Ruyada Sacinin Yandigini Gormek

MƏHƏMMƏD FÜZULİ adına ƏLYAZMALAR İNSTİTUTU

“AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI
DÜNYA KİTABXANALARINDA”
MÖVZUSUNDA
IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN
MATERİALLARI

Böyük Azərbaycan şairi

İMADƏDDİN NƏSİMİNİN
650 illik yubileyinə həsr olunur

Bakı şəhəri
12 oktyabr 2019-cu il
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA

Kitab Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Məhəmməd Füzuli adına

Əlyazmalar İnstitutunun Elmi Şurasının 04 noyabr 2019-cu il, 5 saylı
iclasının qərarı ilə nəşr edilib.

Konfrans materialları AMEA-nın həqiqi üzvü, Məhəmməd Füzuli adına

Əlyazmalar İnstitutunun direktoru Teymur Kərimlinin ümumi redaktəsi ilə
nəşrə hazırlanmışdır.

TƏŞKİLAT KOMİTƏSİ:

Sədr: akademik Teymur Kərimli

Sədr müavinləri:
filologiya üzrə elmlər doktoru Aybəniz Əliyeva-Kəngərli,
filologiya üzrə elmlər doktoru Paşa Kərimov

Məsul katib:
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Əzizağa Nəcəfzadə

Texniki redaktor:
tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Cavid Cəfərov

Koordinatorlar:
Firəngiz Hüseynova, Qutiyera Cəfərova

“Azərbaycan əlyazmaları dünya kitabxanalarında”: IV beynəlxalq el-

mi-nəzəri konfransın materialları.Böyük Azərbaycan şairi İmadəddin Nəsiminin
650 illik yubileyinə həsr olunur. Bakı, 12 oktyabr 2019-cu il. - Bakı, Elm və
Təhsil, 2019, 90 s.

© Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, 2019

2
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI

BÖYÜK AZƏRBAYCAN ŞAİRİ İMADƏDDİN NƏSİMİNİN

650 İLLİK YUBİLEYİNİN QEYD EDİLMƏSİ HAQQINDA
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI PREZİDENTİNİN
SƏRƏNCAMI

2019-cu ildə böyük Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri İmadəddin Nəsiminin

anadan olmasının 650 illiyi tamam olur. İmadəddin Nəsimi Azərbaycan xalqının
ümumbəşər mədəniyyətinə bəxş etdiyi qüdrətli söz ustalarındandır. O, Şərqin
zəngin mədəni-mənəvi sərvətləri üzərində ucalmış və bədii söz sənətinin son də-
rəcə qiymətli incilərini meydana gətirmişdir. Mütəfəkkir şairin dərin poetik fi-
kirlərlə fəlsəfi görüşlərin vəhdətində olub, dövrün elmi-fəlsəfi düşüncəsinin ay-
dın ifadəçisinə çevrilmiş müstəsna əhəmiyyətli ədəbi irsi qədim köklərə və ço-
xəsrlik ənənələrə malik Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində xüsusi mərhələ təşkil
edir. Nəsimi dünya poeziyasının ən kamil nümunələri sırasında diqqətəlayiq yer
tutan əsərlərində daim insanın əzəmətini, insani məhəbbəti və şəxsiyyətin azad-
lığını tərənnüm etmişdir. Anadilli şeirin humanist ideyalarla, yeni məzmun, de-
yim tərzi və bədii lövhələrlə daha da zənginləşməsində unudulmaz şairin misil-
siz xidmətləri vardır. Nəsiminin mənbəyini xalq ruhundan almış parlaq üslubu
orta əsrlər Azərbaycan dilinin məna imkanlarını bütün dolğunluğu və rəngarəng-
liyi ilə əks etdirir. Sənətkarın yaradıcılığı bir sıra xalqların bədii-ictimai fikrinin
inkişafına qüvvətli təsir göstərmişdir. Nəsimi irsinin Azərbaycan xalqının mənə-
viyyat xəzinəsində layiqli yerini tutması ötən əsrin 70-ci illərində öz geniş fəa-
liyyəti sayəsində tarixi-mədəni dəyərlərimizə münasibətdə əsaslı dönüş yaratmış
ümummilli lider Heydər Əliyevin adı ilə bilavasitə bağlıdır. Məhz ulu öndərin
təşəbbüsü ilə Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən ilk dəfə
Nəsiminin 600 illik yubileyi YUNESKO-nun tədbirləri siyahısına daxil edilmiş
və 1973-cü ildə beynəlxalq miqyasda qeyd olunmuşdur. Həmin dövrdən etiba-
rən Nəsimi irsinin və bütövlükdə klassik Azərbaycan mədəniyyətinin daha əha-
təli araşdırılması istiqamətində mühüm addımlar atılmışdır. Nəsiminin yaradıcı-
lığı artıq milli-mənəvi varlığımızın ayrılmaz tərkib hissəsidir. Azərbaycan ədə-
biyyatı və incəsənətində Nəsiminin yaddaqalan obrazı yaradılmış, Bakının mər-
kəzində şairin əzəmətli heykəli ucaldılmışdır. Azərbaycan Milli Elmlər Akade-

3
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA

miyasının Dilçilik İnstitutu Nəsiminin adını daşıyır. 2017-ci ilin may ayında Pa-
risdə YUNESKO-nun baş qərargahında Nəsiminin vəfatının 600 illiyinin qeyd
edilməsi və 2018-ci ilin sentyabr ayında ölkəmizdə Nəsimi şeir, incəsənət və
mənəviyyat festivalının təntənəli şəkildə keçirilməsi ölməz şairin xatirəsinə də-
rin ehtiramın ifadəsi hesab oluna bilər. İmadəddin Nəsiminin adı həqiqət nami-
nə, fikir azadlığı yolunda qəhrəmanlığın rəmzi kimi əbədiləşib, əsrlərdən bəri
Şərq xalqlarının yaddaşında yaşamaqdadır. Azərbaycan Respublikası Konstitu-
siyasının 109-cu maddəsinin 32-ci bəndini rəhbər tutaraq, böyük Azərbaycan
şairi və mütəfəkkiri İmadəddin Nəsiminin anadan olmasının 650 illik yubileyi-
nin yüksək səviyyədə keçirilməsini təmin etmək məqsədi ilə qərara alıram:
1. Böyük şair və mütəfəkkir İmadəddin Nəsiminin 650 illik yubileyi Azər-
baycan Respublikasında dövlət səviyyəsində geniş qeyd edilsin.
2. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti böyük Azərbaycan şairi
və mütəfəkkiri İmadəddin Nəsiminin 650 illik yubileyinə həsr olunmuş tədbirlər
planının hazırlanıb həyata keçirilməsini təmin etsin.

İlham Əliyev
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
Bakı şəhəri, 15 noyabr 2018-ci il.

4
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA 2019-CU İLİN

“NƏSİMİ İLİ” ELAN EDİLMƏSİ HAQQINDA
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI PREZİDENTİNİN
SƏRƏNCAMI

Azərbaycan xalqının çoxəsrlik ənənələrə malik bədii və fəlsəfi fikrində

dərin iz qoymuş mütəfəkkir şair İmadəddin Nəsiminin zəngin irsi bu gün də in-
sanların mənəvi-əxlaqi kamilləşməsində mühüm əhəmiyyətə malikdir. Şərq
xalqlarının mədəni sərvətlər xəzinəsində özünəməxsus layiqli yer tutan Nəsimi
yaradıcılığı uzun illərdən bəri elmi-ədəbi fikrin diqqət mərkəzindədir. Şairin ir-
sinin ölkəmizdə sistemli tədqiqi və təbliği ümummilli lider Heydər Əliyevin tə-
şəbbüsü ilə Nəsiminin 600 illik yubileyinin keçirildiyi vaxta təsadüf edir. Böyük
söz ustasının 600 illiyinin YUNESKO-nun görkəmli şəxsiyyətlərin və əlamətdar
hadisələrin yubileyləri siyahısına daxil edildiyi və beynəlxalq miqyasda qeyd
olunduğu həmin dövrdən etibarən Nəsimi ilə bağlı çox sayda araşdırmalar apa-
rılmışdır. Qüdrətli şairin yaradıcılığının üzə çıxarılan əlyazma nüsxələri əsasın-
da öyrənilməsi Azərbaycan dili və ədəbiyyatı tarixinin tədqiqində yeni mərhələ
açmışdır. Nəsiminin əsərləri ölkəmizdə dəfələrlə işıq üzü görmüşdür. Şairin
əsərləri Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Azərbaycan dilində latın qrafi-
kası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında" 12 yanvar 2004-cü il ta-
rixli Sərəncamına əsasən, kütləvi tirajla nəşr olunaraq ölkə kitabxanalarına hə-
diyyə edilmişdir. Ötən illər ərzində Nəsiminin xatirəsinin əbədiləşdirilməsi isti-
qamətində silsilə tədbirlər həyata keçirilmiş və onun ədəbiyyatda, incəsənətdə
parlaq obrazı yaradılmış, eləcə də 1979-cu ildə ölkəmizin paytaxtında heykəli
ucaldılmışdır. 2017-ci ilin may ayında Parisdə YUNESKO-nun baş qərargahın-
da Nəsiminin vəfatının 600 illiyi qeyd edilmiş, 2018-ci ilin sentyabr ayında öl-
kəmizdə ilk dəfə Nəsimi şeir, incəsənət və mənəviyyat festivalı keçirilmişdir.
2019-cu ildə Nəsiminin anadan olmasının 650 illiyi tamam olur. Azərbaycanın
ədəbi-mədəni fikir tarixinin bu əlamətdar hadisəsinin dövlət səviyyəsində layi-
qincə qeyd edilməsi məqsədi ilə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Böyük
Azərbaycan şairi İmadəddin Nəsiminin 650 illik yubileyinin qeyd edilməsi haq-
qında” 2018-ci il 15 noyabr tarixli 689 nömrəli Sərəncamı ilə Azərbaycan Res-

5
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA

publikasının Nazirlər Kabinetinə müvafiq tədbirlər planının hazırlanıb həyata

keçirilməsi tapşırılmışdır. Nəsimi irsinin müasir humanitar düşüncənin tələbləri
kontekstində aktuallığını, milli mədənimənəvi dəyərlərin təbliği baxımından xü-
susi əhəmiyyətini nəzərə alaraq və Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının
109-cu maddəsinin 32-ci bəndini rəhbər tutaraq qərara alıram: 2019-cu il Azər-
baycan Respublikasında “Nəsimi ili” elan edilsin.

İlham Əliyev
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
Bakı şəhəri, 11 yanvar 2019-cu il

6
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI

SEYİD İMADƏDDİN NƏSİMİ

(1369-1417)

Seyid İmadəddin Nəsimi (1369-1417) Azərbaycan xalqının XIV yüzillik-

də ərsəyə gətirdiyi ən böyük mütəfəkkir şairlərdən və ideya fədailərindən biridir.
İslam Şərqinin hər üç ədəbi dilində əsərlər yazmış bu müqtədir şair, daha çox
Azərbaycan türkcəsində qələmə aldığı ölməz qəzəlləri ilə tanınır.
Avropa şərqşünaslarından H.Purqştall, Gibb, H.Ritter, K.Hüart, F.Babin-
ger, E.Braun, A.Bombaçi, Amerikada K. Buril və başqalarının tədqiqat əsərləri
Nəsimi ilə bağlı bir sıra ədəbi və fəlsəfi problemlərə işıq salır.
Şair öz əsərlərini «Seyyid», «Hüseyni», «Nəsimi», «Haşimi», «Qüreyşi»,
«İbrahimi» təxəllüsləri ilə qələmə almışdır ki, bunların da arasında ən çox yayı-
lanı “Nəsimi”dir.
Seyid İmadəddin Nəsimi 1369-cu ildə Azərbaycanın qədim mədəniyyət və
şeir-sənət mərkəzlərindən biri olan Şamaxı şəhərində anadan olmuşdur. Şairin
həyatı və mühiti, reallıq və əfsanə dumanlarında itib-batdığından, qaynaqlarda
Nəsiminin yaxın adamlarından yalnız qardaşı Şah Xəndan haqqında müəyyən
bilgilərə rast gəlinir. Qəstəmonulu Lətifi öz təzkirəsində Nəsiminin «Julidəmu»
(Dağınıq saçlı) ləqəbli qardaşı Şah Xəndandan bəhs açmış, Ali isə «Künhül-əx-
bar»ında Şah Xəndanın öz qardaşı Nəsimiyə yazdığı məşhur beytinə («Gəl bu
sirri aləmə faş eyləmə, xani-xası aməyə aş eyləmə») əsaslanaraq, onu ayrıca böl-
mədə şair kimi qeyd etmişdir. Onun qəbrinin Şamaxıda olması və uzun müddət
oranın ziyarətgah sayılması ilə bağlı Salman Mümtazın verdiyi məlumatlar son-
rakı tədqiqatçılar tərəfindən qiymətli fakt kimi qəbul edilmişdir. S. Mümtazın bu
fikrə gəlib çıxmasında böyük Azərbaycan şairi S.Ə.Şirvaninin:

Mən öləndə Şaxəndanda basdırın,

Çünki onun Şahidi-Xəndanı var,
– beyti yardımçı olmuşdur. Türk araşdırmalarında Şah Xəndanın 1426-cı
ildə Şamaxıda vəfat etməsi faktı təsdiq olunur.

7
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA

1387-ci ildə hürufiliyi qəbul etdikdən sonra Nəsimi təxminən 30 il ərzində

iman gətirdiyi ideyaları təbliğ etmək üçün Yaxın Şərqin bir sıra şəhərlərini gəz-
miş, nəhayət, 1417-ci ildə Suriyanın Hələb şəhərində onu küfrdə günahlandıran
mürtəce din xadimlərinin fitvası ilə günahsız yerə qətlə yetirilmişdir. Rəvayətə
görə, şairin gənc müridlərindən biri onun qəzəlini oxuyarkən tutulmuş, dar ağa-
cına aparılanda Nəsimi irəli çıxaraq, şeirin müəllifi olduğunu bildirmiş və gənci
ölümdən xilas etmişdi. Əvəzində onun özünü həbs edərək ölüm cəzasına məh-
kum etmişdilər.
Şair bu cəzanı çox mərdliklə qarşılamış, verilən işgəncələr onun iradəsini
sındıra bilməmişdi. Çoxlu qan itirdiyindən rəngi saralan şairə bir din xadimi is-
tehza ilə demişdi: “Sən ki, mən haqqam, deyirdin, bəs rəngin niyə saraldı?” Nə-
simi son qüvvəsini toplayıb belə cavab vermişdi: “Mən əbədiyyət göylərində
doğan həqiqət günəşiyəm. Günəş batanda saralar.”
Nəsiminin faciəli ölümü onu xalq arasında daha da populyarlaşdırmış, şai-
rin şəhidlik zirvəsinə yüksəlməsi nəticəsində onun məzarı ziyarətgaha çevrilmiş-
dir. Nəsiminin məqbərəsində-təkyəgahında onun dəfn olunduğu gündən bu günə
qədər mücavirlik edən və Nəsimi soyadını daşıyanların isə, şairin nəslindən ol-
maları barədə irəli sürülən mülahizələr, çox güman ki, tarixi həqiqətə yaxındır.
Antik fəlsəfi-sosial fikrin təsiri altında islam aləmində yüksək səviyyəyə
çatmış humanist istiqamətli bədii-fəlsəfi yaradıcılıq XII yüzillikdə Azərbaycan-
da Nizami irsi ilə özünün zirvə nöqtəsinə yetişdi. Nə yazıq ki, Nizaminin ölü-
mündən cəmi on-on beş il sonra insanlığın hansı günahına görəsə Tanrının qə-
zəbli qırmancı kimi Orta və Yaxın Şərqdə od və qılınc izləri salan monqol orda-
ları bəşər humanist fikrinin inkişafını yüz ilə yaxın bir müddət ərzində ləngitmə-
yə nail oldular. Görünməmiş dəhşətlər qarşısında insan özünə inamını müvəqqə-
ti də olsa itirdi. Ancaq bəşər təbiətində həmişə fəzilət qəbahətə üstün gəldiyin-
dən, təbii ki, bu zülmət səltənəti də uzun sürmədi və işıqlı zəka sahiblərinin fəa-
liyyəti nəticəsində humanizm prinsipləri yenə də ictimai həyatda təbliğ edilməyə
başladı. Örnək üçün elə monqol hökmdarlarından Hülakunun vəziri olmuş bö-
yük Azərbaycan filosofu, astronom-alimi və ictimai-siyasi xadimi Nəsirəddin
Tusinin (1201-1274) əsərlərindəki dərin humanist fikirləri göstərmək olar. İnsan
əxlaqının kamilləşdirilmə yollarını açıb göstərən “Əxlaqi-Nasiri” əsərində bu
böyük filosof məhz insanı kainatın mərkəzinə qoyur və onu yaranmışların ən şə-
rafətlisi adlandırır.
Bu cür humanist ənənələrə söykənən XIV yüzillikdə əfsanəvi səməndər
quşu kimi xarabalıqların və yanğın küllərinin altından baş qaldıran islam filosof
və şairləri insanların sınmış ümidlərini özlərinə qaytarmağa, onların taleyin əlin-
də köməksiz oyuncaq olmadıqlarını, əksinə, öz talelərinin qüdrətli hakimi ol-
duqlarını təlqin etməyə və inandırmağa başladılar. İslam Şərqinin hər üç hakim

8
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI

dilində - ərəb, fars və türk dillərində bu cür humanist ruhlu əsərlər qələmə alan
ən böyük sənətkarlardan biri də XIV yüzilliyin sonu, XV yüzilliyin əvvəllərində
yaşayıb yaratmış böyük Azərbaycan şairi və filosofu İmadəddin Nəsimi oldu.
Nəsimi humanizminin başlıca fərqləndirici cəhətini müəyyən etmək lazım
gəlsəydi, yəqin ki, bunun yüksək talantlı, təbiətdəki harmoniyaya və insan gö-
zəlliyinə vurğun olan böyük bir şairin himanizmi olduğu fikri üzərində dayanı-
lardı.
Nəsimi humanizmi insana böyük məhəbbət duyğuları ilə yoğrulmuşdur.
Məhz bu cəhətinə görə Nəsimi özündən əvvəlki Azərbaycan poeziyasının birba-
şa varisi kimi çıxış edərək ona qədər irəli sürülmüş bədii-obrazlı düşüncələri, əl-
də edilmiş poetik nailiyyətləri daha da inkişaf etdirir.
Nəsimi humanizmindən danışarkən ilk növbədə bunu nəzərə almaq lazım-
dır ki, böyük şairin insan sevgisi çoxyönlü və çoxtutumludur. Orta əsrlərin Şərq
və Avropa humanistləri kimi, Nəsimi yaradıcılığında da kainatın antroposentrist
strukturu başlıca yer tutur. Başqa sözlə, nəhəng kainatın mərkəzində, o dövrün
elm adamlarının geosentrik nəzəriyyəyə görə təsəvvür etdiyi kimi, cansız daş-
torpaqdan və yanar qazlardan ibarət olan Yer kürəsi, ya da Günəş ulduzu deyil,
məhz yaranmışların ən şərəflisi olan İNSAN dayanır.
Ancaq bu da var ki, Nəsimi humanizmində insana məhəbbət ucdantutma
deyil; burada seçim var: Nəsiminin sevdiyi və hörmət bəslədiyi insan – kamil
insandır, insanlıq adına layiq olan fizioloji-ictimai varlıqdır. Yoxsa zahirən insa-
na bənzəyən hər varlığı insan adlandımaq olmaz.
Bu cür ali mərtəbəyə çatmış kamil insan şairin gözündə Tanrının Yer üzə-
rindəki bir nümayəndəsi kimi cilvələnir və böyük mütəfəkkir fəxrlə deyir ki,
onu yalnız qorxduqlarına görə, Tanrıya şərik çıxarmamaq üçün Haqq (Allah)
adlandırmırlar. Ancaq kamil insan olmaq da adamdan ölçüyəgəlməz dərəcədə
zəhmət, əzab-əziyyət, ürək genişliyi, öz həmcinslərinə və bütün yaradılmışlara
səmimi məhəbbət tələb edir.
Yer üzərindəki bütün insanların bərabərhüquqlu olduğu fikrini irəli sürən,
insanların görünüşcə müxtəlifliyini coğrafi və sosial şəraitlə izah edən Nizami,
İbn Xəldun və başqa proqressiv düşüncəli şair və filosof sələflərinin ardınca Nə-
simi də humanist fikirlərinə söykənərək bütün insanların Tanrı dərgahında bəra-
bər olması, dini-ideoloji baxışlarına və əqidəsinə görə kimsənin kimsədən üstün
olmaması ideyasını irəli sürür.
Nəsimi humanizmi, insana məhəbbəti təkcə onun əsərlərinin məna və ma-
hiyyətində, məzmununda deyil, forma xüsusiyyətlərində, daha doğrusu ritmika-
sında, oynaqlığında, ahəngində, alliterasiyasında da özünü göstərir. Nəsimi qə-
zəllərinin də bir çoxunda ritmika sanki oxucunun ürəyini oynadır, ona həyat eş-
qi, sevinc aşılayır, insana daxili mənəvi rahatlıq gətirir. Bunun kökündə isə şüb-

9
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA

həsiz ki, şairin özünün böyük insan sevgisi dayanmaqdadır.

“Məndə sığar iki cahan...” sözləri ilə başlayan qəzəl-fəxriyyə Nəsiminin
ən məşhur əsərləri sırasında yer alır. On altı beytlik bu əsərdə şair-mütəfəkkir
çox lakonik şəkildə insanın kainatın məhvəri, sonsuz gözəllik və qüdrət qaynağı
olması fikrini irəli sürərək əsaslandırır. Nəsiminin lirik “məni” təkcə bir fərdi
deyil, dilindən, dinindən, irqindən asılı olmayaraq bütün kamil insanlar toplu-
munu ehtiva edir. Ancaq kamil insan obrazının özü də Nəsimidə sona qədər for-
malaşmış statik bir anlayış ifadə etmir. Əslində insanın kamala doğru yüksəlmə-
si prosesi nisbi sonsuzluq anlayışı ilə təqdim edilə bilər ki, bunu da şair, bilik və
qabiliyyətlərin tükənməzliyini ifadə edən “sığmazam” rədifi ilə bədii biçimə sal-
mış olur. Elə buna görədir ki, öz zəkası ilə iki dünyanın mahiyyətini ehtiva edən
insan maddi, gerçək dünyanın dar çərçivələrinə sığmır və mənəvi dünya axtarı-
şında daim kamilləşməyə can atır. Məhz bu kamilləşmə insanlığı zülm və cəha-
lətin, qətl və qırğınların, əsarət və alçalmaların pəncəsindən xilas etməli, yeni,
daha ədalətli, işıqlı, bəşəri məhəbbət qanunları ilə idarə olunan bir dünyanın əsa-
sını qoymalıdır.
Təbii ki, orta yüzilliklərin mədəni-mənəvi mühitində qələmə alınmış qə-
zəldə müəyyən dini-mistik obrazlar da yox deyildir. Bütün orta əsr sənətkarları
kimi Nəsimi də öz dövrünün və mühitinin oğludur. Ancaq Nəsiminin və orta
əsrlərin başqa dahilərinin böyüklüyü də ondadır ki, onlar öz zamanlarını qabaq-
lamağa, gələcək nəsillər üçün əbədi dəyərlərin mesajlarını göndərməyə nail ol-
muşlar. Bu baxımdan onların istifadə etdiyi dini-mistik obraz və anlayışlar da bu
gün başqa məna və məzmun kəsb edir, həyati və dünyəvi ideyalara xidmət gös-
tərir. Bir qədər tavtoloji səslənsə də, bu mənada əlimizi ürəyimizin başına qoya-
raq deyə bilərik ki, XXI yüzilliyin Nəsimisində müqəddəslər insaniləşir, insanlar
isə müqəddəsləşir.
Baxmayaraq ki, dahi Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri İmadəddin Nəsimi-
nin 600 il əvvəl arzusunda olduğu və gerçəkləşəcəyinə ürəkdən inandığı bu cür
ideal ədalətli dünya hələ də yaranmayıb; hələ də insanlar zəkalarına və mənəvi
keyfiyyələrinə görə deyil, hansı dinə qulluq etməsinə, hansı dövlətin vətəndaşı
olmasına görə qiymətləndirilir və bu baxımdan qlobal səviyyədə ikili standart-
lar, zülm və zorakılıqlar baş alıb gedir, hər halda Nəsiminin insanlığın şəninə
həsr etdiyi bu ölməz əsər bu gün də insanlar arasında ədalət və məhəbbət, qarşı-
lıqlı anlaşma toxumları səpmək üçün öz ideya-estetik funksiyasını yerinə yetir-
məkdə davam edir.

Akademik Teymur KƏRİMLİ

10
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI

SEYID IMADADDIN NASIMI

(1369 – 1417)

Seyid Imadaddin Nasimi is one of the great thinker poets and self – sacri-
fice for own belief grown by the Azerbaijani people in the XIV century. This ta-
lented poet, written in all three literary languages of Muslim East, is more com-
monly known by his ghazals written in Azerbaijani Turkish.
Research works of such European Orientalists as H.Purgshtall, H.Ritter,
K.Huart, F.Babinger, E.Brown, in America K.Buril and others shed light on a
number of literary and philosophical problems related to Nasimi.
The poet created his works under pseudonym of “Seyyid”, “Huseyni”,
“Nasimi”, “Hashimi”, “Gureyshi”, “Ibrahimi”, the most common of them is Na-
simi.
Seyid Imadaddin Nasimi was born in 1369 in Shamakhi – one of the old-
est centers of culture and poetry in Azerbaijan. In sources, from the relatives of
the poet, some information can be found only about Shah Khandan – Nasimi`s
brother, because the poet`s life and environment was lost in the fog of reality
and myth. Gastamonulu Latifi in his tazkira dealt with Nasimi`s brother Shah
Khandan with pseudonym “Julidamu” (Scatterred), but Ali noted him as a poet
in a separate chapter in his “Kunhul – Akhbar” based on Shah Khandan`s famo-
us couplet written to Nasimi (“Gal bu sirri alama fash eylama, khani-khasi ama-
ya ash eylama” – Don`t spread the secret of high society members among the to-
tal mass). Information given by Salman Mumtaz about his grave being in Sha-
makhi and visited by the pilgrims was regarded as a valuable fact by the later re-
searchers. The great Azerbaijan poet S.A.Shirvani`s beyt:
Men olende Shahandanda basdirin,
Chunki onun Shahidi – Khandani var.

