Fiten Melahim

Büyük olay, şiddetli savaş; savaş meydanı; kahramanlık, destan, masal ve romanı. Bu kelime uzun ve karışık bir gelişimden sonra "mukadderât" anlamını kazanmıştır. İbn Haldûn (ö. /) el-Mukaddimesinin çeşitli yerlerinde melâhimi şöyle tarif eder:

"Devletlerin değişme ve hâdiseleri hakkında manzum, nesir veya recez ile yazılmış pek çok eserler; bunların önemli bir kısmı halk arasında yayılmış olup, bazıları bütün halinde müslüman milletler arasında meydana gelen değişmelerden, diğerleri özellikle devletlerden bahseder ve meşhur kimselere isnat olunur." Bu isnatların doğruluğunu isbat etmek çoğu zaman güçtür. Bu kitapların en meşhuru el-Cafr veya el Cifr adı verilmiş kitaplardır. Bu gibi, olayları önceden haber vermelerin Yahudi ve Hristiyan melhame kitapları ile sıkı bir ilişkisi olduğu gibi, bunların gizli bir şekilde korunması ve sülâle reislerinin, kehanet için bunlara baktıkları şekilde pek çok hikâyeler mevcut olduğundan, bunların Roma kâhin kadınlarının kitapları ile de temas noktaları vardır.

Kur'ân-ı Kerîm'de melhame kelimesine rastlanmaz. Ancak "et" anlamında "lahm" ve çoğulu "luhûm" kökleri vardır. İbnü'l-Manzûr (ö. /), eski Arapçada "bozgunla sonuçlanan kesin savaş, takip ve katil" anlamlarına gelen melhameyi,

"karışma, karışıklık" ve savaş meydanlarında öldürülmüş insanların etlerinin düşündürdüğü umumî fikri içinde manaları birbirine bağlamaya çalışmaktadır (Lisânü'l-Arab, XXII, 9, 10).

Kurân-ı Kerîm'de geleceğe ait bazı haberler yer almış ve bunlar gerçekleşmiştir. Meselâ; Bizanslıları önce yendiği halde İranlıların sonra mağlup olacağı ayette haber verilmiş ve zaman da onu tasdik etmiştir. Bu konudaki ayetler şöyledir: "Elif-Lâm Mîm, Rumlar (Bizanslılar) en yakın bir yerde yenildiler. Onlar, bu yenilgilerinden sonra (üç ilâ dokuz yıl arasında) galip geleceklerdir. İş, eninde sonunda Allah'a aittir" (er-Rûm, 30/).

Allah, Bedir savaşından önce müminlere zaferi vadetmiş, bu gerçekleşmiştir (el-Enfâl, 8/7). Yine Allah, Kur'ân'da müslümanlara Mescid-i Haram'a gireceklerini vadetmiş, bu söz de Mekke'nin fethi ile yerini bulmuştur (el-Feth, 48/27). Aynı şekilde Allahû Teâlâ, Kur'ân'da müslümanları yeryüzüne hakim kılacağını vadetmiş ve şöyle buyurmuştur: Allah, içinizden inanıp iyi işler yapanlara, öncekileri halef kıldığı gibi, onları da yeryüzünde halef kılacağına dair söz vermiştir" (en-Nûr, 24/55). Bu ilâhi söz gerçekleşmiş, müslümanlar daha Allah elçisi hayatta iken Arap yarımadasını da itaatleri altına almışlardır. Yine hemen sahabe döneminde, İran, Suriye ve Mısır fethedilmiş, Anadolu içlerine kadar akınlar düzenlenerek Bizans'ın temelleri sarsılmıştır.

Hadis kaynaklarında gelecek olaylardan söz eden fiten hadisleri bağımsız bölümler halinde yer almıştır (Buharî, Fiten, 17; Mevâkît, 4; Müslîm, Sahîh, İstanbul , VIII,, ).

Bunların bir bölümü mev'ize amacıyla söylenmiş, şu ve şu şekilde fitne ve olaylar çıkarsa, bunlara karşı müslümanın nasıl bir tavır takınacağı belirtilmiştir. Ebû Dâvud'un Kitâbü'l-Melâhim'inde yer alan, geleceğe ait bazı olaylar şöyle özetlenebilir: Allah'ın bu ümmete her yüz yılın başında dini yenileyecek bir müceddid göndereceği, İstanbul'un fethi, Allah'ın bu ümmet üzerinde iki kılıcı (iki askeri gücü), biri ümmete ait, diğeri düşman tarafından olarak bir araya toplamayacağı, kıyamet alâmetlerinden güneşin batıdan doğması, Deccâl'ın çıkması bunlar arasındadır (Sünen-i Ebu Davud, Mısır /, II, , ).

