Dünya Kendi Ekseni Etrafında Yapar

Dünya, Güneş'in ve kendisinin etrafında belirli bir kural çerçevesinde dönmektedir. Bu dönme hareketleri ile günler, mevsimler ve yıllar oluşmaktadır. Bu yazımızda sizler ile birlikte dünyanın hareketlerini ve bu hareketlerin sonuçlarını inceleyeceğiz.

GECE VE GÜNDÜZ

Dünyanın kutuplardan geçtiği düşünülen ekseni etrafındaki günlük hareketi sonucu gece ve gündüz meydana gelir. Dünya, ekseni etrafında batıdan doğuya doğru döner. Bu hareket sırasında güneş ışınları, yuvarlak olan dünyanın bir tarafını aydınlatırken diğer tarafı karanlıkta kalır. Aydınlanan kısım gündüz, karanlıkta kalan kısım ise gece olur. Dünya, batıdan doğuya doğru döndüğü için doğudaki nokta batıdakine göre güneşi daha önce görür. Gündüz ve gece birbirini takip eder. Dünya, kendi ekseni etrafındaki dönüş hareketinin bir gün içinde tamamlar. 24 saatlik zaman dilimi olan bir gün ise gece ve gündüzden oluşur. Gece ve gündüz sadece 21 mart ve 23 eylül tarihlerinde dünyanın her yerinde eşit olur ve her biri 12 şer saattir. Çünkü bu tarihlerde güneş ışıkları ekvatora dik gelir.

Ay meridyen üzerindeki bütün noktalar güneş ışınlarını aynı zamanda alır. Bundan dolayı aynı meridyen yayı üzerinde saat farkı yoktur. Güneşi daha önce gören ( doğudaki ) meridyen yayı üzerinde bulunan yerlerdeki zaman, batıdakilere göre daha ileridir. Bu zaman farkı her meridyen yayı için 4 dakikadır.

Her meridyenin güneş ışınlarını alma durumu, gün değişik saatlerinde farklıdır. Dünya üzerindeki her nokta 24 saat içinde güneş ışınları önce yatık olarak gelir. Güneşi ilk görülüşüne güneşin doğu denir. Bu vakit, sabahtır. Güneşin en yüksek noktaya ulaştığı an, öğle vaktidir. Akşam vaktinde ise güneş ışınları tekrar yatıklaşır. Güneş o nokta için artık görünmez duruma gelir ki buna da güneşin batması denir. Güneşin doğması ve batması, güneşin hareketidir.

DÜNYA'NIN KAÇ TÜRLÜ HAREKETİ VARDIR?

Dünya'nın 2 farklı hareketi vardır. Bu hareketlerin ilki "kendi ekseni etrafında dönmesi"; ikincisi ise "Güneş'in etrafında dönmesi" olarak tanımlanır. Böylece Dünya hareket eder mi sorusuna evet yanıtını rahatlıkla verebiliriz.

DÜNYA'NIN HAREKETLERİ

Dünya'nın iki hareketini incelersek ortaya şöyle bir sonuç çıkacaktır:

• Kendi ekseni etrafında dönmesi

Dünya, kendi yörüngesinde ve kendi ekseni etrafında döner. Dünya kendi etrafındaki hareketini ne kadar sürede tamamlar sorusuna yanıt vermek gerekirse bu süre 24 saat olacaktır. Dünya'nın kendi ekseni etrafında dönmesi ile bir gün ortaya çıkar. Bu sebeple bu dönüşe günlük hareket adı da verilir. Dünya, kendi ekseninde batıdan doğuya doğru dönmektedir.

• Güneş'in etrafında dönmesi

Dünya, kendi ekseni etrafında dönerken bir yandan da Güneş'in etrafında dönmektedir. Bu dönüşü yaparken takip ettiği yola ise yörünge adı verilir. Dünya, yörüngesi etrafında dönerken Güneş'e bazen yakınlaşmakta; bazen ise uzaklaşmaktadır. Dünya'nın Güneş etrafındaki dönüşü yıllık dönüştür. Dünya, bu dönüşü 365 gün 6 saatlik bir sürede tamamlamakta ve bu dönüş sırasında mevsimler ortaya çıkmaktadır.

DÜNYA'NIN ŞEKLİ

Dünya'nın şeklinin ne olduğu yüzyıllar boyu tartışılmış, uzun yıllar boyunca dünya düz bir tepsi olarak tasvir edilmiştir. Ancak bu bilgi yanlıştır. Şu anda ise halk arasında Dünya'nın küre şeklinde olduğu düşünülmektedir ama aslında bu bilgi de pek doğru değildir.