11
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA

(Wnen I die, bury me in Shahandan, because it has own Shahidi-Khandan)

-helped S.Mumtaz to come to this point. The fact that Shah Khandan died
in 1426 in Shamakhi is confirmed in Turkish researches.
Nasimi for about 30 years after accepting hurifism in 1387 visited several
cities in the Middle East in order to propagate the ideas he believed in and at last
in 1417 was killed by the provocation of inferior religious leaders, accusing the
poet in blasphemy. According to the narration, one of the poet`s young follo-
wers was caught and taken to gallows, while reading Nasimi`s poems. Nasimi
stepping forward saved the young man from death. Instead, he was arrested and
sentenced to death. The poet met this punishment with great carriage and given
torture did not break his will. He lost a lot of blood and turned pale. The religio-
us man asked him “You said, “I`m the Truth”, but why you`ve got pale?” Nasi-
mi answered gathering last strength: “I am the sun of truth, born in the heavens
of eternity, when the sun goes down, it becomes pale”.
Nasimi`s tragic death made him even more popular and his grave became
the place for pilgrimage as a result of reaching the degree of martyrdom. The
people servicing and praying at the poet`s tomb from the day of his burial, are
supposed to be the descendants of the poet. This assumption is most likely close
to historical reality.
The artistic – philosophical creativity with humanistic direction reached a
high level in the Islamic world under the influence of antique philosophical and
social thought. It reached its peak by Nizami heritage in the XII century in Azer-
baijan. What a pity, that just ten to fifteen years after Nizami`s death, Mongoli-
an armies had been able to slow down the development of the humanistic idea
of humanity for nearly a hundred years. Even temporarily, man had lost his self
– confidence before unprecedented horrors. This kingdom of darkness did not
last long, because in nature of humankind virtue always prevails reprehensibi-
lity. Again, the principles of humanism began to be promoted in public life.
For example, we can show the deep humanistic ideas in great Azerbaijan
philosopher, astronomer – scientist and socio – political figure, Mongol ruler
Hulaku`s vizier (minister) Nasiraddin Tusi`s (1201-1274) works. The great phi-
losopher in his work “Akhlagi – Nasiri” revealing the ways of improvement of
human morality, puts man at the center of the universe and calls him the most
honorable of all creation.
Islamic philosophers and poets, based on such humanistic traditions, risen
up under the ashes of the ruins and fire in the XIV century as a firebird, began to
return peoples their broken hopes and convince them that they were not helpless
in their fate, to persuade and convince people that they were the mighty rulers of
their destiny.

12
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI

One of the greatest artists, written in all three ruling languages of the Isla-
mic East - Arabic, Persian and Turkish - was the great Azerbaijan poet and phi-
losopher Imadaddin Nasimi, who lived and created the at end of the XIV and the
beginning of the XV cc.
If we had to identify the main distinguishing feature of Nasimi`s human-
ism, it would probably be humanism of a highly talented poet, passionate to har-
mony in nature and human beauty.
Nasimi`s humanism to a man is made out of great love. This is precisely
why Nasimi acted as a direct successor to the early Azerbaijan poetry and deve-
loped the artistic and imaginative thinking and poetic achievements.
When speaking of Nasimi`s humanism, it must be taken into account, that
human love of the great poet is versatile. Like in the works of other Eastern and
European humanists of the Middle Ages, the anthropocentric structure of the
universe takes the main place in Nasimi`s creative activity. In other words, in
the center of a giant universe stands a man – the most honorable of human be-
ings, but not the Earth or the Sun, consisting of lifeless rocks and flammable ga-
ses as the scientists of that period imagined according to the geocentric theory.
But there is also the fact that in Nasimi's humanism, love for man is not
canonized; there is a choice: Nasimi loves and respects only a perfect man -
physiological and social human being worthy of humanity. Otherwise, everyt-
hing that looks like a human being cannot be called a human being.
The great thinker proudly says, that they do not call a man Hagg(God),
because of the fear of associating with God. However, being a perfect man re-
quires a lot of hard work and suffering, immeasurable warmth and sincere love
for his fellow creatures and all creation.
Following Nizami, Ibn Khaldun and other progressive – minded poets
and philosophers, explaining, that all people on Earth are equal and the differen-
ces in the appearance of people are connected with geographical and social con-
ditions, Nasimi’s humanism and human love manifests not only in the meaning
and essence of his works, but also in the features of form, or rather, in rhythm,
playfulness, harmony and alliteration. In Nasimi’s ghazals, rhythmics affects
reader’s heart, gives him the love of life, the joy and the inner spiritual peace.
And at the core of it stands the poet’s great human love.
Ghazal – fakhriyyah, beginning with the words: “Manda sighar iki ja-
han…” (There are two worlds inside me…) is the most popular among Nasimi’s
works. In this work, consisting of 16 couplets, the poet – thinker motivating in a
laconic way, puts forward the thought, that man is the axis of the universe, the
source of infinite beauty and power. Nasimi’s lyrical “me” is not just an indivi-
dual, it contains a whole collection of perfect people, regardless of language, re-

13
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA

ligion or race. However, according to Nasimi’s imagination, even the image of

perfect human being does not express a static concept, that has been fully for-
med. In fact, the process of human ascension to perfection may be represented
by the concept of relative infinity. The poet artistically shapes his ghazal “sigh-
mazam” expressing the inexhaustibility of the poet’s knowledge and ability.
That is why, the poet having in his intelligence the essence of two worlds, does
not fit the narrow limits of the real world and constantly strives to perfect him-
self in the search for the spiritual world. Just this perfection must deliver huma-
nity from the trap of oppression and massacres, slavery and humiliation and lay
the foundation of a new, more just brighter world, governed by the lows of hu-
man love. Of course, the are certain religious – mystical images in the ghazal
written in the cultural and spiritual environment of the Middle Ages. Like all
Medieval poets, Nasimi is the son of his time and environment.
But the greatness of Nasimi and other geniuses of Middle Ages is, that
they have managed to keep ahead of their time and send messages of eternal va-
lue to future generations. In this regard, also the religious – mystical images and
concepts used by them have a different meaning and content, serving vital and
secular ideas. Although, it sounds tautological, in this sense, putting hands on
our hearts, we can say, that in Nasimi of the XXI century, the saints are humani-
zed and ordinary people are holy.
Though such an ideal and fair world, which the great Azerbaijan poet and
thinker Imadaddin Nasimi had dreamed and believed 600 years ago, has not yet
been created, people are still assessed for their religions, affiliation and nationa-
lity, but not yet because of human intelligence and spiritual qualities and in this
regard, double standards, oppression and violence are occurring globally, in any
case, Nasimi’s this immortal work dedicated to humanity, still continues to ful-
fill his ideological and aesthetic function to sow seeds of justice and love and
mutual understanding among people.

Academician Teymur KARIMLI

14
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI

СЕЙИД ИМАДЕДДИН НАСИМИ

(1369-1417)

Сейид Имадеддин Насими (1369-1417) один из величайших мыслите-

лей и выдающихся поэтов азербайджанского народа XIV века. Поэт творил
и создавал свои произведения на всех трех литературных языках ислам-
ского Востока. Но наиболее он известен своими бессмертными газелями,
написанными на азербайджано-тюркском языке.
Известные востоковеды Европы, такие как Х.Пургшталь, Г.Гибб,
Х.Риттер, К.Хьюарт, Ф.Бабингер, Э.Браун, А.Бомбачи и американский
востоковед К.Бурил, в своих исследованиях изучали ряд литературных и
философских вопросов, связанных с творчеством Насими.
Насими писал свои стихи под псевдонимами «Сеййид», «Хуссейни»,
«Насими», «Хашими», «Гюрейши», «Ибрагими». Наиболее известным и
распространенным среди них является «Насими».
Сейид Имадеддин Насими родился в 1369 году в городе Шемаха, в
одном из старейших центров культуры и поэзии Азербайджана. Подробно-
сти о жизни поэта и об окружающей его среде утеряны в тумане реально-
сти и легенд. В источниках можно встретить лишь некоторые данные о
ближайшем родственнике Насими – о брате Шахе Хандане. Лятифи
Кастамонуму в своем тезкире рассказывал о брате Насими - Шахе Хандане
с псевдонимом «Жулидаму» («Растрепанные волосы»). Мустафа Али же в
«Кунхул-Ахбар», ссылаясь на знаменитый бейт Шаха Хандана («Давайте
не будем раскрывать эту тайну миру, чтобы не предать хана»), посвящен-
ный своему брату Насими, в отдельном разделе, упомянул его тоже как
поэта. Известный литературовед Салман Мумтаз предоставил информа-
цию о том, что могила брата Насими находилась в городе Шемаха и долгое
время считалась местом паломничества. Это утверждение покойного уче-
ного было принято исследователями последующих лет как ценный

15
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA

исторический факт. Этому утверждению С.Мумтаза способствовал следу-

ющий бейт великого поэта Азербайджана С.А.Ширвани:

Похороните меня после смерти в Шаханде,

Потому что там похоронен Шахиди-Хандан.

Турецкие исследования подтверждают факт смерти Шаха Хандана в

городе Шемаха в 1426 году.
После принятия в 1387 году хуруфизма, Насими начинает
путешествовать по ряду городов Ближнего Востока с целью пропаганды
идей в которые уверовал. И в 1417 году он был казнен в городе Халеб
(Алеппо) в Сирии, вследствии провокации священнослужителей, обвинив-
ших его в богохульстве. Согласно легенде, один из молодых учеников по-
эта был задержан за чтением его газелей. Когда его привели к месту казни,
Насими вышел из толпы и объявил, что он является автором этих стихов.
Тем самым спас молодого человека от смерти. Вместо него Насими сам
был арестован и приговорен к смертной казни.
Поэт встретил это наказание с большим мужеством и даже страшные
пытки не смогли сломить его волю. Поэту, который побледнел из-за по-
тери крови, один из священнослужителей насмешливо сказал: «Ты же
говорил, что истина во мне. Так почему же ты побледнел?» Насими собрав
последнюю силу, ему ответил: «Я солнце истины, восходящее на небесах
вечности. А при закате солнце бледнеет».
Трагическая смерть Насими сделала его еще более популярным
среди народа. Этим поэт постиг вершину мученичества, и могила его
превратилась в место паломничества. Предполагается, что клерки мавзо-
лея Насими, служащие там со времени его погребения до наших дней и
носящие его фамилию-Насими, являются представителями рода поэта.
Вероятно, эта версия более близка к исторической правде.
Художественно-философское творчество гуманистического направ-
ления, достигшее высокого уровня в исламском мире под влиянием антич-
ной общественно-философской мысли, в XII веке достигло пика в
Азербайджане благодаря творчеству Низами. К великому сожалению,
всего через десять-пятнадцать лет после смерти Низами монгольские
орды, предав огню и оставив кровавые следы своих беспощадных мечей на
захваченных землях словно грозный бич Всевышнего, более чем на сто лет
задержали развитие гуманистического мышления на Ближнем и Среднем
Востоке. Перед лицом беспрецедентных ужасов человек, хоть и временно,
утратил уверенность в себе. Так как в природе человечества добродетель

16
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI

всегда преобладала, естественно это царство тьмы тоже длилось недолго.

И в результате деятельности светлых умов, принципы гуманизма вновь на-
шли свое применение в общественной жизни. Примером этому можно при-
вести глубокие гуманистические идеи в трудах визиря монгольского
правителя, великого азербайджанского философа, ученого астронома и
общественно-политического деятеля Насреддина Туси (1201-1274). Этот
великий философ в своем труде «Ахлаги-Насири» раскрывает пути
совершенствования человеческой морали, ставит человека в центр вселен-
ной и называет его самым благородным из всех живых существ.
В XIV веке исламские философы и поэты, словно легендарная птица
симург, возродилось из-под обломков развалин и пепла. Именно они,
опираясь на гуманистические традиции, сумели вернуть людям их разби-
тые надежды. И именно они стали убеждать людей в том, что они не
беспомощные игрушки в руках своих судеб, а скорее всего наоборот,
могущественные правители своих жизней. Одним из этих величайших
мастеров был азербайджанский поэт и философ Имададдин Насими, кото-
рый жил и творил в конце XIV в начале XV веков, создавший свои
гуманистические произведения на всех трех правящих языках исламского
Востока – на арабском, персидском и турецком.
Если бы пришлось выявить главную отличительную черту гуманизма
творчества Насими, то вероятно можно было бы утверждать, что это был
гуманизм чрезвычайно талантливого поэта, очарованного гармонией при-
роды и человеческой красотой.
В гуманизм Насими вложено чувство бесконечной любви к человеку.
Именно поэтому Насими выступает как прямой преемник ранней
азербайджанской поэзии и совершенствует ранее выдвинутое художест-
венно-образное мышление и поэтические достижения.
Говоря о гуманизме Насими, прежде всего следует иметь ввиду, что
любовь, которую испытывал великий поэт к человеку многогранна и
необъятна. Подобно восточным и европейским гуманистам средневековья,
в творчестве Насими, антропоцентрическая структура Вселенной занимает
основное место. Другими словами, согласно гелиоцентрической теории
ученых того времени, в центре гигантской вселенной находится не Земной
шар, состоящий из неодушевленного камня и ископаемого топлива, не
звезда Солнце, а самое достойное из творений – ЧЕЛОВЕК.
Однако есть и тот факт, что в гуманизме Насими любовь к человеку
не всеобщая; здесь есть выбор: человек, которого любит и уважает На-
сими, является совершенным, общественно-физиологическим существом,

17
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA

достойным имени человека. В противном случае, не каждое существо

внешне похожее на человека нельзя назвать человеком.
Идеальный человек, достигший такого высокого уровня, представля-
ется в глазах поэта как представитель Всевышнего на земле. И выдаю-
щийся мыслитель с гордостью заявляет, что его не называют Истиной
(Аллахом) только потому, что они боятся его и не желают уподоблять с
Всевышним. Однако, чтобы быть совершенным человеком, требуется
неизмеримый тяжелый труд, страдания, широкое сердце, искренняя лю-
бовь к ближним и ко всем творениям Всевышнего.
Великие мыслители и поэты средневековья, такие как Низами, Ибн
Халдун и другие утверждали, что все люди на земле имеют равные права и
внешнее не сходство людей можно объяснить разнообразием как
географических, так и социальных условий. Насими, опираясь на
гуманистические идеи своих предшественников, прогрессивно мыслящих
поэтов и философов, продвигает идею, что перед Аллахом все люди
равны, и никто не превосходит другого из-за их религиозных и
идеологических взглядов и убеждений.
Гуманизм Насими, его любовь к человеку проявляет себя не только в
смысле и сущности, но и в особенностях формы, точнее - в ритме, игриво-
сти, гармонии и аллитерации его произведений. Во многих газелях Насими
эта ритмика словно играя сердцем читателя, прививает ему любовь к
жизни, умиление и желание дарить внутреннее духовное спокойствие. А в
основе этого, безусловно, лежит великая любовь самого поэта к человеку.
Газель-фахрия, которая начинается со словами «В меня вместятся
оба мира...», является одним из самых известных произведений Насими. В
этом произведении, состоящем из шестнадцати бейтов, поэт-мыслитель
очень лаконично обосновывает идею о том, что человек – это ось вселен-
ной, источник бесконечной красоты и силы. Лирическое «Я» Насими – это
не просто личность. Оно объединяет целую массу совершенных людей,
независимо от языка, религии или расы. Однако даже образ совершенного
человека не представляет собой статичную концепцию, которая полностью
сформировалась в творчестве Насими. На самом деле процесс вознесения
человека к совершенству может быть представлен концепцией относитель-
ной бесконечности, которая также художественно сформулирована поэтом
выражением «не вмещен», выражающим неисчерпаемость знаний и
способностей. Именно поэтому, человек, который своим умом объединяет
сущность двух миров, не вписывается в узкие сферы материального мира и
постоянно стремится к совершенству в поисках духовного мира. Именно
это совершенствование должно спасти человечество от власти угнетения и

18
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI

невежества, убийств и резни, рабства и унижения, и заложить основы для

нового, более справедливого, более яркого мира, управляемого законами
человеческой любви.
Естественно, что в газели, написанной в культурно-духовной среде
средневековья, также присутствуют некоторые религиозно-мистические
образы. Как и все средневековые художники слова, Насими тоже сын сво-
его времени и среды. Но величие Насими и других гениев средневековья в
том, что им удалось опередить свое время и отправить послания вечных
ценностей будущим поколениям. С этой точки зрения, религиозно-
мистические образы и концепции, которые были использованы ими, сего-
дня имеют другое значение и содержание и продолжают служить жизнен-
ным и мирским идеям. Хотя это звучит немного тавтологически, но в этом
смысле мы можем со спокойной душой сказать, что в XXI веке в творче-
стве Насими святые становятся людьми, а люди святыми.
Несмотря на то, что тот идеальный мир, в котором великий
азербайджанский поэт и мыслитель Имадеддин Насими мечтал жить и ве-
рил в него 600 лет назад, еще не создан. До сих пор людей оценивают не за
их ум или духовность, а за религиозную принадлежность и националь-
ность. И в этом отношении на глобальном уровне существуют двойные
стандарты, угнетение и насилие происходят во всем мире – это бессмерт-
ное произведение Насими, посвященное человечеству, и сегодня продол-
жает выполнять свою идеологически-эстетическую функцию, чтобы сеять
семена справедливости, любви и взаимопонимания между людьми.

Aкадемик Теймур КЕРИМЛИ

19
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA

Paşa KƏRİMOV
filologiya üzrə elmlər doktoru
AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu

NƏSİMİ ARDICILI, HÜRUFİ ŞAİR SÜRURİ DİVANININ

ƏLYAZMA NÜSXƏLƏRİ BARƏDƏ

XV-XVI əsrlərdə yaşamış Azərbaycan şairi, Nəsimi ardıcılı Sürurinin son

zamanlar əldə edilmiş divan nüsxələri onun həyat və yaradcılığı barədə daha ət-
raflı danışmağa imkan verir. Həmin divan nüsxələrini nəzərdən keçirək. Vatika-
nın Apostol kitabxanasında Borgturk. 35-şifri altinda saxlanılan Süruri divanının
başlığı belədir. “Divani-Süruriyi-Əcəm”. Məlumdur ki, bəzən şairimizi başqa
sənətkarlardan fərqləndirmək üçün mənbələrdə onu bu cür və ya “Süruriyi-Şər-
qi” kimi adlandırmışlar. 192 vərəqlik əlyazmanın 184 vərəqində şairin anadilli
şeirləri nəstəliq xətti ilə köçürülmüşdür. Nüsxə rikabə üsulu ilə-Şərq paginasiya-
sı ilə səhifələnmişdir. Yəni, səhifələr rəqəmlə göstərilməmiş, hər səhifənin so-
nunda növbəti səhifədə yazilacaq ilk söz qeyd edilmişdir. Bu səhifələnmə üsulu-
nun qüsurlu cəhəti ondan ibarətdir ki, ortadan neçə səhifənin düşdüyünü bilmək
mümkün deyil. Qeyd etdiyimiz kimi, əlimizə 184 vərəq həcmində çatan divan-
dan naməlum sayda səhifələr düşmüş, bir sıra şeirlər natamam qalmışdır. 6 və
ya 5 misradan ibarət səhifələrdən bəziləri oxunmaz hala düşmüşdür. Bəzi səhifə-
lərin kənarında xalq təbabətinə dair müxtəlif qeydlər, əlyazmanın sonunda mət-
nə aid olmayan yazılar köçürülmüşdür. 931 beyti əlimizə çatmış bu divan nüs-
xəsində Lətifi, Qınalızadə. Aşiq Çələbi təzkirələrində, İsmayıl Hikmətin “Azər-
baycan ədəbiyyatı tarixi” kitabında Azərbaycan şairi Süruriyə aid edilən aşağı-
dakı mətləli şeirlər aşkar edildi:

Çeşmi-pürxunimdə xalin nəqşi, ay arami-can,

Miskə bənzər kim, qızıl valadə olmuşdur nihan...

Ta ki, sevdaya-səri-zülfün məkanlıdır könül,

Şahbazi-laməkanın aşiyanıdır könül.

Könlümü zülfinlə çək zəncirə, şeydalanmasın,

Sinəmi çak et ki, səndən özgə məvalanmasın

20
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI

Bu bir daha sübut edir ki, Vaikanın Apostol kitabxanasından (eləcə də

haqqında danışacağımız digər kitabxanalardan) sürəti əldə edilmiş divan osman-
lı müəlliflərinin “Süruriyi-Əcəm”, “Süruriyi-Şərqi” adlandırdıqları şarimizə aid-
dir.
Sürurinin İstanbulun Süleymaniyyə kitabxanasında, 3777-ci nömrə altinda
saxlanan anadilli divanı 26 vərəqdə köçürülmüşdür, 661 beytdən ibarətdir. Bura-
ya 90 qəzəl, 3 mürəbbe daxildir.
Manisa şəhəri kitabxanasında 7844-cü nömrə altında saxlanan, 37 vərəq-
dən ibarət nüsxə isə məcmuədir. Əlyazmanın 23 vərəqində Sürurinin Azərbay-
can türkcəsindəki şeirləri, sonrakı yerlərdə Nəsimi və “Dana” təxəllüslü Mir Se-
yid Əli adlı şairin farsca şeirləri köçürülmüşdür. Əlyazmada katib qeydi vardır.
Süruri divanının qurtardığı səhifədə oxyuruq: “Təmam gəşt in divane-şərif fi-
yövme-düşənbə fi mahe-məhərrəm əlhəram min şühur səneyi-səmanə və səb’in
və tis’ə miə fi-şəhri Hələb fi-astane-Bayram Baba qəddəsə sirruhul əzüzül-əlfə-
qirül həqir Dərviş Mustafa bəndeye-Müctəba” (1, v.24b). Buradan məlum olur
ki. Süruri divanının Manisa nüsxəsi hicri tarixlə 987, miladı tarixlə 1570-ci ildə
Hələb şəhərində Bayram Baba adlı şeyxin dərgahında Dərviş Mustafa adlı katib
tərəfindən köçürülmüşdür. Bu əlyazmadakı Süruri divanının digər nüsxələrində
rast gəlmədiyimiz şeirlər, o cümlədən, Şah İsmayıl Xətaiyə həsr edilmiş mürəb-
be böyük maraq doğurur.
Nəhayət, Süruri divanının ən son zamanlarda ABŞ-ın Kaliforniya Univer-
sitetindən (№327) əldə edilmiş aftoqraf nüsxəsi (buraya şairin Azərbaycan türk-
cəsi ilə bərabər farsca şeirləri də daxil edilmişdir) onun həyat və yaradıcılığı ba-
rədə bir sıra dəyərli məlumatlar əldə etməyimizə kömək edir. Digər nüsxələrlə
müqayisədə daha kamil olan Kaliforniya nüsxəsinin şairin öz əli ilə köçürüldü-
yünü sübut edən dəlillər aşağıdakılardır: Müəllif divanının dibaçə hissəsində şe-
irlərini bir divan halında tərtib etməsinin səbəbini açıqlayır, oxucuların buradakı
nöqsanlara göz yumacağına ümid etdiyini bildirir. Divanda şairin gəncliyində və
yaşlı vaxtı yazdığı şeirlər toplanmışdır. Buradakı şeirləri onların şairin divanının
digər nüsxələrində və cünglərdə, məcmuələrdə rast gəldiyimiz variantları ilə
müqayisə etdikdə sözlərdə fərqlərin olduğunu görsək də, vəzn və qafiyə eynidir.
Görünür ki, müəllif bir sıra şeirlərinin üzərində sonralar yenidən işləmişdir. Belə
bir fikir irəli sürmək olar ki, divanın dibaçəsini, bütövlükdə, divanı başqa bir ka-
tib də köçürə bilərdi. Lakin divanın müəllif tərəfindən köçürülməsinin bir dəlili
də odur ki, səhifələrin kənarında mətndə gedən səhvlər düzəldilmiş, hansı qəzə-
lin kimin şeirinə nəzirə olduğu göstərilmişdir. Nəhayət, divanın sonunda “təm-
mət” sözündən sonra katibin adı qeyd edilməmişdir. Görünür, müəllif buna ehti-
yac hiss etməmişdir. Əgər gözəl nəstəliq xətti ilə yazılmış bu divanı başqa bir
katib köçürsəydi, adını mütləq qeyd etməli idi. Beləliklə, Süruri divanının Kali-

21
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA

forniya Universiteti kitabxanasında saxlanan nüsxəsinin aftoqraf olduğunu sübut

edən bir neçə ciddi dəlil vardır.
Bu divan əlyazmasının köməyi ilə Sürurinin Osmanlı imperatoru Sultan
Səlimin (1512-1520) oğlu Sultan Süleymanın hakimiyyəti illərində də (1520-
1566) yaşadığını dəqiqləşdirə bilirik. Şairin divanının Kaliforniya nüsxəsinin
əvvəlində onun Sultan Süleymana həsr etdiyi “Asiman” rədifli qəsidəsində belə
bir beyt vardır:

Aftabi-səltənət Sultan Süleyman kim, ana

Yerü gög əhli ki, edər dualar asiman (2, v.2b).

Bu məlumat osmanlı müəllifi Aşiq Çələbinin hicri 976-cı ildə (m.1568-

1569) yazdığı “Məşairüş-şüəra” təzkirəsində nümunə gətirdiyi Sürurinin

Səlx oldı mahi-ruzəvü göstərdi tab eyd,

Ərz eylədi cahana tamam aftab eyd

-mətləli qəsidəsindəki aşağıdakı beytin verdiyi bilgini təsdiqləyir:

Sultani-bərrü bəhr Süleyman bin Səlim,

Qıldı hilali Rəxşünə nə’li-dəvab eyd (3, s.417).

