Edebi Metnin Özellikleri

EDEBİ METİN

Bir sanatçı herhangi bir edebî türde eser verdiğinde ortaya çıkan metne edebî metin denir. Edebî metin denince edebi- yat eseri özelliği taşıyan tüm yazılar akla gelir. Bir yazar, hikâ- ye yazdığında ortaya çıkan metin edebî metindir.

Edebî metnin genel özellikleri

• Edebî metinlerin kendine özgü bir dil anlayışı vardır. Edebî metinlerde mecazlı ifadeler, yan anlamlar, yeni çağrışım ve duygu değerleriyle süslenen dil bambaşka bir yapıya kavuşur.
• Edebî metinlerin amacı, öğretmek değildir. Edebî eser, her okunduğunda yeni çağrışımlar yapar.
• Edebî metinlerde dil, estetik ve şiirsel bir işlev kazanır. Duygu, düşünce ve hayallerin insanda heyecan ve hayranlık uyandıracak şekilde anlatılmasıdır Edebî eser.
• Edebî metinler sanat amacıyla üretilir. Sanat öğretmez, sezdirir, hissettirir, çağrıştırır. Sanatın kendine özgü bir düşündürme ve hatırlatma biçimi vardır. Sanatçı, gerçekleri kendi düş gücüyle harmanlayarak yeniden kurgular.
• Edebiyat ürünü, sağlam düşünceli, güzel anlatımlı, özlü ve özgün olmalıdır. Zamanın süzgecinden geçebilmeli, insanları etkilemeli, toplumca anlaşılmalı ve beğenilmelidir. Yazıldığı dönemin dil özelliklerini taşımalı, insanın duygu, düşünce ve hayallerini beslemelidir.
• Edebî metin özenle kullanılmış, işlenmiş bir dil ve anlatımla oluşturulmalıdır.
• Edebî metin her okunduğunda yeni anlamlar kazanmalıdır.
• Edebî metinler daha önce ortaya konmuş metinlerden hareketle oluşturulur. Bir kısmının modeli geçmişte vardır, bir kısmı ise geçmişte denenmiş modellerin yeni şartlara uyarlanmasıyla ortaya çıkar.
• Her edebî metin, yazıldığı dönemdeki insani durumları ve insan ilişkilerini ele alır. Her dönemin kendine has özellikleri vardır. Edebî metinler bu farklılığı tema (yapı) kurgu ve anlatım düzeyinde izler. Bu nedenle edebî metinler yazıldıkları dönemi yansıtır.
• Edebî metinlerde, dilin etkileyici bir canlandırma gücü vardır. Çünkü dilin en işlenmiş, en sistemli, en planlı şekli kendini edebî metinlerde gösterir.

Edebî Metinlerin Özellikleri

1.    Edebiyat güzel sanatların bir dalı olduğuna göre edebi metinler sanat metinleridir. Hatta diğer sanatlarda metin kavramı söz konusu olmayacağı için sanat metinlerinden anlaşılması gereken sadece edebî metinler olmalıdır.

2.    Edebiyat dille yapılan, malzemesi ya da ham maddesi dil olan bir sanattır. Edebî metinler, dilin işlendiği ürünlerdir.

3.  Edebî metinlerde dil, ağırlıklı olarak şiirsel işleviyle kullanılır. Ancak, bir metinde dilin birden çok işlevde kullanıldığı unutulmamalıdır.

4.    Edebî metinler bir sanat eseri olarak yaratıcılık ürünü olan metinlerdir.

5.    Edebî metinler özgün (orijinal) ürünler olup taklit ya da kopya değildirler. Edebî bir metin bu anlamda &#;tektir, biriciktir&#;. Faruk Nafiz Çamlıbel&#;in &#;Han Duvarları&#; adlı şiiri, Tarık Buğra&#;nın &#;Küçük Ağa&#; adlı romanı, bir ikincisi olmayan eserlerdir.

6.    Edebî metinler bireysel (ferdî) eserlerdir.

7.    Edebî metinler özel bir iletişim aracıdır.

8.    Edebî metinler okuyucusuna estetik zevk ve haz uyandırmak için yazılır. Bunun içindir ki edebî metinlerin varlık nedeni güzelliği aramaktır. Edebiyatın bir sanat olmasının gereğidir bu. Ancak, bu durum edebiyat eserinden bir fayda sağlanamayacağı anlamına gelmez. Birçok edebiyat eseri okura değişik ölçülerde faydalı olabilir. Fakat faydanın ilk amaç olması, metnin edebîlik değerini ortadan kaldırır.

