Azeri Kızı Gülay

iLDENiZ, Şemseddin "La conquete turc et la prise de Constantinople rildi. Bu evlilikten Nusretüddin Cihan Peh- rasının isyanını bastırdı. Bu sırada Ars- dans la litterature slave contemporaine", Byz- livan Muhammed ve Muzafferüddin Kı­ lanşah'ın sultanlığını kabul etmeyen Me- antinoslavica, XIV, Prague , s. ; Se- z ı larslan Osman adlı oğullarıyla bir kızı raga hakimi Ahmedlll Arslanapa da (ll. Iami Pulaha. "Materiaux en langue osmano- turque des archives albanaises cancemant doğdu. Sultan sülalesiyle kurulan bu ak- Aksungur) isyan etti ve üzerine gönderilen l'Albanie du XI' au XIX' sü'!cle", Studia Albani- rabalığın sağladığı imkanlar. ildeniz ve Cihan Pehlivan ' ı bozguna uğrattı (/ ca, /1 , Tirana , s. I 87 ; Hasan Kaleshi- oğullarını Irak Selçuklu Devleti üzerinde ı ). Birkaç ay sonra ildeniz'in muhalifi Hans-Jürgen Kornrumpf. "Das Vilajet Prizren etkili bir güç haline getiren İldenizliler ha- emirler, yine halifenin teşvikiyle bu defa im 19 . jahrhundert", Südost-Forschungen, Mahmud b. Melikşah adına hutbe okuta- nedanının (Azerbaycan Atabegleri) zemi- XXVI, München , s. vd.; Gjerak Kara- nini hazırlamıştır. rak ayaklandılar. Fars Atabegi Zengl'nin iskaj, "Kalaja e Elbasanit", Monumentet, sy. ı , Tirana , s. ; funduszeue.info, "Te dhena te reja . de çok sayıda askerle desteklediği inanç'ın ildeniz'in Azerbaycan valiliğine tayini- per datimin e kalasese Elbasanit", a .e., sy. 3 kumandasındaki muhalifler. ildeniz ve nin ve eşi Mümine Hatun'un 1. Tuğrul ile (). s . ; Valter Shtylla, "Banjat e Azerbaycan askerlerini yöneten küçük oğ­ mesjetes sevone ne shqiperi ", a .e., sy. evliliğinden doğan Şehzade Arslanşah ' ın lu Kızılarslan tarafından Save Savaşı'nda (). s. atabegliğine getirilmesinin tarihleri ke- !il MACHIEL K IEL sin biçimde tesbit edilememektedir. An- yenilgiye uğratıldı (9 Şaban 1 3 Ağus­ tos ı ı 6 ı) . Bu olaylar sürerken Selçuklu- cak Arran Valisi Abdurrahman Togayü- lar'ın saltanat kavgaları dolayısıyla uğra­ İLBIRE rek ile birlikte Azerbaycan 'a giden İ ldeniz dıkları sarsıntıyı fırsat bilen Gürcü Kra lı (/ 1 ı 4 7) Sultan Mesud'un aynı yıl He- lll. Giorgi, Ani'yi işgal, Gence ve Duvin'i (bk. GIRNATA). L _j medan civarında asi emir Bozaba ile yap- de (Dvin) tahrip etti. AncakAzerbaycan'a tığı savaşta vali olarak değil Azerbaycan dönen İldeniz. kumandasına verilen Sul- ümerasının büyüklerinden biri olarak yer tan Arslanşah. Ahlatşah ll. Sökmen ve İLBIRİ, Ehii İshak almıştı (Ravendl, 1, ) Bu duruma çevredeki emirlerin de katıldığı büyük (bk. EBÜ İSHAK el-İLBIRI) . ve İbnü'l-Esir'in (el-Kamil, XI, ı 32) İ ldeniz bir ordu ile Gürcüler'i Lukri Savaşı'nda L _j için () yılında "Gence ve Arran (Şaban /Temmuz ı ) mağlCıp etti sahibi" demesine bakarakAzerbaycan va- (Ahbarü 'd-devleti 's-Selcukıyye, s. ı 1 ı­ İLCA liliğine tayini olarak kabul edilebilir. ı 14). (bk. TELCİE) . Öte yandan Sultan Mesud tarafından Bir süre sonra Harizmşah İlarslan ' ın L _j 'ta () Tikrit Kalesi'ne gönde- desteğini alarak yeniden baş kaldıran rilen Arslanşah 'ın () yılında ilde- İnanç . karşısına çıkan Arslanşah ve Peh- niz'in yanına gitmesine rağmen (a.g.e., ı. livan'ı geri çekilmek zorunda bırakınca İLDENİZ, Şemseddin ; ibnü 'I-Eslr, Xl, ) onun bu ta- Azerbaycan'da bulunan ildeniz harekete (ö. /11 75) rihten sonra dahi Sultan Muhammed'e geçti; neticede inanç öldürüldü ve Rey İldenizliler hanedanının kurucusu karşı Mesud'un oğlu M elikşah ve Muham- toprakları sultan tarafından Pehlivan'a ve ilk hükümdan med Tapar'ın oğlu Süleyman Şah adına ikta edildi (/1 ). Ertesi yıl da yanın­ ( - 11 75). L _j saltanat mücadelesine girmesi (Bündarl, da bulunan Muhammed b. Mahmud'un s. , ,, ; Ahbarü'd-devle- oğlu Şehzade Davud adına bir defa daha Eldekez. Eldigüz gibi değişik telaffuz- ti's-Selcükıyye, s. 98) o günlerde Arslan- isyan eden Meraga hakimi Arslanapa, İl­ larla da kullanılmakla birlikte isim Türk- şah ' ın atabegi olmadığı kanaatini uyan- deniz'in üzerine gönderdiği Pehlivan ta- çe "il'' ve "deniz" kelimelerinden oluştu­ dırmaktadır. Kesin olan. Sultan Muham- rafından yeniden itaat altına alındı (İb­ ğu kanaatiyle daha çok İ ldeniz şeklinde med'in ölümünden sonra Selçuklu üme- nü'l-Esir, Xl, ). kabul görmektedir. ildeniz'in hayatının ilk rasının Muhammed Tapar'ın hayatta ka- İldeniz. Musul Atabegi MevdCıd b. ima- yıllarına ait bilgiler. Derbend'de köle pa- lan son oğlu Süleyman Şah ' ı ' da () düddin Zengl'den Sultan Arslanşah adına zarından satın alınmış Kıpçak asıllı bir tahta çıkarırken Arslanşah'ı veliaht ilan hutbe okutmas ı nı istemiş ve bu husus gulam olduğundan ileriye gitmez. Mir- etmesi. çok geçmeden Süleyman Şah ' ı in- gerçekleşmişti. Nitekim M evdCıd ' un oğlu ha nd 'ın yazd ı ğına gö r e sa tıl dığı tarihte dirip yerine Ars l a n şah' ı çı kar mas ı s ıras ın ­ ll. Seyfeddin Gazi, N Cı reddi n Mahm ud'un (tahminen /) "henüz çelimsiz bir da ildeniz'in rol aynaması ve bu tarihten tehditleri karşısında metbCıu sıfatıyla İl­ çocuktu" (Ravzatü'ş-şafa', IV, ); bu du- itibaren "atabeg-i a'zam" unvanıyla anıl ­ deniz'e başvurup yardımını talep etmiş rumda O yılı civarında doğduğu söy- masıdır. İldeniz böylece, üvey oğlu adına ( / ı ı 7 ı). İ ldeniz de NCıreddin Mah- lenebilir. Irak Selçuklu Veziri Kemaleddin Irak Selçuklu Devleti'nin tek ve gerçek mud'u Selçuklu toprağı olan Musul'a mü7 es-Sümeyreml'ye satılan İldeniz , vezirin hakimi durumuna gelirken öz oğulları Ci- dahale etmemesi için uyarmıştı (a.g.e., S16'da () Batıniler tarafından öldü- han Pehlivan ' ı emir-i