRusali aftasıRusali çarşambasıYaz-kış ţıklası yortularının çoyu taşıyêrlar ayozların adlarını. Geneldä – bulgarcadanalınma eki bulgar dilindän leksika kalkaları: Sveti İliya (Ay İliya), Svetiİvan (Ay Yani), Sveti Arhangel, Sveti Dimitri (Ay Dimitri), Petro(u) günü, Petro(u)78

79Evdokiya Soroçanuhem Pavel yortusu, Kresto(u) günü. Kimi kerä kullanılêr bulgar terminin kısaldılmışforması – Petrou, Krestou, Dimitrou (karş. Петровден h.b.). Urum hembulgar formaların kontaminaţiyası verer gagauz terminin eni variantını: Ay Petro(u),Ay Kresto(u), angıları lafetmektä kullanılêrlar çok taa sık, nekadar öbüfunduszeue.info bu modelä görä kurulmuş küü babusu günün adı Ay Babin. Bu termininkurulması verer hak düşünmää, ani Balkannarda gagauzlar lafetmärmişlär hepsibulgarca, annamayarak babin belliliin maanasını, onnar kurmuşlar termin birayozu nışannamak için sık kullanılan modelä görä.Yaz gün durumu günündä gagauzlar, nicä dä bulgarlar, toplarmışlar dragaykaçiçää, kurudarmışlar onnarı, sora da yıl boyunca kullanırmışlar onnar ilaç funduszeue.info dilinin kimi dialektlerindä da bu çiçään adı драгайка (БЕP, , T. I,), literatura dilindä dä - еньовче – Еньовден günün adından. Çiçään dialektadı kuvetleşti gagauzçada, sora da oldu o yortunun adı, açan adetçä toplarmışlardragayka çiçää. Nışannayalım, ani bulgar etnografiya literaturasında hrononimDragayka razgelmeer, Bulgar etimologiya laflıı verer bu lafı nicä İvan (Eнъов)günündeki adetin dialekt adını. (БЕP, , T. I, ).Sotira, Ay Sotira adı gagauzlara gelmiş urumcadan. Siirek bir termin, bulgaretnografiyasında anılêr sade Plovdiv bölgesinin bir dialektindä (Стаменова, ,), biler onu arumınnar da – ajun sutira (Кабакова, , 59).Panaiyanın iki güz yortusunun adları bulgar yortularına uygun: Büük Panaiya(Panıya) hem Küçük Panaiya( Panıya) (karş. Голяма Богородица – МалкаБогородица).Yabanıya saygı göstermäk günnerinin adları yapılı hep ölä, nicä başka Balkannarhalklarında: Canavar yortuları, yabanı yortuları - karş. bulg. Вълчипразници (Етнография на България, , T. III, ); sırb. Вучки празници(Календарные обычаи, , ); rom. ziua lupului (Свешникова, , ).Gagauz folklorunda unudulmamış bir evelki legenda: bir vakıt adam enseyäbilmiştopal canavarı, angısını Allaa yollamışmış isin adamı. Bu enseyişi anmaa deynigagauzlar tutêrlar Topal canavar yortusunu (Мошков, , ) Rituallar. Adet yapımnarıİkinci leksika grupasına girer rituallar hem adet yapımnarı terminologiyası.Analizin gösterdiinä görä, herbir adet yapımın hem ritualın termini yoktur. Demäk,pomana <strong>adetleri</strong>nin, adet ekmeenin kırmak ritualının, ilk musaafir gelmesininayırı termini yok. Geneldä termin veriler evdän-evä gezmäk rituallarına hemo adetlerä hem rituallara, angıları maanalı bütün küü için: Rusali yortularının<strong>adetleri</strong>, sarmısak beklemesi, yaamur çaarması.Ritualların terminologiyası – o bir eklenmä işlik lafbirleşmesi grupasıdıfunduszeue.infoa gösteriler rituala katılannarın öz adet yapımnarı, onuştan adet yapımını