Bu fikri osmanlı müəllifi Məhəmməd Sürəyya özünün “Sicilli-osmani, ya-

xud təzkireyi-məşahiri-osmaniyyə” adlı əsərində də təsdiq edir. O, şair barədə
yazır: “Əcəm diyarından olub Ruma hicrət etdi. Əvaxir səltənəti-Sultan Süey-
man xan Qanuniyə yetişdi. Şairdir. (4, s.12).
Süruri divanının 120 vərəqdən ibarət Kaliforniya nüsxəsinə 424 türkcə qə-
zəl, qəsidə, qitə, lüğəz (müəmma), mətlə və müfrədlər, həmçinin farsca şeirlər
daxildir. Hər səhifə 15 sətirdir. Qeyd edək ki, bu nüsxədəki 424 qəzəldən 215-i
65 şairin şeirlərinə yazılmış nəzirələrdir. Məlumdur ki, Sürurinin qəzəllərinə
Məhrəmi, Şəm’i, Zati, Vəsfi, Rəvani, Məsihi, Nitqi və s. Osmanlı şairləri nəzirə
yazmışlar. Şairin divanının haqqında danışdığımız nüsxəsində isə onun Nicati,
Zati, Xəyali, Əhməd Paşa, Bahari, Fəqiri, Nişati, İshaq Çələbi, Cəfər Çələbi, Ni-
zami, Saleh Çələbi, Rəvani, Məsihi, Cümhur, Qubari, Ənvəri, Fədayi, Ahi, Zəi-
fi, Ədhəmi, Nəti, Mərdümi, Mühibbi, (Sultan Süleyman), Vəsfi, Nuri, Səlimi
(Sultan Səlim), Nihali, Şeyxi, Nəvai, Sün’i, Heyrəti, Yəhya, Məhrəmi, Ruhi, Af-
tabi, Üzri, Safi, Şövqi, Səidi, Ləm’i, Lamei Çələbi, Hilali, Cəlili, Niyazi, Ədni,
Həlaki, Rəfiqi, Cəfayi, Cəvani, Şahidi, Vüsali, Şəm’i, Şairi, Vəfayi, Niqabi,
Qədri Əfəndi kimi osmanlı şairlərinin qəzəllərinə yazdığı nəzirələr vardır. Bu

22
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI

isə o deməkdir ki, Süruri Türkiyəyə köçdükdən sonra osmanlı ədəbi prosesində
fəal iştirak etmişdir. Onun osmanlı şairlərinin yaradıcılığına güclü təsir etməsi,
burada müqtədir sənətkar kimi tanınması barədə təzkirələrdə məlumatlar vardır.
Öz əli ilə köçürüyü divanının dibaçə hissəsində Süruri gənclik illərində yazdığı
şeirlərini sonralar dostların xahişi ilə bir divan halında topladığını bildirir. Hə-
min dibaçədə oxuyuruq: “Əhli-dillərin püreyb və qüsuri bəndeyi-kəmini-Xuda
Süruri əvaili-eşq və cəvandə bəzi əşar inşa və xeyli kəlimat imla eyləmiş, likən
aləmi-itlaqdə biqeyd olub, cəm’ə müqəyyəd olmayub, neçəsi zaye və nüsxeyi-
qeyr şaye olmuş, haliyən fərmani-yaran və tələbi-xəllaq ilə mövcud olanı və ha-
zır bulunanı cəm və tərkib və hüruf üzrə tərtib edib, bu övraqı cəm eylədi. Xəta-
puş olan əshabi-kəmaldan və hünərbin olan əhli-haldan rica edir ki, eybinə nazir
olmayub, bəlkə qüsurun satir olub, məzbur onların qatında məzur və kəndulər
əndullah məcur olalar” (2, 1b). Dibaçədən göründüyü kimi, şair gənclik illərində
yazıb bir yerə toplamadığı şeirlərini sonralar dostlarının xahişi ilə toplayıb, ənə-
nəvi qaydada, ərəb əlifbası hərflərinin ardıcıllığı üzrə səliqə ilə düzmüş, bir di-
van tərtib etmişdir. Süruridən sonra ədəbiyyata gəlmiş böyük Azərbayacan şairi
Məhəmməd Füzulinin türk divanının dibaçəsində bu toplunun meydana çıxması
barədə dediyi sözlər Sürurinin dibaçəsini xatırladır. Füzuli deyir ki, bir gün bir
nəfər ona müraciət edib türkcə şeirlərini bir toplu halında tərtib etməsini xahiş
edir.Fikrini belə izah edir ki, şairin ərəbcə və farsca şeirləri toplu halında oxucu-
ların əlində olduğu halda, türkcə şeirləri ortada yoxdur. Bu fikri qəbul edən Fü-
zuli bildirir ki, türkcə şeirlərimdən müxtəsər divan tərtib etmək üçün gəncliyim-
də xahişlə məndən şeirimi alanlardan xahiş edib onlarda olan şeirlərimi götürüb
köçürdüm: “Naçar məhmili-etibarimdə bu ibarə lazımdır deyib zəmani-tüfuliy-
yətimdə sadir olub, mütəfərriq olan qəzəllərdən bir müxtəsər divan cəm etmək
səlahin gördüm. Və ol vəqtdə məndən iltimasla alanlardan iltimsla alıb surəti-
cəm’i, ixtisar üzrə itmamə yetirdim. Ümiddir ki, ərbabi-fəsahət və əshabi-bəla-
ğət müşahidə və mütaliə qıldıqda, mənşə və mövlidim İraqi-Ərəb olub, təmami-
yi-ömrdə ğeyr məmləkətlərə səyahət qılmadığımdan vaqif olduqda, bu illəti mu-
cibi-süquti-etibar bilməyələr. Və məhəllü məqamimə görə rütbeyi-istedadimə
həqarət ilə nəzər qılmayalar. Zira e’tibari-vətən isteda‘di-zatə təsir etməz və top-
raqda yatmaq ilə tiladən cila getməz” (5, s.31).
Beləliklə, Füzuli divanının dibaçəsində Süruri kimi anadilli divanını oxu-
cuların xahişi ilə tərtib etdiyini, gəncliyində yazdığı şeirlərini müxtəsər divan
halında topladığını bildirir. Füzuli də dibaçəsinin sonunda divandakı nöqsanlara
görə üzrxahlıq edir, hətta bu nöqsanları düzəldəcək şəxsə əvvəlcədən minnətdar-
lığını bildirir. Lakin Füzuli məkanının İraqi-Ərəb olduğuna və heç bir yerə səya-
hət etmədiyinə baxmayaraq sənətinin ucalığından əmin olduğunu da bildirir ki,
Süruri divanının əlimizə natamam çatmış dibaçəsində bu yoxdur.

23
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA

Haqqında cox az məlumata malik olduğumuz görkəmli Azərbaycan şairi

Sürurinin anadilli divanının sürətlərini əldə etdiyimiz dörd nüsxəsi onun həyat
və yaradıcılığı barədə dəyərli məlumatlar əldə etməyə imkan verir. Bu divan
nüsxələri bütövlükdə şairin yaşadığı dövr ədəbiyyat tariximizin öyrənilməsi ba-
xımından böyük maraq kəsb edur.

Ədəbiyyat:

1. Süruri. Divan. Əlyazma. Manisa şəhər kitabxanası, №7844.

2. Süruri divan. Əlyazma. Kaliforniya Universiteti kitabxanası, №327.
3. Aşık Çelebi. Meşa’irü’ş-şuara/hazirlayan: dr. Filiz. Kılıc. Ankara,
2018.
4. Sürəyya Məhəmməd. Sicilli-osmanı, yaxud təzkireyi-məşahiri-osma-
niyyə. Üçüncü cild. Mətbəeyi-amirə.
5. Füzuli Məhəmməd. Əsərləri. Altı cilddə I cild. Bakı: “Şərq-Qərb”,
2005.

24
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI

Aybəniz ƏLİYEVA-KƏNGƏRLİ
filologiya üzrə elmlər doktoru

Aytən ƏLİYEVA
böyük elmi işçi

Azərbaycan Respublikası, AMEA

Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu

“İMADƏDDİN NƏSİMİ-650” ADLI

ELMİ BİBLİOQRAFİK GÖSTƏRİCİ HAQQINDA

Böyük Azərbaycan şairi İmadəddin Nəsimi cahana və zamana sığmayan

əbədiyaşar, qüdrətli söz ustasıdır. Nəsimi fəlsəfi-bədii poetik dilin ümmansız
dəryası, Azərbaycan ədəbi bədii dilinin əsasını milli zəmində quran, poeziyada
böyük çevriliş edən, dərin iz qoyan böyük sənətkardır. Onun əsərləri poeziya xə-
zinəsinin incisi, gövhəridir.
Nəsimi mürəkkəb yaradıcılıq yolu keçmişdir. Yaradıcılığa aşiqanə şerlərlə
başlayan lirik şair sonralar dövrün siyasi, ictimai, əxlaqi mövzularında əsərlər
yazmış, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində ana dilində yaranan fəlsəfi qəzəlin ba-
nisi olmuşdur. O, həyat, cəmiyyət haqqında açıq deyilməsi qorxulu olan tənqidi
fikirlərini aşiqanə misralar və ya təbiət təsvirləri içərisində söyləmişdir. Nəsimi-
nin bədii yaradıcılığı Azərbaycan poeziyasının və ədəbi dilinin inkişafında mü-
hüm bir mərhələdir.
Azərbaycan xalqının çoxəsrlik ənənələrə malik bədii və fəlsəfi fikrində
dərin iz qoymuş mütəfəkkir şair İmadəddin Nəsiminin zəngin irsi bu gün də in-
sanların mənəvi-əxlaqi kamilləşməsində mühüm əhəmiyyətə malikdir. Şərq
xalqlarının mədəni sərvətlər xəzinəsində özünəməxsus layiqli yer tutan Nəsimi
yaradıcılığı uzun illərdən bəri elmi-ədəbi fikrin diqqət mərkəzindədir.
Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin hər bir sahəyə ver-
diyi dəyər və qayğı daim diqqət mərkəzində olmuşdur. Onun mədəniyyət, ədə-
biyyat və incəsənət haqqında dediyi: “Azərbaycan tarixi mədəniyyət, elm, ədə-
biyyat, memarlıq sahəsində çox zəngindir. Bizim çox əsrlik ədəbiyyatımız var –
Nizami, Xaqani, Füzuli, Nəsimi, Vaqif və bunlardan sonra gələn dahilər. Azər-
baycan xalqına mənsub olan Nəsimi kimi nadir bir şəxsiyyəti dünya elminə,
dünya mədəniyyətinə tanıtmaq, şübhəsiz ki, xalqımızın hörmətini yüksəltmək

25
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA

deməkdir” fikirləri daim öz aktuallığını qoruyub saxlamaqla yanaşı gənclərə nü-

munədir.
Ümummilli lider Heydər Əliyev siyasi kursunun layiqli davamçısı Azər-
baycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 15 yanvar 2018-ci il
tarixli “Böyük Azərbaycan şairi İmadəddin Nəsiminin 650 illik yubileyinin qeyd
edilməsi haqqında” və 11 yanvar 2019-cu il tarixli “Azərbaycan Respublikasın-
da 2019-cu ili “Nəsimi ili” elan edilməsi haqqında” Sərəncamlarını əsas tutaraq
cari ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Məhəmməd Füzuli adına Əl-
yazmalar İnstitutunda “İmadəddin Nəsimi-650” adlı elmi biblioqrafik göstərici
çapdan çıxmışdır.
Anadilli ədəbiyyatımızda fəlsəfi şeirin əsasını qoyan Nəsiminin zəngin irsi
sahəsində kitabxanaşünaslıq, biblioqrafiyaşünaslıq və kitabşünaslıq elmi istiqa-
mətlərində aparılan multidissiplinar araşdırmanın nəticəsi olan bu fundamental
biblioqrafik göstərici şairin həyat və yaradıcılığına dair uzun bir dövri (1869-
2019-cu illər) əhatə edən 1872 adda biblioqrafik məlumatı əhatə edir.
Biblioqrafik göstəricidə böyük Azərbaycan şairi İmadəddin Nəsiminin 650
illik yubileyinin qeyd edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
sərəncamı, Azərbaycan Respublikasında 2019-cu ilin “Nəsimi ili” elan edilməsi
haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı verilmişdir. Göstə-
ricidə “İki dünyanı insanda görən şair” adlı ön sözün müəllifi institutun direkto-
ru, akademik Teymur Kərimlidir. Eyni zamanda İmadəddin Nəsimi haqqında
görkəmli şəxsiyyətlərin fikirləri, şairin dünya kitabxanalarında saxlanılan qəzəl
və divanları, Azərbaycan və xarici dillərdə həyat və yaradıcılığına həsr olunan
kitablar, dövri mətbuatda çap olunmuş əsərləri, haqqında yazılmış kitablar, mo-
noqrafiyalar, avtoreferat və dissertasiyalar, məcmuələrdə, dövri mətbuatda çap
olunan məqalələr sistemli şəkildə müxtəlif bölmələrdə toplanmışdır. Bölmələr
daxilində ədəbiyyat xronoloji qaydada əlifba sırası ilə verilmişdir.
Nizamişünas alim Teymur Kərimlinin “İki dünyanı insanda görən şair” adlı
ön sözdə Nəsiminin həyat və mühiti, ümumilikdə Nəsimi irsinin Şərq dünyası-
nın mədəniyyət tarixində özünəməxsus yerə malik söz ustalarından olması və
Nəsimi irsi müsbət idealları təbliğ etdiyi, özü-özlüyündə bir kiçik dünya olan in-
sanı tərənnüm etdiyi üçün bu gün də sevilib, oxunması haqqında qiymətli fikir-
ləri öz əksini tapmışdır.
Oxucuların biblioqrafik informasiya mənbəyindən istifadəsini asanlaşdır-
maq və informasiya-axtarış imkanlarını artırmaq məqsədi ilə göstəricinin sonun-
da İmadəddin Nəsimi haqqında yazmış müəlliflərin, əsərlərin tərtibini, redaktə-
sini, tərcüməsini və b. həyata keçirənlərin adlar göstəricisi əlifba sırası ilə veril-
mişdir.

26
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI

Təqdim etdiyimiz biblioqrafik vəsait İmaddədin Nəsiminin həyat və zəngin

yaradıcılığının öyrənilməsi və araşdırılması işində müstəsna rol oynayacaqdır.
Biblioqrafik göstərici alim və mütəxəssislər, filologiya sahəsində araşdır-
ma aparan tədqiqatçılar və tələbələr, eləcə də Nəsimi irsi ilə maraqlanan geniş
oxucu auditoriyası üçün nəzərdə tutulmuşdur. Biblioqrafik mənbədən həmçinin
ölkəmizin müxtəlif ali təhsil müəssisələri və kolleclərində kitabxanaçılıq və in-
formasiya fəaliyyəti sahəsində təhsil alan tələbə, magistrant və doktorantlar dərs
vəsaiti kimi istifadə edə bilər.

27
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA

Xuraman HÜMMƏTOVA
filologiya üzrə elmlər doktoru

Azərbaycan Respublikası, AMEA

Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu

NƏSİMİ ŞEİRİNDƏ SÖZÜN İNFORMATİV YÜKÜ

Böyük Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri İmadəddin Nəsimi ədəbiyyat tari-

ximizdə anadilli fəlsəfi şeirin əsasını qoymuş, məhəbbət və gözəllik nəğməkarı
kimi şöhrət qazanmışdır. Onun dərin ağıl və idrakından yoğrulan şeirləri ədəbiy-
yatımıza yenilik gətirən bədii düşüncənin ifadəsidir. Nəsimi poeziyası insanın
ilahi yaradılışından, onun kamilliyinin əzəmət və vüqarından soraq verən əsər-
lərdir.
Azərbaycan tüklərinin ədəbiyyatı və fəlsəfi fikir tarixində Seyid İmadəd-
din Nəsimiyə (XIV) həm şair, həm, filosof, həm də mütəfəkkir kimi özünəməx-
susluq verən onun mən¬sub olduğu hürufilik təriqəti ilə bağlı görüşləridir. Nəsi-
minin istər şeir yaradı-cı¬lığı, istərsə də səyahətləri başlıca olaraq bu fəlsəfi-fik-
ri cərəyana daha çox xalq kütləsi cəlb etmək məqsədi güdürdü .
İnkar olunmaz həqiqətdir ki, hürufiliyin banisi Fəzlullah Nəimi olsa da,
bu təriqətin yaşamasında və yayılma arealının genişlənməsində Nəsiminin əvəz-
siz dərəcədə xidmətləri olmuşdur. Məhz hürüfilik Nəsiminin simasında yaşamış
və yayılmışdır. Nəsimi hürufiliyi poeziyada yaşatmaqla onun terminologiyasını,
simvollar sistemini, ifadə özəlliklərini, üslub anlayışlarını daha da zənginləşdir-
miş və onlara yeni ifadə tərzi vermişdir. “Türk şeiri ilə ən əvvəl Nəsimi şöhrət
tapmışdır” ( 1, 20).
Hürufiliyin əsas təməl ideyalarını təbliğ edən hürufi şairləri, o cümlədən
onların şəksiz nəhəng nümayəndəsi İmaddədin Nəsimi tərəfindən poeziyada ifa-
də olunmaqla ədəbiyyatı ilahi-irfani ideyalarla zənginləşdirmiş və müqəddəsləş-
dirmişdir. Deməli, hürufilər Allahın dərkolunmaz ilahi mahiyyətinin sözdə tə-
cəssüm olunması haqqındakı ideyaları ədəbiyyatı yalnız söz sənəti olmaqdan çı-
xarıb onu daha yüksək zirvələrə – ilahi-idraki məqamalara qaldırmışlar. Bu mə-
nada Azərbaycan ədəbiyyatında təsəvvüf təkcə Nəsiminin simasında yox, eləcə
də ondan əvvəlki və sonrakı sənətkarların simasında milli ədəbiyyatı müqəddəs
dəyərlər sisteminə –söz sənətinə çevirmişdir. Bədii ədəbiyyatın gözəlliyi, təsir
gücü onun ifadə tərzində əks olunur. Söz sənətkar ilə cəmiyyət arasında əlaqə
yaradan ən mühüm vasitə rolunu oynayır. Odur ki, dili gözəl bilib ondan yerli –

28
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI

yerində istifadə etmək söz sənətkarlarının əsas vəzifəsi olmuşdur. Söz o zaman
dəyər kəsb edir ki, o müəyyən informasiya yükünə malik olsun. Deməli, hər bir
söz daşıdığı informativ yükə görə əhəmiyyətlidir. Sözün kəsb etdiyi informativ
yük nə qədər dərin, fəlsəfi mahiyyət daşıyırsa, söz bir o qədər uzunömürlü, də-
yərli və əhəmiyyətli hesab olunur.
“Qurani-Kərim”in vəhylə (sözlərlə) nazil olduğunu, “Yasin” surəsinin 82-
ci ayəsindəki “kun fə yəkun” (“ol” dedik oldu) kəlamına əsasən dünyanın yaran-
masının sözlə bərqərar olması, müqəddəs kitabımızdakı fikirləri əsas tutaraq sö-
zü müqəddəs hesab etmişlər. Bütün bu aləmin məhz “kon” (ol!) kəlməsindən
yaranması hamıya məlumdur. “Əl-Bəqərə” surəsinin 31-ci ayəsində, insanın üs-
tünlüyü Allahın ona bütün adları (sözləri) öyrətməsi ilə əlaqələndirilir. Həz. Əli-
nin belə bir kəlamı var “İnsan öz dilinin arxasında gizlənib. Danışandan sonra
onun ağıllı və ağılsız olduğu ortaya çıxır”. Bu baxımdan söz və ruhun əlaqəsi
hələ qədim zamanlardan insan düşüncəsində onların bir-birindən var olması, bir-
biri ilə bağlı olması haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. İnsan bədəninin ruh-
la canlanması, varlıq aləminin isə sözlə nəşət tapması onun insan ruhu ilə bağlı-
lığınadan xəbər verir. Bu haqda dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi belə de-
mişdir:

Əgər söz can ipini əyirməsəydi bir an,

Bu kələfin başaını bəs hardan tapardı can?
Füzulidə isə bu fikir belə formulə edilir.
Söz candır əgər bilirsə insan,
Sözdür ki, deyirlər özgədir can.

Orta əsrlər poeziyasında bəzən söz hətta insan bədəni ilə müqayisə edən .
dahi Nizami Gəncəvi “ biz sözük, bu bədənsə eyvanımızdır” deyir. Sözün ilahi
hikmətlə əlaqəsi, Allah kəlamı olması haqqında XIII əsrdə Yunus Əmrə “söz
qaradn ağdan degil, yazıb oxumaqdan deyil, bu yürüyən xalqdan deyil, xaliq
avazından gəlir”, “mənim deyil bu kəlləçi, qüdrət sənin Yunus nəçi” deyir.
Öz yaradıcılığında hürufiliyin qəliz anlayış və terminlərindən istifadə edən
şair şeir dilini, ondakı təsəvvüfi-irfani simvolikanı və bundan doğan çətinliyinə
görə “ heç kimsə Nəsimi sözünü kəşf edə bilməz, bu quş dilidir, bunu Süleyman
bilir ancaq” deyərək, bu dili “quş dili” adlandırmaqla dilin informativ yükünün
dərinliyinə işarə edir.
Hürufilərə görə bütün varlıq aləmi səsdən var olduğu üçün kainatın da ya-
ranması sözdə öz əksini tapır. “Bədii ifadə üsullarını daha da zənginləşdirmək
və qüvvətləndirmək baxımından klassik Şərq ədəbiyyatında ərəb əlifbası hərfləri
öz adları və forması ( şəkli) ilə rəmzi mənalarda müxtəlif bədii bənzətmələr mə-

29
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA

qamında işlədilmişdir. Məsələn əlif ( ‫ ) آ‬hərfi boy, qamət, ayn ( ‫ – ) ع‬göz, kaf ( ‫ق‬
) – qaş, mim ( ‫ – ) م‬ağız, sin ( ٣) – diş, dal ( ‫ – ) د‬qəddi-qamətin bükülməsini,
nun ( ‫ ) ن‬isə nöqtə və kirpiklər kimi rəmzi mənaları bildirir.” ( 2,125 ) Odur ki,
həyatın bütün gizlin sirrləri hərflərdən yaranan sözlə aşkar olur. Hürufilik ideya-
larını şeirlərində əks etdirən Nəsimi ərəb həriflərinin insan üzündəki cizgilərə
bənzədiyini və Allahın gözəl adlarının onun sifətində yazıldığını bu yolla isbat
edirdi. Bu hərf və rəqəmlərdən ustalıqla istifadə edən Nəsimi deyir:

Dünyavi axirətdə azad idim əlif tək,

Çəkdi məni bəlaya balasının bəlası (3, 252).

Şair ruhun insan bədəninə üfrülməmişdən əvvəl bu aləmdə əlif ( ‫ )آ‬hərfi

kimi azad dolaşdığını, ancaq ruhun insan bədəninə daxil olandan sonra o qəfəsə
salınır və bununla da “bəlaya” düçür olduğunu vurğulayır. Aşiq bu dünyaya gəl-
məzdən əvvəl ilahi eşq şərabını içib məst olmuşdur. Bu, məşhur “bəzmi-əzəl„
yaxud “bəzmi-ələst„ rəvayətinə işarədir. Rəvayətdə deyilir: “Allah ruhlardan so-
ruşdu: “Mən sizin rəbbiniz deyiləmmi? Dedilər: “Bəli“ (“Ələstu birəbbikum?
Qalu bəla)“.Odur ki, ruh öz məşuqunun yanına qayıtmağa can atır. Bu canatma-
nın mayasında ilahi eşqin cazibəsi durur.
Beytin zahiri mənasına gəldikdə əlif hərfi özündən əvvəl gələn hərflərlə
birləşməməsi onun azad olmasına, bu hərfin özündən sonrakı hərflərlə birləşmə-
si isə, onu bəlaya, dünyəvi məqamlarla, materiya ilə bağlanmasına bir işarədir.
Bu beytin izahı ilə bağlı S.Şıxıyeva yazır :“Beytin əsasında duran“əlif„ hərfinin
müstəqil və və bitişik yazlışının şəkilləri durur. Ayrıca yazılan əlif müstəqil və
“azad„ olduğu kimi, insan varlığındakı ruhi-cüzdə ruhi-küll ilə vəhdətdə olarkən
ayrılıq və hicran qəmindən azad idi. İlahiyə məhəbbətini sübuta yetirmək istə-
yən ruh „bəla“ sözündənki „əlif“ kimi büxovlandı, müstəqilliyini itirdi. „əlif“ və
„lam“ın bu şəkildə birləşməsi ruhun cismdə ( bədəndə) həbs edilməsinə bənzə-
yir. Yalnız vücudi-mütləqin mövcud olduğu, ilahi ilə birlikdə olduğum zaman
„əlif“ kimi azad (burada həm də qayğısız) idim. „Bəli“ („bəla“) dedim, bəlası-
nın-qədd-qamətinin eşqi məni bəlaya( dərd) çəkdi“ „Dünyəvü axirətdə“ təzadlı
anlamı ilə bu aləmlərin ilkin mərhələsində –Misaq günündə vəhdətdə olduğuna,
ayrılığın sonrakı mərhələsində baş verdiyinə işarə edilmişdir“ (4, 173-190).
Şair başqa bir qəzəlində hərflərlə bağlı şair deyir:

Əsli dənidir dünyanın, zatında yoxdur bir əlif,

Tərkibinə gəl bax anın şol ya vü nünü dalinə.

30
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI

Beyt həm zahiri, həm də daxili baxımından iki məqamı özündə əks etdirir.
Zahiri baxımdan beytdə əlif hərfi həm həqiqi, həm də məcazi mənalar daşımaq-
dadır. Şair insan qamatini, həm də onun əqidə düzlüyünü əlif hərfinə bənzədir.
O, yaşadığı aləmdə düzgün Adəm övladının olmadığını deyir. Dünya özü də
“dəni”dən yarandığı üçün “alçaq” deməkdir. “Dünya sözündəki ( ‫ ) د‬ərəb hərfi
ilə yazılır ki, bu da dövrarın zamanın düzgün, doğru olmadığına (‫ ) د‬dal hərfi ki-
mi əyriliyinə bir işarətdir. Bütün bu zahiri oxşarlıq beytin şəkli mənası ilə əlaqə-
dardır. Beytin ikinci misrasında adı keçməyən “dünya” sözü ərəb əlifbası ilə elə
şəkildə yazılır ki, bu( dal, nun, ya (dəni) ( ‫) دﻧﻰ‬orada əlif hərfi işlədilmir. Bu sö-
zün yazılışı əyri hərflərdən yarandığı üçün dünyanın düzgün yer olmadığın de-
yən şair başqa bir şeirində “dünya duracaq yer deyil, ey can, səfər eylə, aldanma
onun alinə ondan həzər eylə” deyə, bu faniliyə bir işarə edir” (5, 60).

Rəqibin olmasın məqsudi hasil,

Əlif tək qəddimi ol saldı dalə ( 6, 232 ).

Beytdə şairin lirik “məni“ rəqibindən narazılığı göz önünüdədir. Rəqibinin

muradına yetməməsini, arzusunun hasiliə çatmasını istəmir. Ona görə ki, sevgi
cəfasından onun əlif ( ‫) آ‬, düz qaməti, həsrətdən, niskildən əyilib dala ( ‫ ) د‬dö-
nüb.
Sözün informativ yükü təkcə onun müsbət məqamlarla bağlı olması fünk-
siyasını daşımır, bu informasiya mənfi çalarları da özündə əks etdirir. Sözün
mənfi məqamları özündə əks etdirməsi informativ yükünə` Nəsimi yaradıcılı-
ğında da rast gəlmək olur. Nəsimi şeirlərini birində deyir: “dil bazarçısı yalan-
dır, varmazam bazarinə, gerçək olmaz əgridil, inanmazam iqrarinə”, (1, 71) Nə-
simi sözü düz olmayan, əhdinə sadiq qalmayan adamlardan uzaq olmağı, onlara
bel bağlamamağı tövsiyə edir. “Hər kimin feyli riyadır, ya sözü gerçək degil,
qövlünə inanma anın, heçə say iqrarini” (1, 102), “Nacins söhbəti degil illa tamu
odu, Fəzl eylə, ya illahi, əcirna minəl-əzab” (38) deyir. Şeirin informativ məlu-
mat yükü ondan ibarətdir ki, şair nadan adamla söhbət etməyi cəhənnəm odunda
yanmaqla müqayisə edərək, “ilahi bu oddan bizi uzaq eylə”, deyir.

Surətin lövhində endirdi kəlamı Cəbrayıl,

Ey camalın həq kitabı, innəhü-şeyün əcib ( 1, 39) .

Bu beytdə müəllif məlum əhvalatı oxuculara çatdırır. Beytin informativ

anlamında şair insan üzünün gözəlliyini müqəddəs Quran-Kərimin kəlamları ilə
müqayisə edir. Bu gözəlliyin ilahidən gəldiyini söyləyərək, ey gözəlliyi haqq
kəlamı olan, bu nə qəribə işdir ki, sənin üzünün gözəlliyi simasında Cəbra-

31
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA

yıl(ə.s) ilahi kəlamları göydən endirdi. “Hürufilər hətta insan üzünü “Allahın
güzgüsü” sanırdı. Guya Allahın özü insan üzündə görünməkdədir, insan üzündə
Allah sözü yazılıb. Buna görə də insana səcdə edilməlidir” ( 1,16 ).

Aşiqin əsrarını, həqqi bilən arif bilir,

Aşina halın nə bilsin, kəndini bilməz qərib (1, 39).

Ariflik təsəvvüfün mərhələ prinsipıərindən biridir. Təsəvvüf fəlsəfəsinə

görə ariflik mərhələsinə gəlib çatan irfan əhli haqqın gizli sirlərindən xəbərdar
olur. Şair haqqın sirləri ariflərə məlum olur, ariflər ancaq onu bilərlər deyir.
Beytin ikinci misrasında işlədilən “kəndini bilməz” ifadəsi ariflərin “ özünü bil-
məyən rəbbini bilməz” hədisi ilə üst-üstə düşür. Şair özünü bilməyən, haqqını
tanımayan aşiq olanın halını necə bilsin?” deyir.

Xubların eşqindən, ey zahid , məni mən eyləmə,

Çünki mana eşq oldu qismət günü həqdən nəsib. ( 1, 40).