Dünya'nın şekli elipstir ve Dünya ekvatordan şişik; kutuplardan basık bir yapıya sahiptir. Bu özel şekle ise Geoit adı verilmektedir.

Ayın Dünya etrafındaki ve Dünyanın Güneş etrafındaki hareketleri karmaşıktır. Yerin kendi etrafında dönme ve yörüngede dolanma hareketleri birbiri ile birleştirilir. Dünya ve Ay kendi eksenleri etrafında dönerler (kendi etrafında), ama her ikiside aynı zamanda başka bir cisim etrafında dolanır (yörüngede).

Dünyanın kendi etrafında dönme hareketi (24 saat) gece ve gündüzün oluşmasını açıklar.

Dünya aynı zamanda Güneş etrafında yörüngede dolanır (365,25 gün), ekseninin eğikliğinden dolayı (bu animasyonda gösterilmemiştir) mevsimler oluşur. 

Ayın kendi ekseni etrafında dönmesi ve Dünya etrafında yörüngede dolanması için gereken süreler (29,5 gün) birbirine eşittir, buda Dünyadan Ayın hep aynı yüzünün görülmesini açıklar.

Bu animasyondaki orantılar ve zaman aralıkları doğru olarak sunulmamıştır.

'Kendi etrafında' veya 'Yörüngede' yi tıklayarak, hareketleri ayrı ayrı gözlemleyebilirsiniz.

Bir cismin kendi etrafında dönme süresi kendi ekseni etrafında bir tam turunu tamamlaması için gerekli süredir. Bununla cismin yörüngedeki hareket süresinin karıştırılmaması gerekir,…

Dolayısıyla Dünya’nın 1 tam turunu, Güneş’e bakan bir yüzün, “1 gün sonunda birebir aynı şekilde Güneş’e baktığı noktaya geri dönme” olarak tanımlayacak olursak, Dünya’nın bunu yapmak için 360 değil, 361 derece dönmesi gerekmektedir. Örneğin Ankara’nın Güneş’e tam olarak aynı açıyla bakması için, Dünya etrafında 360 derece değil, 361 derece dönmesi gerekir. Bu 1 derecelik fark, Dünya’nın 1 gün süresince yörüngesi boyunca kat ettiği yola karşılık gelir.

Hız değişkendir

Görebileceğiniz gibi, Dünya’nın kendi etrafındaki ve Güneş etrafındaki hareketini çok net bir şekilde bilebiliyor ve analiz edebiliyoruz. Ne var ki bunların hepsi “uydurma.” Çünkü Dünya, kendisine önceden atanmış bir süreye uyacak biçimde dönmüyor. Dünya, en nihayetinde 4.54 milyar yıl önce Güneş yörüngesine “savrulmuş” bir kayadan ibaret. Bu kayanın dönüşünü etkileyen birçok faktör var: Dışarıdan gelip Dünya’ya her gün çarpan göktaşları, çarpma açısına ve momentumlarına (bir cismin kütlesi ve hızından doğan bir büyüklük) bağlı olarak Dünya’nın hızını arttırabiliyor veya azaltabiliyor. Yeryüzündeki devasa depremler, uzaya saçtıkları enerji dolayısıyla Dünya’nın kütlesini değiştirip dönüş hızına etki edebiliyorlar (çünkü unutmayın: E=mc2). Ay’ın gelgitleri ve hatta insan yapımı devasa yapılar (örneğin Three Gorges Barajı) bile Dünya’nın kütle dağılımını etkileyerek dönüş hızını değiştirebiliyor. Ayrıca “Uzayda sürtünme yoktur” desek de, aslında gezegenler arası boşlukta, özellikle de Dünya’nın civarındaki uzay “boşluğunda” 1 santimetre küplük hacim içerisinde 5-100 parçacık bulunuyor. Dolayısıyla bunlar, birçok hesap için göz ardı edilebilir; ancak aynı zamanda ölçülebilir (sıfır olmayan) bir sürtünme de yaratıyor.