hacib, Kızılarslan'ı Xl, ). ildeniz ayrıca Kirman Selçuklula- rülmesi üzerine Sultan Mahmud b. Mu- da emir-i silah tayin etmiştir (Ahbarü 'd- rı arasındaki saltanat kavgalarına da ka- hammed Thpar ' ın (ı ı ı) , onun ölü- devleti's-Selcukıyye, s. 1O1). rışmış. Arslanşah adlı şehzadenin tahtı münün ardından da daha sonra tahtı ele ildeniz ilk iş olarak Arslanşah' ın salta- ele geçirmesini ve IrakSelçukluları adı­ geçirecek olan Mesud Muhammed Ta- natını onaylamayan halifenin de etkisiyle na hutbe okutmasını (/1 ı 72) sağla­ par'ın hizmetine girdi. Kısa zamanda te- (İbnü ' l-Eslr. Xl, ). Arslanşah ' ın kar- mıştır (Ahbarü 'd-devleti's-Selcukıyye, s. mayüz ederek ümera arasına katıldı ve deşi Şehzade Muhammed'i tahta geçir- ı ı 5). Sultan Mesud tarafında n kardeşi ı. Tuğ­ mek isteyen Rey hakim i Hüsameddin Hayatının sonlarında İldeniz, Ani'yi ye- rul'un dul eşi Mümine Hatun ile evlendi- İnanç Sungur'un başını çektiği Irak üm e- niden zapteden Gürcüler'e karşı bir sefer 81 iLDENiZ, Semseddin daha düzenledi (57l/ı. Sultan Arslan- r geçiren Hfızistan hakimi Afşar Şümle de iLDENİZLİLER şah'ın hastalığı dolayısıyla katılamadığı (Aydoğdu) Pehlivan tarafından bertaraf savaşta oğulları Pehlivan ve Kızılarslan Arran- Azerbaycan- Ci bal topraklarında edildi. ildeniz'in ölümünden sonra bu yo- ile Ahlatşah ll. Sökmen hazır bulundular. hüküm süren Türk-İslam hanedam ğun olaylar yaşanırken üvey babası ve (). Gürcü kuwetleri püskürtülüp Ahılkelek L _j atabegi ildeniz'in baskısından bıkmış olan ve yöresi yağma edilmekle birlikte ordu- Sultan Arslanşah, Pehlivan'a aynı imkanı da çıkan veba salgını yüzünden büyük ka- Diğer adı Azerbaycan Atabegleri olan vermemek için onunla savaşmak üzere yıplar verildi; ildeniz de seferden döndük- hanedanın temelleri. Şemseddin ilde- harekete geçti; ancak uzun zamandır de- ten sonra Nahcıvan'da bu hastalıktan öl- niz'in 'te () Azerbaycan valiliğine vam eden hastalığı dolayısıyla çıktığı se- dü (Ravendl, II , ; Reşldüddin , s. ; tayiniyle atılmıştır. Daha sonra üvey oğlu ferden geri dönmek ve bir anlaşma yap: ibnü'l -Eslr onun 'de vefat etti- Arslanşah b. Tuğrul'un atabegliğine ge- mak zorunda kaldı. Fakat bundan çok kısa ğini söyler: el-Kamil, Xl, ı ve Heme- tirilmesiyle de bölgede önemli bir güç ha- bir süre sonra Receb 'de (Ocak ) dan'da kendi yaptırdığı medresenin ya- line gelmiştir (/ı. Kendi adiarına öldü; onun üvey kardeşi ve atabegi Peh- nına gömüldü. sikke kestirip hutbe okutan atabeglerin livan tarafından öldürüldüğüne dair riva- Hıristiyanların dahi övgüyle söz ettikle- ilk üçü. Irak Selçuklu sultanları üzerinde yetler de bulunmaktadır (Ravendl. II, ; ri ildeniz (Va rdan. s. 20 lı büyük tam bir hakimiyet kurmuşlar. ancak bu Bündarl, s. ; krş. DiA, III, ). bir kumandan ve