Şeirdə şair zahidlə arifi qarşılaşdırır. Arif zahidə ondan gözəlləri sevməyi
qadağan etməməsini xahiş edir. Çünki haqq dərgahında nəsib almaq məqamında
Tanrı onun da qismətinə gözəlləri sevməyi yazıb.
Nəsimi poeziyasında sözün informativ yükündə ayrı-ayrı şəxsiyyətlərlə
bağlı məlumat xarakterli beytlər, onlarla bağlı informasiyalar də yer almaqdadır.
Bu beytlərin bəzilərində peyğəmbərlər, bəzilərində tarixi şəxsiyyətlər, bəzilərin-
də isə şairin əhatəsində olduğu insanlar haqqında informativ məlumatlar verilir.
Təriqət ədəbiyyatında əfsanələşən bu tarixi şəxsiyyətlərə şairlər bir simvolik ob-
raz kimi müraciət etmişlər. Məsələn, Bəyazid Bistaminin adı özünü qul edib
başqalarını xilas etmək üçün satan bir aşiq obrazı kimi xatırlanırsa, Şibli Bağ-
dadda yaşamış sufilərdən olmuş, yatmamaq üçün ğözlərinə duz sürtər və gecə-
gündüz ibadət edərmiş, Həllac Mənsur isə təsəvvüfdə dara çəkilərək Tanrısına
qovuşmuş, haqqdan dönməyən bir aşiq kimi vəsf olunur.
Həllac Mənsurun “ənəl-həqq” ideyası orta əsr poeziyasında dinin əsasını
sarsıdan çağırış mənasını özündə ehtiva edirsə, təsəvvüf ədəbiyyatında isə bu
termin “ənəl-həqq” insanın kamala yetməsini bildirən ifadədir. Nəsimi Həllac
Mənsurun bu ideyasını yaşadaraq şeirlərində bu ifadəni müxtəlif məqamlada iş-
lətmişdir. Şair buna işarə edərək deyir:

Gər ənəlhəqq söyləməkdən dara asılsam nə qəm ,

Bunca Mənsurin asılmış başı bər dar, üştə gör! ( 1, 245)

32
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI

Şair “ənəl-həqq” söyləməklə başının dar ağacından asılmasından qorxma-

dığını, Mənsurun başı kimi çoxlarının başını dar ağacından asılmış gördüyünü
vurğulayır. Nəsimiyə görə, Həllac Mənsur dara çəkilməklə canını “haqq” dediyi
Tanrısına qurban vermiş, beləliklə də, öz ruhu ilə vücudi-mütləqə qovuşa bil-
mişdir. Həm də şair özünü Həllac Mənsurun yanında hiss edir, onunla birlikdə
“eşq darına” asıldığını bildirir. Şair “zülfünün darındə, şaha, asılan Mənsur idi,
hər kim ki, Mənsur olmadı, zülfündə bər-dar olmasun” deməklə, gözələ vurul-
mağı aşiqin “sevgi daraına” çəkildiyini, kim ki, sevgi yolunda Mənsur kimi “
sevgi darına” çəkilməyibsə, bu yolda oun “bərbad “olacağını deyir. “Mənsuri
asar darinə mənsur”, “təxtə çıxmaq istəməz Mənsur olan, ya minbərə, hər kim
Mənsur oldu, çıxdı şahi-eşqin darinə" ,“Musəvü Tur nədir, Şiblivü Mənsur nə-
dir, əjdaha olan ağac riştə ilən dar nədir?” deməklə, Həllac Mənsurun “ənəl-
həqq” nidasına hörmətlə yanaşan şair özünü də həmin “eşq darına” çəkilməsini
deməklə, Həllacın asıldığı dar ağacını “eşq ağacı” adlandırır. Nəsimi poeziya-
sında Həllac Mənsurun “ənəl-həqq” ideyası əslində insanın Tanrı olması deyil,
onun Tanrıda əriməsidir, yəni cüzin küllə qovuşmasıdır.
Nəsimi poeziyası keçmiş ilə bu gün arasında əlaqə yaratmaq baxımından
tarixi gerçəkliyi özlərində əks etdirir, yaşadır və nəsildən- nəslə ötürür. Nəsimi
poeziyasının əvəzolunmaz təsir gücü oxucuları mərd və mübarizliyə səsləmək,
onlara daxili gözəllil və zənginlik aşılayır. Çoxfunksiyalılıq xüsusiyyəti daşıyan
Nəsimi sözünün informativ məna yükünün araşdırılması bu gündə aktuallığını
itirməyib.

Ədəbiyyat

1. İmadəddin Nəsimi. Mən bu cahana sığmazam / Ön sözün müəllifi Ə.Sə-

fərli. Bakı, Gənclik, 1991.
2. M.Füzulinin dili. Məqalələr toplusu, Bakı, Elm. 1997, 125 s.
3. İ.Nəsimi. Seçilmiş əsərləri. 3cilddə, II c. Bakı: Azərnəşr, Yazıçı, 1973.
4. S.Şıxıyeva. Nəsimi şeirində „Əlif-Lam“ poetik forma və fəlsəfi rəmz ki-
mi // Ədəbiyyat məcmuəsi, 1999, s. 173- 190
5.Y.Seyidov, S.Əlizadə. Klassik Azərbaycan şairləri söz haqqında. Bakı,
Gənclik. 1977.
6. İmadəddin Nəsimi. İraq divanı / tərtibçi: Q.Paşayev, Bakı, 2018.

33
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA

Prof.Dr. Fatih USLUER

Oman sultanlığı, Türkiye Maarif Vakfı

NESÎMÎ’Yİ ANLAMAK

Toplumu oluşturan fertler, topluma mal olmuş büyük şahsiyetleri kendi

inançları ve fikirleri perspektifinden yorumlarlar. Çoğu zaman onun ne söyledi-
ği değil, bizim ne anladığımız şekillendirir onun şahsiyetini... Bu durum, çoğu
zaman büyük şahsiyetlerin gerektiği gibi anlaşılması önünde en büyük engel ol-
sa da, her kesimden insana bir şekilde yol gösteriyor olmaları bir mazeret olarak
kabul edilebilir. Nesîmî de bu büyük şahsiyetlerden biridir ve herkes onu kendi
perspektifinden anlama yoluna gitmiştir. Oysa Nesîmî’yi doğru bir şekilde anla-
manın yolu, onun bağlı bulunduğu Hurûfiliğin bilinmesinden geçmektedir. Ne-
sîmî’nin Hurufi olup olmadığı konusunu veya Hurufiliğin İslam’ın içinde mi dı-
şında mı olduğunu bazı insanlar tartışmaya devam edebilirler. Bu yazımızın so-
nunda bu soruların hepsi cevabını bulacaktır. Bu yolculuğumuza Nesîmî Diva-
nı’nı elimize aldığımızda karşımıza çıkan ilk şiiri anlamaya çalışarak başlayabi-
liriz.
Öncelikle söylemek gerekir ki Nesîmî, bir Kuran şairidir. Onun şiirlerinde
ayetler, hadisler adeta şiirleriyle bütünleşmiştir. Kuran ve hadislerden bu denli
ustaca iktibaslar yapmak için, bir insanın bu ayet ve hadislerle hemhal olmuş ol-
ması gerekir. Nesîmî’nin doğru bir şekilde anlaşılması için iktibasta bulunduğu
ayet ve hadislerin zahiri ve batıni manalarının mutlak bilinmesi gerekir. Diğer
taraftan Nesîmî bir vahdet şairidir. O, aşığı olduğu Hakk’ı her yerde müşahede
etmektedir. Baktığı her yerde Hakk’ı ve onun nişanlarını görür. O yüzdendir ki
Bende sığar iki cihan ben bu cihana sığmazam demiştir. O, ahsen-i takvîm olan
insana baktığında Allah’ın en mükemmel tecellisini görür. Bu iki önemli nokta-
yı zikrettikten sonra Nesîmî Divanı’ndaki ilk şiire geçebiliriz.
Nesîmî öncelikle kendisindeki ilahi aşkı tasvirle başlıyor ve o aşkı tüm
varlıkta görüyor;
Deryâ-yı muhît cûşa geldi
Kevn ile mekân hurûşa geldi

Hakikat perdesi bu aşkla açılıyor;

Sırr-ı ezel oldu âşikâra

34
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI

Ve artık tüm varlıkta Allah’ı müşahede ettiğini ifade ediyor;

Her zerreden güneş oldu zâhir

...
Nakkâş bilindi nakş içinde
...
Külli yer ü gök Hak oldu mutlak
Söyler def ü çeng ü ney Ene’l-Hak

Tasavvufta fenâ fi’l-lah denilen, kulun kendi varlığını Hakk’ın varlığında

yok etmesi de burada karşımıza çıkıyor:

Ma’şûk ile âşık oldu bir zât

Mahv oldu vücûd-ı nefy ü isbât

İkinci mısrada şairin belirttiği gibi nefy ve isbâtın da ortadan kalktığı bir
noktadır bu. Diğer bir ifadeyle vahdet, yani birlik hali, tüm zıtlıkların mahv ol-
duğu bir hal, bir mertebedir. Orada iyi ve kötü yoktur, sevap ve günah yoktur,
cennet ve cehennem yoktur...

İman ile küfr bir şey oldu

Tatlı ile acı bir mey oldu

Allah ayrı bir varlık, kul da ayrı bir varlık değildir, olamaz da, çünkü ger-
çek var olan Allah’tır:

Eşyâ ikilikten oldu hâlî

Bâkî ehad oldu lâ-yezâlî

İşte bu nedenle Nesîmî, secde edende de secde edilende de Allah’tan baş-

ka bir şeyi görmemektedir:

Mescûd ile sâcid oldu vâhid

Mescûd-ı hakîkî oldu sâcid

Çünkü masivallah yani Allah’tan gayrı her şey bir perdedir ve bu perdenin
kalkmasıyla hakiki varlık zahir olur ve ondan başka her şey ortadan kalkar, he-
lak olur:

35
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA

Ey tâlib eğer değilsen a’mâ

Gör va’de-i küllü men aleyhâ
...
Gayr oldu helâk ü vech kaldı
Bahr oldu şu kim bu bahre daldı

Nesîmî bu beyitlerde Rahman suresi 55-56. âyetlere işarette bulunuyor:

“Yerin üstünde ne varsa fanidir. Yalnız celâl ve ikram sahibi Rabbinin yüzü (zâ-
tı) baki kalacaktır.”
O halde baki kalan Allah’ın yüzüdür, diğer her şey fanidir. Bir hadis-i şe-
rifte Hz. Peygamber, “Allah Âdem’i kendi sureti üzerine yarattı” (Kütüb-i Sitte,
c. X, s. 288)diyor. İşte bu nedenle de Nesîmî şu beyitte, “Mümin müminin ayna-
sıdır” (Ebu Davud, Edeb, 49) hadisinden hareketle yüzde Allah’ın zâtını görme-
mizi tavsiye ediyor:

Çün mü’mine mü’min oldu mir’at

Mir’atine bak ve sende gör Zât

Zaten Hz. Peygamber de “Kendini bilen rabbini bilir” (Aclunî, 2/262) ha-
disiyle Allah’ın insandaki bu tecellinin keşfedilmesiyle Rabbimizin bilineceğini
söylemiştir. Nesîmî de buna işaret ediyor:

Nefsin tanıdı ve bildi Rabbı

Tevhid yolunda ekdi habbı
...
Âdemde tecelli kıldı Allah
Kıl Âdeme secde olma gümrâh

Âdem’e secde kılınması, onun yüzünün Allah’ın suretinde yaratılmış ol-

masındandır. Allahu Teâlâ, tüm meleklere Bakara suresi 34. ayette de zikredildi-
ği gibi Âdem’e secde edin diye emretmiştir. Şeytan bu emre uymamıştır. Allah
da bize şeytanın yolundan gitmeyip secde etmemizi ve yakınlaşmamızı emredi-
yor. O yüzden Nesîmî bir sonraki beyitlerde Alak suresinin 19. ayetinden ikti-
basla şöyle diyor:

Şeytan-ı la’îne uyma zinhar

Onun sözüne inanma ey yâr

Hakdan sana lâ tuti’hu geldi

Hem ve’scud ve’ktarib denildi

36
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI

Hakikatlerin ortaya çıkması, Allah’ın tecellisini insanda görmek artık kı-

yametin koptuğu anlamına gelir. Mizan kurulmuştur, Dabbetu’l Arz çıkmıştır.
Nesîmî bu beyitlerinde Dabbetü’l-Arz’ın bir elinde Hz. Musa’nın asası diğer
elinde Hz. Süleyman’ın mührü olduğunu söyleyen hadise (Kütüb-i Sitte, c. IV, s.
153) telmihte bulunuyor. İnsanların alnına o asayı koyduğu zaman, mümin olan-
ların yüzü parlayacak ve kafir olanların yüzü simsiyah olacaktır:

Müşrikden eder muvahhidi fark

Ey vây ona kim işi ola zerk
...
Halkın anlına basar asâyı
Yani ki bilin bu istivâyı

Niçün ki bu istivâdadır Hak

Ol mâlik-i mülk ü hayy-ı mutlak

Nesîmî asanın koyulduğu yerin hatt-ı istivâ üzerinde olduğunu söylüyor.

Hak yüzdeki o istivâdadır. O istiva hattı, sırat-ı müstakim yani dosdoğru bir yol-
dur ve sonunda cennet vardır. Allah da Kur’anda Tâhâ suresinin beşinci ayetin-
de Rahman’ın arş üzerine istiva ettiğini söylüyor ki bu Rahman’ın insan yüzüne
tecelli etmesinden başka bir şey değildir.

Hakdan bu sırât-ı müstakimi

Bil sen ki budur Hakk’ın naîmi

Hem cennet u hûr ve hem likâdır

Rahmân ile arşi’s-tevâdır

İstiva hattından biraz bahsetmek gerekiyor... İnsanın yüzünde yedi ümmî

hat (saç, iki kaş, dört kirpik) ve erkeklerde buluğdan sonra çıkan yedi ebî hat
(sakalın iki tarafı, bıyığın iki tarafı, iki burun kılları ve bir çene altı) vardır.Bu
her bir yedi hat, dört unsurdan oluşmuştur, yani yirmi sekiz ümmî ve yirmi sekiz
ebî hattır aslı. Bunlar, Allah’ın kelamındaki, Kuran’ın oluştuğu yirmi sekiz har-
fin tecellisidir. İstiva hattı, yani tüm varlığı boydan boya ikiye bölen hat insanın
yüzünden geçirildiğinde, ümmî hatlardan saç ikiye bölünür, ebî hatlardan da çe-
ne altındaki sakal ikiye bölünür. Böylece sekiz ümmî hat ve sekiz ebî hat ortaya
çıkar. Bunlar da dört unsurdan oluştuğundan, aslında otuz iki ümmî hat ve otuz
iki ebî hatta ulaşmış oluruz. Fazlullah Na’îmînin kelamındaki, Allah’ın Âdem
peygambere öğrettiği isimlerin tamamı olan otuz iki harfin tecellisidir bunlar.

37
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA

Otuz iki harfin insan yüzündeki tecellisini görmek, insan yüzünde tecelli eden
ve onu kendi suretinde yaratan Rahman’ı müşahede etmek demektir.
Bu sırları ortaya çıkaran kişi Nesîmî’nin mürşidi Fazlullah Na’îmîdir. Câ-
vidân-nâme’nin bir çok yerinde (Millet Kütüphanesi, Ali Emîrî Farsça, no.
1046, vr. 14b, 15b, 20a...) hatt-ı istiva ile ilgili bu hakikatleri ortaya çıkarmıştır.
Nesîmî bu nedenledir şiirinin son beyitlerinde onu anmaktadır:

Yüzün bu cihetten oldu beyzâ

Min fazl-i ilâhünâ te’âlâ
...
Fazl ister isen hakikate var
Sa’y eyle dürüş ve kalma zinhar

Elfâz-ı Nesîmî gör ne cândır

Deryâ-yı muhît-i kün-fekândır.

Sonuç olarak şunu söylemek gerekir ki Nesîmî’nin şiirleri, yüzeysel bir

okumayla okunduğunda İslamiyetin dışında fikirler söylediğini akla getirebilir.
Ancak, onun şiirlerinde tasavvufun en ince noktaları, Hurufiliğin en derin felse-
fesi çoğu zaman bir satırla veya bir kaç kelime ile ifade edilmiştir. Kuran’ın ve-
ya hadislerin bir kelimesini anarak, onunla başlı başına bir inanç dünyasının res-
mini çizmektedir. Nesîmî’nin şiirlerinde bu nedenle, İslam’ın özü olan ayet ve
hadisler çok farklı bir şekilde tefsir edilmiştir. Nesîmî en büyük müfessir şairler-
dendir.

38
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI

Şahin AHMETOĞLU
İlahiyyat üzrə elmlər doktoru, dosent

Türkiye Cümhuriyyeti, Kırıkkale Üniversitesi İslami İlimler

Fakültesi, Kelam ve İtikadi İslam Mezhepleri Bölümü

İMADEDDİN NESİMİ’NİN KUR’AN VE İNSANLA

İLGİLİ BAZI GÖRÜŞLERİ

Kur’an lafzı, manaları, mesajları itibariyle zengin bir içeriğe sahiptir. Bu

nedenle hemen hemen bütün şairlerin çalışmalarına konu olmuştur. Bir başka
ifadeyle Kur’an, eşsiz gücü ve değeri itibariyle şairlerin ilham kaynağı olmuştur.
Her şair, edib, yazar, Kur’an’a dayandığı oranda kendisini kuvvetli hissetmiş, bu
oranda etkili ola bilmesi için gerekli donanıma sahip olduğunu düşünmüştür.
Nesimi’nin (ö. 1417) bu söylenilenlerden müstesna olmadığı ifade edilebi-
lir. Hatta Nesimi’nin aşırı yorum yanlılarına nispetle müşahede edilir bir üstün-
lüğünün de olduğu gözden kaçırılmamalıdır. Öyle anlaşılıyor ki Nesimi, Kur’an-
’ı çok iyi tanıması onun şairlik zevkiyle bütünleşmiş, onun yetenek ve zevkini
zirveye yükseltecek derecede büyük bir akılcılık ve vukûfiyetle ondan yararlan-
masını bilmiştir. Bu nedenle Nesimi’nin ideolojik düşüncesinde Kur’an, her za-
man merkezde yer almıştır. Nitekim şiirlerindeki Kur’an motifli zenginliğin gö-
rülebilmesi için Divan’ından her hangi bir sayfanın okunması yeterlidir.1 Nesi-
mi’nin Kur’an’a olan vukufiyetini onun insanla ilgili beyitlerinde de görmek
mümkündür. O, insanın ulvi, yüce, kâmil bir varlık olduğunu yaşam felsefesi
haline getirmiş, bu yolda büyük çaba sarf etmiştir.
Nesimi, Kur’an’ı sahip olduğu Hurufilik anlayışıyla açıklamakta ve yo-
rumlamaktadır. O, çoğu zaman Kur’an manalarını dil ve zahir çerçevesinden çı-
kararak kendine özgü bir üslupla izah etmektedir. Nesimi’nin şiirleri incelendi-
ğinde, Kur’an’ın onun indinde diğer semavi kitaplarla kıyaslandığında tartışma-
sız bir üstünlüğü vardır. Ona göre önce gönderilen bütün kitaplar neshedilmiş,
hükümleri ve geçerlilikleri ortadan kaldırılmıştır. Hak bir kitap vardır, o da Kur-
’an’dır. Nesimi şiirlerinde Mushaf, Furkan gibi Kur’an’ın çok sayıdaki diğer
isimlerini ustalıkla kullanmıştır.
Nesimi’nin Kur’an’a vukûfîyeti ve ayetleri iktibas etmedeki mahareti,
Kur’an şairi olarak anılmasına vesile olmuş olsa da; o, vahiy birikimini, mensup

1
Mustafa Ünver, Hurufilik ve Kuran -Nesimi Örneği-, Ankara: Fecr Yayınları, 2003, s.167.

39
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA

olduğu Hurûfîlik felsefesini temellendirmek ve desteklemek için kullanmıştır.

Nesimi’nin şiirlerinde kullandığı tüm Kur’an atıfları Hurûfîliğe çıkmaktadır. Ni-
tekim şiirlerindeki çalışma yöntemi dikkate alındığında Nesimi’ye göre her Kur-
’an kelimesi veya ayetinin, Hurûfî akidenin mutlaka bir ispat unsuru olarak gö-
rüldüğü anlaşılmaktadır.1
Nesimi, Kur’an manalarını lügat ve zahir çerçevesinden çıkararak mesajla-
rı harflerin meziyetlerine dönüştürme çabası içinde olan bir akımı, yani Hurûfî-
lik düşüncesini desteklemek, onun teorik ve pratik arka planını oluşturmak he-
defini her zaman gözeten bir şairdir. Bu itibarla bakıldığında Nesimi, sadece bir
şair olarak değil, bunun yanında bir Hurûfî ideolog, halifesi ve propagandisti
olarak görünmektedir.2
Nesimi nazarında Kur’ân’ın diğer semavi kitaplara göre tartışmasız bir üs-
tünlüğü vardır. Çünkü ona göre yukarıda da belirtildiği gibi önceki kitaplar nes-
hedilmiş, hükümleri ve bağlayıcılıkları ortadan kaldırılmıştır. Hak kitap olarak
ortada sadece “Furkan” yani Kur’an durmaktadır:3

Hakdürür, bâtıl degül kim gökden indî Dört Kitâb;

Üçi mensûh oldı, şimdi hak di-gil Fürkân’e sen!4

Davasına kalben inanmış bir Hurûfî öncüsü olan Nesimi; bir anlamda Al-
lah’ın ilmi demek olan Levh-i Mahfuz’un, Kur’ân’ın, kısaca her şeyin sırrının
kendinde, yani Hurûfîlik esaslarında bulunduğunu ifade etmektedir:

Kıble-i imân benim sûret-i Rahmân benim

Levh ile Kur’ân benim Mısr ile kand ü nebât5

Nesimi’nin bu görüşünden kendisinin, sözlerinin ve şiirlerinin bir bakıma

Kur’an tefsiri olduğunu söyleyecek kadar iddialı olduğu görülmektedir:

Kur’ân’dır anun sûreti aydur Nesimi şek değil

Münkir eger yok der ise uş mushaf u tefsirimiz.
Hakîkat vahy-i mutlakdır bu sözler
Bu sözü bil ki andan tercümansın.6

1
Ünver, Mustafa, “Nesimi’nin Şiirlerinde Kur’an’a Referans Sorunu”, OMÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, -
24-25, (2007), 121.
2
Ünver, Mustafa, “Nesimi’nin Şiirlerinde Kur’an’a Referans Sorunu”, s.128.
3
Ünver, Hurufilik ve Kuran-Nesimi Örneği-, s.168.
4
Kemal Edip Kürkçüoğlu, Seyyid Nesimi Divanı’ndan Seçmeler, II. Bsk. Ankara: Kültür Bakanlığı
Yayınları, 1985, s. 209.
5
Ayan, Hüseyin, Nesîmî Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Türkçe Divanının Tenkitli Metni, Ankara, 2002,
Gazeller 25, Beyt: 6, 88.
6
Ayan, a.g.e., Gazeller 25, Beyt: 6, 194, 271.

40
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI

O, inancının, zatının, sözlerinin ve şiirlerinin Kur’an tefsiri olduğunu ileri

sürmekte, şiirleri ve manzum eserleri âyetleri, özellikle de “Allah göklerin ve
yerin nurudur”1 mealindeki Kur’an cümlesini şerh etmektedir:

Nazmî Nesimi’nin yakîn

“Allahu nûr”ın şerhidür;
Ol nûrı her kim bilmedi,
Bil kim nasîbî nâr imiş.2
Vahy-ı münzel düşüp durur bu yere
Mu’cizim bunda mu’cizât ileyim3

Şair aynı düşüncelerini mushaf motifi altında da sürdürür ve çoğunlukla

Kur’an yerine mushaf demeyi tercih etmektdir. Ona göre Mushafın tefsiri, Hurû-
fîlik sırlarında açıklanmıştır. Hatta ona göre Hurûfîlik sırları, Mushaf’ın tama-
mıyla kendisidir, özüdür. Şu halde bu gizemleri anlayabilmenin yegâne şartı, in-
sanın yüzünde var olan sırları öğrenmek, başka bir deyişle Hurûfîlik akımına in-
tisap etmek ve uymaktadır:

Sûreti Mushaf yüzü tefsîr imiş

Bu’l-‘aceb kudret aceb takdîr imiş
Sûretin Mushafdır ey cân pâresi
Lutf u hüsn ol Mushafın sî-pâresi
Mushafın harfi vü evrâkı benim
Küllü şey’in hâlikün bâkî benim
Mushaf-ı Hakdır yüzün ma’nî içinde bî-hılâf
Zülf ü kaş u kirpiğindir ol kitâbın hatları
Ben âyet-i Mushaf u kitâbım
Ey nokta-dehân dehân benim ben4

Nesimi bu dizelerinde Allah’ın, Kur’ân’ın, kısaca her şeyin sırrını bilme-

nin Hurûfî olmaya bağlı olduğunu açık bir şekilde dile getirmektedir. Aynı dü-
şünceleri bu kez de yine Kur’ân’a işaret olmak üzere Furkan ismiyle dile getirir:

Seb’a-hân hâfıza sordum ki kaşın ile gözün

Hak ile bâtılı fark edici Fürkân dediler5

1
Nur suresi, 35.
2
Kürkçüoğlu, Nesîmî Divanı’ndan Seçmeler, 342, 107 Gazel, 14.
3
Ayan, a.g.e., Gazeller 272, Beyt: 4, 244.
4
Ayan, a.g.e., Tuyûğlar 111, 402; Ayan, a.g.e., Tuyûğlar 304, 434; Ayan, a.g.e., Tuyûğlar 230, 422; Ayan,
Ayan, a.g.e., Gazeller 454, Beyt: 15, 358; Ayan, a.g.e., Gazeller 305, Beyt: 15, 263.
5
Ayan, a.g.e., Gazeller 86, Beyt: 8, 127.