Gagauzların <strong>kalendar</strong> <strong>adetleri</strong>hem kendisini ritualı nışannêêr geneldä hep bir termin lafbirleşmesi. Ayırılıksade onda, ani adet yapımını nışannayan lafbirleşmesinä girer ad hem işliin üzformaları (örnek: uşaklar gezerlär Kolada), ritualı nışannayan lafbirleşmesinäsä – ad hem infinitiv formasında işlik (Kolada gezmää), hem bunun var sebebi:gagauz dilindä infinitiv forması istoriyadan kalma -mak/-mäk afiksli işliktänyapılan doorudak halda adtır (gezmäk + ä = gezmä-ä, gezmää).Dayangaçlı leksema, angısı taşıyêr terminologiya lafbirleşmelerinin öz maanasını,– adlıktır. O nışannêêr: a) yortunun adını – Kolada gezmää, Lazari gezmää;b) gezmeyä katılannarın ritual rekvizitini – Surva gezmää, Stäva gezmää, Rakıynangezmää; c) adet türkülerini (tekstin başlanmasına eki refrenä görä) – Pupalilaysagezmää (uşak Kolada gezmesi), Plugumoşi gezmää hem onun sinonimi– Hêy-hêy gezmää; ç) maskaları – Kapra gezmää, Kadın gezmää (Ay Nikolayakarşı); d) demon personajı – Rusalileri getirmää, Rusalileri götürmää.Kimi ritualların adlarında gösteriler öz adet yapımnarın semantikası, angılarıharakterli belli rituala: sarmısak beklemää (oruç tutmakta yapılan adet), yımırtahamlamaa (hep oruç tutmakta). Ritualı hem adet yapımını nışannamaa deyni– kolaç için şükürlük laflarının sölemesindä kullanılêr klişelenmiş lafbirleşmesimolitva funduszeue.info çaarmak <strong>adetleri</strong>ni gagauzlar almışlar bulgarlardan, bunu göstereronnarın adları da. Pipiruda adeti geler bulgar leksemasından pipiruda. Germanadetinin adı türlü küülerdä başka: germançu – Cal., Baur.; gerçu – Beşal.; kaluyeni– Val.; kaliyani – Çöşm.; kalivançu – Kotl.; tanas – Tom., Çad. Unutmayarakbulgarların hem romınnarın arasındakı adet hem dil kontaktlarını (karş. germanadetinin romın adlarını Caloianul, Scaloianul (Календарные обычаи, , ;Зеленчук, Попович, , ), biz hep okadar sayêrız, ani bu adet terminologiyasınıgagauzlar almışlar bulgarlardan. Bunu gösterer terminnerin morfologiyaharakteristikası: bulgar üzün küçültmä afiksleri -чe/-чo/-чу (gerçu, germançu,kalivançu), bulgar adın çaarı forması (kaluyeni, kaliyani – bulg. Калояне). Tanastermini baalı Ay Tanas adına, angısının yortusunda yapılêr bu adet. Poyraz-DuuBulgariyada – Şumen hem Burgas bölgelerindä – yaamur çaarmak adeti dä baalıAy Tanas gününä (Попов, , 81) Oynayannar (<strong>adetleri</strong> tamannayannar),adet kişileri, onnarın grupalarıAdet praktikasında ritualları tamannayan kişilerä herzaman ad funduszeue.infom, aylä başı için, angısı tamannêêr çok yortunun rituallarını (imeeyigünnüklemäk, kolacı kırmak, kurban hayvanını kesmäk), hem çorbacıyka için,angısı pay alêr evdeki herbir adet yapımında, ayırı termin yoktur. Bu sefer terminolmayan leksemanın rolunu oynêêr terminnär: babu, dädu, hem büü, hem ihtärsı80

НОВОСТИ, В КОТОРЫХ ВСТРЕЧАЕТСЯ ТЕРМИН «ZAFER BAYRAMI»

ССЫЛКИ

« EDUCALINGO. Zafer Bayramı [онлайн]. Доступно на <funduszeue.info>. Июн ».