9.    Edebî metinler kurmacadır. Sanatçının anlattığı ya da canlandırdığı dünya, yaşanılan hayattan esinlenilerek oluşturulan hayali bir dünyadır. Bu, yaşanılan gerçek ile sanatın gerçeğinin aynı olmadığı, olamayacağı anlamına gelir.

  Edebî metin, kurmaca yapısının bir gereği olarak, göndergesi kendi dışında değil, içinde olan metindir. Dolayısıyla edebî metin, dış gerçeğe uyup uymadığı konusunda sorgulanamaz.

  Edebî metin her okunuşunda yeniden yaratılır. Bu, edebî metnin çok anlamlı yapısının ve her okurun dünyasında farklı biçimlerde yorumlanmasının bir sonucudur.

  Edebî metin, tamamlanmış bir sistem, organik bir bütündür. Metindeki her birim, her öğe bu bütünün ayrılmaz parçasıdır. Bu parçaların hiçbiri, tek başına, bütünden ayrı değerlendirilemez.

  Edebî metinler bir gelenek içinde o geleneğe bağlı olarak yaratılır. Bu anlamda her edebî metin kendinden önce ve sonra yazılan metinlerle ilişkilidir.

14.  Edebî metinler, sanatçının anlatma, gösterme ya da coşku ile dile getirme biçimlerinden biriyle kendisini ifade etmek istemesinin bir sonucu olarak doğmuştur.

Edebî eser, sanat kaygısıyla   yazılan kurmaca eserlerdir. &#;Kur­maca&#;, gerçek olmayan   demektir. &#;Roman kahramanları veya bir filmdeki oyuncular roman veya   film bittikten sonra nereye gi­derler, ölenler, yaralananlar ne olur?&#;   sorularının cevabı edebî metnin kurmaca özelliği ile ilgilidir. Kurmacanın da   kendi içinde dereceleri vardır.

Edebî metinler sanat amacıyla   üretilir. Sanat öğretmez, sezdi­rir, hissettirir, çağrıştırır. Kendine özgü   bir düşündürme ve hatır­latma biçimi vardır. Sanatçı, gerçekleri kendi düş   gücüyle har­manlayarak yeniden kurgular.

Edebiyat ürünü, sağlam düşünceli,   güzel anlatımlı, özlü ve öz­gün olmalıdır. Zamanın süzgecinden geçebilmeli,   insanları etki­lemeli, toplumca anlaşılmalı ve beğenilmelidir. Yazıldığı döne­min   dil özelliklerini taşımalı, insanın duygu, düşünce ve hayalle­rini   beslemelidir. Özenle kullanılmış, işlenmiş bir dil ve anlatım­la oluşturulmalıdır   ve her okunduğunda yeni anlamlar kazan­malıdır. Her sanatçı kendine özgü bir   dil oluşturabilmelidir. Bu bağlamda her edebî metinde sözcüklere yeni   anlamlar yüklene­rek o metne özgü bir dil oluşturulabilir.

Edebî metinler daha önce ortaya   konmuş metinlerden hareket­le oluşturulur. Bir kısmının modeli geçmişte   vardır, bir kısmı ise geçmişte denenmiş modellerin yeni şartlara   uyarlanmasıyla or­taya çıkar.

Her edebî metin, yazıldığı   dönemdeki insan başarı ve ilişkileri­ni ele alır. Bu ilişkileri yorumlar ve   dönüştürür. Her dönemin kendine göre özellikleri vardır. Edebî metinler bu   farklılığı tema (yapı) kurgu ve anlatım düzeyinde izler. Bu nedenle edebî me­tinler   yazıldıkları dönemi yansıtır. Edebî metinlerde dış dünya ve insana özgü her   türlü gerçeklikle duygu ve düşünce öğele­ri birleşerek, ayrılmaz bir bütün   oluşturur.