41
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA

Nesimi, gerek Kur’an ayetlerini aynen alıntılayarak mesajını iletmek, ge-

rek manalarını zikrederek Kur’an ayetlerine atıfta bulunmak, gerek sure adlarına
sanatında yer vererek şiirlerini ölümsüz hale getirmek, gerekse de kimi Kur’an
merkezli temalara değinmek suretiyle, şiirleri içinde çok yoğun bir Kur’an port-
resi çizmektedir. Hatta bu yönüyle Nesimi’nin divanını, Bâtınî bir yorum olarak
adlandırmak da yanlış değildir. Nitekim şairimiz, şiirleri içinde bir nevi Kur’an
tefsiri yapmakta ve kendince dikkat çekici olan ayet, kavram ve kelimelere gö-
nül verip dokuduğu Hurufilik kıyafetlerini giydirmekte, onları Hurufilik renkle-
rine boyamakta ve bu motifler doğrultusunda açıklamakta, sunduğu aşırı yorum-
larla ilgili Kur’anî çıkarımlara kendi sahip olduğu inanç sistemini destekletmek-
tedir.1
Nesimi’nin Kur’an’la olan ilişkisini müstakil bir çalışmayla açıklayan
Mustafa Ünver’e göre; deyişlerinde yoğun bir şekilde Kur’an’a atıf vardır. Top-
lam referans sayısı 703’tür. Bunlardan; İktibaslar 222 ayet, telmihler 449 ayet,
sure adları 25, bazı Kur’anî konular ise 7’dir. 2
Nesimi’nin şiirlerinde ortaya koyduğu Kur’an yorumlarını, her zaman sağ-
lıklı yorumlar olarak görmek maalesef pek mümkün olmamaktadır. Hatta içeri-
sindeki sağlıklı yorumlar nadiren görülmektedir. O’nun ideolojisi, Kur’an’a vu-
kûfîyetini gölgelemiş, geride bırakmıştır. Bu önyargı onu, insanlara dünya ve
ahirette mutluluk yollarını göstermek üzere gönderilmiş olan Kur’an’ı, Hurûfîli-
ği desteklemek üzere kullandığı bir araç konumuna indirgemesine ve isbat edil-
mesi ve hesabı verilmesi imkânsız birtakım şifrelerle bütünleştirmeye sevk et-
miştir. Bu tavrıyla Nesimi, ilk çağlardan beri insanlık kültür tarihinde zaman za-
man görülen harf ve sayı gizemciliğinin yeni bir versiyonunu edebi bir şaheserle
ustaca ortaya koymuş olmaktadır.3
Dolayısıyla, Nesimi’nin şiirlerinde ortaya koyduğu Kur’an tefsiri, bir Bâtı-
ni tefsir tarzıdır. Bâtıni tefsir tarzı da, İslam tefsir geleneğinde, başta keyfiliği ve
kişisel zevk ve düşünceyi ön plana çıkarması, doğruluğu veya yanlışlığını test
eden ilmi gereçlerden yoksun olması gibi kimi gerekçelerle eleştiriye tabi tutu-
lan ve makbul sayılmayan bir tarzdır.4 Kur’an’ı yorumlama ve algılama usulü-
dür, diyebiliriz. Aşağıda verilecek örnek söylenilenleri doğrular niteliktedir.
Bakara suresinin 31. ayetinde Hz. Âdem’e bütün isimlerin öğretildiğini
anlatan kısımla ilgilidir. “‫( ”وﻋﻠﻢ ادم اﻻسﻣﺎء ﻛﻠﮭﺎ‬ve alleme âdeme’l-esmâe küllehâ)
formuyla birlikte Nesimi şiirine konu olan bu ayetin manası, “(Allah) Âdem’e

1
Ünver, Nesîmî’nin Şiirlerinde Kur’an’a Referans Sorunu, 124; Geniş bilgi için bkz. Adil, Kacır, Alevi ve
Bektaşi Düşüncenin Kültürel Kaynaklarında Hz. Ali Algısı “Nesimi Örneği”, Yüzüncü Yıl Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Van 2014, s. 42.
2
Kacır, Alevi ve Bektaşi Düşüncenin Kültürel Kaynaklarında Hz. Ali Algısı “Nesimi Örneği”, s. 43
3
Ünver, Nesîmî’nin Şiirlerinde Kur’an’a Referans Sorunu, 134. Kacır, Alevi ve Bektaşi Düşüncenin
Kültürel Kaynaklarında Hz. Ali Algısı “Nesimi Örneği”, s. 43.
4
Kacır, Alevi ve Bektaşi Düşüncenin Kültürel Kaynaklarında Hz. Ali Algısı “Nesimi Örneği”, s. 43.

42
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI

bütün isimleri öğretti” şeklindedir. Hz. Âdem’in halifelik makamına çıkarılma-

sıyla ilgili olarak Allah Teâlâ’nın ona bahşettiği bir lutfu da, “isimlerin öğretil-
mesi” olmuştur ki, melekler bu bilgiden yoksundur. Âdem’e isimlerin nasıl öğ-
retildiği, bunun mahiyetinin ne olduğu gibi hususlar hakkında müfessirler ara-
sında görüş birliği olmamakla beraber Nesimi’nin anılan motifi kullanış şekli
onların da ötesindedir. Zira ona göre Âdem’e öğretilen isimler, insan yüzünde
zuhur etmiştir ve bu isimleri öğrenmek isteyen kimsenin, “esmâyı kül” olan Hu-
rûfîliği benimsemekten başka çaresi yoktur. Hatta Hurûfî olup bu isimleri öğre-
nenler melekleri, Hurûfîliğe inanmadığı için isimleri öğrenmeyenler de şeytanı
temsil edeceklerdir:
Mazhar-ı esmâ-yı kül oldu yüzün
Hakka varmak doğru yol oldu yüzün1
Çün beyân oldu rumûz-ı alleme’l-esmâ bize
Rûşen oldu nükte-i sırr-ı şeb-i esrâ bize2
Sûretin vasfında kıldı vasf-ı esmâ-yı sıfât
Kâf u nûndur tanıgım yer ile gökün arası3
Ger beyân edem sana esmâ-yı ruh-efzâmızı
Çün Mesîhâ seyr edersin âlem-i bâlâmızı4
Âdem-i hakîden esmâ öğrenenlerdir melek
Dîvin aslı od idi öğrenmedi esmâmızı5
Andan esmâ okuduk esmâ-ı kül derler bize
Gam degil dîv er müsellem tutmasa da’vâmızı6
Ger sen andan ilm-i esmâ öğrenirsin lâ-cerem
Hak katında bir göreydin bu tamâm a’zâmızı7
Vücûd-ı Mustafâ esmâ değil mi
Bu sırrı bilmeyen a’mâ değil mi.8
Alleme’l-esmâe küll budur tamâm
Âdeme öğretti Hak bil ve’s-selâm.9
Ârızınla iki kaşın la-yezâlî görünür
Ma’nî-i Seb’a’l-mesânî alleme’l-esmâ imiş10
Sûretinden zâhir oldu ma’nî-i zâtü’l-ehad
Alleme’l-esmâ ü tâhâdır yüzün nûr-ı Dühân1

1
Ayan, a.g.e., Tuyûğlar 154, 409.
2
Ayan, a.g.e., Gazeller 399, Beyt: 15, 320.
3
Ayan, a.g.e., Gazeller 438, Beyt: 5, 346.
4
Ayan, a.g.e., Gazeller 437, Beyt: 13, 344.
5
Ayan, a.g.e., Gazeller 437, Beyt: 14, 344.
6
Ayan, a.g.e., Gazeller 437, Beyt: 15, 344.
7
Ayan, a.g.e., Gazeller 437, Beyt: 13, 345.
8
Ayan, a.g.e., Gazeller 428, Beyt: 7, 339.
9
Ayan, a.g.e., Mesneviler 3, Beyt: 17, 59.
10
Ayan, a.g.e., Gazeller 207, Beyt: 11, 202.

43
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA

Nesimi’nin şiirlerinde insan özel bir yer tutmaktadır. Ona göre insan yara-
tılanlar içerisinde en yüksek makamda bulunmaktadır. Şöyle ki Nesimi insana
verdiği bu önemden dolayı aslında namazda secde edilenin de insan olduğu ka-
nısına kadar ileri götürmektedir. Yine onun şiirlerinden anlaşıldığında göre as-
lında kişi Ka’be’ye doğru yöneldiğinde insana doğru yönelmiş olur. Çünkü Ka’-
be, özelde Hz. Adem’in, genel de ise insanın yeryüzündeki makamıdır.2
Nesimi’nin anlayışına göre Allah’ın zatı ve sıfatları birbirinin aynıdır. Al-
lah’ın varlıklara tecellisi de bu sıfatları oluşturan harfler sayesinde gerçekleş-
mektedir. Zira Allah’ın zatı ve sıfatlarının ismi bu harflerden oluştuğu gibi, bü-
tün varlıkların isimleri de bu harflerden ibarettir. Böylece Allah her varlığın is-
mi sayesinde tecelli etmiş olur. Bu tecellinin ikinci bir açıklaması daha vardır.
Nesimi bunu ses’e dayandırır. Dolayısıyla bütün varlıklar aslında bir şekilde
ses’le ilişkilidir. Cansız varlıklarda bil-kuvve var olan ses, canlılarda bil-fiil or-
taya çıkar. İnsanda ise en mükemmel noktaya ulaşarak, insanın konuşabilmesi
sayesinde, söz olarak meydana gelir. Böylece Allah’ın insana tecelli etmesi di-
ğer varlıklara göre en üst seviyedir.3
Nesimi, cisim ve can sahibi olan insanın dünya ve kâinata sığmamasını,
onun aklında ve manevî büyüklüğünde görüyordu. İki cihan benim içime sığar,
Ancak ben bu dünyaya sığmam. Ben ne bu âleme, ne de bu zamana sığarım.4
Nesimi insanı bir anlamda tanrılaştırarak veya Tanrı’yı insanlaştırarak Ortaçağ
hayatının beşerî ilişkilerine karşı geldiği de ifade edilmektedir. Ama şunu da ifa-
de etmek gerekir ki insanın güzelliğini övmek Doğu fikir şiirinde Hurufîlik ve
Nesimi şiirleri ortaya çıkmadan çok önceden mevcut olmuştur. Gene de insana
methiye söylemek, tarihe Nesimi ismiyle birlikte geçmiştir.
Nesimi kendi devrinin ahlâk açısından kâmil olmadığını düşünerek çok
üzülmüştür. Şairin eserlerinde yer alan tasavvuf motifleri bir taraftan bu tür dü-
şüncelerle anlatılmaktadır. Nesimi’nin eserlerinde dünyadan vazgeçme, onun fa-
nî olduğunu düşünme gibi duygular ağır basmaya başlıyor. Şair için bu durumda
tek kurtulma yolu da bu dünyayı kabul etmemek, daha fazlası – onu terk edip
gönül dünyasına kapanmaktır:

Ey ahiret yurduna âşık olan, bu dünya yurdundan vazgeç.5

Gönül verme bu cihana bi-vefadır

1
Ayan, a.g.e., Gazeller 295, Beyt: 9, 257.
2
Ali, Alparslan, Cavidan-name’nin Nesimi’ye Tesiri, (basılmamıs docentlik tezi),1967, s. 82; Hasan Hü-
seyin Ballı, Fazlullah-ı Hurufı Ve Hurufılîk, (basılmamış doktora tezi), 2010, s. 165.
3
Ali, Alparslan, Cavidan-name’nin Nesimi’ye Tesiri, (basılmamıs docentlik tezi),1967, s. 66-70; Hasan
Hüseyin Ballı, Fazlullah-ı Hurufı Ve Hurufılîk, (basılmamış doktora tezi), 2010, 165.
4
Türkiye dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi. Azerbaycan Türk Edebiyatı, II, Ankara: Kültür Bakanlığı,
1993, s. 60.
5
Nesimi, Divan, Neşre hazırlayan Hüseyin Ayan, Ankara 1990, s. 70

44
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI

Gönül vermek ana ayn-i hatadır

Cihanın çün bekası yok Nesimi
Anı koyup Hakka dönmek revadır.1
Dünya duracak yer değil ey can sefer eyle
Aldanma anun âline andan hazer eyle.2

Nesimi’nin bu yoldan gitmesini araştırmacılar şöyle açıklamaktadırlar:

Nesimi’nin yaşadığı çağda Emir Timur ile Toktamış Azerbaycan’ı almış ve Mi-
ran Şah burada hâkimiyet sürmüştür. Şairin vatanı üç kere baskı altında oldu-
ğundan, insanlarda kişisel duygular ölmüş, umutlar ise sonuçsuz kalmıştı.
Nesimi'nin bir başka yönü de vahdet-i vücutçu görüşleridir. Muhyiddin
İbn-i Arabi tarafından sistemleştirilen bu telakkiyi Nesimi hurûfî düşüncelerle
yoğurarak zengin bir içerikle ortaya koymuştur. Daha ilk mesnevisinde âşıkla
maşukun, secde edenle edilenin bir olduğunu, “Külli yer ile gök Hak oldu mut-
lak/ Söyler def ü ceng ü ney enelhak” beytiyle ifade etmiş,3 “Ey Nesimi, Hak
Teala sendedir /Hem sıfatı dilde zatı candadır” beytiyle de4 ilahi zatın kendi
varlığıyla birleştiğini ileri sürmüştür. Ayrıca “yaratan, hayat veren, her şeye sa-
hip olan” gibi Allah’a ait sıfatlarla kendini nitelemiştir 5 Nesimi’nin Hallac-ı
Mansur’a ve “enelhak” motifine sıkça gönderme yapması ve Hallac-ı Mansur
gibi dramatik biçimde öldürülmesi bazı müelliflerce “ikinci Mansur” diye anıl-
masına yol açmıştır.6
İnsanın muhtevası ve vasıfları mutasavvıfların da gündeminde insanın
muhtevası ve vasıfları yer almaktadır. Ancak asıl amaç, kişinin genel olarak “İn-
san-ı Kâmil” mertebesine ulaşmasıdır. Tasavvuf literatürüne yine Muhyiddin
İbn-i Arabî ile girdiği söylenen “İnsân-ı Kâmil” “Allah’ın her mertebedeki tecel-
lilerine mazhar olan insan” anlamına gelmektedir. Nitekim Nesimi de bu mese-
leyi aynı şekilde ele almakta, şiirlerinde baştan sona Allah’ın insandaki tecellile-
rine sembolik olarak işaret etmektedir.
Nesimi’nin “Tanrı’nın insan yüzünde tecelli etmesi” ve “vücudun bütün
organlarını harflerle izah” gibi fikirleri farklı çevrelerce tepki çekmiştir. İlahi
özelliklere sahip olan kutsallığının, muhteremliğinin korunması gerektiğini söy-
lemiş ve bu çerçevede taşıdığı fikirlerini ortaya koymanın yolunu Hurûfîlik’te
bulmuştur.7

1
Nesimi, Divan, 175-176.
2
Nesimi, Divan, 295.
3
Nesimi, Divan, s. 53.
4
Nesimi, Divan, s. 66.
5
Nesimi, Divan, s. 88.
6
İlyas Üzüm, “Nesimi”, DİA, 2007, XXXIII/5-6.
7
Ali Cançelik, “Nesîmî Divanı’nda “İnsan”, “Âdem” Ve Bazı Temel Vasıfları”, Türkiyat Mecmuası, C.
25/Güz, 2015, s. 64

45
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA

Nesimi’ye göre insan, varlık güzelliğinin aynasıdır. Onu muhafaza etmek

ve ona ihtiram göstermek bu güzelliğin korunması anlamına gelmektedir. İnsan
ceset ve ruhtan oluşmuş ancak çok yüce bir varlıktır. Aslında Nesimi’nin bu gö-
rüşü tasavvuf düşüncesinin temel görüşlerindendir. Tasavvuf anlayışına göre,
isim kendisine zuhur edeceği bir mekân arar; bu mekân da insandır. Bu yönüyle
insan, Hakk’a ayna konumundadır çünkü insan Allah’ın sıfatlarının ve isimleri-
nin mazharıdır.1 Diğer taraftan Nesimi için insan “evrenin dönmesini sağlayan
bir merkezdir”.2 Onun aşağıdaki beyti buna delildir:

Sirin hadisin her sözü bir gevher-i yek-danedir

Evranına şem’-i ruhun ay ile gün pervanedir.3

Nesimi’nin özellikle insanla ilgili fikirlerini Kur’ân âyetlerine dayandıra-

rak ileri sürdüğünü iddia etmesi salt bir doğru olabilir; ancak “Kur’an manaları-
nı lügat ve zahir çerçevesinden çıkararak mesajları harflerin meziyetlerine dö-
nüştürme çabası içinde olan bir akımı, yani Hurufilik projesini desteklemek,
onun teorik ve pratik arka planını oluşturmak hedefini her zaman gözeten bir
şair” olması, ayetler üzerinde yaptığı tevillerin reddedilmesine yol açmıştır. Şi-
irlerindeki bu tarz teviller, Fazlullah ile tanışmasından sonra baskınlık kazan-
mıştır. Öncesinde şiirlerinde hikmetli söz, eğitim, güzel ahlak ve nasihat hâkim-
dir.194
Nesimi’de görülen en temel nokta, insana ve kâinata hakikat ve marifet
nazarıyla bakması; onları bu cihetten tanımlaması ve yorumlamasıdır. Bunu ya-
parken varlıkların biçimine değil özüne yönelik değerlendirmelerde bulunmak-
tadır. Bunları da harfleri yorumlayarak gerçekleştirmektedir.5
Nesimi, hayatını kendi idealleri için feda etmiştir. Büyük şair ortaya koy-
duğu düşüncelerinden dolayı 1417 yılında Halep’te dönemin yöneticileri tarafın-
dan insanlık dışı ve insana yakışmayacak bir şekilde cezalandırılmıştır. Ancak
Nesimi, “Kamil İnsan”a derin sevgi besleyen ve aynı zamanda onu ilhalaştıran,
mücadeleci, özgür bir kişilik olarak tarihe iz bırakmış, nevi şahsına münhasır bir
şahsiyet olarak anılmayı hak edecek konumdadır.
Nesimi, Hurufilik akımının tüm karakteristik özelliklerine sahip bir şahsi-
yettir. Örneğin Nesimi’ye göre Tanrı, küntü kenz (gizli hazine) halindeyken
mutlak ve sonsuz olan güzelliğini görünür hale getirmiştir. Bu âlem içinde insan
Tanrı’nın varlığına girebilme özelliğine sahip olmuş, Tanrı’nın güzelliğini yan-

1
Cançelik, “Nesîmî Divanı’nda “İnsan”, “Âdem” Ve Bazı Temel Vasıfları”, s. 65.
2
Mikael, Rafili, (1939) «Oçerki Po İstorii Azerbaydjanskoy Literaturı». Literaturnıy Azerbaydjan, (2), s. 43.
3
Nesimi Divanı, s. 79.
4
Cançelik, “Nesîmî Divanı’nda “İnsan”, “Âdem” Ve Bazı Temel Vasıfları”, s. 66.
5
Cançelik, “Nesîmî Divanı’nda “İnsan”, “Âdem” Ve Bazı Temel Vasıfları”, s. 77

46
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI

sıtır hale gelmiştir. İnsanın özünü meydana getiren sestir, ses ise insanda söz
olarak gerçekleşmiştir.
Nesimi düşüncesinde Kur’an’ın diğer semavi kitaplara göre benzersiz bir
üstünlüğü bulunmaktadır. Ona göre önceki kitaplar neshedilmiş, hükümleri ve
bağlayıcılıkları kaldırılmıştır. Hak ve doğru kitap olarak sadece Furkan yani
Kur’an vardır. Nesimi, Allah tarafından korunan ilim demek olan Levh-i Mah-
fuz’un da, Kur’an’ın da, Kısaca her şeyin sırrının kendinde, yani insanda, Huru-
filik motiflerinde bulunduğunu ilan etmiştir. Ona göre şiirleri, manzum eserleri
ayetlerin tefsiridir. Örneğin, “Allah göklerin ve yerin nurudur” mealindeki Kur-
’an cümlesinin şerhidir.
Nesimi, Mushaf motifi altında görüşlerini ortaya koymuş ve Hurufilik sır-
larının Mushaf’ın kendisi olduğunu iddia etmiştir. Buna göre, bu gizemleri anla-
yabilmenin tek şartı, insanın yüzünde var olan sırları öğrenmek, başka bir ifa-
deyle Hurufilik akımına intisap etmektir.

Kaynakça:

1. Alparslan, Ali, Cavidan-name’nin Nesimi’ye Tesiri, (basılmamıs docent-

lik tezi), 1967.
2. Ayan, Hüseyin, Nesîmî Divanı, Akçağ Yayınları, Ankara 1990.
3. Ayan, Hüseyin, Nesîmî Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Türkçe Diva-
nının Tenkitli Metni I, Ankara: Türk Dil Kurumu, 2002.
4. Cançelik, Ali, “Nesimi Divanı’nda “İnsan”, “Âdem” Ve Bazı Temel Va-
sıfları”, Türkiyat Mecmuası, C. 25/Güz, 2015, s. 61-79.
5. Hasan Hüseyin Ballı, Fazlullah-ı Hurufı Ve Hurufılîk, (basılmamış dok-
tora tezi), 2010
6. Kacır, Adil, Alevi ve Bektaşi Düşüncenin Kültürel Kaynaklarında Hz. Ali
Algısı “Nesimi Örneği”, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensti-
tüsü, (basılmamış yüksek lisans tezi), Van 2014.
7. Kürkçüoğlu, Kemal Edip, Seyyid Nesimi Divanı’ndan Seçmeler, II. Bsk.
Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1985, s. 209.
8. Rafili, Mikael, (1939) «Oçerki Po İstorii Azerbaydjanskoy Literaturı».
Literaturnıy Azerbaydjan, (2), s. 43.
9. Ünver, Mustafa “Nesîmî’nin Divanı’ndan Kurân’a Referans Sorunu”,
OMÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, 24-25, 2007, s. 119-134.
10. Ünver, Mustafa Hurufilik ve Kuran-Nesimi Örneği-, Ankara: Fecr Ya-
yınları, 2003.
11. Üzüm, İlyas, “Nesîmî (Görüşleri)”, DİA, c. 33, İstanbul 2007, s. 5-6.
12. Zaripova-Çetin, Çulpan, “Sagit Remiyev ve Nesimi”, Kazan Utları, No
11, Kazan 1994. s. 173-180. (Tatar Türkçesinde)

47
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA

Güldane GÜNDÜZÖZ
İlahiyyat üzrə elmlər doktoru, dosent

Türkiye Cümhuriyyeti, Kırıkkale Üniversitesi.

İslami İlimler Fakültesi

HURÛFÎLİĞİN ANADOLU TASAVVUF GELENEĞİ

ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ (NESÎMÎ ÖRNEĞİ)

İslâm dünyasında harflerin bazı gizli özelliklere sahip olduğu düşüncesi

oldukça eski dönemlere tarihlenmektedir. XV. yüzyılda Bektaşîliğe Ahilik’le gi-
ren Şiî etki yanında Hurûfî ögeler de karışmıştır. Hurûfîler Fazlullâh el-Esterâ-
bâdî’nin sıra dışı öğretilerini takip ettiler. Onlar, Arap-Fars alfabesinin harfleri-
nin gizli anlamlar içerdiğine ve bu anlamların Kur’an yorumlanırken metnin gö-
rünür anlamına göre öncelik kazandığına inanıyordu. Ayrıca, diğer tüm canlılar-
la birlikte insanların bu harflerden yaratıldığına inanıyorlardı.
Hurûfî anlayış ve yorumlar, başta bazı sûfî gruplar olmak üzere çeşitli İs-
lâm fırkaları arasında ilgi görmüş, özellikle İbnü’l-Arabî‘nin katkılarıyla bu ilgi
daha da artmış, İbn Haldûn ve Kâtib Çelebi gibi âlimler bu anlayışın etkisinde
kalmışlardır. Harfler üzerine öznel yorumlar yapılması, harflerle ilgili bilgileri
kullanarak çıkar sağlama, geleceğe dair haberler verme ve naklinin sağlam kay-
naklara dayanmaması gibi gerekçelerle ilm-i hurûf yani harfler ilmi, İslâm âlim-
lerinin bir kısmı tarafından sert eleştirilere uğramıştır. Hurûfîler kendilerine yö-
neltilen eleştirilerden kurtulmak için Bektaşî tâcının altına gizlenerek bu moza-
yiği zenginleştiren bir unsur haline evirilmeyi tercih etmişlerdir. İlm-i hurûf,
özellikle işârî yorumlar bakımından önemli görülmüştür. Böylece Kur’an’ın
i‘câzı ekseninde daha ziyade hurûf-ı mukattaa, İsm-i A zamın tespiti, ebced ve
cifr hesapları ile hüküm çıkarma gibi kendine özgü bâtınî bir alan oluşturulmuş-
tur. Hurûfî yorumlar, ilk zamanlardan itibaren Bâtıniyye’nin değişik kollarında
ve İhvân-ı Safâ’da kabul görmüştür. Edebî kişiliği yanında düşünceleri açısın-
dan da dikkate değer bir şahsiyet olan Seyyid Nesîmî’nin hurûfîliği, klasik İslâ-
mî ilimler ve bâtınî düşünce alanındaki birikimiyle vahdet-i vücûd ve hurûfî an-
layışına duyduğu ilgiden kaynaklanır.
Harflerin bazı gizli özelliklere sahip olduğu inancı, çeşitli İslâmî gruplar
tarafından benimsendiği gibi bazı sûfî çevrelerde de kabul görmüştür. İslâm
dünyasında Hurûfîliği bir fırka haline getiren kişi, 1394’te Alıncak Kalesi‘nde
elli beş yaşında iken öldürülen Fazlullâh el-Esterâbâdî (ö. 796/1394) olmuştur.

48
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI

Hurûfîliği kurarken Bâtınîler’in tevil usullerini kullanan Fazlullâh el-Esterâbâdî,

rüya yoluyla gerçeği bulduğunu ve bazı sırların kendisine bu yolla bildirildiğini
ileri sürmüştür. Fazlullâh el-Esterâbâdî Arapçadaki yirmi sekiz harf ve ek olarak
Farsçadaki dört harf ile sayılar arasında çeşitli ilişkiler kurarak sistemini oluştur-
muştur. Bu mistik ve felsefî akımın izlerini on yedinci yüzyıla kadar Anadolu ve
Balkanlar’da görmek mümkündür.1
Temelde vahdet-i vücûd düşüncesine dayanan Hurûfîlik, bir taraftan Ehl-i
Sünnet ve Şiîlik’ten unsurlar barındırmakta, diğer taraftan örnek aldığı Bâtınî
metotlar sayesinde varlığın birliğini ispat etmek için harfleri ve sayıları kullana-
rak yorumlar yapmaktadır. Söz konusu düşünce sistemlerinin farklı boyutta
senkretik bir hamulesi olan Hurûfîliğin kurucusu Fazlullah’a göre Allah gizli bir
hazinedir ve her şeyin hakikati ve ruhu seslerdir. Bu doğrultuda varlığın ilk zu-
huru sesle olmuştur. Ses, gayb âleminden şehadet âlemine gelen her varlıkta bil-
fiil ya da bilkuvve mevcuttur. Söz sesten, ses ise harften oluştuğu için sözün ve
sesin kaynağı harftir. Sesten ibaret olan varlık, gayb âlemindedir. Ses gayb âle-
minden şehadet âlemine çıkınca harf şeklini alır. Şu hâlde, ses vahdeti, harfler
ise çokluğu ve varlığın çeşitlenmesini, terminolojik ifadesiyle kesreti ifade et-
mektedir. İnsanda ses söze bürünür ve bu şekilde kemâle erişir.2
Fazlullâh el-Esterâbâdî’nin din dili olan Arapçanın yerine Farsçayı ikame
etmek istediği ve onun, “Elif-bâ harflerinin tanrısallığı” öğretisini, yirmi sekiz
harfli Arap alfabesi yerine otuz iki harfli Fars alfabesine dayandırdığı iddia edil-
miştir. Bu iddiaya göre Hurûfîler’in, abdest alırken bile Fars alfabesine dayan-
maları ve Fazlullâh’ın kitabı olan Câvidannâme’yi Kur’ân gibi kabul etmeleri
bu felsefenin bir tezahürüdür.3 Hurûfîlik eklektik bir felsefedir. Fazlullâh el-Es-
terâbâdî, harflerin anlamları ve onların Allah’ın zatıyla bağlantısı noktasında ve
hulûl ve ittihâd konusunda Bâtıniyye, bazı İrfânî fırkalar ve gulât-ı Şîa’nın dü-
şüncelerine benzer yazılar yazmıştır. Fazlullâh el-Esterâbâdî’nin öğrencileri, tıp-
kı Hallâc-ı Mansûr’un öğrencileri gibi onun, “ulûhiyetin mazharı ve tecessüm
etmiş hali” olduğuna inanmışlardır. Fazlullâh el-Esterâbâdî’nin ibadetlerin zahi-
rî boyutunu tevil etmesi, harf ve sayılara olan ilgisi Bâtınî ve İsmâilî akideden
etkilendiğini göstermektedir. Benzer şekilde Fazlullâh’ın harfler ve sayılar hak-
kındaki sözleri, Hallâc-ı Mansûr’un Divan’ı ve Kitâbu’t-Tavâsîn’i ile ilgilidir ki
bunlar İsmâilî eserlerinden Hânu’l-İhvân ve Vech-i Din’de de bulunmaktadır.
Bu tür sözler ve meseleler, garip rüyaların tabir edilişi, velâyet, zuhur ve rubûbi-
yetin mertebeleriyle alakalıdır ve İbnü’l-Arabî’nin eserlerinde de mevcuttur.
Fazlullâh el-Esterâbâdî’nin de tüm bunlara aşina olduğu söylenmiştir.4

1
Hüsamettin Aksu, “Hurûfîlik”, DİA, İstanbul: TDVY, c. 18, 1998, s. 408.
2
Hasan Hüseyin Ballı, “Hurûfîlik Nedir?”, E-makâlât Mezhep Araştırmaları, 4/2, Güz, 2011, s. 38.
3
Irène Mélikoff, Uyur İdik Uyardılar, İstanbul: Demos Yayınları, 2009, s. 178.
4
Fatih Usluer, Hurûfîlik, İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2009, s. 175.