Yavaşlamaya meyilli

Tüm bu kuvvetlerin etkisiyle, Dünya’nın genel olarak yavaşlamaya meyilli olduğu düşünülmektedir. Örneğin gezegenimiz günümüzden 900 milyon yıl önce, kendi etrafında bundan çok daha hızlı döndüğü için 1 gün 18 saat civarındaydı; ancak enerjinin korunumundan ötürü Güneş etrafındaki rotasında daha yavaş ilerliyordu ve 1 yıl 486 güne karşılık geliyordu. 400 milyon yıl önce günler 21.6 saate uzadı, 1 yıl ise 405 güne düştü. 70 milyon yıl önce 1 gün 23.7 saate çıktı, 1 yıl ise 370 güne düştü. Ve nihayet günümüzdeki yaklaşık 24 saatlik güne ve yaklaşık 365 günlük yıla ulaştık.

Bunun normalde bu şekilde devam etmesini bekliyoruz ve teknik olarak, Dünya durma noktasına gelene kadar çoktan Güneş tarafından yutulmuş ve yok olmuş olacak; dolayısıyla hiçbir zaman tamamen durduğunu görmeyeceğiz. Ne var ki atom saatleri kullanılarak yapılan son ölçümler, özellikle de son yıl içerisinde Dünya’nın dönüş hızının arttığını gösteriyor. Öyle ki, normalde Dünya’nın yavaşlamasından ötürü ara sıra 1 saniye eklememiz gerekirken, bu yıl 1 saniye çıkarmamız gerekebileceği düşünülüyor. Bu hızlanma öyle bir boyutta ki, yılın en kısa günü olan 19 Temmuz, bu yıl normalden 1,4602 milisaniye (yani 1460 nanosaniye) daha kısaydı.

Bu, bir endişe kaynağı değil; çünkü dediğim gibi Dünya’nın dönüş hızı birçok faktöre göre artıp azalabiliyor ve uzun vadede bu eğilim hep yavaşlama yönünde. Ama ara ara bu tür hızlanmalar görebiliriz ve bu bir soruna işaret etmiyor. Yine de bilim insanları, bu hızlanmanın küresel ısınmanın etkisine bağlı olarak buzulların erimesi ve dolayısıyla kütle dağılımının değişmesi olup olmadığını incelemekteler.

Bu tür bir hız kayması, bilgisayar bilimlerinde daha büyük bir endişe kaynağı; çünkü modern teknoloji “gerçek zaman” adı verilen ortak bir saate dayalı ve bu saate negatif süre eklemek (yani saniye çıkarmak) bazı teknolojik aksaklıklara neden olabilir. Bu beklenmedik sorunun üstesinden nasıl gelineceğini bekleyip göreceğiz, müzakereler devam ediyor. Belki de çözüm, Güneş zamanından (yani Güneş ile ilişkili hareketimize dayalı zaman ölçümünden) tamamen çıkıp, atom zamanına geçmektir.

Tüm Yazıları

Dünya, kendi ekseni etrafındaki bir dönüşünü 24 saatte tamamlamaktadır. Bu süreye bir gün denir. Dünya, kendi ekseni etrafında döndükçe gece ve gündüz birbirini izler. Günün bir kısmında gece, bir kısmında gündüz yaşanır.

Dünya’nın aydınlık yerleri ile karanlık yerleri arasındaki sınıra aydınlanma çemberi denir. Dünya, kendi ekseni etrafında döndükçe aydınlanma çemberi sürekli yer değiştirir.

Dünya, kendi ekseni etrafında batıdan doğuya dönmektedir (Şekil 1.2.1). Bu nedenle doğudaki yerlerde Güneş daha önce doğar ve daha önce batar. Diğer bir deyimle doğudaki yerlerde yerel saat daha ileridir. Bu durum aynı zamanda doğu ile batı arasında yerel saat farklarına neden olmaktadır.

Dünya’nın kendi ekseni etrafındaki hareketine bağlı olarak yeryüzündeki herhangi bir yere güneş ışınlarının düşme açısı gün boyunca değişmektedir. Buna bağlı olarak sıcaklık, gün boyunca değişmekte, günlük sıcaklık farkları ortaya çıkmaktadır.

Dünya’nın  kendi  ekseni  etrafında   dönüş   hı zı, Ekvator’da yaklaşık 1670 km/saattir. Bu hız, Ekvator’dan kutuplara gidildikçe azalmaktadır. Bu nedenle Ekvator’dan kutuplara gidildikçe gurup ve tan süresi uzamaktadır.

Dünya’nın kendi ekseni etrafında dönmesine bağlı olarak rüzgârlar ve okyanus akıntılarında sapmalar gerçekleşir. Bu sapmanın yönü Kuzey Yarım Küre’de sağa, Güney Yarım Küre’de sola doğrudur.