üstün vasıflara sahip arada şeklen onlara olan bağlılıklarını Pehlivan . Sultan Arslanşah'in ölümü bir devlet adamı idi. Alim, edip ve şairleri sürdürmüşlerdir. Buna karşılık sultanlar üzerine onun kendi yanında tuttuğu oğ­ korurdu; Nizarnl-i Gencevl. Hakani-i Şir­ da atabeglerin verdiği büyük mücadele- lu Tuğrul ' u tahta çıkardı. Bu sırada Ars- vanl. Felek-i Şirvanl, Geneeli Ebü'I-Aia ler sayesinde halifenin şiddetli muhalefe- lanşah'ın kardeşi Muhammed de salta- bunlardandır. ildeniz'in dirayeti sayesin- tine rağmen Irak. Cibal. Kirman. Azer- nat iddiasıyla harekete geçti; ancak Peh- de Irak'ta Selçuklu hakimiyeti tartışma­ baycan, Musul. el-Cezlre. Ahlat ve Erzu- livan tarafından mağlüp edildi ve sığındı­ sız sağlanmış; ayrıca Kirman. Fars. HQzis- rum'da hüküm sürme imkanı bulmuşlar. ğı Atabeg Zengl'nin ülkesi Fars da Selçuk- tan. Musul, Meraga hakimleri ve Ahiat- Büyük Selçuklu Devleti'nin yıktiması üze- rine (/1 ı taşkınlıklarını arttıran lu kuwetleri tarafından yağmalandı (Ah- şahlar Selçuklu tabiiyeti altında tutul- barü'd-devleti's-Selcukıyye, s. ı. muştur. Hassa askerlerinin dışında Gürcüler'in saldırılarını da onlar sayesin- Nasır-Lidlnillah hilafete geldiğinde ( 1ısoı kişilik bir ordusu bulunan ildeniz kendi de durdurabilmişlerdir. Pehlivan'a bir elçi göndermiş ve Selçuklu adına para bastırıyor ve hutbede sulta- ildeniz öldüğü zaman. emir-i hacib sı­ ülkesinde adına hutbe okutmasını iste- nınkinden sonra onun adı da okunuyor- fatıyla Hemedan'da Sultan Arslanşah'ın mişti. Halifelerin siyasi güç sahibi olma- du (İbnü'I-Es!r, Xl, ı. yanında bulunan büyük oğlu Nusretüddin larına karşı çıkan Pehlivan (Ravendl, ll, BİBLİYOGRAFYA : Cihan Pehlivan Muhammed Nahcıvan'a ı bu teklifi reddetti (İbn Vasıl. ıı. ı 22ı . Ravendi. Rahatü 's-sudür (Ateş), bk. İndeks; gelerek babasının yerine geçmek için ge- Ahbarü'd-devleti's-Selcükıyye (Lugal), bk. İn­ Pehlivan Selçuklu hakimiyeti altında bu- reken tedbirleri alıp (Ahbarü 'd-devleti's- deks; İbnü'I-Esir. el-Kamil, bk. İndeks; Bündari. lunan ei-Cezlre. Musul ve Doğu Anadolu Selcukıyye, s. ı ı 9; Bündarl, s. ; Re- Taril;u devleti Ali Selcük, Beyrut /, şldüddin, s. l75ı kendisini atabeg ilan et- bölgelerinde nüfuz mücadelesine girişen tür. yer.; Reşidüddin, Cami'u 't-tevaril; (n ş r. Ah- Selahaddin-i Eyyübl'nin rekabeti karşısın­ med Ateş). Ankara , bk. İndeks; Mirhand. ti; arkasından da kardeşi Muzafferüddin Kızılarslan Osman'ı oğlu Ebu Bekir'e ata- da Harizmşah Alaeddin Tekiş ile kurduğu Ravzatü'ş-şafa', IV-VI, tüfunduszeue.info; Ahmed b. Mah- mud. Selçukname (haz. Erdoğan Merçil), , beg tayin edip Azerbaycan'ın başına ge- dostluğu devam ettirmeye önem verdi. İstanbul , bk. İndeks ; Hüseyin Alyari. Azer- tirdi (Ahbarü 'd-devleti's-Selcukıyye, s. Selahaddin-i