49
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA

Hurûfîliğin gelişim seyri iki dönemde değerlendirilebilir. Birincisi, akımın

Fazlullâh el-Esterâbâdî ve öğrencileri tarafından kurulup temellerinin İran ve
Azerbaycan topraklarında atıldığı yaklaşık yarım yüzyıllık bir dönemi kapsar.
İkinci dönemi ise Ali el-A‘lâ , Mîr Şerîf ve Seyyid Nesîmî gibi Hurûfî düşünür-
lerin, Fazlullâh el-Esterâbâdî’nin ölümünden sonra Anadolu ve Suriye’ye inti-
kalleri ile başlayıp 17. yüzyılda Balkanlar’da devam eden dönem oluşturmakta-
dır. Hurûfîliğin iki buçuk aşıra yayılan bir sürede Osmanlı topraklarında yüksel-
me eğilimi gösterdiği görülmektedir.1 Öncülerin gayretleri sonucunda Hurûfîlik
Osmanlı topraklarında 15. yüzyılda saraya nüfuz edecek kadar bir kudret kazan-
mıştır.2
Genel olarak kabul edilen görüşe göre Anadolu’da Hurûfîlik, Fazlullâh el-
Esterâbâdî’nin halifelerinden bizzat damadı Ali el-A‘lâ vasıtasıyla yayılmıştır.
Ali el-A‘lâ, genç yaşta Fazlullâh’a bağlanmış, onun idam edilmesinden sonra
Timurlular’ın baskısı sebebiyle Suriye ve Anadolu’nun çeşitli bölgelerinde sak-
lanmış, hatta Sulucakarahöyük’teki Pîr Evi’nde kimliğini gizlemek suretiyle bir
müddet yaşamıştır. Ali el-A‘lâ’nın burada Bektaşî kisvesi altında Fazlullâh el-
Esterâbâdî’nin fikirlerini Hacı Bektâş-ı Velî’nin fikirleri imiş gibi sunması ile
Hurûfîliğin Anadolu’ya girdiği iddia edilmiştir.3 Abdülbâki Gölpınarlı ise Hurû-
fîliğin Anadolu’da yayılmasını ve Bektaşiyye tarikatını etkilemesini Ali el-
A‘lâ’ya değil, Mîr Şerif ve Yedi Ulu Ozandan biri olarak kabul edilen Nesîmî’-
ye dayandırmaktadır.4 Gölpınarlı’ya göre Azerbaycan ve İran’dan Anadolu’ya
yayılan Hurûfîlik, hicrî dokuzuncu asırdan itibaren kendi retoriğinde Farsçayı
bırakıp Türkçeyi kabul etmiş, Nesîmî, bir divan tertip edebilecek kadar Türkçe
şiirler yazmıştır. Yine Mukaddimetü’l-Hakâik adlı risalesini Türkçe tedvin et-
miştir.5
Hurûfî halifelerinin, on beşinci yüzyılın başından itibaren Tebriz ve Halep
yoluyla Anadolu’ya gelerek propagandaya başladıkları, inançlarını tasavvuf,
vahdet-i vücûd6 ve ilm-i esrâr-ı hurûf gibi daha önce mevcut olan fikir ve inanç-
inançlar içerisinde gizlice yaymaya çalıştıkları; Horasan, Azerbaycan ve İsfa-
han’da olduğu gibi Anadolu’da ve Balkanlar’da hem halk hem de yöneticiler
arasında bir çevre edindikleri ve nihayet Kalenderîler arasına sızdıkları bilin-
mektedir.7 Fazlullâh el-Esterâbâdî, sonradan müritleri tarafından yorumlanan ve
ve giderek yaygınlaşan eserlerinde Hurûfîliğin esaslarını ayrıntılı bir şekilde

1
Usluer, Hurûfîlik, s. 9.
2
Mecdî Efendi, Tercüme-i Şakâiki’n-Nu‘mâniye, İstanbul, 1269, s. 81.
3
Aksu, “Hurûfîlik”, s. 410.
4
Mecdüddîn Seyyid İshak ve Nesîmî’nin isimleri Hurûfîliğin en güvenilir kaynaklarından biri olarak kabul
edilen İstivânâme adlı eserde yer almaktadır. Abdülbâki Gölpınarlı, Hurûfîlik Metinleri Kataloğu,
Ankara: TTK Yayınevi, 1973, s. 14, 28.
5
Gölpınarlı, Hurûfîlik Metinleri Kataloğu, s. 25.
6
Ballı, “Hurûfîlik Nedir?”, s. 45.
7
Aksu, “Hurûfîlik”, s. 411.

50
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI

açıklamıştır. Buna göre Hurûfîler’in zâhidâne bir hayat sürdürdükleri, beyaz gi-
yindikleri ve pamuklu beyaz bir serpûş takmayı tercih ettikleri görülmektedir.1
On beşinci yüzyılda Hurûfîlik Balkanlar’a kadar ulaşmıştır. Bu dönemde
Anadolu insanının kültürel yaşamında şiirin çok önemli olduğu görülmektedir.
Bu dönemde şiir, Anadolu’da geniş kitlelere ulaşmak için sözlü anlatımın en et-
kin araçlarından biridir. Bu husus, Anadolu’da ve Balkanlar'da yazılmış özgün
Hurûfî eserlerde nazım türünün, nesir türüne göre neden daha yaygın olduğunu
açıklamaktadır.2 Bazı tasavvuf metinlerinde Hurûfî motiflerine rastlanmaktadır.
Bununla beraber özgün tasavvufun Hurûfîlik ile ve zorlama tevillerle ilgisinin
olmadığını söylemek mümkündür. Bu yüzden Hurûfî figürlere meyleden her
mutasavvıfa da Hurûfî denmesi isabetli bir yaklaşım değildir. Şu kadar var ki ta-
savvufta özellikle cifr hesabının yaygın olarak uygulandığının görülmesi muta-
savvıfların, bunu Hz. Ali’den geldiği rivayet edilen bir ilim olarak kabul etmele-
rinden kaynaklanmaktadır. Kaldı ki ebced hesabıyla bazı tarihlerin bulunması da
bir tesadüften ibarettir. Hatta bu teviller, çoğu kez olaylar vuku bulduktan sonra
uygulanıp çıkarılmıştır.3 On beşinci yüzyılda Tebriz ve Halep yoluyla Anadolu’-
lu’ya giren Hurûfîlik, on altıncı ve on yedinci asırlarda Osmanlı toplumunu etki-
lemeye devam etmiş, bir taraftan Bektaşî tarikatını derinden etkilemiş, diğer ta-
raftan Bektaşîlik’ten bağımsız temsilciler yetiştirmiştir.4 Sonraki asırlarda da sa-
sayıca giderek azalmasına rağmen faaliyetlerini gizli bir şekilde devam ettiren
Anadolu Hurûfîleri’nin, -özellikle Mevlevîlik, Bayrâmî Melâmîleri ve bazı Hal-
vetiyye tarikatı zümreleri üzerinde- tesirleri olmuştur. Nihayetinde bu hareketin
neredeyse bütün Anadolu tasavvufunu az ya da çok etkilediği görülmektedir.
Sûfîlerin harflere yaklaşımının, Hurûfîler’in varlıklarını hissettirmelerine
kadar metafizik, ruhsal ve Kur’ân kaynaklı eskatolojik bir temele sahip olduğu
söylenebilir. Bu eğilimi benimsemiş olanların, Helen kaynaklı Câbir ve İhvân-ı
Safâ’da görülen kozmolojik yaklaşımı da dışlamadığı anlaşılmaktadır. Onların
kendi tezlerini, vahiy ve yaratışın var edici sözü “kün (‫”)ﻛُﻦ‬5ün yer aldığı Kur-
’ân’ı referans almak suretiyle izah etmeye çalıştıkları görülmektedir. 6 İbnü’l-
Arabî ise “kün (‫ ”)ﻛُﻦ‬kelimesini bir terkibin dışa vurumu veya tezahürü olarak
görmektedir. Ancak burada bu terkibin unsurlarının ne olduğu önem arz eder.
Dil yönünden meseleye yaklaşılırsa, “kün”7 sözü, harflerin bir araya gelmesiyle
oluşmuş bir kelimedir. Ancak bu, sıradan bir kelime olmayıp bir fikrin dışavuru-

1
Irène Mélikoff, “Bektaşî-Alevîler’de Ali’nin Tanrılaştırılması”, Tarihten Teolojiye İslam İnançlarında
Hz. Ali, haz. Ahmet Yaşar Ocak, Ankara: TTK Yayınları, 2005, s. 87; Mélikoff, Uyur İdik Uyardılar, s.
173.
2
Usluer, Hurûfîlik, s. 28.
3
Süleyman Ateş, İşârî Tefsir Okulu, Ankara: AÜİFY, 1974, s. 329.
4
Gölpınarlı, Hurûfîlik Metinleri Kataloğu, s. 28.
5
Bakara, 2/117.
6
Usluer, Hurûfîlik, s. 124.
7
Bakara, 2/117.

51
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA

mudur. Bu fikir ise Allah’ın yaratma iradesidir. İbnü’l-Arabî’nin metafiziği nok-

ta-i nazarından bu, Allah’ın ezelî ilminde sabit olan ayn’ların vücûd kazanarak
fizik âleme çıkmasıdır. Bu çıkış ile a‘yân-ı sâbite’nin Allah’ın vücûdunda zuhûr
ettiği veya Allah’ın a‘yân-ı sâbite’de tecellî ettiği, başka bir deyişle Allah’ın zâ-
hir, a‘yân-ı sâbite’nin ise zuhûr mahalli olduğu ifade edilmektedir.1
İslâm düşüncesinde Hurûfîlik, ebced kavramı ile birlikte de kendini gös-
termektedir. Ebced, Arap alfabesindeki her harfin bir sayı değeri olduğunu ka-
bul eden bir sistemdir. Bu doğrultuda ebced sistemine göre ayetlerin ve hadisle-
rin yorumlandığı veya sistemin tarih düşürmek için kullanıldığı görülmektedir.2
Böylece ebced, Arapça‘daki her harfe bir sayısal değer atfederek çeşitli kelime
ve cümlelerin sayısal değerini hesaplama ve bundan anlamlar çıkarma işi olarak
tarif edilmiştir.3 Bu geleneğin derin bir geçmişi vardır. Ebcedin, genel olarak Şiî
Şiî kaynaklı olduğu farz edilse de gerçekte kökenleri Mısır ve Hind medeniyet-
leri gibi derin tradisyonlara dayanmaktadır. İslam düşüncesinde evrensel gerçek-
lerin sırrî niteliklerine ulaşmayı hedefleyen söz konusu harf sembolizmiyle ilgi-
lenenlerin başında İbnü'l-Arabî gelmektedir. Genel olarak tasavvuf edebiyatın-
da, daha özelde ise Hurûfîlik ve Bektaşîlik’te ebced harflerinin bazı sırları ve ra-
kam değerlerinin çeşitli havâssı olduğu kanaati yaygındır.4 Alfabenin her harfi-
nin sayısal bir değeri vardır. Bu sayılar aracılığıyla bir kelime veya kelime gru-
bunun sayısal değerini bulmak mümkündür. Elde edilen sayılarla da belirli so-
nuçlara ulaşılmaktadır. Yahudiler buna gematria, Yunanlılar ise isopséphie adı-
nı vermişlerdir. İslâm dünyasında bu şekilde kelimeleri belli kurallarla rakamla-
ra çevirme yöntemine ebced veya hesab-ı cümel (el-hisâbü’l-cümmel) demişler-
dir.5 Bu yöntem genellikle gelecekten haber vermek veya edebiyatta tarih düşür-
şürmek için kullanılmıştır. Sonraları bu kelimeler muska yazımında da kullanılır
olmuştur.6 Ebced siteminde, yirmi sekiz harfin sayısal değeri olduğu kabul edi-
lir. Bu yöntem muammâ, lugâz ve hatta halk bilmecelerinden cifre ve gayb ile
ilgili haber vermeye kadar geniş bir kullanım alanına sahiptir. Türk kültüründe
ebced-i sağîr şeklinde umumileşmiş cümlelerin hesap edilmesi tarzı, daha çok
doğum, ölüm, savaş gibi hadiselerde ya da hamam ve cami yapmak gibi binala-
rın inşasında ve bazı telif ve tercüme eserlerin bitiş tarihlerini tespitte başvuru-
lan bir yöntemdir.7
İslâm düşüncesinde harfler, sayılar ve eşya arasındaki ilişki üzerine hatırı
sayılır ölçüde çalışma yapılmıştır. Alfabedeki harf sayılarına dair ilk sistemli dü-

1
Tahir Uluç, İbn Arabî’de Sembolizm, İstanbul: İnsan Yayınları, 2015, s. 207.
2
Mustafa Uzun, “Ebced”, DİA, İstanbul: TDVY, c. 10, 1996, s. 68.
3
Şinasi Gündüz, Din ve İnanç Sözlüğü, Ankara: Vadi Yayınları, 1998, s. 105; Uzun, “Ebced”, s. 68.
4
Uzun, “Ebced”, s. 70.
5
Usluer, Hurûfîlik, s. 114; TDK Sözlüğü, s. 751.
6
Tâhir’ül-Mevlevî, Edebiyat Lügâtı, İstanbul: Enderun Yayınları, 1994, s. 39.
7
Âmil Çelebioğlu, “Harflere Dâir”, Millî Kültür, c. 2, 1980, s. 64.

52
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI

şünceye, Arap alfabesinin yirmi sekiz harfi üzerine çıkarımlarda bulunan VIII.
yüzyıl gnostiklerinden Muğîre b. İclî’de (ö. 119/737) rastlanmaktadır. Benzer
şekilde Hallâc-ı Mansûr’un Divan’ında, Kitâbu’t-Tavâsîn’inde ve Ahbâru’l-Hal-
lâc’ında harf, sayı ve eşya ilişkisine dair kayıtlar bulunmaktadır.1 Tasavvuf fel-
sefesinde olduğu gibi harf sembolizmi konusunda da en derin iz bırakan sûfî ise
İbnü'l-Arabî‘dir. İbnü'l-Arabî, önemli eseri el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye’nin ikinci
bâbını varlık mertebeleriyle harflerin sembolik ve sayısal düzeni arasındaki mü-
tekabiliyet esasına dayandırmıştır. Söz konusu mütekabiliyetler şematik olarak
felek sistemleri, varlık türleri, dört unsur ve onların harf sembolizmindeki karşı-
lıkları şeklinde düzenlenmiştir.2
Farklı kaynaklardan etkilenmiş olsa da İbnü’l-Arabî’nin yorumları tasav-
vufî ve özgün bir zemine oturmaktadır. “Evrensel zuhûrun iki aracı karşılıklı
olarak ilâhî alfabenin ilk iki harfi, yani Elif ve Bâ’dır. Öteki bütün harfler Bâ
harfinin altındaki ayırıcı noktanın içinde bilkuvve olarak mevcuttur, çünkü Bâ
harfi Allah’ın Birliğinin (Unité Divine) yansımış suretidir. O nokta şeklinde Ka-
lem’den düşen mürekkebin ilk damlasıdır ve bunun anlamı rahmettir.”3 İbnü’l-
Arabî, harflerin mazhariyetleri ile ilgili yorumlar yaparken bu yorumları nihaye-
tinde kendi vahdet-i vücûd felsefesine dayandırmaktadır. Örneğin kendisine at-
fedilen tefsirde İbnü’l-Arabî, bütün varlıkların “bismillah” lafzındaki bâ harfin-
den zuhûr ettiğini, bâ'nın noktası ile âbid ile mâbudun birbirinden ayrıldığını ve
bu harfe bitişen elif harfinin de Allah’ın Zât’ına, bunun ise Akl-ı Evvel’e işaret
ettiğini söylemektedir.4
Ebced sisteminin şekillendirdiği gizemciliğin yanı sıra ikonografik planda
da ebcedin izlerine rastlanmaktadır. Bu cümleden olarak bazı tasvirler, harflerin
farklı simgesel yönlerinden ilhamını almıştır. Bektaşî tasvir sanatında yer alan
İnsân-ı Kâmil resminde Hurûfîlik etkisi çok belirgin şekilde görülmektedir. Bu
resimde Hz. Muhammed ve Hz. Fâtıma’nın adları, İnsân-ı Kâmil’in ellerinden
kollarına ve ayaklarına doğru sanki tek bir isimmiş gibi birlikte yazılmıştır.
Âdem adını oluşturan (ve Hz. Muhammed ile Mükemmel İnsan’ın simgeleri
olan) elif, dâl ve mim harfleri dışında muayyen organların bulunduğu bölgede
lâm-elif ve iki adet nûn harfi yer alır. Bu harflerden ilki, lâm-elif, “telkih”e atıfla
çoğalmayı simgelemektedir. Aynı zamanda Nûn harfi cinsel dürtüyü simgeleyen
akrep burcunu temsil eder. Bu bağlamda Bektaşî öğretisi, burçlar kuşağını tem-
sil eden simgeleri insanın içine yerleştirmek suretiyle insanı, evreni yansıtan

1
Usluer, Hurûfîlik, s. 117.
2
Yakup Kansızoğlu, Hurûfilik Tasavvuru ve Kur’ân Yorumuna Olan Etkileri”, (Yayınlanmamış Yüksek
Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2003), s. 60.
3
Frithjof Schuon, İslâm’ın Metafizik Boyutları, çev. Mahmut Kanık, İstanbul: İz Yayınları, 2010, s. 76.
4
Muhyiddîn Muhammed b. Alî b. Muhammed el-Arabî et-Tâî el-Hâtimî, Tefsîrü’l-Kur'âni’l-Kerîm,
Mustafa Gâlib (thk.), Beyrut: Dârü’l-Endülüs, c. 1, 1968, s. 8; a. mlf., el-Fütûhât, c. 1, s. 158.

53
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA

“küçük evren” şeklinde tasarlamamış, tersine evreni, insanın bir yansıması ola-
rak görmüştür.1
Bâ harfinin noktası Hz. Ali’yi temsil eder. Bu, Ali’nin “ ‫ْطةُ اﻟﺐاَء‬
َ ‫(أﻧﺎ ﻧُﻖ‬Ben
bâ’nın noktasıyım)” deyişindeki bâ’nın noktasıdır. Bu itibarla kâinatın tüm sırla-
rını kapsayan, harflere anlamlarını veren ve böylece kâinata anlamlandıran, vah-
yin ilk noktasıdır. Öte yandan bu nokta, Hz. Ali’nin ruhunun Hacı Bektâş-ı Ve-
lî’de yeniden vücut bulduğu yönündeki inancın simgesi ve Hz. Ali ile Hacı Bek-
tâş-ı Velî’nin bir olduğu inancının da görsel bir yansımasıdır.2 Vîrânî, Abdal Ba-
ba Risâlesi’nde “İmdi ol mezkûr nokta-i hazret-i şâh-ı velâyettir ki ismi Ali’dir;
Veliyyullah’tır. Ve evvel-i âhirdir ve bir dahi bâ’nın altındaki nokta budur ve
bâ’nın altındaki nokta bizzat Ali’dir ve Şâh-ı velâyettir. Ali’dir nokta-i evvel-i
hidâyet. Ali’dir Âhir-i Nûr-ı velâyet. Ali’dir her dü âlem Zât-ı Mutlak. Ali’dir
kudret-i hikmet-i kerâmet. Ali’dir Sûret-i Rahmân Ali’dir, Ali’dir sâki-i rûz-ı kı-
yâmet”3 şeklindeki sözler benzer bir bakışı yansıtmaktadır.
Tasavvufta Hurûfî etkinin görüldüğü en belirgin yerlerden biri ifade edil-
diği üzere “kün (‫ ”)ﻛُﻦ‬emri ile ilgili ontolojik yorumlardır. Evrenin yaratılışında-
ki “kün” emri, Zât’ın sıfat elbisesine bürünerek görünmesi demektir. Kâf (‫ )ك‬sı-
fatı; nûn (‫ )ن‬ise nûru temsil eder. Kaf Dağı İnsân-ı Kâmil’dir. Allah’ın nûru
onun üzerine doğunca “Ol” emri gelmiştir. İnsanın dünyaya gelişi, tamamlanmış
bir kâinatta yer alışı, bir daire hareketi olarak düşünülmüştür. Devir nazariyesine
göre, mana âleminden madde âlemine gelen ruhlar, tekrar ilk ve aslî vatanlarına
döneceklerdir. Madde âlemine inen ruhların izlediği yola kavs-i nüzûl, çıkışa
kavs-i urûc denir.4 Tüm kâinatta en temel hareketin dönme hareketi olduğunu
hissî olarak anlarız. Dönen semazenler, gezegenleri; şeyh, Güneş’i temsil eder.
Bu simetri, ezoterik olarak aşağının yukarıya, yukarının aşağıya benzediğini ifa-
de etmek suretiyle, yaratılışın tek bir hakikatten kaynaklandığını ve diğer tüm
yaratıkların bu hakikatin bir tezahüründen ibaret olduğunu ortaya koyar.5
Türkçenin yanında iyi derecede Farsça ve Arapça bilen Nesîmî, Tebriz’de
doğmuştur. İslâmî ilimler, matematik, tabiat ilimleri, mantık ve yıldız bilgisine
sahipti. Hurûfîliğe Ali el-A‘lâ vasıtasıyla girmiştir. Fazlullâh el-Esterâbâdî’yi

1
Frederick De Jong, “Bektaşîlik’te İkonografi: Dini Kıyafetlerde, Âyinlerde Kullanılan Eşyalarda ve
Resim Sanatında Sembolizm ve Temalar Üzerinde Bir İnceleme”, Tarihten Teolojiye İslam İnançlarında
Hz. Ali, haz. Ahmet Yaşar Ocak, Ankara: TTK Yayınları, 2005, s. 275.
2
De Jong, “Bektaşîlik’te İkonografi”, s. 276.
3
Vîrânî Abdal Baba, Vîrânî Baba Risâlesi, İ.B.B. Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e-Kaynaklar,
OEYz0656, vr. 52a.
4
Urûca göre siyah nûr nurların en yücesi olarak kabul edilmiştir. Bunun bir devamı olarak nüzûle göre
nurların en yücesi ise kemâle işaret eden yeşil nurdur. Bu sebeple sûfîlerin mübtedî ve sâlik olanları siyah
abâ giyerlerken müntehî olan tahkîk ehli yeşil giyer. Nitekim sûfîler bulundukları hallerin gereğine göre
önce siyah, sonra beyaz daha sonra ise yeşil giymektedirler. Namlı, İsmâil Hakkı Bursevî, s. 337.
5
Anonim, Cafer-i Sadık Buyruğu, İstanbul: Can Yayınları, 2011, s. 432; Pakize Aytaç, “İçimizdeki
Kâinat”, Alevîlik Araştırmaları Dergisi, Ankara, sayı: 1, 2011, s. 5.

54
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI

ise 796’da Şirvan’da tanımıştır.1 Bazı araştırmacılara göre Fazlullâh el-Esterâbâ-

dî’nin damadı olan Nesîmî, 821’de Halep’te idam edilmiştir. Türkçe ve Farsça
iki divanı olan Nesîmî’nin bir de Mensur Mukaddimetü’l-Hakâik adlı eseri bu-
lunmaktadır.2 On dördüncü asrın ikinci yarısında kemale erişmiş klasik tasavvu-
fî-lirik şiir üslûbunu Nesîmî’de bulmak mümkündür. Nesîmî’nin üslubunun güç-
lü ve ahenkli olmasının yanında sadeliği de dikkat çeker. Onun üslubunda İran
edebiyatına yabancı olan, fakat Türk klasik şiirinin temel nazım formlarından
biri haline gelmiş “tuyuğ” formu öne çıkmaktadır.3
Türk edebiyatında önemli etkisi olan Nesîmî’nin tesirinde en çok kalanlar
mutasavvıflar ve özellikle Hurûfî şairlerdir. Şiirlerine kendi döneminde ve ölü-
münden sonra birçok nazîre yazılmıştır. Onun etkisinde kalan Türk şairlerinden
XV. yüzyılda Âzerî şair Habîbî, Diyarbekirli Halîlî, Karakoyunlu hükümdarla-
rından Cihan Şah (Hakîkî), Hurûfî şairlerinden Refîî ve Penâhî; XVI. yüzyılda
Arşî ve Usûlî burada sayılabilir. Şah İsmâil (Hatâî) de Hurûfîliği yeniden can-
landıran bir hükümdar olarak, Nesîmî’ye nazîreler yazan ve onu taklit eden şair-
lerdendir.4 Nesîmî, Allah’ın sıfatlarının zâtından ayrı olmasının mümkün olma-
dığını söyler. Ona göre eğer sıfatı zâttan ayırmak mümkün olsaydı, Allah’ın
ayn’dan ve gayr’dan oluştuğunu kabul etmek gerekirdi. Böyle bir şey ise imkân-
sızdır. Eğer sıfat Allah’ın ne aynıdır ne de dışındadır dense, bu da iki zıddın bir
araya gelmesi şeklinde ictimâ-i nakîzeyn’e yol açar. Bu durumda zatın ayrılığını
kabul etmek dışında ihtimal kalmaz. Dolayısıyla kişi “Allah’ın kelamı Allah’tan
gayrıdır.” derse küfre girer.5 Buradan kelamın, Allah’ın sıfatlarından biri olarak
gayr-ı mahluk olup zât ile de aynı olması sonucuna ulaşılır.6
Halife kelimesini anahtar bir kavram yapan Nesîmî açısından halife keli-
mesinin bir anlamı da kâim-i makâmdır. Nesîmî Hz. Âdem ve Hz. Havva’nın
Allah’ın mazharı olmalarının yanında halifesi, yani kâim-i makâm olmalarını
Hz. Âdem ve Hz. Havva'nın isimlerinin ebcedi ve Lafzatullah’ın ebcedinin aynı
olması ile açıklar ki her biri 67’dir.7 Bu açıklamaya göre Allah’ın yeryüzündeki
halifesi olarak Hz. Âdem’in, aynı zamanda Allah’ın temsilcisi kâim-i makâm ol-
duğu, Allah’ın sıfatı olarak da Zâtı İlâhiyye’den ayrılamayacağı öngörülür.8 Ne-
Nesîmî’ye göre Hz. Muhammed’in başlangıçta Beytü’l-Makdis’e dönerek dur-
masının nedeni, Hz. Âdem’in sırtının ve göğsünün toprağının buradan alınması-
dır. Bu durum, şöyle açıklanır Beytü’l-Makdis, sadr ve zahr (göğüs ve sırt) ma-

1
Hüseyin Ayan, Nesîmî Divanı, Ankara: Akçağ Yayınları, 1990, s. 35.
2
Ömer İmad ed-din Nesîmî, Mukaddimetü’l-Hakâik, İ.B.B. Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e-
Kaynaklar, 297.75 NES 1268 H. 1.
3
Mian Muhammed Şerif, İslâm Düşüncesi Tarihi, İstanbul: İnsan Yayınları, c. 3, 2019, s. 327.
4
A.Azmi Bilgin, “Nesîmî”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDVY, c. 33, 2007, s. 3-5.
5
Nesîmî, Mukaddimetü’l-Hakâik, cd. 12.
6
Usluer, Hurûfîlik, s. 228.
7
Nesîmî, Mukaddimetü’l-Hakâik, cd. 18.
8
Usluer, Hurûfîlik, s. 311.