Edebi Metinlerin Sınıflandırılması

1) Anlatmaya Bağlı Metinler

&#; Bu metinlerde anlatıcı yaşanmış   ya da tasarlanmış gerçeklikten alınan bir olayı kendince yorumlayıp   dönüştürerek anlatır.
&#; Sanatçı dış dünyadan aldığı gerçekliği kendi duygusu iç dünyası yaşadığı   dönemin özellikleriyle ve ve düşünceleriyle yoğurur.
&#; Anlatmaya bağlı metinlerde üzerinde yaşadığımız dünyada görülen varlık eşya   insan ve olaydan hareketle yeni bir evren anlatılmaktadır. Bu evrene “KURMACA   EVREN” denir. Bu metinlerin özelliklerinden biri kurmaca olmalarıdır. Bunun   amacı okuyucu ve dinleyicide estetik yaşantı uyandırmak böylece onların   ilgisini çekmektir.
&#; Anlatmaya bağlı eserler yazıldıkları dönemin sosyal kültürel ekonomik   siyasal yapısını sanat anlayışını çeşitli bakımlardan yansıtır.
&#; Anlatmaya bağlı metinlerde temel unsur “olay örgüsü” dür. Bu metinlerde   yapı; olay örgüsü kişiler yer zaman gibi birimlerin bir düzen içerisinde   birleşmesiyle oluşur.
&#; Bu metinlerde olay örgüsü yaşanmaz düzenlenir (funduszeue.infoa evren)
&#; Anlatmaya bağlı metinlerde ilahi bakış açısı kahraman anlatıcının bakış   açısı ve gözlemci anlatıcı olmak üzere üç tip bakış açısı ve anlatıcı vardır.
&#; Bu metinlerde anlatılanlar olayların durumuna göre zenginleştirilmiş   durumdadır. Kullanılan edebi dil metnin yazıldığı dönemin sosyal hayatına   edebi zevkine ve anlayışına göre değişiklik gösterebilir. Metnin dilinin ele   alınan temayla ve verilmek istenen mesajla da doğrudan ilişkisi vardır.
&#; Bu metinlerde dil bilgi aktarmak veya öğretmek amacıyla kullanılmaz.   Sözcükler günlük hayatta herkesin bildiği anlamlarıyla değil; yazarın   okuyucuya sunmak istediklerine göre yeni anlamlar yüklenerek kullanılır.

Anlatmaya Bağlı Edebi Türler

Destan: Önemli tarihsel olayların   efsaneleşmiş hikayeleridir. Milletlerin tarih öncesi dönemlerdeki kuraklık   göç deprem gibi büyük felaketlerini dile getiren destanlar bu bakımdan ulusal   ve anonim ürünlerdir.
Masal: Yazarı belli olmayan olayları bilinmeyen bir ülkede ve zamanda   geçen içinde olağanüstü olayların geçtiği kendine özgü anlatım biçimi olan   edebi metinlerdir. Başlangıçları ve sonuçları kalıplaşmıştır.
Halk Hikayeleri: Birtakım tarihsel şahsiyetlerin âşıkların halk   arasında ünlü olmuş kahramanların serüvenlerini anlatırlar. Şiir ve düzyazı   karışıktır.
Mesnevi: Uzun aşk maceralarının öğütlerinve çeşitli konuların   anlatıldığı her beyti kendi içinde uyaklı olan Türk edebiyatı nazım   biçimidir.
Manzum Hikaye: Bir mekan bir zaman ve kişiler etrafında gelişen olay   örgüsünü şiir halinde anlatan nazım biçimidir.
Hikaye: Gerçekleşebilecek olayları kurgulayarak belirli bir hacim   içerisinde anlatan metinlerdir. Dünyada Guy de Mauppasant ve Çehov kendi   adlarıyla anılan iki hikaye tarzı oluşturmuşlardır. Birincisinde olay   ikincisinde durum ön plandadır.
Roman: Anlatıma bağlı metinlerin en gelişmiş olanıdır. Mekan zaman ve   kişiler etrafında gelişen geniş ve kapsamlı bir olay örgüsü yazarın   belirlediği bir anlatıcı tarafından okuyucuya aktarılır.

2) Göstermeye Bağlı Metinler

&#; İnsanın anlatma ve nakletmeyle   gerçekleştirdiği etkinlikler bu kez sahnede canlandırılarak sunulur.
&#; Genel olarak dramatik metinler ve tiyatro olarak adlandırabileceğimiz bu   tarz metinlerde kurmaca olay ve olay örgüsünü bir sahne düzeninde topluluk   önünde canlandırmak esastır.
&#; Tiyatro; oyun (metin) oyuncu sahne tasarımı (dekor) sahne giysisi (kostüm)   ışıklama gibi her biri başlı başına bir sanat etkinliği olan öğelerden oluşan   bir sanattır.