Melâhim tabirinin, gelecek olayları ifade etmek üzere kullanılmasına, ilk önce Şiîlerin cafr akîdesinde rastlanır. El-Fihrist'te belirtildiğine göre, Ali b. Yaktin (ö H.) "Kitâb min Umürîl-Mevlâhim"i yazmıştır. Bu kullanış çok çabuk yayılmış olmalıdır. Nitekim el-Bağâvî'nin el-Mesâbihinde bu hadisler tasnif edilmiş ve bir bölümün adı Bâbul Melâhim " olmuştur (Mişkâtü'l-Mesâbih, Kahire H. II, vd.,,). Bu hadisler kıyamet haberleri hakkındadır.

Ancak, sahîh hadis kaynakları ile bunlara dayanan terbiyevî amaçla yazılmış eserlerde kaydedilmiş olan, gelecek olaylardan haber verme (melâhim)lerle, Hz. Ali ailesi ile ilgili olarak ortaya çıkan, cafr tarafından temsil edilen, gizli unvanlarla temelde nücûm ilmine dayanan melâhim kitapları arasında ayırım yapmak gerekir. Çünkü Ca'fer es-Sâdık'a isnat edilen cafr yanında, Abbasî hanedanının mukadderatını inceleyen ve İbn İshak el-Kindî'ye isnat edilen bir de yıldız bilime dayanan (nücûmî) cafr vardır. İbn Haldûn kendi devrinde Mağrib'te, gelecek olayları içine alan melâhim eserlerinden söz eder. İbn Sina'ya ve İbn Arabî'ye isnat edilen melâhimler bunlar arasında sayılabilir.

Hamdi DÖNDÜREN

Fiten, sözlükte "değerli madenleri saf olup olmadıklarını tesbit etmek amacıyla ateşte eritmek" anlamındaki fetn (fütûn) kökünden türeyen fitne kelimesinin çoğuludur. Fitne masdar olarak "sınamak, nimet veya sıkıntı ile denemek", isim olarak "tutkunluk, sapıklık, kargaşa" mânalarında kullanılır. Kur'an'da genellikle "insanın isyan veya sabrını ölçmeye yönelik her tür ilâhî imtihan" anlamına gelen fitne kelimesinin "günah, fısk ve fücûr, inkârcılık, savaş, yangın, zelzele, kargaşa" şeklindeki mânaları zamanla daha çok yaygınlık kazanmış; özellikle hadis literatüründe bu kelime, İslâm toplumunda çeşitli dinî ve siyasî sebeplerle ortaya çıkan sosyal kargaşa, anarşi ve iç savaş gibi ümmet bütünlüğünü bozan her türlü yıkıcı faaliyeti ifade etmek için kullanılmıştır. Melâhim, sözlükte "bir işi sağlam yapmak, eti kemiğinden ayırmak, birine et yedirmek" anlamındaki lahm kökünden türeyen melhame kelimesinin çoğuludur. Melhame daha çok "ağır zayiat ve bozgunla neticelenen savaş ve fitne anında çıkan büyük karışıklık; bu olayların gerçekleştiği yer" mânalarına gelmektedir (Lisânü'l-ʿArab, "lḥm" md.; İbnü'l-Esîr, en-Nihâye, "laḥm" md.; Fîrûzâbâdî, el-Ḳāmûsü'l-muḥîṭ, "lḥm" md.). İbn Fâris ve İbnü'l-Esîr, melhamenin "şiddetli çatışma" şeklindeki anlamının savaşta çarpışan insanların birbirine girmesi, ölenlere ait cesetlerin savaş alanında bir et yığını oluşturması gibi hususlarla ilgili olduğunu kaydederler (Meḳāyîsü'l-luġa, "lḥm" md.; en-Nihâye, "lḥm" md.). Macdonald ve G. van Vloten gibi müsteşrikler ise bu kelimenin İbrânîce'de "gıda, ekmek ve savaş" anlamlarına gelen lehem veya mılkhama kökleriyle ilişkili olduğunu düşünmektedirler (İA, VII, ; Vloten, s. 68; krş. Y. Kucman, Ḳāmûsü ʿİbrî-ʿArabî, "ftn", "lḥm" funduszeue.info). Ayrıca sözlükte "karıştırma, atın koşması ve bulunduğu yeri eşeleyip karıştırması" mânasındaki Habeşçe asıllı herc kelimesinin de (Lisânü'l-ʿArab, "hrc" md.; Kāmus Tercümesi, "hrc" md.) bilhassa hadis literatüründe fiten ve melâhim mânasında, özellikle de "müslümanların birbirini öldürmesi" anlamında kullanıldığı görülmektedir (meselâ bk. İbn Mâce, "Fiten", 10). Kıyametten önce yaşanacağı belirtilen "herc günleri" hakkında hadis kaynaklarında oldukça ayrıntılı bilgi bulunmaktadır. Herc kelimesi bu anlamda bazı tabakat kitaplarında da kullanılmıştır (meselâ bk. İbn Sa'd, V, ).