Eyyübl, birinci Musul kuşat­ baycanAtabegleri (ildenizoğullan) ması sırasında (/ı Pehlivan'ın ken- ı. Pehlivan, babasının sağlığında (doktora tezi, ı). İÜ Ed. Fak., tür. yer.; İbrahim di tabileri olması hasebiyle Musul atabegi Kafesoğlu . Harezmşahlar Devleti Tarihi, Anka- () ve 'te () Sultan Ars- ra , bk. İndeks; Ziya M. Bünyatov. Azer- lanşah'a baş kaldıran Meraga hakimi Ah- lehine yaptığı uyarıyı dikkate almadı. An- baycan Atabegleri Tarihi, Bakü , tüfunduszeue.info; medill Arslanapa'nın (ll. Aksungur) isyanı­ cak ll. Sökmen ölünce aralarında cere- funduszeue.info. "Azerbaycan'da Atabegler Devrinde nı bastırmakla görevlendirilmiş. ilkinde yan eden hakimiyet mücadelesini. Begte- Kültürel Hayat", TDA, sy. ( ı). s. ; mür'ün Ahlatşah tahtına geçirilmesini hezimete uğrarken ikincisinde onu Sel- Erdoğan Merçil. "ildenizliler (Azerbaycan Ata- begleri)", Doğuştan Günümüze Büyük islam çuklu tabiiyetine almaya muvaffak ol- kendisine tabi olması kaydıyla onayiayan Tarihi, istanbul , VIII, O; Azerbaycan muştu . () yılında kızı İnanç Ha- Pehlivan kazandı (/1 ). Musul Ata- Tarihi : Uzak Geçmişten Yıllara Kadar tun ile evlendiği Rey hakimi Hüsameddin begleri'nin, dolayısıyla Selçuklular'ın ta- (haz. Süleyman Alyarli). Bakü ; Vardan. İnanç Sungur'un üçüncü isyanından (/ bilerinden Erbil Beyi Zeyneddin YQsufYi- "Türk Fütiihatı Thrihi", Tarih Semineri Dergisi, ı sonra öldürülmesi üzerine de Rey naltegin'in Selahaddin-i Eyyübl'ye bağlı­ 1, istanbul, s. ,, ; Coş­ kun Alptekin. "Saltuklu Sikkeleri", EFAD, sy. ve yöresi sultan tarafından Pehlivan'a ik- lık arzetmesi üzerine, Musul Atabegi ll. 13 ( ). s. ; Mükrimin Halil Vınanç. ta edilmişti. izzeddin Mes'Qd b. MevdQd metbfıu sı­ "Arslan-Şah", iA, ı, ; Mirza Bala. "il- 'de () babası ildeniz'in Gürcü- fatıyla Pehlivan'dan yardım istedi. B4 Deniz", a.e., V/2, s. ; funduszeue.info. "Ildeiiiz". ler'e karşı giriştiği son savaşta da bulu- yardım çağrısına cevaben Kızılarslan ' a Ef2(ing.). lll, ; C. E. Bosworth. "Ildeiiizids or Eldigüzids", a.e., lll, ; "Eldekezler nan Pehlivan, Arslanapa'nın ölmesi üze- bağlı kişilik bir kuwet gönderildiyse Devleti (ı ı ı )", Azerbaycan Sovyet En- rine Meraga'yı, kardeşi Kızılarslan da Teb- de Azerbaycan askerleri Erbil çevresinde siklopediyası, Bakü , IV, 5; Faruk Sümer, riz'i kuşattı. Sonuçta Pehlivan Tebriz'i ba- yaptıkları tahribatla büyük tepki topladık­ "Arslanşah b. Tuğrul", DiA, lll, ; Ebü'I- rış yoluyla teslim aldı ve kardeşine verdi ları gibi bir başarı da kazanamadılar ( / Fazı Hatibi, "Atabegan-ı Azerbaycan", DMBi, VI, r:;:ı (İbnü'I-Eslr, XI, ). Bu arada ildeniz'in ı. Ertesi yıl Selahaddin-i Eyyübl Mu- ıiıı GüLAY ÖGÜN BEZER ölümünden faydalanarak Nihavend'i ele sul'u ikinci defa kuşattı ve şehri yine ele 82