Göstermeye Bağlı Edebi Türler
Orta oyunu: Seyircilerle çevrili bir alanda bir yazılı metne bağlı   kalmadan doğaçlama ile sergilenen bir oyundur.
Meddah: Tek kişilik bir seyir sanatıdır. Hikaye anlatma ve taklit   yapma gibi yetenekler sergilenir.
Karagöz (Gölge Oyunu): Deriden kesilmiş renkli şekillerin hayalî   tarafından ışıklı perdeye yansıtımasıyla gerçekleştirilir. Kargöz ve Hacivat   baş kişilerdir.
Köy Tiyatrosu: Köy ve kasabada yaşayan insanların düğünlerde ve uzun   kış gecelerinde eğlenmek üzere amatörce sergiledikleri oyunlardır.
Trajedi: Seyirciye hayatın acıklı yönlerini göstermek ahlak erdemi   anlatmak için yazılmış manzum eserlerdir.
Komedi: İnsanların ve olayların gülünç yönlerini ortaya koymak   izleyenleri güldürmek ve düşündürmek amacıyla yazılmış tiyatro eseridir.
Dram: Hayatı olduğu gibi acıklı ve gülünç yönleriyle sahnede göstermek   için yazılan tiyatro eseridir.

Edebî Metinler İle Bilimsel   Metinlerin Farkı

Anlatmaya bağlı edebî metinler ile   bilimsel metinler birbirinden farklıdır. Bilimsel metinlerde anlam herkes   için aynıdır. Hiçbir yerde ve durumda değişmez. &#;Akdeniz&#;in bitki örtüsü   makidir.&#; gibi bir cümle herkes tarafından aynı şekilde algılanır. Ancak   edebî metinlerde, okuyucunun o anda içinde bulunduğu ruh hâli, dünya görüşü,   bilgi ve kültür seviyesi edebî metnin anlamını değiştirir. Çünkü edebî   metinlerdeki sözler veya söz grupları yalnızca sözlük anlamlarıyla metinde   yer almazlar; bulundukları bağlama(ortama) göre anlam değeri kazanırlar.

Edebî metinler yan anlam bakımından zengindir. Kelimeler ve   kelime grupları, metin içerisinde farklı anlamlar   kazanır. Bu nedenle edebî metinler anlam bakımından zenginleşir. Tek bir   anlamları bulunmaz, okuyucunun bilgisi, görgüsü, psikolojik durumuna göre   yeniden anlamlandırılır ve yorumlanırlar.

Edebî metinler, bir dilin imkânlarıyla birtakım estetik uyarımlara yol açarak insanı etkileyen, insanda güzel duygu, düşünce ve hayaller uyandıran yazılı ya da sözlü olarak oluşturulan, edebî değer taşıyan ve yüksek bir haberleşme kuran metinlerdir. Edebî metinler, bir şairin veya yazarın kaleminden çıkmış edebî değerine sahip, bireysel ya da anonim olan şiir, hikâye, roman, tiyatro metinleri, masal, halk hikâyesi gibi metinlerdir. Her edebî metin, kelimelerle oluşturulan konuyu ele alışı, şekil özellikleri vb. bakımından orijinal bir yanı olan sanat eseridir. Mutlaka kendisinden önce kaleme alınmış ve söylenmiş diğer edebî eserlerden farklı bir yanı olmalıdır.

Edebî metinlerin özellikleri

• Muhatabında estetik heyecan (güzellik duygusu) uyandırır. Doğrudan bilgilendirme amacı taşımaz.
• Günlük dilden farklı edebî bir dile sahiptir. Kelimeler yan ve mecaz anlamlarıyla kullanılır.
• Ferdî, tek ve biricik eserlerdir.
• Edebî metni oluşturan birimler bütün içerisinde anlam kazanır.
• Çok anlamlılık söz konusudur.
• Anlatıcı öznel bir tutum izler.
• Estetik bir kaygıyla yazılır. Sanatlı mecazlı anlatıma başvurulur.
• Özel bir iletişim aracıdır. Yaratıldığı dili konuşan topluluğun yaşamış olduğu duygusal ve düşünsel gelişmeleri yansıtır ve kültür taşıyıcısıdır.
• Gerçeğimsi (kurmaca) bir yapıya sahiptir.