55
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA

kamıdır. Göğüs ve sırt ise kalbin makamıdır. yani Allah’tan feyiz önce kalbe ge-
lir. Bu nedenle Hz. Muhammed önce Beytü’l-Makdis’e dönerek 28 ve 32 kelime
sayısınca ibadet etmiştir. Kalbe gelen feyiz, daha sonra nutka gelir ve zuhur
eder. Nitekim nutkun yeri ağızdır ve ağız baştadır. Başın makamı ise Kâbe’dir.1
Nesîmî’nin, Firavun ile konuşmaya giden Hz. Musa'nın asası hakkında yapmış
olduğu yorum ise oldukça ilgi çekicidir. Nesîmî’ye göre, Hz. Musa’nın attığında
yılan şekline giren asası kalemden kinayedir. Nasıl ki yılanın dili çatallıdır kale-
minde ağzı çatallıdır. Yılanın yerde yürümesi gibi kalem de kâğıt üstünde yürür.
Yılanın 72 dişi olmasına benzer şekilde kalem de eczasında 72 harf olan 32 keli-
meyi yazar. Nasıl ki Hz. Musa'nın asasını taşa vurduklarında su fışkırmıştır, ka-
lemde taş olan divite batırıldığında sıvı mürekkep çıkar.2
Bu tür sayısal değerlerin bâtınî yorumu çok boyutlu olarak edebiyattan,
mimariye ve Kur’ân’ın tefsirine etki etmiştir. İréne Mélikoff’a göre Hurûfîlik
Bektaşîliği etki altına aldıysa bunu en fazla Balkanlar’da yapmıştır. Varna ile
Balçık arasında Batova’da (bugünkü Dobrovişte) Akyazılı Sultan’nın mezarını
içine alan yedi köşeli bir türbe ve yine yedi köşeli bir Meydan Evi bulunmakta-
dır.3 Türbenin yanında bulunan yedi köşeli dua imaretinde yedi bölmeli bir ocak
ocak da bulunmaktadır. Aynı yedigen planın Hasköy’deki (Haskovo) giriş duva-
rının üstünde yedi dallı bir “gül süsü de yer alan Otman Baba Tekkesi’nde de
bulunması önemlidir. Bu tekkenin ihata duvarının güney doğu bölümündeki bir
taşın üzerinde benzer şekilde yedi kollu bir yıldızın olduğu görülmektedir. Aynı
yedigen plan Güney Bulgaristan’da Kıdemli Baba’da ve Deli Orman’da Demir
Baba türbelerinde de görülür. Bu türbelerin her birinin yedigen plan üzerine inşa
edilmiş olması, türbenin içindeki şamdanın ve duvardaki yıldız şeklinin yedi
kollu olması, Balkanlar Bektaşî düşüncesinde yedi rakamına verilen önemi ser-
gilemektedir.4 Kur’ân’ın ilk harfi bâ harfidir. Bu harf Hz. Âdem’e işaret eder.
Kur’ân’ın son harfi ise sîn harfidir. Bu harf ise son peygamber Hz. Muhammed-
’e işaret eder. Nesîmî Hz. Muhammed’in başka bir harfle değil de sin harfi ile
isimlendirilmesinin sebebini Mukaddimetü’l-Hakâik adlı eserinde ezoterik mü-
lahazalarla açıklar.5
Nesîmî, ezan ve kametin cümlelerini Sünnî telakkiye uygun şekilde zikret-
miştir.6 Nesîmî abdestin asıl hedefinin, bedenin zahirini temizlenmesinin ötesin-
sinde, insanı dünya ile ilgili bağlardan ve tüm yasaklanan şeylerden uzaklaştır-

1
Nesîmî, Mukaddimetü’l-Hakâik, cd. 20.
2
Nesîmî, Mukaddimetü’l-Hakâik, cd. 37.
3
Evliya Çelebi de Akyazılı Sultan Tekkesi'nden bahseder. Yedi köşeli, yuvarlak, kalın, metin kâgir bir bina
bina olduğunu ve sivri külah gibi tahta olan kubbesinin üzerinin kurşun örtülü olduğunu anlatmaktadır.
Evliya Çelebi, Seyahatnâme, İstanbul: Üçdal Yayınları, c. 8, 1985, s. 482.
4
Mélikoff, “Bektaşî-Alevîler’de Ali’nin Tanrılaştırılması”, s. 91.
5
Nesîmî, Mukaddimetü’l-Hakâik, cd. 10.
6
Usluer, Hurûfîlik, s. 438.

56
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI

ması ve kalbin kötülüklerden temizlenmesi olduğunu söylemektedir. Eğer kalp

içine düştüğü karanlıklardan temizlenmezse namaz ve abdestin nuru görülemez.
Nesîmî, abdest alırken yıkanan organların hazarda ve seferde ve cuma günü kılı-
nan farz rekatları sayısınca olduğunu söylemekte, bir günde kılınan rekatların
toplamının 28’e tekabül ettiğini, hazarda ve cuma günü kılınan farz rekatların
toplamının ise 32 olduğunu belirtmektedir. Bu itibarla namaz kılınacağı zaman
28 ve 32’nin alametleri olan abdest uzuvlarına dökülmelidir. Böylece bu ilahî
kelimeler sayısınca namazın farz olmuş olduğuna vurgu yapılmış ve bu gerçek
gösterilmiş olur.1 Nesîmî, belli Kur’ân ayetlerinin harf sayısı ile bağ kurarak Hz.
Âdem’in 32 harfe tekabül ettiğini söylemekte ve bâtınî şekilde yorum yapmak-
tadır. 2
Bâtınî söylemin bir yapıtaşı durumunda olan harf ve sayı sembolizmi, gi-
zemli olanın peşinde olmayı gerektirmektedir. Aynı zamanda Sünniliğin oluştur-
mak istediği nesnel dile karşı kullanılan harf ve sayı sembolizmi, İslâm dünya-
sında harflerin bazı gizli özelliklere sahip olduğu düşüncesi ile Şiî Mugîre b. Sa-
îd el-İclî, İbnü’l-Arabî, İbn Haldûn ve Kâtip Çelebi gibi âlimleri etkilemiştir.
Bunun yanı sıra Hurûfîlik akımı tarih boyunca etkinliğini korumuştur. Harf ve
sayı simgeciliği, İslâm âlimlerinin bir kısmı tarafından sert eleştirilere uğramış-
tır. Harf ve sayı sembolizmini birbirinden keskin sınırlarla ayırmak mümkün de-
ğildir. Cifr ve harf sembolizmi Şiî gelenekte altıncı İmam Ca fer es-Sâdık’a da-
yandırılmıştır. Cifr, vehbî bir ilim gibi görülmüş ve bu anlayış kutsal cemaat fik-
rini beslemiştir.
Pisagor temeline dayalı farklı bir sayı teorisini Hurûfî gelenek içerisinde
yoğuran ve sayı ve harfler arasında bir korelasyon kuran İhvân-ı Safâ da Kur’ân-
’ın ontolojik düzlemde farklı şekillerde yorumlanmasına neden olmuştur. Öte
yandan harf bağlantısı içinde Kur’ân’daki “Kalem” ve “Levh” gibi kavramlar
metafizik ve sembolik yorumlara sahne olmuştur. Harfler ve sayılar tâc sembo-
lizmi ile ilgili olarak da kullanılmıştır. Harflerle eskatolojik ve ontolojik düz-
lemdeki varlıklar arasında kurulmak istenen ilişki, bazı sayılar ve semavî varlık-
ların hareketi ile de kurulmuştur. Nokta sembolü ile ilgili olarak yapılan yorum-
lar, bir yönden Nûr-ı Muhammedî görüşü ve sudûr nazariyesi ile bağlantılı gö-
rülmektedir. Tâcda on iki dilimin On İki İmam’la ve göksel varlıklarla ilişkilen-
dirilmesi bir taraftan imamet nazariyesi, diğer taraftan tâc ekseninde kurulmak
istenen tasavvuf kozmogonisinin parçası durumundadır. Nesîmî’de büyük ölçü-
de ön plana çıkan daha pek çok harf ve sayının yorumu, âlem tasavvurunun şe-
killenmesine katkı sağlamaktadır. Gazzâlî’den sonra harfler ilmi, tasavvuf ala-
nında yaygınlaşmış, tasavvuf alanında harflerin sırrı ilmi bu yolun gereklerin-
1
Nesîmî, Mukaddimetü’l-Hakâik, cd. 25.
2
Nesîmî, Mukaddimetü’l-Hakâik, cd. 8.

57
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA

den biri haline gelmiştir. Bu alanda en dikkat çekici isimlerin başında İbnü’l-
Arabî gelmektedir. İbnü’l-Arabî, el-Futûhâtu’l-Mekkiyye’sinin ikinci bâbından
yedinci bâbına kadar bu konuyu ele almıştır. Hurûfî felsefesi ise harf ve insan
temelli bir felsefe olarak öne çıkmaktadır. Fazlullah el-Esterâbâdî’den itibaren
Hurûfîler harflerin en mükemmel şekilde tecelli ettiği insanı, merkeze yerleştir-
mişlerdir. Nesîmî de bu doğrultuda ibadetler, insan olgusu, dinî unsurlar ve pek
çok ayet ile ilgili harf ve sayı temelli bâtınî yorumlar ortaya koymuştur. Bu ise
başta Kur’ân’ın tevili olmak üzere edebiyat, mimari ve ritüellere yüklenen an-
lamlar açısından geniş bir etki alanı oluşturmuştur.

Kaynakça:

1. Aksu, Hüsamettin, “Hurûfîlik”, DİA, İstanbul: TDVY, c. 18, 1998, ss.

408-412.
2. Anonim, Cafer-i Sadık Buyruğu, İstanbul: Can Yayınları, 2011.
3. Ateş, Süleyman, İşârî Tefsir Okulu, Ankara: AÜİFY, 1974.
4. Ayan, Hüseyin, Nesîmî Divanı, Ankara: Akçağ Yayınları, 1990.
5. Aytaç, Pakize, “İçimizdeki Kâinat”, Alevîlik Araştırmaları Dergisi, An-
kara, sayı: 1, 2011.
6. Ballı, Hasan Hüseyin, “Hurûfîlik Nedir?”, E-makâlât Mezhep Araştır-
maları, 4/2, Güz, 2011, ss. 31-48.
7. Bilgin, A. Azmi, “Nesîmî”, DİA, İstanbul: TDVY, c. 33, 2007.
8. Çelebioğlu, Âmil, “Harflere Dâir”, Millî Kültür, c. 2, 1980.
9. De Jong, Frederick, “Bektaşîlik’te İkonografi: Dini Kıyafetlerde, Âyin-
lerde Kullanılan Eşyalarda ve Resim Sanatında Sembolizm ve Temalar
Üzerinde Bir İnceleme”, Tarihten Teolojiye İslam İnançlarında Hz. Ali,
haz. Ahmet Yaşar Ocak, Ankara: TTK Yayınları, 2005.
10. Evliya Çelebi, Seyahatnâme, İstanbul: Üçdal Yayınları, c. 8, 1985.
11. Gölpınarlı, Abdülbâki, Hurûfîlik Metinleri Kataloğu, Ankara: TTK Ya-
yınevi, 1973.
12. Gündüz, Şinasi, Din ve İnanç Sözlüğü, Ankara: Vadi Yayınları, 1998.
13. Hâtimî, Muhyiddîn Muhammed b. Alî b. Muhammed el-Arabî et-Tâî,
Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Kerîm, thk. Mustafa Gâlib, Beyrut: Dârü’l-Endülüs,
c. 1, 1968.
14. Kansızoğlu, Yakup, Hurûfilik Tasavvuru ve Kur’ân Yorumuna Olan
Etkileri”, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi,
Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2003).
15. Mecdî Efendi, Tercüme-i Şakâiki’n-Nu‘mâniye, İstanbul, 1269.

58
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI

16. Mélikoff, Irène, “Bektaşî-Alevîler’de Ali’nin Tanrılaştırılması”, Tarih-

ten Teolojiye İslam İnançlarında Hz. Ali, haz. Ahmet Yaşar Ocak, An-
kara: TTK Yayınları, 2005.
17. Mélikoff, Irène, Uyur İdik Uyardılar, İstanbul: Demos Yayınları, 2009.
18. Mian Muhammed Şerif, İslâm Düşüncesi Tarihi, İstanbul: İnsan Yayın-
ları, c. 3, 2019.
19. Nesîmî, Ömer İmad ed-din (ö. 820 h.), Mukaddimetü’l-Hakâik, İ.B.B.
Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e-Kaynaklar, 297.75 NES 1268 H. 1.
20. Schuon, Frithjof, İslâm’ın Metafizik Boyutları, çev. Mahmut Kanık, İs-
tanbul: İz Yayınları, 2010.
21. Tâhir’ül-Mevlevî, Edebiyat Lügâtı, İstanbul: Enderun Yayınları, 1994.
22. Uluç, Tahir, İbn Arabî’de Sembolizm, İstanbul: İnsan Yayınları, 2015.
23. Usluer, Fatih, Hurûfîlik, İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2009.
24. Uzun, Mustafa, “Ebced”, DİA, İstanbul: TDVY, c. 10, 1996.
25. Vîrânî Abdal Baba, Vîrânî Baba Risâlesi, İ.B.B. Atatürk Kitaplığı Sayı-
sal Arşiv ve e-Kaynaklar, OEYz0656.

59
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA

Doç.Dr. Telli AKHUN KORKMAZ

Türkiye Cumhuriyeti, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi

Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü

İMADEDDİN NESİMİNİN EDEBİ İRSİ

ERMENİ KAYNAKLARINDA

XIV. yüzyılda İran ve Azerbaycan coğrafyasında Fazlullah Neimi tarafın-

dan kurulan Hurufilik İslam temelli mistik ve felsefi bir akımdır. Düşünce akım-
larının ortaya çıkmasında dönemin siyasi-iktisadi ve sosyal şartların etkisinin ol-
duğu muhakkaktır. Elbette bu durumda coğrafi konum, kültür ve halk gelenek
göreneklerinin fikir akımlarının oluşumundaki etkisi göz ardı edilemez. Bu açı-
dan baktığımızda Hurufilik, Azerbaycan’ın sosyal-felsefi düşünce yapısı teme-
linde oluşmuş bir akımdır. Nitekim, XIV. yüzyılın sosyal-siyasi durumunun et-
kisi ile bu akımda Azerbaycan’ın sosyal-felsefi düşünce tarihinde mühim yer tu-
tan Mezdekilik, Hurremilik ve Ahilik akımlarının izlerini görmek mümkündür.1
Azerbaycan’da daha çok Timur devletinin yürüyüşlerine maruz kalan Nahçivan,
Astrabad bölgelerinde yayılmaya başlamıştır. Bu tarikat Azerbaycan’da her şey-
den ziyade düşmana karşı mücadele ruhunda yapılanmıştı. Bu sebeptendir ki, ta-
rikat üyeleri Timur devletinin adamları tarafından takip ediliyordu. Tarikatın ku-
rucusu olarak kabul edilen Fazlullah Neimi 1394 yılında Timur’un emri ile oğlu
Miranşah tarafından tutuklanarak uzun süre alamadıkları Nahçivan’daki Elince
kalesine götürülerek idam ettirilmiştir.2
Tarihi kaynaklarda Hurufilik akımının oluşum süreci hakkında ayrıntılı
bilgiye rastlanılmazken Hurufilerin Timurlular, Karakoyunlular ve Osmanlılar
döneminde maruz kaldıkları katliamlar anlatılmaktadır.
Fazlullah’ın fikirlerini benimseyenler kendilerini “Hurufi” sözcüğü ile de-
ğil, daha çok derviş, ehl-i hak, ehl-i mana, ehl-i fazl, vs. gibi isimlerle tanımla-
mışlardır. Fakat onların felsefesinin temeli kelamullah olan Kuran’ın 28 harfine,
Fazlullah’ın nutukta kullandığı 32 harfe ve bunları telaffuz eden insana dayandı-
ğı için Arapçada “harf” kelimesinin çoğulu olan “huruf” kelimesine istinaden
Hurufiler olarak isimlendirilmiştir. Hurufilik akımı kaynaklara göre Fazlullah
Estarabadi tarafından 1357 yılında kurulmuştur.3

1
Z.M.Bünyadov, Y. B. Yusifov, Azerbaycan Tarihi, Çıraq neşriyatı, Bakü, 2007, s. 370.
2
Z.M.Bünyadov, Y. B. Yusifov, A.g.e., s. 372.
3
Fatih Usluer, Hurufilik, İstanbul, 2009, s. 125, 127.

60
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI

Hurufiliği ile tanınan Seyyid İmadüddin Nesimi, mutasavvıf bir divan şai-
ridir. Nesîmî’nin hayatına baktığımız zaman iyi bir eğitim aldığı, dilini iyi kulla-
nan, kendine has üslûbu olan, İslam dini hakkında gayet bilgili ve sûfî meşrep
bir yaşantı süren bir kişilik karşımıza çıkmaktadır. Nesîmî’nin tasavvufa ilgisi
Bedreddîn eş-Şiblî’nin dergâhında eğitim almasıyla başlamıştır.1
Azerbaycan Türk edebiyatının XIV. yüzyılda yetişmiş ünlü tasavvuf şairi
Nesîmî, İslâm kültürünün üç büyük dili ile şiirler söylemiştir. Türkçe şiirlerinin
yer aldığı Divanı konu bakımından da dil bakımından da büyük öneme haizdir.
Nesîmî, Divanı’nda düşüncelerini, kültürünü ve sanatını en mükemmel şekliyle
ifade etmiştir.
Batı Türkçesinin Azerbaycan sahasında yazılan en önemli eserlerinden
olan Nesîmî Divanı’nın Azerbaycan ve Türkiye kütüphaneleri ile dünyanın çe-
şitli kültür merkezlerinde nüshaları bulunmaktadır. Nüshalarının fazla olmasın-
dan dolayı çok okunduğunu tahmin edebiliriz.
Nesîmî Divanı’nın dili Eski Anadolu Türkçesinin hususiyetlerini taşımak-
la beraber Azerbaycan Türkçesi özellikleri de önemli bir yer tutar. Bu yönüyle
dil bakımından büyük öneme haizdir. Azerbaycan edebiyatında ilk müstezad,
murabba ve tercî-i bend örnekleri Nesîmî’nin kaleminden çıkmıştır. Ayrıca ru-
baî ve tuyuğları da edebiyat tarihinde önemli bir değere sahiptir. Rubaîlerinde
daha çok Hurufîliğin hayat ve kâinat hakkındaki görüş ve düşüncelerini ifade et-
miştir. Mülemmâlar yazmıştır.2
Azerbaycan edebiyatı tarihinde asıl adı Îmâdü’d-din olan Nesimi’nin hiç-
bir kaynak verilmeden tahminen 1369/70 yıllarında Şamahı’da doğduğu yazıl-
maktadır (makale müellifi M.Kuluzadedir). 3 Azerbaycan edebiyatının meşhur
araştırıcılarından Selman Mümtaz çalışmalarını bu yönde derinleştirmiş ve Ne-
sîmî’nin Şirvan bölgesinin merkezi olan Şamahı şehrinde doğduğunu iddia et-
miştir. Günümüzde Kuzey Azerbaycan’da yapılan araştırmalar ile de bu görüş
benimsenmiş ve desteklenmiş bulunmaktadır.
Nesîmî, Timur’un Fazlullah’ı öldürmesinden sonra Azerbaycan’dan ayrılır
ve Anadolu’da yaşayıp, fikirlerini buralarda yaymaya başlar. Kullandığı güzel
Türkçeyi inançlarıyla birleştirince Hurufilik Anadolu’da çok etkili olur. Bir ta-
raftan Türkçe şiirlerini yazmaya devam eden Nesîmî, I. Murad döneminde Bur-
sa’da bulunmuş ve görüşlerinden dolayı burada pek hoş karşılanmamıştır. Ar-
dından Hacı Bayram-ı Veli ile görüşmek için Ankara’ya gitmiş ancak burada da
Hacı Bayram-ı Veli’nin müridleri tarafından Hurufiliğinden ötürü görüştürülme-

1
Lâtîfî, Tezkiretü’ş-şuara ve Tabsıratü’n nüama (İnceleme-Metin) (hzl. R. Canım, Atatürk Kültür Merkezi
Yayınları, Ankara, 2000, s. 523.
2
Turk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, C. VII, İstanbul 1990, s. 23.
3
Huseyin Ayan, Nesimi Hayatı, Edebi Kisiliği, Eserleri ve Turkce Divanının Tenkitli Metni I, Ankara
2002, s.16.

61
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA

miştir.1 Nesîmî, Anadolu’dan Halep’e geçmiş ve burada ikamet etmiştir. Öldü-

rülünceye kadar burada yaşamıştır. Halep, dönemin en önemli ve hareketli Hu-
rufilik merkezlerinden bir tanesiydi. Döneminin birçok devlet adamı ve ileri ge-
len aydınları Nesîmî’nin çağrılarına kulak verdiler. Onunla görüşen ve görüşle-
rinden etkilenen çehreler giderek artınca İran ve Suriye bölgesi Hurufiliğin ya-
yılmasında önemli yerler haline geldi. Daha sonra Anadolu’da bulunan Bektaşî
tekkelerinde ve Balkanlarda da Nesîmî’nin taraftarı bir hayli arttı.
Son dönem Hurufilik ve Hurufi edebiyatı üzerine değerli bilimsel eserlerin
müellifi Fatih Usluer’in tespitleri doğrultusunda kaynaklara göre tanınmış Huru-
fi şairi İmadüddin Nesimi, Fazlullah’ın Timur’un emri ile idam edilmesinden
önce Sultan Murad döneminde Anadolu’ya gelmiştir. Çünkü bahsi geçen dönem
I. Murad dönemi ise onun ölüm tarihi 1389’dur. Yani Fazlullah’ın idam (1394)
edilmesinden öncedir. Bu durumda “Timur’un ve devletinin Hurufilere uygula-
dığı baskı siyaseti” fikri üzerinde yeniden araştırma yapılması gerektiğinin kaçı-
nılmaz olduğunu belirten2 Fatih Usluer, Nesimi’nin 1404 yılında Memluk Sulta-
nı ve ulemasının kararı ile Halep’te idam edildiğini ifade etmektedir.3
Türklerle komşuluk ermenilerin kültürel gelişmesinde büyük rol oynamış-
tır. Ermenilerin türklerle olan ilişkileri onların lisanının zenginleşmesine sebep
olmuş, edebiyyatının gelişmesine olumlu etkisini göstermiştir.
Açaryan, 1926’da Bakü’de düzenlenen I. Türkoloji Kurultayı’nda sundu-
ğu bir bildiride Türkçeden Ermeniceye geçen kelimelerin sayısını 4000 olarak
vermiştir.4
Azerbaycan'ın dünyaca tanınmış şairlerinden Bahtiyar Vahapzâde’nin De-
rin Katlara İşıg adlı eserindeki “Keçmişe Bir Bakış” başlıklı makalesinde şöyle
bir ifade vardır: “Ermenice yazan âşıglar bile Türk şiir vezni olan hece vezninin
bu veznin yedili, sekizli, onbirli, ondörtlü, ve onbeşli olanlarını alıp, bunlarla
yazdıkları koşma, geraylı (sekizli koşma), dübeyt, muhammes, vs. gibi türlerde
kullanmışlardır. Yine eski Ermenicede kafiyeli kelimeler olmadığından halk gu-
sanları (ozanar) kâfiye için Türk dilinden istifade ederlerdi”.5
Ermeni âlimi M.H. Abeğyan 1940’ta şöyle söylemiştir: “ Klâsik, grabarda
hayreni (mâni, halk türküsü) şiiri kafiyesiz yazılırdı. Çünkü bizim dilimiz kâfiye
yönünden fakirdir. Dilimizde kafiyeli kelimeler azdır. Şifahi halk edebiyatında
kâfiye y i-X II. asırlardan sonra vukû bulmağa başladı. Halk nağmelerini (türkü-

1
A. Azmi Bilgin, “Nesimi”, İslam Ansiklopedisi, TDV, Cilt 33, İstanbul, 2007, s. 3.
2
Fatih Usluer, Seyid Nesimi. Müqeddimetül-Heqayik, Bakü, Elm ve Tehsil, 2019, s. 13.
3
Fatih Usluer, “Nesimi, Şeyh İmadüddin Seyiyd Nesimi”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü;
http://www.turkedebiyatiisimlersozlugu.com/index.php?sayfa=detay&detay=1201 : Ulaşım Tarihi:
03.10.2019.
4
Günay Karaağaç, Türkçenin Dünya Dillerine Etkisi, Akçağ Yayınları, Ankara, 2004, s. 15.
5
Vahabzade, Bahtiyar, Derin Katlara Işıg, "Geçmişe Bir Bakış”, Yazıcı Neşriyatı, Bakû, 1986, s. 280-281.

62
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI

lerini) yaratanlar kâfiye bulmak İçin kendilerince çok iyi bilinen Türk diline mü-
racaat ederlerdi. 1
Türk dili sâdece âşıklarla nağmekârlara mı tesir etmiştir? "Azerbaycan
Türkçesi bizde o kadar yaygınlaşmıştır ki, bu dili kadınlar ve çocuklar bile ko-
layca anlamaktadırlar”. 2
Аzerbаycаn Türkçesinin Ermeni halkı аrаsındа prestijli bir dil olmasının
sebeplerinden birini, çok sonralar, meşhur Ermeni yazarı Аbovyаn dilin poеtik-
liği, zarifliği ve аhenktаrlığı ile ilişkilendirmiştir: “Kendisinin selisliği, аhen-
ktаrlığı, mеlodikliyi ve şiire uygunluğu ile Türk dili grаmаtik cihetten başka dil-
ler içerisinde, denebilir ki, yеgâne dildir”.3
Sеyyid İmаdeddin Nesimî Şirvаni birçok halkın ilim ve sanat аdаmlаrının
dikkatini çeken tanınmış mütefekkir Аzerbаycаn şаirlerindendir. 4
Nesimî şiirlerinden zevk alıp ilhama gelerek edebi ürünler ortaya koyan
halklardan biri de Ermeni halkıdır. Son yıllarda yapılan araştırmalar gösterir ki,
Nesimî’nin şiirleri Ermeni halkı аrаsındа toplu şekilde XVI. asırdan bаşlаyаrаk
yayılmıştır (bkz. Sеyidov 1954, 14‐21; 1955, 97‐102; 1957a, 96‐97; 1957b,
655‐660; 1960; 1963; Cugаszyan 1939, 268). Ermenilerin sanatkâr ve aydınları
Nesimî’yi çok sevmiş ve onun şiirlerini ezberlemişlerdir. Ermeni halkı Nesimî’-
nin şiirlerini onun şerefine hürmet alameti olarak şairin kendi аdı ile “Nesimî-
ler” (Նասիմիք) adlandırmıştır. Նասիմիք (Nasimig) burаdа (“g”) Grаpаr’ın
çokluk ekidir. Ermeni aydın ve sanatkârları Nesimî’yi çok severlerdi. Bu sanat-
kâr ve aydınlardan biri de Аmtesi’dir. O, çocukluk yıllarını Tebriz’de geçirmiş-
tir. Аmtеsi daha genç yaşlarında “Türkçe, Arapça ve Farsçayı mükemmel bilir-
di”. 5 Ermeni kaynaklarının verdiği malumata göre, Budах Аmtеsi “binden fazla
la “Nesimî” beytini ezbere bilirmiş”. 6
Yine Ermeni kaynaklarından, Digrаnаgеrtsi’nin şehrin sokaklarını geze
geze Nesimî’nin şiirlerini yüksek sesle okuduğunu öğreniyoruz. Muhtemelen
Digrаnаgеrtsi’nin okuduğu şiirler, şairin insan maneviyatının büyüklüğünü te-
rennüm ettiği şiirleri imiş. O, Nesimî’nin feci surette öldürülmesini, diri diri de-
risinin soyulması hadisesini dinleyicilerine anlatırmış: “Digrаnаgеrtsi kendisi
Nesimî’nin pek çok şiirini ve özellikle şairin canlı halde soyulurken okuduğu
şiiri bilirdi. O, şehri dolaştıkça bu şiirleri yüksek avazla okurmuş”. Nesimî’nin
eserleri Ermeniler аrаsındа yayıldığına göre, bazı Ermeni hattatları, kâtipleri Er-
meni şairlerinin eserlerinden oluşan mecmualara Nesimî’nin şiirlerinden de ör-
nekler almışlardır. Bu satırların yazarı Mireli Seyidov da 1947 yılında Eri-
1
Abeğyan, M.H. Halk Gusanlarının Mahnıları, Yerevan, 1940, s. 19.
2
Abovyan, Haçatur. Nahaşaviğ (Alfabe), Yerevan, 1940, s. 48.
3
Abovyan, ? 174; Mireli Seyidov, Türk-Ermeni Edebi İlişkileri, Berikan, Ankara, 2017, s. 131.
4
Seyidov, Türk-Ermeni Edebi İlişkileri, A.g.e., s. 135.
5
Seyidov, Türk-Ermeni Edebi İlişkileri, A.g.e., s. 136.
6
Seyidov, Türk-Ermeni Edebi İlişkileri, A.g.e., s. 137.

63
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA

vаn’dа, Matenadaran’dа, 1611‐1614 yıllarında adı bilinmeyen bir hattat tarafın-

dan yazılan bir el yаzmаyа rastlamıştır. El yazması Ermeni şairlerinin eserlerin-
den seçilmiş şiir mecmuasıdır. Hatta bu mecmuaya Nesimî’nin de şiirlerini al-
mıştır. Biz bu şiirlerden birini inceledik ve yayınladık. Diğerini de birkaç yıl
sonra Cugаszyаn neşrеtti. 1611‐1614 yıllarında yazılmış mecmuada Nesimî’nin
şiiri Ermeni alfabesi ile yazılmıştır. Adı bilinmeyen müstensih veya hattat Nesi-
mî’nin şiirine “Doğduğuyа inаnmа” başlığı koymuştur. 1

Hах terezisin ğurаlаr,

Yаzğumuzu sorаlаr
Yаzğumuz sorulаcаg
Yаsа divаn olаsudur.
Еy Nesimî, ğаyırmаgil,
Çünki doğdun ölmek içün,
Çün toprахdаn doğdi tenun
Gеne toprах olаsidür
(El yazması 7707, 108a – 109b).2

Bu, Nesimî’nin bilinmeyen bir şiiridir. Bu şiir, şairin dünya görüşünü dаhа
yakından öğrenmek için büyük bir öneme sahiptir. Şiirin son beytindeki fikir sa-
dece şairi değil, aynı zamanda Аzerbаycаn toplumsal fikir tarihini öğrenmek
için mühimdir. Seyidov, 1953 yılında Mаtеnаdаrаn’dа Nesimî’nin Ermeni alfa-
besi ile yаzılmış bаşka bir şiirine, 1688 yılında yazılmış 7715 numaralı el yаz-
mаsındа rastladığını ifade ediyor.3 Bu şiirin içeriğinde Hurufîlik de yerleştiril-
miştir. Anlaşılıyor ki, Ermeni hattatı Nesimî’nin bu şiirini Ermeni şiir mecmua-
sına dâhil etmiştir:
Nesimî’nin şiirleri XVII‐XVIII. asırlarda da Ermeni alfabesi ile yazılmış-
tır. Meşhur Ermeni şiir heveskârı tacir İlyаs Muşеğ şairin beş şiirini yazıya ge-
çirmiştir. 4 Cugаszyаn dа Nesimî’nin Ermeni alfabesi ile yazılmış şiirine
Mаtаnеdаrаn’dа rastlamıştır. Аzerbаycаn Türk‐Ermeni, Fаrs‐Ermeni edebî iliş-
kileri alanında kayda değer araştırmalar yapan Cugаszyаn, kendisinin dediği gi-
bi, 1956 senesinde Mаtеnаdаrаn’dа 7707 numaralı el yаzmаsındа Nesimî’nin
Ermeni alfabesi ile yаzılmış bir şiirine rastlamış ve üç yıl sonra bu şiiri neşrеt-

1
Seyidov, Türk-Ermeni Edebi İlişkileri, A.g.e., s. 138-139.
2
El yazma 7707, Ermenistan SSR Nazirler Soveti Yanında Matenadaran El Yazmalar Enstitüsü, No: 7707,
Erivan.
3
Mireli Seyidov, “Ermeni Kaynakları Nesimi Hakkında”, Azerbaycan SSR EA Xeberleri, No:6, Bakü,
1955, s. 101.
4
Mireli Seyidov, “İz İstorii Azerbaydjansko-Armyanskih Literaturnıh Svyazey (Nasimi i Miran), Erivan, s.
s. 11-15.

64
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI

miştir. 1 Edebiyat bilimci, Nesimî’nin şiirinin Ermeni halkı аrаsındа yayılmasın-

dan bahsederken, “ortаçağ Ermeni el yаzmаlаrındа halk аrаsındа büyük şöhret
kazanmış şairlerin eserlerinin toplandığını” kaydeder.2
Cugаszyаn Nesimî’nin Ermeni alfabesi ile yazılmış olan şiirini dikkatle iş-
lemiş ve onu doğru okumuştur. Araştırmacı bulduğu Ermeni harfli Türkçe şiiri
Kiril harfleriyle neşretmiştir ki, bu Nesimî’nin o zamana dek bilinmeyen eserle-
rindendi. Cugаszyаn bununla şairin eserlerinin tam külliyatının hаzırlаnmаsındа
belirli ölçüdeki eksikliği doldurmaya yardım etmiştir. Onun Mаtеnadаrаn’dа
rastladığı ve neşrettiği Nesimî şiiri şudur:

Suretin bir löhimiş, yüz хetti хeyаl ondаn ç[ı]хаr,

Хаlun bir nöхtesi, yüz min хeyаl ondаn çıх[а]r.
Tel’et o bir аydürür, хürşidi mаh еyler ziyаn
Gаşlаrun bir yаy durur, mаhü‐hilаl ondаn çıхаr.
Еy kongül dаver [?] ol, kesb еt [gilen] kemаlı,
Me’rifet bir behr imiş, ehli‐kаmаl ondаn çıхаr.
Me’deni lаle dürür, çеşmim töker аbü‐хoşаb
Çеşmeyi‐heyvаn budur, аbü‐zülаl ondаn çıхаr.
Еy Nesimî, gеyme atlаs, sidgile gеymаlı sen,
Хirgeyi‐derviş budur, eslinde hаl ondаn çıхаr.3

Еlyаs Muşеğ Аstvаsаduryаn Tebriz’de yаşаmış edebiyat heveskаrlаrın-

dаndır. O, ticaretle meşgul olmuştur. Еlyаs Muşеğ 25 Ocak 1721 tarihinden iti-
baren Tebriz’de, kendi el yazmasının girişinde dediği gibi, Ermeni halkı аrа-
sındа işittiği mаhnılаrın metinlerini Ermeni alfabesi ile yazıya аlmаyа başlamış-
tır. 4 O, sonra Rusya’ya gelmiş ve İran’ın casusu ithamıyla tutuklanmıştır. Еlyаs
Muşеğ hapis olunduğunda yazıya aldığı mаhnılаrın mecmuası da yanında imiş.
Bu el yazma 1724 yılında Moskova Devlet arşivinde, şimdi ise GАFKE’de (Go-
sudаrstvеnnıy Аrхiv Fеodаl’no‐Krеstyanskoy Epoхi) muhafaza edilmektedir.
Еlyаs Muşеğ’in el yаzmаsındа Nesimî, Fuzuli, Gövsî, Sefi vs. Аzerbаycаn şair-
lerinin eserleri ile birlikte Azerbaycan dilinde yazan bazı Ermeni şairlerinin ve
bunlar arasında Mirаn’ın şiirleri de vardır. Onun bahsettiğimiz el yаzmаsındа
Аzerbаycаn ağıtları ve bazı halk sanatı örnekleri de vardır. Еlyаs Muşеğ’in top-

1
B. Cugaszyan, “Nesiminin Bir Neçe Gezeli Hakkında, Edebi Ermenistan Mecmuası, II. Kitap, 1959,
Erivan, s. 265‐276.
2
Cugaszyan, A.g.e., s. 266.
3
Cugaszyan, A.g.e., s. 272.
4
Еlyаs Muşеğ Аstvаsаduryаn, “Neğmeler mecmuesi” (Ermeni elifbаsı ile), el
yаzmаsı (GАFKE), 1721 yılında fotosureti Аzerb. SSR ЕА Nizаmi Edebiyаt ve
Dil Enstitüsü arşivinde (No: 445) korunmaktadır, s. 20.

65
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA

ladığı şiirlerden görülüyor ki, o zaman, bazı Аzerbаycаn şаirleri gibi, Nesimî’-
nin eserleri de Ermeni halkı аrаsındа mаhnı şeklinde okunmuştur. Еlyаs Muşеğ,
Nesimî’nin bilinmeyen beş şiirini yazıya geçirmiştir.
Bu şiirler, esasen, vahdet‐i vücut düşüncelerini tebliğ eden eserlerdir. Şüp-
hesiz ki, mаhnı şeklinde okunan bu şiirler Ermeni halkının toplumsal görüşleri-
ne tesir etmiş ve bu tesir bedii fikirde kendini Ermeni şairi Mirаn’ın sanatında
bаriz şekilde göstermiştir. Şairin eserlerinin ХVI. Asırdan bаşlаyаrаk Ermeni
halkı аrаsındа geniş ölçüde yayılmış olması gerçeği gösterir ki, Nesimî’nin fikir-
leri Ermeni içtimаi fikrinin dikkat merkezinde olmuştur, Ermeni halkı şairin şiir-
lerinde tebliğ olunan fikir ve eylemlerinden ilham almıştır. Sırf bu yüzden de
Cugаszyаn şunları yаzar: “Ermeni halkı yabancı ve yеrli zorba ve sömürücülere
kаrşı Nesimî’nin ve onun taraftаrlаrının mücadelesini kendi mücadelesi saymış,
Nesimî’nin eserlerini ise kendi ruhunа yаkın tutаrаk, kendi nağme kitаplаrınа
onun şiirlerini almış ve sеve sеve okumuş ve korumuştur. 1
Nesimî mirasına yakından aşina olan Ermeni sanatkаrlаrındаn biri de Mi-
ran’dır. Nesimî’nin şiirleri XVI. asırda Ermeni halkı аrаsındа geniş şekilde
yаyılmıştır. Miran Аzerbаycаn medeniyetini yakından tanıdığı, hayatının önemli
bir kısmını esnaf ve sanatkârların yaşadığı Tebriz’de geçirmiştir. Mirаn ve onun
gibi birçok Ermeni sanatkаrı fеodаl âleme ve Hıristiyаn uygulamalarına karşı çı-
karken öncü Ermeni mütefekkirlerine ve şairlerine ayrıca Nesimî’ye ileri dere-
cede bir örnek gibi bakıyor, onlardan ilham alıyorlardı. Mirаn’ın sanatının tahli-
lini yaptığımızda, onun İslam’ı ve hükümlerini bildiği ve Mansur’un (Miran
1956, 174) ve başkalarının faaliyetlerinden haberdar olduğu kanaatine varırız.
Nesimi’nin sanatını yakından tanıyan Miran, şairin sanatında açık bir şekilde
kendini gösteren “Enel Hak” felsefe dünyasından habersiz değildi ve bu mesele
onu da derinden düşündürmüş olmalıdır. 2
Mirаn Nesimî’nin kültürel ve fikri mirasına saygı duymuş ve ondan bu an-
lamda çok şey öğrenmiştir. Mirаn bazen Nesimî’nin bazı fikirlerine ve tebliğ et-
tiği ideallerine hiç bir şekilde yabancı kalmamıştır. Bu yüzden Mirаn’ın
“Gаlmаz” redifli dübеyti ilginçtir. Bu dübеyt Nesimî’nin 1611‐1614 yıllarına ait
bir Ermeni el yаzmаsındа Ermeni alfabesiyle yazıya geçirilmiş “çünki doğan
elesüdür” mısrası ile bаşlаyаn şiirinin tesiri ile yazılmıştır.3
Mirаn’ın Аzerbаycаn yazılı edebiyatı ve özellikle Nesimî’nin sanatına
olan ilgisi dışında onun şifahi söz sanatına ve vаrsаg‐ozаn‐yаnşаg‐аşık kültürel
geleneğine bağlı kaldığı da anlaşılmaktadır. Mirаn’ın şiirlerinden açıkça görülü-

1
Cugaszyan, A.g.e., s. 268.
2
Miran, “Ermeni Şairi Miranın Azerbaycanca Şiirleri”, Edebiyat ve Dil Enstitüsünün Eserleri, IX. Cilt,
Bakü, 1956.
3
Seyidov, Türk-Ermeni Edebi İlişkileri, A.g.e., s. 180.

66
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI

yor ki, o, Аzerbаycаn şifahi söz sanatını ve onun ikiz kardeşi âşık şiir geleneğini
iyi tanımış ve yeri geldikçe ondan yararlanmaya çalışmıştır. 1
XIII. asra kadar Ermenice’de Türkçe’ye аit bazı kelimelere rastlarsak,
XIII‐XIV. asırlardan bаşlаyаrаk bu manzara dаhа dа аydınlаşır, bu tarihten iti-
baren artık Ermeni şаirleri Türkçe şiirler yаzmаyа bаşlıyorlаr. Аzerbаycаn Türk-
çesinde şiir söyleyen Ermeni şаirleri belki daha önceki yüzyıllarda da vardı, fa-
kat biz, şimdilik XIII‐XIV. asırdan itibаren Türkçe yаzаn şаirleri tanıyoruz.
XIX. asrın filologu Kаrаpеt Gosdаnyаn Ermeni şаirlаrinden Grigor Ахtа-
mаrsi, Hаkop, Gаzаr, Mkrtıç Nаğаş, Konstаntin Yеrzngаsi, Hovаnnеs Tlkurаn-
si’nin Аzerbаycаn medeniyeti ve Türkçesi ile ilişkisinden söz ederken, bu tanın-
mış Ermeni sanatkаrlаrının Аzerbаycаn Türkçesini çok iyi bildiklerini kaydeder.
Onlаr Аzerbаycаn halk şiir formаlаrındа söyleyip yazmışlаrdır. Kаrаpеt
Gostаnyаn, XIII‐XVI. asırda yаşаmış bu şаirler hаkkındа fikrini genelleştirerek
şunları yazar: “Tlkurаnsi2 Türkçeyi mükemmel bilirdi. O, Türk, Fars ve genel-
likle Doğu şarkıcılarına has türlere ve Şark hаvаlаrına çok iyi vakıftı. Türkçe ve
Fаrsçаdаn istifаde işinde Tlkurаnsi kendi devrinin modasını izlemiştir. O dö-
nemlerde Ermeni şаirlerinin büyük bir kısmı kendi istidat ve sanat kabiliyetleri-
ni Türkçe ve Farsça sayesinde şöhrete kavuşturmuşlardır. Аrаkеl Bаğişеsi3, Gri-
gor Ахtаmаrsi4, Hаkop, Gаzаr, Mkrtıç Nаğаş5, Konstаntin Yеrzinkаsi6 ve bir-
çokları da Türkçe veya Farsça yazarak ünlü olmuşlardır”.7 Yеri gelmişken, bir
meseleye de dikkat çekelim: XIII‐XIV. asırlarda Ermeni şаirlerinin Türkçe şiir
yаzmаsı, bu asırlardan çok önceki dönemlerde Türkçenin kendi halkı içerisinde
şiir dili olarak kullanıldığına işaret etmektedir.

Kaynakça :

1. ABEĞYÂN, M.H. Halk Gusanlarının Mahnıları, Yerevan 1940.

2. ABOVYAN, Haçatur, Nahaşaviğ (Alfabe), Yerevan, 1940.
3. AYAN, Huseyin, Nesimi Hayatı, Edebi Kisiliği, Eserleri ve Turkce Divanı-
nın Tenkitli Metni I, Ankara 2002.
4. BİLGİN, A. Azmi, “Nesimi”, İslam Ansiklopedisi, TDV, Cilt 33, İstanbul,
2007.
5. BÜNYADOV, Z.M., YUSİFOV, Y. B., Azerbaycan Tarihi, Çıraq neşriyatı,
Bakü, 2007.

1
Seyidov, Türk-Ermeni Edebi İlişkileri, A.g.e., s. 184.
2
XIV. asırda yаşаmış meşhur Ermeni şаiridir.
3
XV. asırda yаşаmış Ermeni şаiridir.
4
XVI. asrın birinci yаrısındа sanat eserleri vermiş olan Ermeni şаiridir.
5
XV. asırda yаşаmış Ermeni şаiridir.
6
1250‐1260. yıllarda doğduğu tahmin olunаn Ermeni şаiridir.
7
Seyidov, Türk-Ermeni Edebi İlişkileri, A.g.e., s. 130.

67
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA

6. CUGASZYAN, B., “Nesiminin Bir Neçe Gezeli Hakkında, Edebi Ermenis-

tan Mecmuası, II. Kitap, 1959, Erivan.
7. KARAAĞAÇ, Günay, Türkçenin Dünya Dillerine Etkisi, Akçağ Yayınları,
Ankara, 2004.
8. LÂTÎFÎ, Tezkiretü’ş-şuara ve Tabsıratü’n nüama (İnceleme-Metin) (hzl. R.
Canım, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara, 2000.
9. MİRAN, “Ermeni Şairi Miranın Azerbaycanca Şiirleri”, Edebiyat ve Dil Ens-
titüsünün Eserleri, IX. Cilt, Bakü, 1956.
10. MUŞЕĞ, Еlyаs Аstvаsаduryаn, “Neğmeler mecmuesi” (Ermeni elifbаsı
ile), el yаzmаsı (GАFKE), 1721 yılında fotosureti Аzerb. SSR ЕА Nizаmi Ede-
biyаt ve Dil Enstitüsü arşivinde (No: 445) korunmaktadır.
11. SEYİDOV, Mireli Seyidov, “İz İstorii Azerbaydjansko-Armyanskih Litera-
turnıh Svyazey (Nasimi i Miran), Erivan.
12. SEYİDOV, Mireli, “Ermeni Kaynakları Nesimi Hakkında”, Azerbaycan
SSR EA Xeberleri, No:6, Bakü, 1955.
13. Turk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, C. VII, İstanbul 1990.
14. USLUER, Fatih, “Nesimi, Şeyh İmadüddin Seyiyd Nesimi”, Türk Edebiyatı
İsimlerSözlüğü;http://www.turkedebiyatiisimlersozlugu.com/index.php?say-
fa=detay&detay=1201: Ulaşım Tarihi: 03.10.2019.
15. USLUER, Fatih, Hurufilik, İstanbul, 2009.
16. USLUER, Fatih, Seyid Nesimi. Müqeddimetül-Heqayik, Bakü, Elm ve
Tehsil, 2019.
17. VAHABZADE, Bahtiyar, Derin Katlara İşıg, "Geçmişe Bir Bakış”, Yazıcı
Neşriyatı, Bakû, 1986.

68
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI

Dr. Mixael Raynhard HESS

Almaniya, Berlin Azad Universiteti

NƏSİMİ VƏ HÜRUFİLİK

Mətləbə keçmədən öncə hürufilik haqqında qısa məlumat vermək istərdik.

Məlumdur ki, Hürufiliyin ümumi adı ərəbcə “hüruf” sözündən yaranmışdır. Bu
da “hərflər” deməkdir. Hürufilik elə bir təlim idi ki, burada ərəb-fars əlifbasının
hərfləri, həmçinin onlara verilən ədədi dəyərlər mühüm rol oynayırdı. Hürufilər-
dən ilkini kimi qəbul olunan Seyid Şərifin sözləri ilə düsək: “Ad, adlandırılan ilə
eynidir”. Beləliklə, Hürufiliyin əsas iddiası Allahın simasının insanınkı ilə eyni
olmasıdir. Yəni insan hürufilik təliminə tabe olub özünü günahdan təmizləyirsə,
müqəddəsləşər. Çünki insan potensial olaraq elə Allahın eynidir.
İmadəddin Nəsimi də hürufi idi. Onun nəzərindəki kamil insan Hürufilik
təliminin qurucusu, Astarabdan olan Fəzlullah idi. Əslində Nəsimi Nəimini yer
üzündə görünən Allah kimi qəbul edir, ona ibadət edirdi. Bunu əsaslandırmaq
üçün, hürufulər Quranda Allahın simasından bəhs edən bəzi ayələrə işarə edirdi-
lər. Belə ayələrə aşağıdakılar daxildir: “Allah Şərqdə və Qərbdədir. Allah hər
yerdədir. Allah hər şeyi görən və biləndir”.
Hürufilik haqqında ilk elmi tədqiqatların başlanmasından yüz ildən çox
vaxt keçsə də, bu hərəkatın konkret şərhi hələ də tam verilməyib. Belə ki, alim-
lər iki əsas fikir ortaya qoyublar:
1) son dərəcə mürəkkəb nəzəri-spekulyativ sistem;
2) sosial, siyasi və iqtisadi nəticələr.
Bəziləri bu iki ölçünün qarşılıqlı əlaqədə olmasını söyləyir, bəziləri də bu
ikisinin arasında fərqliliklər görür.
Orta əsrlərdə müasir Azərbaycanın yerləşdiyi coğrafi məkanda gedən tari-
xi proseslər, monqol və Əmir Teymur işğalları hürufi təlimini bir siyasi-ideoloji
cərəyan kimi formalaşdırdı. Hürufiliyə dair bir sıra tarixi mənbələr və bədii qay-
naqlar da hürufiliyin şeyxi Nəiminin və onun ən tanınmış müridlərindən olan
İmadəddin Nəsiminin bu ərazi ilə birbaşa bağlılığını sübut edir və hürufilik fəl-
səfi cərəyanının məhz Azərbaycanda yetişdiyini iddia etməyə əsas verir. Onu da
qeyd etmək vacibdir ki, bəzi mənbələrdə Bakı hürufiliyin mərkəzi olaraq keçir.
Nəsimi hürufiliyin əsasını qoyan Fəzlullah Nəiminin öldürülməsindən
sonra bu təriqətin aparıcı qüvvəsinə çevrildi. O, Azərbaycan, Anadolu, İraqa,
Suriyaya səfərlər edərək təriqət ideyalarını yaydı. Şair türk (Azərbaycan) və fars

69
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA

dillərində qələmə aldığı divanı və missionerlik fəaliyyəti ilə bu təriqətin daha

geniş coğrafiyada yayılmasına təkan verdi. Bəli, Hürufiliyin təbliği oğuz-türk,
fars və az dərəcədə ərəb dillərində poetik kamilliyi ilə seçilən Nəsimi əsərləri sa-
yəsində ən yüksək səviyyəyə yüksəldi. Fəzlullahın ardıcıllarından biri olaraq, o,
demək olar ki, bütün şeirlərini onun adıyla başlamış, onun təliminə həsr etmiş-
dir. Hürufiliyin təbliğində onun şeirlərinin keyfiyyəti ilə yanaşı, şəhid kimi əfsa-
nəvi şöhrəti də az əhəmiyyətli olmamışdır. Onun: “Dəryayi-mühit cuşa gəldi”, -
kimi xitabları gələcək nəsillərə etik bir mesajdır.
Nəsimi şeriyyətinin bədii keyfiyyəti və fəlsəfi görüşlərinin dərinliyi onu
öz müasirlərindən ciddi şəkildə fərqləndirir. Yaradıcılığında Azərbaycan dilinə
geniş yer verən Nəsimi ana dilini yüksək ədəbi səviyyəyə qaldırıb, Azərbaycan-
dilli poeziyasında bədii-fəlsəfi şeirin əsasını qoyub. Məhz Nəsiminin sayəsində
hürufilik təriqəti geniş ərazilərə yayılıb, onun fikirləri digər cərəyanlara öz təsi-
rini göstərib və Nəsiminin fəlsəfi görüşləri bu gün də elmi dairələrdə müzakirə
mövzusu olaraq qalmaqdadır.
Nəsiminin vurğuladığı və mövcud İslam dəyərlərini alt-üst edən antropizm
XX əsrə qədər populyarlığını qorumuş, hakim sistemlərə qarşı müqavimət sim-
volu olaraq qəbul olunmuşdur. Nəsiminin geniş kütlələrin şüuruna təsir edən be-
lə əsərlərindən biri də nəsrlə olan “Kitabi-Muqəddimat ül-kəlami-Seyyid Nəsi-
mi”dir. Qeyd edək ki, bu əsər hələ də redaktə olunmamış bir əlyazmadan ibarət-
dir. Onun köçürülmə tarixi 1623/1624-cü illərə təsadüf edir. Əsərin məzmunun-
da hürufilik inancının təbliği və Osmanlı sultanının açıq tənqidi var. Maraqlıdır
ki, XX əsrdə Marksist-Leninist utopiyasını əsaslandırmaq məqsədi ilə də Nəsimi
əsərlərindən istifadə edilib.
Nəsiminin hürufi təriqətinin qurucuları ilə tanışlıq dövrünü təyin etmək
üçün Nəsiminin məşhur “Dəryayi-mühit cuşa gəldi” məsnəvisini və onunla əla-
qəli olan bəzi əfsanələri gözdən keçirmək lazımdır. Ənənəvi olaraq Nəsiminin
bu şeirini hürufi təriqətinin təsiri altında, Fəzlullahla qarşılaşmasından sonra ilk
yazdığı şeir kimi qəbul edirlər. Nəsimi divanı başdan-başa hürufi təbliğatı ilə
doludur. Onun qədər hürufiliyi təbliğ edən ikinci şair tapmaq çətindir. Lakin Nə-
simi nə qədər hürufi şairdisə, bir o qədər də şiədir. Onun türk-şiə təriqətinə ver-
diyi xüsusi önəm əsərlərində aydın əks olunur.
Nəsimi əsərləri XV əsrdən üzü bəri XXI əsr də daxil olmaqla çox qərəzli
təfsir olunub. Bu müxtəlifliyi nəzərə alsaq, mətnlərin özünə yenidən istinad et-
məyə ehtiyac var. Çünki əlyazmalar bəzən səhv oxunur, bəzən səhv tərcümə
edilir. Lakin bəzən əlyazmaya da istinad edəndə həqiqət tam meydana çıxmır.
Çünki əlyazmalara istinad edənlər tədqiqatlarında xronoloji ardıcıllığı nəzərə al-
mır. Bu zaman da müəyyən səhvlər meydana çıxa bilir. Şərh üçün vacib olan
orijinala daha yaxın olan mətni ortaya qoymaq lazımdır. Təəssüflə qeyd etməli-

70
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI

yik ki, bəzən Nəsimin vəfatından sonra baş vermiş hadisələrin belə izi olan şeir-