ARRAffinity

(funduszeue.info)

Oturum (Session) Çerezi

Azure tarafından kullanıcı isteklerinin aynı instance a erişebilmesi için tuttuğu çerezdir

_gat_UA

(funduszeue.info)

İşlevsel ve Analitik Çerez

Google Analytics'in analitik veriler tuttuğu çerezdir.

_gid

(funduszeue.info)

İşlevsel ve Analitik Çerez

Google Analytics'in performans ölçümlerini yapmak için veri tuttuğu çerezdir

_ga

(funduszeue.info)

Zorunlu Çerez

Google Analytics'in performans ölçümlerini yapmak için veri tuttuğu çerezdir

Takip Çerezi

Google DoubleClick (DFP)'nin kullanıcıları takip etmek ve yeniden pazarlama yapmak gibi çalışmaları için kullanılan çerezdir

Takip Çerezi

Reklam amaçlı kullanıcı davranışlarını takip etmek için kullanılan 3. parti uygulama çerezidir.

İşlevsel ve Analitik Çerez

Yandex Metrica'nın kullanıcı oturumu ile ilgili tuttuğu çerez

Takip Çerezi

Kullanıcı davranışlarını ölçmek ve takip etmek için kullanılan Yandex Metrica çerezidir.

sync_cookie_csrf (funduszeue.info)

Takip Çerezi

Kullanıcı davranışlarını ölçmek ve takip etmek için kullanılan Yandex Metrica çerezidir.

İşlevsel ve Analitik Çerez

Kullanıdığımız cXense Tool'unun analitik veriler tuttuğu çerezdir

İşlevsel ve Analitik Çerez

Yandex Metrica'nın kullanıcının reklam engelleyicileri kullanıp kullanmadığını belirlemek için kullandığı çerez

İşlevsel ve Analitik Çerez

Yandex metrica'nın analitik veriler için kullandığı oturum id si

İşlevsel ve Analitik Çerez

Kullandığımız cXense Tool'unun analitik veriler tuttuğu çerezdir

Takip Çerezi

Kullanıcı davranışlarını ölçmek ve takip etmek için kullanılan cxense çerezidir.

İşlevsel ve Analitik Çerez

Kullanıdığımız cXense Tool'unun analitik veriler tuttuğu çerezdir

Takip Çerezi

Alexa Analytics'in kullanıcı hedefleme ve analytics verileri için kullanılmaktadır.

İşlevsel ve Analitik Çerez

Kullanıcı davranışlarını ölçmek ve takip etmek için kullanılan Yandex Metrica çerezidir.

yandexuid

(funduszeue.info)

İşlevsel ve Analitik Çerez

Kullanıcı davranışlarını ölçmek ve takip etmek için kullanılan Yandex Metrica çerezidir.

İşlevsel ve Analitik Çerez

Yandex metrica'nın analitik veriler tuttuğu çerezdir

İşlevsel ve Analitik Çerez

Yandex metrica'nın site kullanıcı sayısını belirlemek için kullandığı çerez

İşlevsel ve Analitik Çerez

Yandex metrica'nın kullanıcının ilk oturum açma tarihini tuttuğu çerez

_ym_uid

(funduszeue.info)

İşlevsel ve Analitik Çerez

Yandex metrica'nın kullanıcı oturum id si