Kur'ân-ı Kerîm'de melâhim ve herc kelimeleri geçmemekte, ancak başka lafızlar kullanılarak gelecekte vuku bulacak olumlu veya olumsuz bazı hadiselere işaret eden (meselâ bk. Âl-i İmrân 3/; er-Rûm 30/; el-Feth 48/16, 27), kıyamet ve âhiret ahvali gibi konularda ayrıntılı bilgi veren (meselâ bk. el-A'râf 7/; el-Hac 22/; el-Müzzemmil 73/17) pek çok âyet bulunmaktadır.Çeşitli kaynaklarda fiten ve melâhimle ilgili olarak yer alan rivayetlerle bazı eser adları konunun İslâm öncesine dayandığını göstermektedir. Birçok müellife göre bu haberlerin büyük bir kısmı Kâ'b el-Ahbâr, Temîm ed-Dârî ve Vehb b. Münebbih gibi yahudi veya hıristiyan iken müslüman olan kişilere dayanmaktadır (bu rivayetler ve eser adları için bk. İbn Kuteybe, s. ; Taberî, Târîḫ, V, ; VI, ; Nuaym b. Hammâd, s. ; Makdisî, II, ; Kurtubî, s. ; Makrîzî, V, ; İbn Hacer, Lisânü'l-mîzân, I, 13; Sezgin, VII, , 64, , ). Günümüzde de Batılı yazarlar dikkatleri bu noktaya çekmekte, bu tür haberlerin bir kısmının çeşitli sosyal ve psikolojik faktörlerin etkisiyle ortaya çıkmış olabileceğini vurgulamaktadır (meselâ bk. İA, VI, ). Fiten ve melâhimle ilgili bazı haberlerde zamanın devamlı olarak kötüye gideceği (Buhârî, "Fiten", 5; Tirmizî, "Fiten", 25), ortaya çıkan her yeni fitnenin bir öncekini unutturacak kadar kötü olacağı (Buhârî, "Fiten", 6), karışıklık çıktıktan sonra bir daha sulh ve sükûnetin avdet etmeyeceği (Tirmizî, "Fiten", 32) şeklinde karamsar tablolar çizen rivayetler yukarıdaki görüşleri belirli ölçüde doğrulamaktadır. Ayrıca ümmetin istikbali konusunda ümit kırıcı ifadeler içeren bu tür haberlerin hem sosyal vâkıalarla, hem de geleceğe dair pek çok iyimser rivayetle uyuşmadığı görülmektedir (meselâ bk. Müsned, IV, ; Buhârî, "Fiten", 25).

Fiten ve melâhim haberlerinin bir kısmının kıyamete yakın vuku bulacağı bildirilen hususlarla ilgili olduğu bilinmektedir. Kıyamet alâmetleri (eşrât-ı sâat) olarak anılan bu olaylar henüz gerçekleşmediğinden bunlara dair haberlerin metin yönünden değil isnad açısından ele alınması gerekmektedir. Bu arada uzak geleceğe ait haberlerin büyük bir kısmının, ilk fitne döneminde meydana gelen olayların müminler üzerinde uyandırdığı ümitsizlik duygularını yansıttığı da görülmektedir. Bu tür rivayetlerde kötülüklerin toplumda giderek yaygınlaşması hususu kaderin bir sonucu olarak gösterilmekte, müslümanlar için çok karamsar bir istikbal öngörülmektedir. Halbuki bu anlayış, İslâm'ın geleceğin parlak olacağını haber veren nasları ile çeliştiği gibi tarihî realiteye de uymamaktadır (Çelebi, s. ).

Fiten ve melâhime dair bütün haberlerin icmâlî nitelikte olmadığı bilinmektedir. Bu haberlerin arasında belli kişi ve olaylarla ilgili tafsîlî bilgi verenler de bulunmaktadır. Bunlar öncelikle isnad sıhhati ve vahiy ürünü olup olmama açılarından ele alınıp incelenmeli, ardından da Kur'an, mütevâtir sünnet ve tarihî olaylara uyup uymadıkları kontrol edilmelidir (Tecrid Tercemesi, Mukaddime, I, ). Kısaca ifade etmek gerekirse, Hz. Peygamber'e nisbet edilerek onun kendisinden sonra meydana gelecek bazı hadiseler hakkında tafsîlî bilgiler verdiğini bildiren bütün rivayetler ihtiyatla karşılanmalıdır. Nitekim ashabın bu tür olayların vukuundan önce herhangi bir tedbire başvurmaması da onların bu hadiseler hakkında bir ön bilgiye sahip bulunmadıklarını göstermektedir. Nuaym b. Hammâd'ın konuyla ilgili olarak kaydettiği bazı rivayetlerden ashabın bu tür konuları kendi aralarında dahi konuşmadıkları anlaşılmaktadır (Kitâbü'l-Fiten, s. 19).

Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi