Birey B Matematik Pdf 2017

Реформа № 2(78) 2018

1

РЕФОРМА

Международный ежеквартальный научный экономический журнал.

Издается с 1999 года.

Т. К. Койчуев, академик НАН КР – основатель журнала, научный редактор.

Ж. Ж. Пиримбаев, профессор – главный редактор.

Редакционная коллегия:

д.э.н., проф. Дж. А. Акенеев; д.э.н., проф. Д. Ч. Бектенова; д.э.н., проф. Дж. Джаилов

(зам. гл. редактора); д.э.н., проф. А. И. Исманов; д.э.н., проф. Б. К. Касымбеков;

д.э.н., проф. Г. В. Кумсков; проф., д-р Х. Четинташ; проф. Ф. З. Турдукулов;

д.э.н., проф. С. А. Турсунова; Н. М. Даровских (исполнительный редактор).

Учредители: Кыргызско-Турецкий университет «Манас», ОО «Экономисты за реформу».

Издатель: кафедра «Экономика» Кыргызско-Турецкого университета «Манас».

г. Бишкек, микрорайон Джал, кампус имени Ч. Айтматова. Тел.: (312) 49-27-53, факс: (312) 49-27-81.

E-mail: [email protected]

[email protected]

Сайт: journals.manas.edu.kg

Подписной индекс: 77349.

Подписано к печати 1.08.2018 г. Формат 60х84/8. Объем 9,5 печ. л. Тираж 200 экз. Заказ № 1799.

Отпечатано в типографии издательства «Турар»: 720031, г. Бишкек, ул. Горького, 1.

Журнал зарегистрирован в Минюсте КР, рег. № 545.

Научные статьи, опубликованные в журнале,

прорецензированы и признаются ВАК КР. Мнения, высказанные в статьях, могут не совпадать с точкой зрения редакции журнала. Перепечатка и распространение допускаются только с разрешения редакции журнала.

© Кыргызско-Турецкий университет «Манас», 2018.

© Общественное объединение «Экономисты за реформу», 2018.

Реформа № 2(78) 2018

2

Международный совет:

Проф., д-р Атылхан Нактийок (Университет имени Ататюрка, Турция)

Проф., д-р Айше Ирмиш (Университет Памуккале, Турция)

Проф., д-р Азиз Кутлар (Университет Сакария, Турция)

Академик, проф., д-р экономич. наук Булат Кумеков (Академия наук, Казахстан)

Проф., д-р Жевдет Авжыкурт (Университет Балыкесир, Турция)

Проф. Жусуп Пиримбаев (Кыргызско-Турецкий университет «Манас», Кыргызстан)

Проф., д-р Фейзулах Эроглу (Универсиет Памуккале, Турция)

Проф., д-р Хусеин Авни Эгели (Университет Докуз Ейлул, Турция)

Проф., д-р Махмуд Картал (Университет Джумхуриет, Турция)

Проф., д-р Муаммер Яйлалы (Эрзурумский технический университет, Турция)

Проф., д-р Режаи Жошкун (Университет Сакария, Турция)

Проф., д-р О. Сельчук Эмсен (Университет имени Ататюрка, Турция)

Академик, проф., д-р экономич. наук Турар Койчуев (Национальная академия наук, Кыргызстан)

Академик, проф., д-р экономич. наук Аманжол Кошанов (Академия наук, Казахстан)

Академик, проф., д-р экономич. наук Али Абишев (Казахский экономический университет, Казахстан)

Академик, проф., д-р экономич. наук Алишер Расулев (Институт экономики АН, Узбекистан)

Академик, проф., д-р экономич. наук Гани Калиев (Академия сельскохозяйственных наук, Казахстан)

Академик, проф., д-р экономич. наук Хаджамахмат Умаров (Институт экономики АН, Таджикистан)

Академик, проф. Нуриддин Каюмов (Институт экономики АН, Таджикистан)

Академик, проф. Оразалы Сабден (Институт экономики АН, Казахстан)

Академик, проф. Рахман Алшанов (Университет Туран, Казахстан)

Проф., д-р Рыдван Карлук (Университет Анадолу, Турция)

Проф., д-р Селахаттин Сары (Университет Бейкент, Турция)

Академик, проф. Тохтар Есиркепов (Университет Туран, Казахстан)

Проф., д-р Исмаил Актюрк (университет Докуз Ейлул, Турция)

International Council:

Prof., Dr. Atılhan Naktiyok (Atatürk University, Turkey)

Prof., Dr. Ayşe Irmiş (Pamukkale University, Turkey)

Prof., Dr. Aziz Kutlar (Sakarya University, Turkey)

Member of the Academy, Prof., Dr. Bulat Kumekov (Academy of Sciences, Kazahkstan)

Prof., Dr. Cevdet Avcıkurt (Balıkesir University, Turkey)

Prof. Jusup Pirimbaev (Kyrgyzstan-Turkey Manas University, Kyrgyzstan)

Prof., Dr. Feyzullah Eroğlu (Pamukkale University, Turkey)

Prof., Dr. Huseyin Avni Egeli (Dokuz Eylül University, Turkey)

Prof., Dr. Mahmut Kartal (Cumhuriyet University, Turkey)

Prof., Dr. Muammer Yaylalı (Erzurum Technical University, Turkey)

Prof., Dr. Recai Coşkun (Sakarya University, Turkey)

Prof., Dr. Ö. Selçuk Emsen (Atatürk University, Turkey)

Member of the Academy, Prof., Dr. Turar Koichuev (National Academy of Sciences, Kyrgyzstan)

Member of the Academy, Prof., Dr. Amanjol Koshanov (Academy of Sciences, Kazahkstan)

Member of the Academy, Prof., Dr. Ali Abishev (Kazakh Economical University, Kazahkstan)

Member of the Academy, Prof., Dr. Alisher Rasulev (Institute of Economy at Academy of Sciences, Uzbekistan)

Member of the Academy, Prof., Dr. Gani Kaliev (Academy of Agricultural Sciences, Kazahkstan)

Member of the Academy, Prof., Dr. Hajamahmat Umarov (Institute of Economics at Academy of Sciences, Tajikistan)

Member of the Academy, Prof., Dr. Nuriddin Kaumov (Institute of Economics at Academy of Sciences, Tajikistan)

Member of the Academy, Prof., Dr. Orazaly Sabden (Institute of Economics at Academy of Sciences, Kazahkstan)

Member of the Academy, Prof., Dr. Rahman Alshanov (Turan University, Kazahkstan)

Prof., Dr. Rıdvan Karluk (Anadolu University, Turkey)

Prof., Dr. Selahattin Sarı (Beykent University, Turkey)

Member of the Academy, Prof., Dr. Tohtar Esirkepov (Turan University, Kazahkstan)

Prof., Dr. İsmail Aktürk (Dokuz Eylül University, Turkey)

Реформа № 2(78) 2018

3

РЕФОРМА № 2 (78) 2018

Международный, научный,

экономический журнал

СОДЕРЖАНИЕ

Экономика

Т. С. Бобушев,

Д. С. Бобушева

Перспективы устойчивого развития мира: основные шаги

вперед и ограничения движения

7

З. Осконбаева Влияние экспорта и импорта на экономический рост в

Кыргызстане 14

М. А. Бакаева Социальная ответственность бизнеса в Кыргызской

Республике 19

Б. У. Турдумамбетов Рентабельность международного туризма с позиции местного

экономического развития

24

Б. Сулайманова,

Г. А. Раваноглу

Международная миграция в Кыргызстане и Таджикистане 30

Б. Муратбекова Влияние роста численности населения и уровня образования

на экономику Кыргызской Республики

42

Внешняя сфера

А.Р. Рахманова,

К.У. Рахманова

Вопросы таможенно-тарифной защиты аграрно-

продовольственного рынка Кыргызской Республики

51

Т.Б. Бактыбекова,

К.А. Ларионов

Конфликты в Центральной Азии при использовании водных

ресурсов 56

Метод

В.Д. Даровских Некоторые условия для инновационных преобразований 64

Реформа № 2(78) 2018

4

Реформа № 2 (78) 2018

Эл аралык илимий-экономикалык

журнал

МАЗМУНУ

Экономика

Т.С. Бобушев,

Д.С. Бобушева

Дүйнөнүн туруктуу өнүктүрүүнүн келечеги: негизги кадам

жана кыймыл чектөөлөр

7

З. Осконбаева Кыргызстанда экспорт жана импорттун экономикалык

өcүүгө тийгизген таасири 45

М. А. Бакаева Кыргыз Республикасындагы бизнестин социалдык

жоопкерчилиги

19

Б.Ү.Турдумамбетов Жергиликтүү экономикалык өнүгүү жагдайынан эл аралык

туризмдин рентабелдүүлүгү 24

Б. Сулайманова,

Г.А. Раваноглу

Кыргызыстанда жана Таджикистанда эл аралык миграция 30

Б. Муратбекова Калктын санынын өсүшүнүн жана билим берүүнүн

Кыргызстан экономикасына таасири 42

Сырткы чөйрө

А. Р. Рахманова,

К. У. Рахманова

Кыргыз Республикасынын айыл чарба жана азык-түлүк

рыногун бажы-тарифтик коргоо маселелери

51

Т.Б. Бактыбекова,

К.А. Ларионов

Суу ресурстарын пайдаланууда Борбордук Азиянын чыр-

чатактары 56

Ыкма

В.Д. Даровских Инновациялык кайра өзгөртүүлөр үчүн кээбирки шарттар 64

Реформа № 2(78) 2018

5

REFORMA № 2 (78) 2018

İktisadi Bilimler

Dergisi

İÇİNDEKİLER

İktisadi

T. S. Bobuşev,

D. S. Bobuşeva

Dünya’da Sürdürülebilir Kalkınma Perspektifleri: Temel

Adımlar ve Sınırları 7

Z. Oskonbaeva Kırgızistan’da İhracat ve İthalatın İktisadi Büyüme Üzerindeki

Etkisi 14

M. A. Bakaeva Kırgız Cumhuriyetinde İşletmelerin Sosyal Sorumluluğu 19

B. Turdumambetov Yerel Ekonominin Gelişmesi açısından Uluslararası Turizmin

Karlılığı 24

B. Sulaymanova

G. A. Ravanoğlu

Kirgizistan ve Tacikistan’da Uluslararasi Göç

30

B. Muratbekova Nüfus Artışının ve Eğitim Düzeyinin Kırgızistan Cumhuriyeti

Ekonomisine Etkisi 42

Dış Sektör

A.R. Rahmanova,

K.U. Rahmanova

Kırgız Cumhuriyeti'nin Tarım Ve Gıda Pazarının Gümrük Ve

Tarife Korumasına İlişkin Sorunlar 510

T.B. Baktıbekova,

K.A. Larionov

Su Kaynaklarının Kullanımında Orta Asya Çatışmaları

56

Metod

V.D. Darovskih Yenilikçi Dönüşümler İçin Bazı Koşullar 64

Реформа № 2(78) 2018

6

REFORMA № 2 (78) 2018

International Scientific

Economic Journal

TABLE OF CONTENTS

Economy

T. S. Bobushev,

D. S. Bobusheva

Prospects for Sustainable Development of the World:

Main Steps Forward and Movement Limitations

7

Z. Oskonbaeva Impact of Export and Import on Economic Growth in

Kyrgyzstan 14

M. A. Bakaeva Social Responsibility of Business in the Kyrgyz Republic 19

B. Turdumambetov Profitability of International Tourism from the Position of

Local Economic Development 24

B. Sulaimanova,

G. A. Ravanoglu

International Migration in Kyrgyzstan and Tajikistan 30

B. Muratbekova The Impact of Population Growth and Education on Kyrgyzstan

Economy 42

External Sphere

A. Rahmanova,

K. U. Rahmanova

Issues of Customs-Tariff Protection of Agricultural Market of

the Kyrgyz Republic

51

T. Baktybekova,

K. A. Larionov

Conflicts of Central Asia in the Use of Water Resources 56

Metod

V. D. Darovskih Some Conditions for Innovative Transformations 64

Реформа № 2(78) 2018

7

ЭКОНОМИКА

УДК 91

ПЕРСПЕКТИВЫ УСТОЙЧИВОГО РАЗВИТИЯ МИРА:

ОСНОВНЫЕ ШАГИ ВПЕРЕД И ОГРАНИЧЕНИЯ ДВИЖЕНИЯ

Бобушев Темирбек Сейтказиевич, профессор ЦАИИЗ <[email protected]>

Бобушева Динара Сейтказиевна, и. о. доцента КЭУ <[email protected]>

PROSPECTS FOR SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF THE WORLD:

MAIN STEPS FORWARD AND MOVEMENT LIMITATIONS

Bobushev Temirbek S., Professor of the CAIAG <[email protected]>

Bobusheva Dinara S., Acting Associate Professor, Kyrgyz Economic University

<[email protected]>

ДҮЙНӨНҮН ТУРУКТУУ ӨНҮКТҮРҮҮНҮН КЕЛЕЧЕГИ:

НЕГИЗГИ КАДАМ ЖАНА КЫЙМЫЛ ЧӨКТӨӨЛӨР

Бобушев Темирбек С., профессор БАЖИИ <[email protected]>

Бобушева Динара С., и. о. доцента КЭУ <[email protected]>

Аннотация

Современный этап развития мира характеризуется значительными объемами полученной

информации и знаний. Однако, несмотря на достижения в данной области, человечество

стоит перед поиском решений глобальных проблем. При этом, несмотря на наличие

концепций, моделей комплексного изучения мира, человечество не может принять и

предложить решения, которые были бы приемлемы для нашей планеты. По-видимому,

пришло время формулирования новых подходов в изучении будущего Земли.

Ключевые слова: глобальные проблемы, устойчивое развитие, комплексное изучение

мира.

Abstract

The current stage of the development of the world is characterized by significant amounts of

information and knowledge. However, despite the achievements in this field, humanity faces a

search for solutions to global problems. At the same time, despite the existence of concepts and

models for a comprehensive study of the world, mankind can not accept and offer solutions that

would be acceptable to our planet. Apparently, the time has come to formulate new approaches in

studying the future of the Earth.

Keywords: global problems, sustainable development, comprehensive study of the world.

Кыскача мүнөздөмө: Дүйнөнүн өнүгүшүнүн азыркы этабы маалыматтык жана билим

олуттуу өлчөмдө менен мүнөздөлөт. Бирок, бул багытта жетишкендиктер карабастан,

адамзат, дүйнөлүк маселелерди чечүүгө дуушар болууда. Ошол эле учурда, концепцияларга,

моделдерге, дүйнөнүн ар тараптуу изилдөө болушуна карабастан, адамзат, биздин

планетанын кабыл алып же кабыл боло турган чечимдерди сунушташы мүмкүн эмес. Сыягы,

Жердин келечегин изилдөө боюнча жаңы ыкмаларды иштеп чыгуу керек.

Негизги сөздөр: глобалдык маселелер, туруктуу өнүгүү, дүйнөнүн ар тараптуу изилдөө.

Т.С.Бобушев, Д.С.Бобушева Перспективы устойчивого развития мира: основные шаги вперед и ограничения движения

Реформа № 2(78) 2018

8

Введение

Начало 21 века ознаменовалось не только новыми исследованиями Земли, но и

использованием новых методов исследования, что способствовало формированию новых

подходов к исследованию традиционных объектов изучения на нашей планете. При этом

были определены источники активизации природных и социально-экономических процессов

как результат широкого антропогенного влияния на окружающую среду. Такой масштаб

исследований позволил выявить и ряд процессов, развитие которых было признано как

глобальное. Естественно, что речь идет, в первую очередь, о глобальных изменениях

климата.

Несмотря на научный прорыв в понимании глобального характера ряда экологических

проблем, для принятия решений по управлению такими процессами необходимо развитие

новых подходов к исследованию Земли. Это объясняется тем, что на современном этапе

развития Земли речь должна идти не только об исследованиях природы самих глобальных

процессов, но и принятии таких решений, которые могли бы использоваться в широкой

области существования человечества. Отсюда следует заметить, что мы должны

«преобразовать» исследования глобальных экологических и социально-экономических

процессов в межконтинентальные и межрегиональные территориальные исследования с

выработкой рекомендаций такого же уровня. Это значит, что необходимо предложить новые

объекты и новые принципы научного исследования Земли, которые можно было бы

использовать как индикаторы современного глобального развития и изменения окружающей

среды.

Что следует изучать?

Активные исследования природы нашей Земли за последние чуть более 100 лет

позволили накопить огромный запас знаний и информации о тенденциях развития природы

мира и социально-экономических последствиях изменения образа жизни людей под

влиянием таких изменений. В этом смысле использование глобального подхода к анализу

полученных результатов позволило не только оценить «достоинства» таких исследований, но

и выявить ряд новых аспектов глобальных процессов изменения окружающей среды. При

этом, несмотря на «привлекательность» такого рода исследований с использованием

глобального подхода к оценке природных и социально-экономических процессов, по-

видимому, следует признать, что исследователи стоят перед выбором новых объектов

исследований и разработкой новых подходов к формированию и осмыслению имеющихся

знаний и информации. Это связано с тем, что существующие подходы и полученные

результаты исследований по ряду причин не совсем вовремя доходят до и не всегда понятны

населению и правительствам, в особенности развивающихся стран мира. В этой связи

предлагается дополнить и преобразовать вектор исследований проблем изменения

окружающей среды Земли.

По-видимому, настало время сконцентрировать усилия и внимание исследователей на

определенных территориях, которые можно было бы использовать в качестве индикаторов

состояния окружающей среды. В дальнейшем, на основе программного обеспечения можно

выработать общую модель индикационной оценки состояния окружающей среды и

предложить меры по управлению и прогнозированию «поведения» окружающей среды

Земли. В этом случае внимание исследователей следует фокусировать на изучении особых

территорий, в пределах которых можно наблюдать совмещение двух или нескольких

природных зон. Исследование таких территорий само по себе может быть интересно и

полезно не только с точки зрения изучения пространственно-временных тенденций

изменений, но и с практической точки зрения. Речь идет о так называемых приграничных

природно-территориальных зонах на нашей Земле.

Это такие зоны, которые охватывают несколько природно-территориальных зон в

пределах определенной территории. К числу таких зон можно отнести пригранично-

Т.С.Бобушев, Д.С.Бобушева Перспективы устойчивого развития мира: основные шаги вперед и ограничения движения

Реформа № 2(78) 2018

9

природно-территориальные зоны (ППТЗ): Центральной Азии (ЦА), Южной Америки,

Ближнего Востока, Австралии, Северной и Южной Африки и т.д.

К примеру, в пределах территории ЦА можно наблюдать концентрированное сочетание и

развитие горных и пустынных природно-территориальных зон (I). Эти зоны не только

соседствуют друг с другом, но и тесно взаимосвязаны и в значительной мере влияют друг на

друга. Такое влияние можно оценить не только в природном, но и социально-экономическом

плане. Следующая Южно-Американская пригранично-природно-территориальная зона (II)

охватывает пространства от пустыни Атакама и до побережья Тихого океана. Пригранично-

природно-территориальная зона Ближнего Востока (III) охватывает территорию стран

Персидского залива и пустынных районов ряда арабских стран. Пригранично-природно-

территориальная зона Австралии (IV) охватывает пространство Австралийских Альп и

обширные территории пустыни Виктория. Южно-Африканская пригранично-природно-

территориальная зона (V) охватывает пространство пустыни Намиб и побережье

Атлантического океана. Северо-Африканская пригранично-природно-территориальная зона

(VI) состоит из нескольких подзон: (1) пространство, охватывающее Горы Атлас и

побережье Средиземного моря, (2) территорию Ливийской пустыни и побережье

Средиземного моря.

В пространственном отношении на глобальном уровне названные пригранично-

природно-территориальные зоны располагаются и взаимосвязаны в форме глобального

треугольника, с последующим подразделением на более мелкие по масштабу треугольные

пространства.

Ожидаемые результаты и предложения

Концентрация усилий международного научного сообщества на исследовании и оценке

индикационных свойств пригранично-природно-территориальных зон в мире позволит

взглянуть по-новому на проблему охраны окружающей среды и сформировать новый взгляд1

и новое мышление в реальной оценке достижений и перспектив исследований.

Такой подход к современным исследованиям требует переосмысления и разработки

новых концепций взаимоотношений природы и человечества. К числу таких попыток можно

отнести исследования и размышления автора, опубликованные им в книге «Аграрная

География Кыргызстана», опубликованной в 2012 г. [1].

Концепция устойчивого развития

К числу наиболее известных и активно используемых концепций в различных отраслях

науки и практики относится концепция устойчивого развития.

Понятие об устойчивом развитии определяется по-разному, но наиболее часто

цитируемое определение было озвучено в докладе Г.Х.Брундтланд (1987): «Устойчивое

развитие является развитием, которое удовлетворяет потребности настоящего времени,

не ставя под угрозу способность будущих поколений удовлетворять свои собственные

потребности» [2]. Это определение содержит в себе два ключевых понятия:

понятие потребностей, в частности, существенных потребностей бедных в мире, которое

должно быть главным приоритетом;

идея ограничения способности окружающей среды, в зависимости от состояния техники

и социальной организации, удовлетворять потребности нынешнего и будущего поколений.

Все определения устойчивого развития требуют, чтобы мы воспринимали мир как

систему систем, которая соединяет пространство и время. Кстати, качество жизни тоже

следует воспринимать как систему. Это хорошо, быть физически здоровым, но что делать,

если вы бедны и не имеете доступа к образованию? Это хорошо, иметь гарантированный

1 Речь идет о создание Института глобального мышления и гармоничного развития, или Института

межконтинентального регионального развития.

Т.С.Бобушев, Д.С.Бобушева Перспективы устойчивого развития мира: основные шаги вперед и ограничения движения

Реформа № 2(78) 2018

10

доход, но что делать, если воздух в вашей части мира нечист? И это хорошо, что существует

свобода вероисповедания, но что делать, если вы не можете прокормить семью? Таким

образом, концепция устойчивого развития опирается на такого рода системы мышления. Она

помогает нам понять самих себя и наш мир. Стоящие перед исследователями проблемы

являются сложными и серьезными, но к ним можно обратиться через системное понимание

проблемы. Это содержание концепции устойчивого развития мотивирует исследователей для

инноваций здорового и конструктивного развития будущего нашей планеты и ее обитателей.

Идея устойчивого развития, озвученная в докладе Г.Х.Брундтланд в 1987 г. на

конференции в столице Онтарио Оттаве, явилась отражением устойчивого развития Канады

на протяжении 20 лет и была предложена на Всемирном саммите в Рио как парадигма

устойчивого развития, которая обещает повышение экологически безопасного социально-

экономического развития. Поворотным моментом в понимании взаимосвязи между

окружающей средой, развитием экономики и социальным благополучием явилась

публикация книги «Безмолвная весна» в 1962 г. [3]. С тех пор концепция устойчивого

развития широко используется в различных областях науки и практики, в решении

множества проблем современного развития мира.

Практической реализации вышеназванных концепций способствовали информационные

и коммуникационные технологии, которые имели большее влияние на экономическое и

социальное развитие в течение последних двух десятилетий. Это связано с возможностями

этих технологий генерировать и распространять информацию в целях содействия

координации деятельности различных субъектов в рамках страны, региона и за ее пределами,

с тем чтобы деятельность правительств и развитие бизнеса были более эффективными. Эти

возможности использовались, прежде всего, в решении вопросов адаптации

производственной деятельности общества к изменению климата. Использование

информационных технологий о последствиях изменения климата при разработке мер по

адаптации позволяют исследовать взаимосвязи между развитием, прогнозированием

изменения климата и соответствующими адаптационными мерами. Рекомендации подобных

исследований должны привести к заключению о гармонизации взаимоотношений между

окружающей средой и экономической деятельностью общества.

Однако, несмотря на очевидные достижения в области управления взаимоотношениями

между природой и экономической деятельностью общества, вышеназванные концепции в

определенной степени можно квалифицировать как проявление утилизированного подхода

человечества к развитию производства и защите окружающей среды. Это можно

проиллюстрировать тем, что, к примеру, в обществе до сих используется практика

культивирования целого ряда сельскохозяйственных культур исключительно из соответствия

температурному режиму и режиму осадков на определенной территории региона или страны.

Например, для выращивания хлопка необходимо наличие как минимум суммы годовых

положительных температуру в 3600°. Такие условия мы находим в аридных районах, и это

считается практически достаточным для культивирования вышеотмеченной технической

культуры. Но сколько нужно влаги и где получить достаточное ее количество, каково будет

состояние почвы при ее таком специфическом использовании (хлопок потребляет много

воды) и т.д. ничего или малоизвестно. Таких примеров в развитии сельского хозяйства

можно привести множество, и они отмечаются не только в развивающихся, но и развитых

странах. Все эти мероприятия проводятся под флагом устойчивого развития, но о какой

устойчивости идет речь: устойчивом развитии сельского хозяйства или устойчивом

сохранении окружающей среды? Возможны ли оба варианта одновременно? В этой связи,

по-видимому, следует говорить не столько об устойчивости, сколько об адаптированном

развитии сельского хозяйства к природным изменениям.

Поддерживаемая нами концепция адаптивного развития является концепцией о

системном развитии взаимоотношений между производственной деятельностью общества и

окружающей средой, рассматриваемой в рамках глобальных климатических изменений.

Т.С.Бобушев, Д.С.Бобушева Перспективы устойчивого развития мира: основные шаги вперед и ограничения движения

Реформа № 2(78) 2018

11

Надо заметить, что обсуждение вопросов глобального развития окружающей среды во

взаимоотношениях с обществом всегда вызывало неадекватную оценку. В большинстве

случаев это объясняется сложностью проведения объективной оценки процессов

глобального развития мира, которые включают в себя огромное количество показателей.

Однако сложность такого анализа заключается не столько в количестве показателей, сколько

в недостаточности понимания принципов взаимоотношений основных компонентов в

системе «природа и общество». Такое положение с исследованием глобальных процессов в

прошлом веке даже сформировало у определенной части общества негативное отношение ко

всему, что связано в той или иной степени с глобальными процессами. Однако, несмотря на

такое восприятие глобальных процессов, без глобального анализа невозможно

сформулировать закономерности развития мира в вековом летоисчислении.

Одной из особенностей современности является возможность комплексной, системной

оценки процессов, затрагивающих взаимоотношения природы и общества, в контексте

которых можно обсудить практически все аспекты развития мира. Такой подход позволяет

не только провести анализ современного состояния природы и общества, но и сравнить

полученные результаты с прошлыми событиями и даже заглянуть в будущее. Это тем более

важно, поскольку, несмотря на актуальность исследований глобальных или региональных

процессов, довольно часто приходится сталкиваться с представлениями о их

противопоставлении или даже непринятии. Вопрос ставится так – или глобализация или

регионализация. Хотя по сути, для поиска адекватных ответов регионального развития

необходимо взглянуть на это с точки зрения глобального развития мира. В то же время

глобальная оценка происходящих процессов позволяет по-новому оценить направления и

содержание региональных процессов как в области научного и политического, так и

социально-экономического развития отдельных территорий, стран и природных процессов.

В этой связи предлагаются модели, которые могут составить концептуальную основу для

широкого методологического анализа взаимоотношений природы и общества за последние

несколько столетий, насколько это возможно, начиная с 19 по 22 век.

Системы взаимоотношений природы и общества

Главной особенностью этапа развития мира в 19 веке явилось интенсивное развитие

взаимоотношений между природой и обществом. Этот этап характеризуется формированием

промышленности и началом использования промышленных методов производства

продуктов питания. На основе не только открытий новых земель, месторождений полезных

ископаемых и т.д., но и использования достижений науки, появилась возможность

обобщения научных знаний и наших представлений о природе и обществе. Это позволило

выработать принцип интенсивности во взаимоотношениях между окружающей средой и

обществом. Другими словами, 19 век представляется нам как историческое время,

позволившее перейти от этапа открытий и освоений (новых земель, транспортных путей,

месторождений, научных открытий и т.д.) к интенсивному развитию как природы, так и

общества. Суммируя все достижения общества по интенсивному освоению природы в 19

веке, можно охарактеризовать этот исторический этап развития мира как широкое и

интенсивное удовлетворение потребности общества с более активным освоением новых

территорий. К сожалению, этап интенсивного освоения и использования ресурсов природы

для удовлетворения потребностей общества постепенно привел к возникновению различий

между странами. Эти различия можно охарактеризовать как результат активного научного и

практического освоения мира, что сформировало разные уровни потребления и

экономических достижений стран. Системное представление процессов 19 века можно

выразить в виде следующей модели или системы:

Природа – Освоение – Общество. Общественное развитие мира в 20 веке значительно усилило возможности человечества,

поскольку были проведены исследования микромира, на основе изучения структуры атома и

Т.С.Бобушев, Д.С.Бобушева Перспективы устойчивого развития мира: основные шаги вперед и ограничения движения

Реформа № 2(78) 2018

12

освоения ядерной энергии, космического пространства. В это же время были высказаны,

впервые, предостережения о глобальных негативных последствиях активного, но не

регулируемого освоения природы, использования новых видов ядерной энергии. Расширение

различий между странами, объясняемое в основном экономическими причинами, приводит к

этапу соревнования экономических систем, к неуправляемости и кризисам в глобальном

развитии мира.

Наряду с этим, мир также начинает сознавать необходимость развития коллективных

усилий по стабильному и устойчивому развитию мира. Вектор такого развития привел к идее

устойчивого развития взаимоотношений между природой и обществом, которое было

выражено как «удовлетворение своих потребностей без угрозы будущим поколениям». Такое

развитие мира, по принципу устойчивости, позволило выработать следующую систему:

Природа – Равенство – Экономика2.

В настоящее время мы живем в 21 веке, начало которого уже характеризуется как

большим количеством природных катастроф, так и экономическими кризисами,

охватившими значительное количество стран в мире. Процессы глобализации или

глобальной зависимости природы и общества наиболее ярко отразили проблему

взаимозависимости природы и общества. Другими словами, необходимо осознать единство

развития природы и общества и, насколько это возможно, адаптировать экономическое

развитие мира к проявлениям и законам природы. Такое развитие должно соответствовать

законам развития как природы, так и общества. Такое представление о нашем современном

развитии позволяет нам сформулировать систему взаимоотношений между природой и

обществом, в которой развитие должно основываться на принципе соответствия

экономического развития общества законам природы. Модель или система такого развития

мира в 21 веке может быть представлена в виде:

Природа – Адаптация – Общество.

Несмотря на многочисленные попытки заглянуть в будущее, можно сказать, что оно

чаще всего малопредсказуемо. Однако, основываясь на тенденциях развития

взаимоотношений природы и общества, мы можем и должны прийти к осознанию

неотъемлемости человечества от природы. Такое представление о взаимоотношениях

природы и общества должно привести к пониманию гармоничного развития мира –

гармоничным взаимоотношениям природы и общества. В этом случае человечество,

человеческое общество должно воспринимать себя как неотъемлемую часть природы, что

позволяет сформулировать принцип неотъемлемости. В этой связи предлагается следующая

модель развития мира в 22 веке:

Природа – Неотъемлемость – Человечество.

Несмотря на очевидные достижения в области взаимоотношений между обществом и

окружающей средой, приходится констатировать, что вектор развития этих отношений

должен строиться на совершенствовании таких отношений. Принцип устойчивого развития,

к сожалению, не позволяет строить долгосрочную политику таких взаимоотношений. Это

объясняется, прежде всего, невозможностью устойчивого развития природных процессов,

которые подвержены постоянным изменениям. Задача человечества состоит в изучении

закономерностей проявления этих процессов, соответствия хозяйственной деятельности

развитию окружающей среды и адаптации, например, сельского хозяйства к таким

изменениям. Важно провести различие между смягчением последствий изменения климата и

адаптацией к изменению климата. Смягчение представляет попытки замедлить

антропогенные изменения климата, в то время как адаптация является попыткой смягчения

их последствий. Некоторые меры, особенно улучшение землепользования, могут обеспечить

смягчение последствий и адаптацию аграрного производства к изменениям окружающей

среды.

2 В английском выражении 3 Е: Environment-Equality-Economics [1, c. 168].

Т.С.Бобушев, Д.С.Бобушева Перспективы устойчивого развития мира: основные шаги вперед и ограничения движения

Реформа № 2(78) 2018

13

Вместо заключения

Одной из проблем при оценке возможных последствий изменения климата для

сельскохозяйственного производства в любой стране мира является понимание значения

потенциала сельскохозяйственных систем к адаптации [4]. В этой связи важно знать, какие

технологические инновации следует развивать в целях адаптации сельского хозяйства к

потенциальным климатическим изменениям в стране. Естественно, такие решения должны

проявиться, прежде всего, в изменениях, связанных с производством продукции, которое

зависит, например в земледелии, в основном от состояния почвы и орошения,

географического положения страны или региона. Потенциальные воздействия изменения

климата на сельское хозяйство, к примеру, в горных районах зависят от пространственной

изменчивости климата. Это объясняется особой чувствительностью сельского хозяйства в

горных странах к изменениям климата из-за невысокого уровня развития такого

производства и высокой зависимости населения горной страны от аграрного производства,

поскольку большая его часть, как правило, занята именно в этой сфере.

Для исследования проблемы адаптации аграрного производства к изменениям климата

предлагается использование индуцированной системы развития сельского хозяйства.

Основными условиями действия такой системы являются факторы обеспеченности

ресурсами и динамика цен на конечную продукцию. В структуре предполагаемой системы

основными показателями, воздействующими на технологические инновации выращивания

культур, являются климат, выраженный через среднее количество осадков и градиент

сельскохозяйственных угодий. В конечном счете в результате исследования поведения такой

адаптационной модели должно быть выработано решение по размещению и

технологическим изменениям в выращивании традиционных культур в стране.

Использованные источники

1. Бобушев, Т. С. Аграрная География Кыргызстана. – Бишкек, 2012. – 215 стр.

2. World Commission on Environment and Development,. Our Common Future. – Oxford:

Oxford University Press, 1987. – Р. 27.

3. Carson, R. Silent Spring. – Houghton Mifflin Company, 1962. – 368 p.

4. Chhetri, B. N. and Shrestha, S. Sundar: The Prospects of Agricultural Adaptation to Climate

Change: Climate-Technology Interaction in Rice-Wheat Cropping System in Nepal, The

Pennsylvania State University, Department of Geography and Penn State Institute of Environment

and The Pennsylvania State University, Department of Agricultural Economics and Rural

Sociology. Paper prepared for presentation at the American Agricultural Economics Association

Annual Meeting, Denver, Colorado, August 1-4, 2004, USA.

Реформа № 2(78) 2018

14

УДК 330.35:339.564/562

КЫРГЫЗСТАНДА ЭКСПОРТ ЖАНА ИМПОРТТУН ЭКОНОМИКАЛЫК ӨCҮҮГӨ

ТИЙГИЗГЕН ТААСИРИ

Осконбаева Замира, доц.м.а., Кыргыз-Түрк «Манас» университети

<[email protected]>

ВЛИЯНИЕ ЭКСПОРТА И ИМПОРТА НА ЭКОНОМИЧЕСКИЙ РОСТ

В КЫРГЫЗСТАНЕ

Осконбаева Замира, и.о.доц., Кыргызско-Турецкий университет «Манас»

IMPACT OF EXPORT AND IMPORT ON ECONOMIC GROWTH

IN KYRGYZSTAN

Asst. Prof. Dr. Oskonbaeva Zamira Kyrgyz-Turkish Manas University

Аннотация

Тышкы соода жана экономикалык өсүү ортосундагы карым-катнашты изилдөө олуттуу

маселелердин бири. Бул изилдөөнүн башкы максаты Кыргызстан үчүн экспорт, импорт жана

экономикалык өсүүнүн ортосундагы динамикалык байланышты изилдөө болуп саналат.

2000-2016 жылдар арасындагы айлык көрсөткүчтөргө таянып тышкы сооданын

экономикалык өсүүгө тийгизген таасирин изилдөө максатында Грейнджер себептүүлүк

тести колдонулду. Анализдин жыйынтыктары экспорт жана ИДПнын ортосунда эки

тараптуу себептүүлүк байланыштын бар экендигин көрсөттү. Ошондой эле экономикалык

өсүү менен тышкы соода көлөмдөрүнүн ортосундагы байланышты мейкиндик

эконометрикасынын жардамы аркылуу чагылдырууга аракет кылынды.

Ачкыч сөздөр: экспорт, импорт, экономикалык өсүү, Грейнджер себептүүлүк тести,

мейкиндик эконометрикасы.

Аннотация

Исследование взаимосвязи между внешней торговлей и экономическим ростом является

одним из актуальных вопросов. Основная цель данной работы – исследовать наличие

динамичной связи между экспортом, импортом и экономическим ростом в Кыргызстане. При

помощи теста Грейнджера была изучена взаимосвязь между внешней торговлей и

экономическим ростом. Кроме того, при помощи пространственной эконометрики также

была потдверждена взаимосвязь между экономическим ростом и внешней торговлей.

Ключевые слова: экспорт, импорт, экономический рост, тест Грейнджера на

причинность, пространственная эконометрика.

Abstract

Analyzing the relationship between export, import and economic growth is considered to be as

one of the actual issues. The main objective of this study is to examine the existence of a dynamic

link between foreign trade and economic growth in Kyrgyzstan. The relationship between export,

import and economic growth was explored by using Granger causality test. In addition, with the

help of spatial econometrics, the relationship between economic growth and foreign trade was also

confirmed.

Keywords: export, import, economic growth, Granger causality test, spatial econometrics.

З. Осконбаева Кыргызстанда экспорт жана импорттун экономикалык өcүүгө тийгизген таасири Реформа № 2(78) 2018

15

1. Киришүү

Кыргызстан көз карандысыздыкка жеткенден бери тышкы сооданы либералдаштыруу

саясатын активдүү иш жүзүнө ашырып келүүдө. Маалым болгондой экономикалык өсүүнүн

негизги булактарын изилдөө окумуштуулардын көңүл чордонунда болуп келген (Койчуев Т.

К., Койчуева, М.Т., 2001) [10]. Ошондуктан бул илимий изилдөөнүн максаты Кыргызстанда

тышкы сооданын экономикалык өсүүгө таасири бар же жок экендигин аныктоо болмокчу.

Экспорттун экономикалык өсүшкө тийгизген кээ бир олуттуу таасирин мындайча

түшүндүрүүгө болот (Aktaş, 2009) [1]. Биринчиден экспорт атаандаштыкты жогорулатат. Эл

аралык рынокторго кирген атаандаштык, техникалык билимдин жайылуусунда, жакшыраак

башкаруу жана жогорку деңгээлдеги ишкердикти алып келиши менен маанилүү роль ойнойт.

Башкача айтканда, тышкы соода жаңы технологиялардын келишин жана жайылуусун камсыз

кылып экономикалык өсүү темпин да жогорулатат. Экспорт, жергиликтүү өндүрүүчүлөрдү

атаандаштыкка туруштук берүүгө үндөйт. Мунун натыйжасында жергиликтүү товарларга

тышкы талаптын жогорулашын күтүүгө болот. Бул өз кезегинде инвестициянын өлкөгө

келүүсүнө шарт түзөт. Демек бул секторлордо салыштырмалуу артыкчылыктар пайда болот.

Ички рыногу тар болгон экономикалар экспорт аркылуу гана ири масштабда өндүрүш жасоо

мүмкүнчүлүгүнө ээ. Экспортту колдоо иш-чарасы валютанын өлкөгө агымын көбөйтүп,

тышкы төлөөлөр боюнча валюта көйгөйлөрүн азайтат.

Экспортко негизделген өсүш гипотезасы боюнча экспорт экономиканын

натыйжалуулугун жана өндүрүмдүүлүгүн көбөйтөт. Экспорттун кеңейиши менен

натыйжалуулук жогорулайт, технологиялык инновациялардын адаптациясы жана

булактардын эффективдүү колдонулушу камсыз болот (Küçükaksoy, Çiftçi жана Konya, 2015)

[9]. Мындан тышкары, тышкы атаандаштыктын алып келген пайдаларын, эл аралык

рынокторго ачылуу менен масштаб эффектисине байланыштуу экономикалык өсүштүн

жогорулашынан көрүүгө болот.

Ошондой эле экспорттун көбөйүшү тышкы сооданын мультипликатордук эффектисине

ылайык улуттук кирешени көбөйтөт жана эмгектин бөлүнүшүн, адистешүүнүн жогорулашын

камсыз кылат (Gül, Kamacı жана Konya, 2013).

Экспортко байланыштуу экономикалык өсүүдө импорттун дагы олуттуу таасири болушу

мүмкүн (Taştan, 2010) [15]. Эндогендүү өсүү теорияларында айрыкча басым кылынган жаңы

технологиялардын жана сапаттуу капиталдык товарлар менен ара товарлардын өлкөгө

келишин камсыз кылууда эң маанилүү каналдардын бири катары импортту көрсөтүүгө

болот. Эгер ошондой болсо, экономикалык өсүү экспорт жана импорттон болгон бир

системада импорттон өсүүгө карата (импорт-жетектеген өсүү гипотезасы Import-Led-Growth)

же экспорттон өсүүгө карата (экспортко негизделген өсүү гипотезасы Export-Led-Growth)

себептүүлүк байланыш болушу мүмкүн.

Эмпирикалык изилдөөлөрдүн кээ бирлери тышкы соода менен экономикалык өсүүнүн

ортосунда позитивдүү байланыш бар экендигине басым жасашса (Chang ж.б., 2005; Kim,

2011; Jouini, 2015) [3, 6, 8], тышкы сооданын экономикалык өсүүгө тоскоолдук жарата

тургандыгын баса белгилеген изилдөөлөр да бар (Musila жана Yiheyis, 2015; Ulaşan, 2015)

[12, 17].

Afxentiou жана Serletis (1992) [2]; Riezman ж.б. (1996) [14]; Liu ж.б.. (1997) [11]; Chandra

(2002); Tsen (2006) [16] эмгектеринде тышкы соода жана экономикалык өсүүнүн ортосунда

эки тараптуу себептүүлүк байланыштын бар экендигин белгилешкен.

Бул изилдөөнүн негизги максаты экспорт жана импорттун экономикалык өсүүгө

тийгизген таасирин аныктоо болмокчу. 2000-2016-жылдар аралыгындагы айлык

маалыматтарды колдонуп эмпирикалык анализ жасалды.

Изилдөө 4 бөлүмдөн турат. Экинчи бөлүмдө эконометрикалык анализде колдонулган

өзгөрмөлөр жөнүндө маалымат берилди. Эмпирикалык анализдин ыкмалары жана алынган

жыйынтыктар үчүнчү бөлүмдө талкууланды. Акыркы бөлүмдө корутунду жана сунуштар

айтылды.

З. Осконбаева Кыргызстанда экспорт жана импорттун экономикалык өcүүгө тийгизген таасири Реформа № 2(78) 2018

16

2. Маалыматтар жана өзгөрмөлөр

Бул эмгекте 2000-2016-жылдардагы айлык маалыматтарды колдонуп Грейнджер

себептүүлүк тести аркылуу экспорт жана импорттун экономикалык өсүшкө тийгизген

таасири изилденген. Маалыматтар Кыргыз Республикасынын Улуттук Статистика Комитети

жана Улуттук Банктын маалыматтар жыйнагынан алынды. Анализде өзгөрмөлөрдүн

логарифмалык формалары колдонулду.

3. Эконометрикалык ыкма жана алынган жыйынтыктар

Өзгөрмөлөрдүн стационардуулугун текшерүү үчүн кеңейтилген Дикки-Фуллер (ADF)

тести колдонулду. Бул тесттин жыйынтыктары төмөнкү таблицада берилген.

Таблица 1. ADF тестинин жыйынтыктары

ADF тести

Өзгөрмөлөр Деңгээлде Биринчи

айырмасында

Жыйынтык

Экспорт -4.541486*** - I (0)

Импорт -0.943206 -2.619249*** I (1)

Ички д ң продукт -6.082028** - I (0)

Эскертүү: өзгөрмөлөрдүн алдындагы L тамгасы логарифмасы алынгандыгын көрсөтөт.

*** , **жана * катары менен 1%, 5% жана 10% деңгээлде мааниге ээ.

Таблицадан көрүнүп тургандай импорттун I(1), башкача айтканда деңгээлде

стационардуу эмес экендиги, бирок биринчи айырмасында бирдик тамыр камтылбагандыгы

аныкталды. Ал эми экспорт менен ички дүң продукт өзгөрмөлөрүнүн I(0) деңгээлинде

стационардуу экендиги тастыкталды.

Эмпирикалык изилдөөлөрдө убакыт катарларынын ортосунда себеп–натыйжа

байланыштын бар же жок экендигин аныктоо максатында Грейнджер себептүүлүк тести

көбүрөөк колдонулат. Бул тесттин негизги өзгөчөлүгү бир өзгөрмөнүн келечектеги маанисин

божомолдоодо өзүнүн жана ошондой эле башка өзгөрмөлөрдүн мурунку периоддогу

маанилеринин таасиринин бар же жок экендигин иликтөөгө мүмкүнчүлүк бергендигинде

(Erlat, 1983) [5]. Анализди жасоодо өзгөрмөлөрдө бирдик тамырдын камтылбагандыгы

маанилүү шарт болуп саналат.

Таблица 2. Грейнджер себептүүлүк тестинин жыйынтыктары

Себептин багыты F-

Статистика

Ыктымалдуулук Жыйынтык

Импорт→ИДП 1.79306 0.1692 Грейнджер себеби эмес

ИДП→Импорт 2.92991 0.0557 Грейнджер себеби эмес

Экспорт→ИДП 8.44814 0.003*** Грейнджер себеби

ИДП→Экспорт 8.24278 0.004*** Грейнджер себеби

Экспорт→Импорт 1.96794 0.1425 Грейнджер себеби эмес

Импорт→Экспорт 2.35612 0.0975 Грейнджер себеби эмес Эскертүү: : ***1%дык ката үлүшүнө ылайык мааниге ээ.

→ өзгөрмөлөрдүн ортосунда бир багыттуу байланыштын бар экендигин көрсөтөт.

Бул жыйынтыктарга ылайык экспорт менен ИДПнын ортосунда эки тараптуу Грейнджер

себептүүлүк байланыштын бар экендиги маалым болду.

З. Осконбаева Кыргызстанда экспорт жана импорттун экономикалык өcүүгө тийгизген таасири Реформа № 2(78) 2018

17

Мындан сырткары региондордун өсүүсүндө тышкы сооданын таасирин аныктоо үчүн

өлкөбүздүн 7 регионундагы экономикалык өсүү көрсөткүчү болгон ички дүң продукт менен

тышкы соода көлөмдөрүнүн ортосундагы байланыш мейкиндик эконометрикасы ыкмасы

аркылуу да чагылдырылды. Картадан тышкы сооданын көлөмү жогору болгон региондордо

экономикалык өсүүсүндө да позитивдүү таасирлер орун алганын байкоого болот.

Сүрөт 1. Региондордогу 2006-2015-ж. тышкы сооданын көлөмү

Жогорудагы графиктин негизинде тышкы соода көлөмүнүн Чүй жана Ош областында эң

жогорку деңгээлде экендиги көрүлүүдө. Кийинки графикте болсо региондордун

экономикалык өсүүкөрсөткүчүнүн динамикасы чагылдырылган.

Сүрөт 2. Региондордогу 2006-2015-ж. ИДП нын деңгээли

Бул картадан дагы 7 региондун ичинен Чүй жана Ош областтарында ИДП нын деңгээли

эң жогорку деңгээлде экендиги байкалууда.

Демек, региондордогу тышкы соода деңгээлинин өсүшүнүн экономикалык өсүүгө

тийгизген таасири позитивдүү экендигин белгилей кетүү кажет.

4. Корутунду

Бул изилдөөнүн жардамы менен Кыргызстандын экспорт жана импортунун

экономикалык өс гө тийгизген таасири аныкталды. Изилдөөдө Грейнджер себептүүлүк

тести колдонулду. Эмпирикалык анадиздин жыйынтыгында тышкы соода менен

экономикалык өсүүнүн ортосунда себептүүлүк байланыштын бар экендиги тастыкталды. Бул

З. Осконбаева Кыргызстанда экспорт жана импорттун экономикалык өcүүгө тийгизген таасири Реформа № 2(78) 2018

18

изилдөөнүн жыйынтыктары Oskonbaeva (2017) [13], Жолдошбеков жана Байгонушова (2017)

[7], Chandra (2002) жана Tsen (2006) дин [16] жыйынтыктары менен айкалышкандыгын

белгилей кетүү кажет.

Мейкиндик эконометрикасынын жыйынтыктары да тышкы соода менен экономикалык

өсүүнүн ортосунда байланыштын бар экендигин көрсөттү. Башкача айтканда, алынган

жыйынтыктарга таянып, тышкы сооданы кеңейтүү аркылуу өлкөнүн экономикалык өсүүсүн

камсыз кылууга боло тургандыгын белгилей кетүү керек.

Колдонулган адабияттар

1. Aktaş, C. Türkiye’nin İhracat, İthalat ve konomik Büyüme Arasındaki Nedensellik Analizi //

Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. – 2009. – № 18(2). – S. 35-47.

2. Afxentiou, P.C. & Serletis, A. Openness in the Canadian Economy: 1870-1988 // Applied

Economics. – 1992. – # 24(11). – P. 1191-98.

3. Chang R., L. Kaltani & N. Loayza. Openness Can be Good for Growth: the Role of Policy

Complementarities. Word Bank Policy Research Paper 3763. – Washington, DC: World Bank, 2005.

4. Gül E., Kamacı A. & Konya S. Dış Ticaretin Büyüme Üzerine Etkileri Türk Cumhuriyetleri

ve Türkiye Örneği // Akademik Bakış Dergisi. – 2013. – № 35 (Mart, Nisan). – S. 1-12.

5. Erlat, H. Nedensellik Sınamaları Üzerine // ODTÜ Gelişme Dergisi. – 1983. – № 10(1). – P.

65-96.

6. Jouini, J. Linkage between international trade and economic growth in GCC countries:

empirical evidence from PMG estimation approach // The Journal of International Trade &

Economic Development. – 2015. – № 24 (3). – P. 341–372.

7. Жолдошбеков, Т., Байгонушова, Д. Тышкы соода жана экономикалык өнүгүү

арасындагы байланыш: Кыргызстандын мисалында // Реформа. – 2017. – № 2 (74). – S. 14-23.

8. Kim, D.-H. Trade growth and income // The Journal of International Trade & Economic

Development. – 2011. – № 20 (5). – P. 677–709.

9. Küçükaksoy İ., İ. Çiftçi & R.İ. Özek İhracata Dayalı Büyüme Hipotezi Türkiye Uygulaması

// Çankırı Karatekin Üniversitesi İİBF Dergisi. – 2015. – №2. – B. 691-720.

10. Койчуев, Т. К., Койчуева, М.Т. Теория и практика экономического развития в

переходный период // Reforma. – 2001. – № 1. – С. 1-8.

11. Liu, X., Song, H. & Romilly, P. An Empirical Investigation of the Causal Relationship

between Openness and Economic Growth in China // Applied Economics, – 1997. – № 29, 1679-87.

12. Musila, J.W. & Yiheyis, Z. The impact of trade openness on growth: the case of Kenya //

Journal of Policy Modeling. – 2015. – № 37. – Р. 342-354.

13. Oskonbaeva, Z. Openness growth nexus: Evidence from transition countries // Reforma. –

2017. – № 4 (76). – Р. 7-13.

14. Riezman, R.G., Whiteman, C.H. & Summers, P.M. The Engine of Growth or its

Handmaiden? A time-Series Assessment of Export-Led Growth // Empirical Economics, – 1996. –

№ 21(1). – Р. 77-110.

15. Taştan H. Türkiye’de İhracat, İthalat ve ekonomik Büyüme Arasındaki Nedensellik

İlişkilerinin Spektral Analizi // Ekonomi Bilimleri Dergisi. – 2010. – № 2(1). – Б. 87-98.

16. Tsen, W.H. Granger Causality Tests Among Openness to International Trade, Human Capital

Accumulation and Economic Growth in China: 1952-1999 // International Economic Journal. –

2006. – № 20(3). – Р. 285-302.

17. Ulaşan, B. Trade openness and economic growth: panel evidence // Applied Economics

Letters. – 2015. – № 22 (2). – Р. 163–167.

18. www.stat.kg

19. www.nbkr.kg

Реформа № 2(78) 2018

19

УДК 364.6(575.2)

СОЦИАЛЬНАЯ ОТВЕТСТВЕННОСТЬ БИЗНЕСА

В КЫРГЫЗСКОЙ РЕСПУБЛИКЕ

Бакаева Мээрим Азизбековна, преподаватель Чуйского университета

им. С. Мамбеткалиева <[email protected].>

SOCIAL RESPONSIBILITY OF BUSINESS IN THE KYRGYZ REPUBLIC

Bakaeva Meerim Azizbekovna, the Teacher of Chui University named after S. Mambetkaliyeva

КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНДАГЫ БИЗНЕСТИН СОЦИАЛДЫК

ЖООПКЕРЧИЛИГИ

Бакаева Мээрим Азизбековна, С. Мамбеткалиев атындагы

Чүй университетинин мугалими

Аннотация

В статье рассматривается роль бизнеса в самой социальной сфере и, в частности, в

создании услуг в виде материальной и денежной составляющей для социально уязвимых

категорий населения. Анализируется выручка от реализации продукции, товаров, работ,

услуг оказания социальной поддержки предприятий, банковской системы, предлагается

взаимодействие государственной власти и бизнеса по созданию условий для поддержки и

защиты социально уязвимых слоев населения.

Ключевые слова: бизнес, продукция, товары, работы, услуги, выручка, предприятия.

Abstract: The article examines the role of business in the social sphere itself and, in particular,

in the creation of services in the form of material and monetary components for socially vulnerable

categories of the population.

The author analyzes the proceeds from the sale of products, goods, works, and services on the

provision of social support to enterprises, the banking system and suggests the interaction of state

power and business mutual creation of conditions for the support and protection of socially

vulnerable segments of the population.

Keywords: business, products, goods, works, services, revenue, enterprises.

Аннотация

Бул маклада бизнестин социалдык сферадагы ролу, анын ичинде калктын аярлуу

категориясындагы катмарына материалдык жана акчалай түзүлүшүн каралган. Автор

мекемелерден, банктардан келип түшкөн акчалай каражаттын, товарларын, иштердин, көмөк

көрсөтүүсү жана социалдык жардам көрсөткөндөрүн, мамлекеттик бийликтин бизнес

чөйрөсү менен чогуу калктын аярлуу катмарнына жардам көрсөтүү каралган.

Негизги сөздөр: бизнес, продукция, товар, иш, көмөк, киреше, мекеме.

В условиях рыночных отношений формируется многосубъектная социальная политика,

направленная на решение множества проблем, накопившихся в социальной сфере. Одна из

них связана с инвестированием в социальную сферу, где не последнюю роль должен играть

бизнес. Современная модель социально ответственного бизнеса консолидирует общество.

Она интегрирует в единую систему социальные цели общества, социальные функции

государства, экономическую деятельность предприятий, социальную политику местного

самоуправления, что в конечном итоге способствует росту социально-экономической

М. А. Бакаева Социальная ответственность бизнеса в Кыргызской Республике Реформа № 2(78) 2018

20

эффективности в целом. Важная особенность этой системы заключается в том, что конечные

цели хозяйствования подчиняются интересам не только собственников средств

производства, но и других граждан [1].

Однако за прошедшие 27 лет в Кыргызской Республике коренным образом изменились

структура экономики и идеология; оставшиеся от советского времени предприятия

избавились от объектов соцкультбыта; выросло и активно работает новое поколение, для

которого это является просто историческими фактами и которое убеждено, что идеология

бизнеса заключается только в максимизации прибыли любыми путями, а проблемы

социальной сферы, а если брать шире – проблемы человеческой жизнедеятельности должны

решаться в целом государством и каждым конкретным человеком самостоятельно.

В то же время наше общество не может все время находиться на начальной ступени

рыночной экономики. Несмотря на различные серьезные препятствия, оно поступательно

развивается, повышается самосознание граждан, которые начинают все настойчивее

требовать от государства решения вопросов социального равенства, справедливости и

повышения уровня жизни. Все это напрямую влияет на уровень социальной нестабильности

в стране [2].

Поэтому возникают вопросы: как в современных условиях раскрыть достаточно высокий

социальный потенциал бизнеса, какую социальную политику и на каких условиях должны

проводить предприниматели во взаимодействии с государством и гражданским обществом и

как это должно соотноситься с идеями рыночной экономики. Если обратиться к зарубежному

опыту, то в развитых странах понятие социальной ответственности бизнеса вошло в

хозяйственную практику с середины прошлого века и получает должное освещение в

научной среде и, что особенно ценно, по мере его эволюции в ходе развития национальных

экономик [3, 4, 5].

Следует подчеркнуть роль бизнеса в самой социальной сфере и, в частности, в создании

услуг в виде материальной и денежной составляющей для социально уязвимых категорий

населения. Например, изготовление инвалидных колясок, организация помощи

нуждающимся в сфере медицины, в быту и обслуживании пенсионеров, инвалидов и т.д.

Учитывая значимую роль бизнеса в социальной сфере, можно найти корреляцию между

социальной ответственностью бизнеса, качеством и объемом услуг, оказываемых

предпринимательством в социальной сфере.

Другое дело, что в Кыргызстане, где предпринимательство только начинает развиваться,

не достигнут желаемый уровень социальной помощи уязвимым категориям населения со

стороны бизнеса. Это можно наблюдать на примере деятельности малого и среднего

предпринимательства Кыргызской Республики за последние годы в сфере образования,

зравоохранения и других социальных отраслях (табл. 1).

Данные табл. 1 показывают, что среднее число работников, занятых на одном

преприятии в социальной сфере, за исключением образования, совпадает со средними

показателями предпринимательства в целом по Кыргызской Республике, что

свидетельствует о том, что в учреждениях социальной сферы предпримательская

деятельность развивается наряду с производственными секторами экономики. Это в свою

очередь свидетельствует о том, что бизнес несет определенную ответственность за участок

социальной защиты.

Более того, выручка от реализациии продукции малого и среднего предпринимательства

в социальной сфере, в частности, в образовании, здравоохранении из года в год растет (табл.

2).

Несмотря на незначительный удельный вес продукции предпринимательства в

образовании в 2016 г. к общему объему предпринимательской деятельности по Кыргызской

Республике в целом (0,36%) и здравоохранении (0,60%), наблюдается ежегодный рост

бизнес-деятельности в социальной сфере, что способствует социальной ответственности

предпринимательства. Одновременно растут показатели прибыли малого и среднего бизнеса

в здравоохранении и образовании. Так, если в 2012 г. прибыль предприятий в сферу

М. А. Бакаева Социальная ответственность бизнеса в Кыргызской Республике Реформа № 2(78) 2018

21

здравоохранения составляла 23,5 млн. сом., то величина этого показателя к началу 2017 г.

выросла до 110,7 млн. сом., то есть в 4,7 раза.

Таблица 1. Средняя численность работающих на одном предприятии в социальной сфере в

Кыргызской Республике (человек)

2012 г. 2013 г. 2014 г. 2015 г. 2016 г.

Всего по республике 7 7 7 6 6

Образование 4 4 4 4 4

малые предприятия 3 3 3 3 3

средние предприятия 24 24 23 23 24

Здравоохрание и социальное

обслуживание населения

7

8

8

8

8

малые предприятия 5 4 4 4 4

средние предприятия 26 26 26 28 28

Искусство, равлечения и отдых 7 5 5 5 5

малые предприятия 3 2 3 3 2

средние предприятия 33 30 32 33 31

Прочая деятельность по

обслуживанию

6

5

5

5

4

малые предприятия 4 4 5 5 4

средние предприятия 25 24 24 23

Источник: составлена автором на основе данных Нацстаткома КР [6].

Таблица 2. Выручка (валовой доход) от реализации продукции, товаров, работ, услуг

предприятий по видам экономической деятельности в Кыргызской Республике (млн. сом.)

2012 г. 2013 г. 2014 г. 2015 г. 2016 г.

Всего по республике 80205,4 77784,8 82433,1 87756,3 98984,7

Образование 178,2 220,4 246,4 269,4 356,4

малые предприятия 133,7 163,6 199,1 215,2 272,3

средние предприятия 44,6 56,8 47,3 54,2 84,1

Здравоохрание и социальное

обслуживание населения

263,3

342,9

386,3

468,0

595,3

малые предприятия 107,5 140,8 142,4 180,1 252,1

средние предприятия 155,8 202,1 243,9 287,9 343,2

Искусство, равлечения и отдых 263,8 251,5 216,9 380,2 295,1

малые предприятия 133,3 127,0 95,9 137,5 188,7

средние предприятия 130,4 124,5 121,0 242,8 106,4

Прочая деятельность

обслуживания

231,6

225,3

313,4

270,8

257,6

малые предприятия 155,3 158,4 189,2 165,1 189,8

средние предприятия 76,3 66,9 123,9 105,8 67,8

Источник: Малое и среднее предпринимательство КР. - Б.: Нацстатком КР, 2017 [7].

Наряду с объемными показателями предприятий малого и среднего бизнеса различных

секторов экономики и отраслей социальной сферы, необходимо обратить внимание и на

моральную ответственность в области защиты социально уязвимых слоев населения. К

сожалению, существует стереотип, когда социальная защита рассматривается

исключительно как прерогатива государственных органов управления. На самом деле это не

М. А. Бакаева Социальная ответственность бизнеса в Кыргызской Республике Реформа № 2(78) 2018

22

так, поскольку в условиях многообразия форм собственности социальная ответственность

должна в равной мере распределяться на все формы собственности.

Можно обратиться к практике некоторых компаний, связанных с задачами социальной

ответственности. За два десятилетия своей деятельности ОАО «Оптима Банк» укрепил

позиции на рынке Кыргызской Республики и стал одним из стабильных банков, поддерживая

репутацию надежного партнера, соблюдающего интересы своих клиентов и акционеров. В

своей политике ОАО «Оптима Банк» определил широкий спектр направлений деятельности

в области благотворительности. На протяжении многих лет оказывается целевая помощь

наиболее уязвимым слоям общества, инвалидам, ветеранам Великой Отечественной войны.

В 2014 г. мэрией г. Оша оказана материальная помощь 5370 человек из социально

уязвимых слоев на сумму 1387,2 тыс. сом., в том числе в денежном выражении на сумму 147

тыс. сом. для 220 граждан, в виде продуктов питания для 520 человек на сумму 78 тыс. сом.,

в виде одежды и других товаров для 570 человек на сумму 114 тыс. сом. Организованы

благотворительные обеды для 3840 человек на сумму 230,4 тыс. сом., спонсорская помощь

для социальных учреждений города на сумму 215,8 тыс. сом.

ЗАО «Кумтор Голд Компани» также оказывает финансовую поддержку социально

уязвимым слоям населения. Объем ресурсов за счет спонсорской помощи ЗАО «Кумтор Голд

Компани», переданных от МКА «Ала-Тоо Финанс» в ОАО «Айыл Банк», составляет около

808 млн. сом. Еще порядка 70 млн. сом. в виде действующего кредитного портфеля

областных микрокредитных агентств будет передано позднее. Банк начал выдавать в виде

льготных кредитов из средств ЗАО «Кумтор Голд Компани» примерно по 100 млн. сом.

ежемесячно. Другими словами, около 2-3 тыс. человек будут получать кредиты каждый

месяц. Таким образом, все полученные средства будут размещены за 8-9 месяцев [8].

В рамках Инвестиционного соглашения Кумтор переводит 1% от валового дохода в

Фонд развития Иссык-Кульской области. Цель данного фонда заключается в предоставлении

финансирования на строительство таких социальных объектов, как школы, детские сады,

поликлиники, больницы и другие объекты социальной инфраструктуры.

В целях оптимизации спонсорской помощи ЗАО «Кумтор Голд Компани» приняло

решение избрать ОАО «Айыл Банк» агентом по реализации проекта льготного

микрокредитования среди населения сельской местности через специальный кредитный

продукт «Кумтор-Чакан». Данное решение было обосновано многолетним опытом «Айыл

Банка» в сфере предоставления кредитов для жителей сел, что позволяет максимально

охватить кредитами и другими банковскими услугами граждан всех регионов страны [8].

В решении экономических проблем социально уязвимых слоев населения важное место

занимает социальный контракт, представляющий собой новый вид социальной поддержки

малообеспеченных семей, которые получают ежемесячное пособие для детей. По желанию

семья может заключить соглашение с территориальным органом социального развития и

получить годовую, или 75% от годовой, сумму пособия для развития бизнеса и выхода из

трудной жизненной ситуации. Для каждой семьи, выказавшей желание участвовать в пилоте,

разрабатывается программа социальной адаптации. В настоящее время годовой пилот

социального контракта внедряется в Ак-Талинском районе Нарынской области, Ноокенском

районе Джалал-Абадской области, Аламудунском районе Чуйской области и г.Узгене

Ошской области.

По нашему мнению, бизнес, как субъект, несет ответственность за развитие социальной

среды, в которой он существует, однако его социальную ответственность необходимо

рассматривать в увязке с социальной ответственностью государства. Социальная

ответственность предпринимателей в Кыргызской Республике должна отойти от формы

дополнительного социального налога и занять свое место в социальной политике

государства, что будет способствовать повышению эффективности инвестиций бизнеса в

социальную сферу.

Успешность взаимодействия государственной власти и бизнеса предполагает взаимное

осознание имеющихся возможностей. Стремление всех заинтересованных сторон к

М. А. Бакаева Социальная ответственность бизнеса в Кыргызской Республике Реформа № 2(78) 2018

23

достижению баланса интересов в сочетании с последовательно проводимой в стране

социально-экономической политикой позволит ускорить процесс становления социальной

ответственности бизнеса.

Использованные источники

1. Калашников, С. Социальное рыночное хозяйство и социальное государство [Текст] /

С. Калашников // Человек и труд. – 2003. – № 9. – С. 46, 47.

2. Режим доступа: www.kumtor.kg.

3. Кыргызстан в цифрах 2017 г.: статсборник. Режим доступа: http/www.stat.kg/

4. Малое и среднее предпринимательство Кыргызской Республики: статсборник. –

Бишкек: Нацстатком КР, 2017.

5. Ойкен, В. Основы национальной экономики. – М.: Экономика, 1996.

6. Ламперт, Х. Социально-рыночная экономика. Германский путь. – М.: Дело, 1993.

7. Кучта-Хелблинг, К. В поисках скрытых возможностей // Экономические реформы

сегодня. – Брюссель, 2000. – № 1.

8. Бобушев, Т. С. Политика реформ в Кыргызской Республике: достижения и проблемы

// Реформа. – Бишкек, 2005. – № 2.

Реформа № 2(78) 2018

24

УДК 338.48

ЖЕРГИЛИКТҮҮ ЭКОНОМИКАЛЫК ӨНҮГҮҮ ЖАГДАЙЫНАН ЭЛ АРАЛЫК

ТУРИЗМДИН РЕНТАБЕЛДҮҮЛҮГҮ

Турдумамбетов Бакыт Үсөнакунович, экономика илимдеринин кандидаты,

доценттин м.а., Кыргыз-Түрк «Манас» Университетинин «Саякат иши жана гид кызматы»

бөлүмүнүн башчысы <[email protected]>

РЕНТАБЕЛЬНОСТЬ МЕЖДУНАРОДНОГО ТУРИЗМА С ПОЗИЦИИ МЕСТНОГО

ЭКОНОМИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ

Турдумамбетов Бакыт Усонакунович – кандидат экономических наук,

и.о.доцента, заведующий отделением «Туристический бизнес и служба гидов»

Кыргызско-Турецкого университета «Манас»

PROFITABILITY OF INTERNATIONAL TOURISM FROM THE POSITION

OF LOCAL ECONOMIC DEVELOPMENT

Asst. Prof., PhD in Economics Turdumambetov Bakyt,

Head of Department of Travel Business and Tourism Guidance, Kyrgyz Turkish Manas University

Abstract

In article some stereotypic views meeting in the scientific literature on the international tourism

and its influence on economy of destination are analyzed. It is as a result revealed that some of

these views, for example high profitability of international tourism aren't proved from the scientific

and economic aspects. The primary method of data collection was review of existing literature.

Keywords: international tourism, export of the tourist goods and services, profitability.

Аннотация

В статье проанализированы встречающиеся в научной литературе некоторые

стереотипные взгляды на международный туризм и его влияние на экономику дестинации. В

результате выявлено, что некоторые из этих взглядов, в частности, высокая рентабельность

международного туризма не обоснованы с научно-экономической точки зрения. Основным

методом сбора данных является литературный обзор.

Ключевые слова: международный туризм, экспорт туристических товаров и услуг,

рентабельность.

Аннотация

Макалада эл аралык туризм жана анын дестинациянын экономикасына тийгизген

таасирлери тууралуу илимий адабиятта кездешүүчү айрым стереотиптик көз караштар

серепке алынган. Натыйжада алардын айрымдары негиздүү, ал эми эл аралык туризмдин

жогору рентабелдүүлүгү болсо илимий-экономикалык жактан негизсиз экендиги аныкталган.

Маалымат чогултуунун негизги ыкмасы катары адабияттарды карап чыгуу колдонулган.

Негизги сөздөр: эл аралык туризм, туристтик товарлардын жана кызматтардын

экспорту, рентабелдүүлүк.

Киришүү

Өлкөлөрдүн тышкы сооданы өнүктүрүүдөгү мотивдери кандай болсо, алардын

бардыгынын эл аралык туризмди өнүктүрүүгө болгон кызыгуусу да ошондой эле себептер

менен түшүндүрүлөт. Чек араларды кесип өтүп жатышкан туристтердин кыймылы,

товарлардын агымы сыяктуу эле чет элдик валюта төлөмдөрүнүн болушу менен мүнөздөлөт

Б. Ү. Турдумамбетов Жергиликтүү экономикалык өнүгүү жагдайынан эл аралык туризмдин рентабелдүүлүгү

Реформа № 2(78) 2018

25

[4]. Ошондуктан чарбалык өнүгүүсүнүн төмөнкү деңгээлинин же жаратылыш

ресурстарынын жоктугунун натыйжасында товарларды жана кызматтарды импорттоого

мажбур болгон ар бир эле өлкө өзүнүн традициялык экспортуна кошумча болуучу туристтик

кызматтардын экспортун өнүктүрүүгө аракеттенет. Эң алды мындай принциптерди

экономикасы начар өнүккөн өлкөлөр тутунушат [6, 7].

Ошондуктан туризмди изилдөөчүлөрдүн көбү чет элдик туристтерди кабыл алуунун

өзгөчө рентабелдүүлүгүн жана традициялык экспорттон көрө чарбанын эл аралык туризмди

өнүктүрүү багытында адистешүүсү көбүрөөк пайдалуу экендигин баса белгилешет [1, 3, 8,

11].

Айрыкча мындай рекомендациялар экспорттук адистешүүдөгү тандоо алдында турган,

жана да өндүрүштүн рентабелдүүлүгү аз традициялык тармактарын жаңы экспорттук

продукцияларды (кызматтарды) чыгаруу үчүн кайра уюштуруу зарылчылыгынын алдында

турган мамлекеттерге тиешелүү. Башкача айтканда, чет элдик төлөм каражаттарынын

келүүсүн көбөйтүүчү жана анын аркасында өлкөнүн экономикалык өсүшүнүн

каржылануусун камсыз кылуучу тармактарды өнүктүрүү жөнүндө сөз болууда.

Ушуга байланыштуу көптөгөн адистер чет элдик туризмдин рентабелдүүлүгүн

далилдөөчү аргументтерди келтиришет жана чет элдик туризмди өнүктүрүү төлөм

балансынын структурасын жакшыртуунун, башка өлкөлөр менен экономикалык карым-

катнаштын көлөмүн көбөйтүүнүн жана өнөр-жайы өнүкпөгөн райондорду

активдештирүүнүн эң жакшы жолу болуп бараткандыгын ырасташат [5, 10, 11, 12].

Ошондуктан экспорттук туристтик чарбанын салыштырмалуу бийик рентабелдүүлүгүн

далилдөөчү аргументтерди талдап көрүү максатка ылайыктуу.

Туристтик экспорт өзгөчө рентабелдүүбү?

Туристтик адистешүүнүн өндүрүштүн тез өнүгүшүнө тийгизген таасири азырынча

фундаменталдык жактан терең изилдене элек. Туризмди изилдөөчүлөр мындай суроону

коюшат: инвестициялык каражаттары тартыш жана экономикалык жактан артта калган

өлкөлөрдөгү капиталдык салымдарды жана квалификацияланган эмгекти артыкчылык

катары экспорттук туристтик секторду өнүктүрүү үчүн жумшоо жана анын натыйжасында

өнөр жай менен айыл-чарбасын инвестициялардын бир бөлүгүнөн кур калтыруу саясаты

негизделгенби, максатка ылайыктуубу? Адатта адистердин көбү бул суроого оң жооп

беришет. Алардын экспорттук туристтик секторду интенсивдүү өнүктүрүү үчүн келтирген

аргументтери инвестицияларды каржылоо жагынан да, валюталык натыйжага жетүү

жагынан да ар түрдүү.

Жогорудагы суроого оң жооптун башкы себептери төмөндөгүдөй:

1. Экспорттук туристтик секторду курууга багыт алуу өлкөнүн табигый

баалуулуктарын, башкача айтканда улуттук байлыктын маанилүү бир бөлүгүн өздөштүрүүгө

мүмкүнчүлүк түзөт. Бул баалуулуктарды пайдалануу жаратылыш ресурстарынан

салыштырмалуу артык киреше алууга жардам берет. Артта калган өлкөлөрдө туризмдин

өнүгүшү эң көп «идеалдык туристтик жыргалчылыктарды» пайдаланууга алып келет. Айрым

адистер бул жыргалчылыктарды системалуу түрдө эл аралык деңгээлде алмаштырууну чоң

нефти запастарынын ачылышы менен салыштырышат. Экспорттук секторду өнүктүрүү буга

чейин эл аралык экономикалык мамилелерде активдүү катышпаган өлкөлөрдүн эл аралык

алмашууга катышуусуна себеп болот.

2. Туризмди изилдөөчүлөрдүн ою боюнча, туристтик товарларды жана кызматтарды

өндүрүү экономикалык өнүгүү жолуна жаңыдан түшө баштаган өлкөлөр үчүн зарыл.

Мындай өлкөлөр арзан жумушчу күчүнө ээ, азык-түлүктөргө болгон баалары

салыштырмалуу төмөн, жана да көпчүлүк туристтик товарлар менен кызматтарды жеринде,

минималдуу импорттук муктаждыктар шартында, өндүрө алышат. Мындай абал бул өлкөлөр

үчүн эл аралык туристтик рыноктогу конкуренцияны жеңилдетет. Мисал катары Греция,

Турция, Испания, Ливан, Египет, Словения ж.б.у.с. өлкөлөр келтирилет [8].

Б. Ү. Турдумамбетов Жергиликтүү экономикалык өнүгүү жагдайынан эл аралык туризмдин рентабелдүүлүгү

Реформа № 2(78) 2018

26

Эл аралык туристтик адистешүү эки тарапка тең (же бардык тараптарга тең) пайда

келтирүү принциптеринин шартында жүргүзүлүшү керек. Белгилей кетүүчү жагдай,

адистешүүнүн пайдалары салыштырмалуу туруктуу мүнөзгө ээ жана туристтик

монопродукцияны же туристтик монокультураны өнүктүрүүгө багыт алууга алып келет.

3. Экспорттук туристтик сектордун кеңейиши учурдагы экспорттун учурдагы

инвестицияларга болгон катышынын максималдашуусуна алып келет. Артта калган өлкөлөр

үчүн валюталык каражаттардын келүүсүнүн аздыгы, жетишсиздиги мүнөздүү. Туризмди

(туристтердин келүүсүн) активдештирүү валютадагы нетто3 пайдага жетишүүгө

мүмкүнчүлүк берет. Күндөлүк төлөм балансынын жагдайынан карай турган болсок бул

абдан эле пайдалуу. Чет өлкөлүк туристтердин чыгымдарынын натыйжасында туристтик

сектор чарбалык ишмердүүлүктүн башка бардык тармактарына салыштырмалуу валютаны

тезирээк алып келет.

Бул өлкөлөрдүн инвестициялык жабдыктарды жана керектөө товарларын импорттоо

муктаждыгын эске ала турган болсок, тездик фактору абдан эле маанилүү. Жогоруда

айтылгандай чет элдик туризм валютадагы нетто продуктуга ээ болууга мүмкүнчүлүк түзөт

жана ошол эле учурда туристтик экспорт традициялык экспортко салыштырмалуу

минималдуу импортту талап кылат. Чет элдик туризм негизинен ата-мекендик товарлардын

түз керектөөчүсү катары импорттук товарлар үчүн салыштырмалуу анча чоң эмес суроо-

талап жаратат. Анын натыйжасында жана туристтик экспорттун бийик рентабелдүүлүгүнүн

себебинен бир кыйла валюталык акча неттосу пайда болот.

Туристтик экспорттук секторго жана традициялык экспорттук секторго чегерилүүчү

бирдей инвестициялык квоталар шартында тездик фактору, жана да валюталык акча

түшүүнүн көлөмү экспорттук туристтик чарбага артыкчылык берилүүсүн негиздей алат.

Ушул сыяктуу негиздемелерге таянуу менен, экономикасы начар өнүккөн өлкөлөрдө чет

өлкөлүк төлөм каражаттарынын тез келүүсүн камсыз кылуучу метод катары чет элдик

туризмди (чет элдик туристтердин келишин) активдештирүүнүн зарылдыгы түшүндүрүлөт

[2, 6, 10].

Төлөө формаларынын себебинен туристтик айланым, традициялык экспорт сыяктуу

болуп, узак убакытка берилүүчү кредиттерди талап кылбайт. Бирок, мындай тыянак

чыгарууда сезондуулук эске алынган эмес. Ал эми сезондуулук туристтик товарларды

(кызматтарды эмес) күн мурун өндүрүп коюуну талап кылат, демек алардын өндүрүлүшү

жана сакталышы үчүн узак убакытка берилүүчү кредиттер керек болушу мүмкүн.

Ушул сыяктуу ой жүгүртүүлөр, жетиштүү негиздер жок туруп, туристтик экспорттун

өзгөчө рентабелдүүлүгү жөнүндө тыянак чыгаруу болбостугун көрсөтүүдө. Туристтик

жыргалчылыктарды сунуштоолорго сереп салуу сезон арасындагы мезгилде ата-мекендик

туристтерге кызмат көрсөтпөсө жоготууларга дуушар боло турган көптөгөн туристтик

тармактардын бар экендигин аныктаган [4].

Ал эми «туристтик экспорт учурунда традициялык экспорт аркылуу сатууга мүмкүн

болбогон товарлар менен кызматтар реализацияланат (сатылат)» деген ырастоо туура. Бирок,

туристтик экспортто кандайдыр бир натыйжага жетүү өзүнө тартуучу (өзгөчө кызыктуу)

туристтик объектилердин жана толук ишендирерлик рекламанын бар болуу учурунда гана

мүмкүн [9].

Жалпысынан туристтик экспорттун традициялык экспортко салыштырмалуу бийик

рентабелдүүлүгү эл аралык рыноктордо сатылышы кыйынчылык туудурган айыл-чарба

продукцияларынын айрым түрлөрүнө жана ошондой эле өндүрүшү сырьёнун жана

инвестициялык каражаттардын бир кыйла импортун талап кылуучу, экспорттук

конкуренттүүлүгү чоң болбогон айрым өнөр-жай товарларына караштуу гана туура.

3 Нетто (итал. netto – таза) – белгилүү жеңилдиктерди эсептен чыгарып салгандан кийинки товардын баасы

(таза баа); товардын таңгаксыз массасы (таза салмагы); кирешеден жоготууларды, чыгымдарды, чегерүүлөрдү

ж.б. алып таштагандан кийинки өлчөмү. Каршысы – брутто.

Б. Ү. Турдумамбетов Жергиликтүү экономикалык өнүгүү жагдайынан эл аралык туризмдин рентабелдүүлүгү

Реформа № 2(78) 2018

27

Туристтик экспорттун натыйжалуулугу экспорттоого мүмкүн болбой турган

кызматтардын сатылышы менен да билинет. Бул, бирок, кымбатка турган инфраструктураны

жана бир кыйла эмгек каражаттарын талап кылат [7] .

Айрым изилдөөчүлөр, ишендирерлик далилдери жок туруп эле, туристтик чарба

жүргүзүүдө капиталдык салымдар фактору чечүүчү ролду ойнобойт деп ырасташат. Бул ой

туризмди изилдөөчү польшалык айрым авторлорго жана ошондой эле батыш өлкөлөрүнүн

улуу муундагы эксперттерине мүнөздүү [4]. Алар, мисалы, туризм бир экономикалык цикл

ичинде башка өнөр-жай тармактарына салыштырмалуу азыраак капиталдык салымдарды

талап кыларын ырасташкан.

Башка изилдөөчүлөр болсо капиталдык салымдар фактору туристтик чарба жүргүзүүдө

өзгөчө маанилүү экендигин белгилешет [2, 12]. Бул жагдай, алардын ою боюнча, импорттун

жардамысыз туристтик товарларды алуу менен компенсацияланат. Жана да туристтик

сектордун ийгиликтүү өнүгүшү башка бири-бирин өз ара толуктап туруучу тармактардан

азыраак көз каранды деп белгилешет. Кайра иштетүү өнөр-жайынын өнүгүүсү жалпысынан

баштапкы сырьёну белендөөчү негизги өндүрүштүн жакын тармактарынын, жана да

полуфабрикаттарды кайра иштетүүчү тармактардын дагы да тереңирээк өнүгүшүн талап

кылат.

Туристтик чарба биринчи кезекте кызмат көрсөтүүлөргө, айрыкча жекече

(индивидуалдык) кызматтык тейлөөлөргө негизделген. Бул жагдай туризмдин тармактарды

комплекстүү колдонуунун анча чоң эмес муктаждыгын аныктап турат. Эгерде транспорттук

каражаттар менен жолдорду четке каксак, анда негизги туристтик инвестициялар

жайгаштыруу (мейманкана) чарбасына багытталат. Бул жагдай экспорттук туристтик

чарбанын кеңейишине дагы жагымдуу шарттарды түзөт.

Мурда белгиленгендей туризм чектелген экспорту экономикалык өнүгүүсүн кармап

жаткан өлкөлөр үчүн өнүгүүнүн маанилүү фактору боло алат. Чет элдик туризмди өнүгүүнү

тездетүүчү, төлөм балансын активдештирүүчү, өлкөнүн валюталык резервдерин көбөйтүүчү

жана структурасын жакшыртуучу маанилүү бир рычаг катары кароого болот.

Чет элдик туризм «көзгө көрүнбөөчү» кошумча жыргалчылыктарды пайдалануу жолу

менен тышкы сооданы күчтөндүрө алат. Туристтик экспорттун мындай (убактылуу же

туруктуу) өзгөчөлүктөрүн колдонуу чоң чарбалык мааниге ээ болушу мүмкүн [1, 2, 6, 7] .

Көбүнчө экономикалык оор абал, өлкөнүн валюталык балансын жакшыртуу максатында

же валюталык муктаждыктардын негизинде, туристтик чарбага артыкчылык берилүүсүнө

аргасыз кылат. Бирок оор абалдан тез чыгуу үчүн көрүлгөн иш-чаралардын пайдасы, узак

мезгилдер бою түшүүчү пайдаларга салыштырмалуу, азыркы экономикада туристтик

экспорттук чарбанын маанисин ашкере баалоого алып келүүдө.

Учурда Болгария, Словения, Хорватия ж.б.у.с. айрым мурунку социалисттик өлкөлөр чет

элдик туризмди чет элдик валюталык каражаттарды активдештирүүчү метод катары

пайдаланышууда. Валюталык муктаждыктардын интенсивдүүлүгү жана масштабы айрым

учурларда туристтик кызматтардын демпинг4 шартында да көрсөтүлүшүнө алып келүүдө.

Бирок бул өлкөлөр туристтик экспортту экспортту өнүктүрүүдөгү эң маанилүү бөлүм катары

карашпайт. Жада калса Швейцария дагы туризмге мындай көз карашта карабайт. Демек,

туристтик экспортту эң эле динамикалуу экспорттук тармак катары караган жалпы түшүнүк

туура эмес. Көпчүлүк учурда, туристтик экспорт, ашып кетсе өлкөнүн экспорттук

мүмкүнчүлүктөрүн толуктап гана бере алат.

Эл аралык туристтик адистешүүнүн пайдаларын иллюстрациялоо үчүн адабиятта

Испанияны туризмди туура колдонгон өлкө катары мисал келтиришет [1, 3, 8]. Бул өлкөдө

туризмди экспорттук өндүрүштүн жардамчы тармагы катары карашат.

4 Демпинг (англ. dumping – ыргытып түшүрүү) – товарларды (кызматтарды) ички жана тышкы рыноктордо

жасалма арзан баалар менен сатуу. Мындай баалар орточо чекене баалардан да, ал эми айрым учурда товардын

(кызматтын) өздүк наркынан да төмөн болушу мүмкүн.

Б. Ү. Турдумамбетов Жергиликтүү экономикалык өнүгүү жагдайынан эл аралык туризмдин рентабелдүүлүгү

Реформа № 2(78) 2018

28

Туристтик объект катары өзгөчө кызыктуулугун эске алуу менен бирге, Испаниянын

экинчи дүйнөлүк согушка чейинки убакта эле абдан өнүккөн туристтик чарбага ээ

болгондугун унутпашыбыз керек. Экинчи дүйнөлүк согуштан кийин эле Испаниянын азык-

түлүккө негизделген экспорту оор кыйынчылыктарга дуушар болгон. Ошол учурда

туризмдин активдешүүсү традициялык экспорт үчүн жагымдуу шарттарды түзүүчү фактор

боло алган. Буга кошумча белгилей кетүүчү жагдай, Испания туризмден түшкөн пайдаларды

башка тармактарга инвестициялай баштаган.

Швейцария адатта классикалык туристтик өлкө катары саналат. Бирок Швейцариянын

жогорку деңгээлде өнүгүшү туризмге негизделген эмес, жана да анын калкы негизинен

туризм тармагында иштебейт. Белгилүү болгондой азыркы учурда Швейцария - өнүккөн

индустриалдык өлкө, анын улуттук кирешесиндеги туризмдин үлүшү өтө деле чоң эмес (10

% ашпайт) [9].

Бул өлкөнүн туристтик адистешүүсү өткөн мезгилдерге тиешелүү. Азыркы учурда

Швейцария туристтердин массалык түрдө келүүсүнө бөгөт коюуда, жана да өзүнүн

жарандарынын чет өлкөлөргө саякатка чыгуусуна көбүрөөк демилге берүүдө.

Корутунду

Жада калса эң эле массалык туризм дагы өз алдынча инфраструктуранын

рентабелдүүлүгүн камсыз кыла албайт. Рентабелдүүлүк чарбанын туристтик эмес

тармактарынын тиешелүү деңгээлде өнүгүү шартында гана келет. Туризм болсо бүткүл

чарбалык инфраструктуранын өнүгүшүнүн натыйжасында келип чыккан пайдаларды

колдонот. Бул пайдалар туристтик индустрия үчүн «бекер» катары каралгандыктан туризм

бардык өлкөлөрдө өзүнүн рентабелдүүлүгүн камсыз кыла алат. Эгерде инфраструктуранын

кенедей эле бөлүгүнүн наркын туристтик сектордун чыгымдарына киргизе турган болсок,

анда туризмдин рентабелдүү эместиги келип чыгат.

Ошондуктан экономикалык жактан начар өнүккөн өлкөлөрдүн көбү массалык туризмдин

мекени боло алышпайт. Мындай өлкөлөрдүн катарына, эң биринчи, жетиштүү сандагы

«идеалдык туристтик жыргалчылыктарга» ээ болбогон, калкынын саны аз жана да жада

калса өзгөчө бийик туристтик кызыктыруучулукка ээ, бирок индустриалдык өлкөлөрдөн өтө

эле алыс жайгашкан мамлекеттер кирет.

Колдонулган адабияттар

1. Александрова, А.Ю. Международный туризм. Учебник. - М.: Аспект Пресс, 2002. –

470 с.

2. Анзорова, С.П., Федорчукова, С.Г. Комплексная оценка эффективности туристского

потенциала региона // Экономика и социум. – 2016. - № 9 (28). www.iupr.ru

3. Воскресенский, В.Ю. Международный туризм. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2006. - 255 с.

4. Ердавлетов, С.Р. География туризма: история, теория, методы, практика. Алматы,

2000.

5. Илькевич, С.В., Стремберг, П. Редевелопмент промышленных территорий как новых

туристских аттракций в России: факторы конкурентоспособности проектов // ТУРИЗМ /

TOURISM. – 2017. - №4 (11). – С. 4-13.

6. Инициатива Всемирной организации по туризму при ООН (UNWTO) по устойчивому

туризму и искоренению бедности [Электронный ресурс]. – Режим доступа:

http://step.unwto.org/en (дата обращения: 20.06.2018).

7. Мамедов, О. Экономический потенциал современного туризма // Управление

экономическими системами. 2011. № 9 (33).

8. Петрасов, И. Тенденции развития международного туризма в 1990-е годы.

9. Турдумамбетов, Б.У. Проблемы и перспективы развития туризма в горных условиях

Кыргызской Республики (монография). Бишкек, ОсОО «Алтын-Тамга», 2005 г.

Б. Ү. Турдумамбетов Жергиликтүү экономикалык өнүгүү жагдайынан эл аралык туризмдин рентабелдүүлүгү

Реформа № 2(78) 2018

29

10. Хетагурова, В.Ш. Открываем Центральную Азию: перспективы развития туризма по

тропам Великого Шёлкового пути // Сервис в России и за рубежом. – 2017. - Т.11, № 6 (76). –

С. 15-31. DOI: 10.22412/1995-042X-11-6-2

11. Чхыат, Кхунлип. Международный туризм в условиях современного рынка:

особенности и тенденции развития (на примере королевства Камбоджа). Автореферат

диссертации. – Ростов-на-Дону, 2007.

12. Nordbо, I. Living with tourism. The case of small-scale rural tourism businesses in

Norway and Chile. 2009.

Реформа № 2(78) 2018

30

УДК 331.55

KIRGIZİSTAN VE TACİKİSTAN’DA ULUSLARARASİ GÖÇ

Yrd. Doç. Dr. Sulaymanova Burulça <[email protected]>

Dr. Ravanoğlu Galip Afşın, Öğretim Görevlisi <[email protected]>

Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi,

INTERNATIONAL MIGRATION IN KYRGYZSTAN AND TAJIKISTAN

Assist. Prof., Dr Sulaimanova Burulcha <[email protected]>

Dr Ravanoglu Galip Afshin <[email protected]>

Kyrgyz-Turkish Manas University

МЕЖДУНАРОДНАЯ МИГРАЦИЯ В КЫРГЫЗСТАНЕ И ТАДЖИКИСТАНЕ

Сулайманова Бурулча, PhD, и.о.доц. <[email protected]>

Раваноглу Галип Афшин, PhD <[email protected]>

Кыргызско-Турецкий университет «Манас»

Abstract

The aim of this study is to determine the economic and non-economic facts that effect

immigration in Kyrgyzstan and Tajikistan with the help of econometric modeling. According to the

results, the migration from Kyrgyzstan and Tajikistan are mostly based on economical reasons.

Keywords: International Migration, Central Asia Economics, Remittance.

Аннотация Целью данного исследования является определение экономических и неэкономических

фактов миграции в Кыргызстане и Таджикистане с помощью эконометрического

моделирования.

Ключевые слова: Международная Миграция, Экономика Центральной Азии, Денежный

Перевод

Özet

Çalışmanın amacı, Tacikistan ve Kırgızistan’ın verdiği uluslararası göçün ekonomik ve

ekonomik olmayan faktörlerinin ekonometrik modelleme yardımıyla tespit edilmesi olarak

belirlenmiştir. Elde edilen sonuçlara göre Kırgızistan’ın ve Tacikistan’ın dış ülkelere verdiği göçün

karşılaştırmalı olarak daha çok ekonomik nedenlere dayandığını, Kırgızistan’dan göç edenlerin

daha çok yurtdışında yüksek maaş avantajlarından yararlanmak amaçlı göç ettikleri görülmektedir.

Anahtar kelimeler: Uluslararası Göç, Orta Asya Ekonomileri, İşçi Dövizleri

1. Giriş

Orta Asya devletlerinin 1991 yılında bağımsızlığına kavuşması ile birlikte sadece siyasi ve

ekonomik açıdan bağımsızlıklarını elde etmiş olmayıp, ayrıca bireylerin diğer ülkeler arasında

serbest dolaşımı da sağlanmıştı. Yeni ülkelerin sınırlarının çizilmesi ile birlikte, bu ülkelerde ikamet

eden azınlıkların etnik vatanına dönme nedeniyle başlayan göç, alınan politik kararlar ile

güçlenmiştir. Kırgızistan’da yaşanan Oş olayları (1990) ve Tacikistan’daki iç savaş (1992-1997)

etnik göç miktarını arttırdığı belirtilebilir [3, 5]. Etnik ve siyasi nedenlere dayanan göçün 1990’lı

yılların ortasından itibaren azaldığını, ancak bu dönemden göçün sonra sosyo-ekonomik nedenlerle

gerçekleştiği gözlemlenmiştir. Etnik göç demografik kayıplara neden olurken, iktisadi göç ise

ekonomiye döviz kazanımları getirmektedir. Hem Tacikistan, hem Kırgızistan yurtdışından gelen

işçi dövizlerinin ulusal gelirine olan payları ile dünya’da ilk sıralarda yer alması ile birlikte, yurtiçi

B. Sulaymanova, G. A. Ravanoğlu Kirgizistan ve Tacikistan’da Uluslararasi Göç Реформа № 2(78) 2018

31

ekonomiyi destekledikleri varsyılmaktadır. Dünya Bankası verilerine göre 2014 yılında işçi

dövizlerininin Gayri Safi Yurtiçi Hasılaya (GSYİH) oranıyla Tajikistan (% 41,7) ve Kırgızistan’ın

(% 30,3) ülkeler sıralamasında birinci ve ikinci olduğu belirtilebilir. Tacikistan ve Kırgızistan’dan

Rusya Federasyonu’na giden işçi miktarının hangi faktörlerden etkilendiğinin tespit edilmesi

durumda, bu faktörlerde meydana gelebilecek değişimler karşısında göç miktarının ne yönde tepki

verebileceği hakkında tahminde bulunulabilecektir [2].

Göç nedenleri ve sonuçlarının incelendiği çalışmaların büyük bir kısmı, göç veren Latin

Amerika, Afrika, Doğu Asya ülkeleri olduğu ve göç alan Avrupa, ABD, Basra körfezi ülkeleri

üzerinde yapılmaktadır. Ancak Orta Asya ülkelerinin uluslararası göç olgusu eski Sovvyet ülkeleri

arasında yoğun araştırılmasına rağmen, göç analizlerin çoğu zaman kalitatif, nitel analiz yöntemiyle

yapıldığını görülmektedir. Bu nedenle çalışmanın bir diğer önemi Tacikistan ve Kırgızistan’ın

uluslararası göçünün ekonomik ve ekonomik olmayan faktörlerin tespit edilmesinde ekonometrik

modelleme yöntemini kullanmasındadır.

Çalışmada Kırgızistan ve Tacikistan ülkelerinin bağımsızlık yıllarına ait iktisadi, demografik ve

sosyal gelişmelerin yanısıra göç eğilimleri hakkında açıklamalar yapılmıştır. Ayrıca konu ile ilgili

literatür incelenmiştir. Tacikistan ve Kırgızistan ülkelerinin yurtdışı göç eğilimini etkileyen

faktörleri tespit etmek için kullanılan veri seti, ekonometrik modelleme yöntemi açıklanarak,

ampirik bulgular ve sonuç kısmı yer almaktadır.

2. Kırgızistan Ve Tacikistan’ın Sosyo-Ekonomik Durumu Ve Göç Eğilimleri

Sovyetler Birliğinin dağılmasıyla birlikte, eski sovyet ülkelerinde ekonomik krizler baş

göstermiştir. Krizler sebebiyle yüksek enflasyon ve işsizlik problemleri ortaya çıkmıştır. Bu

dönemde merkez ülke konumuna geçen Rusya Federasyonuna doğru hızlı bir göç hareketi başladığı

görülmektedir.

2.1. Kırgızistan’da sosyo-ekonomik durum ve göç Kırgız Cumhuriyeti demografik bakımdan genç ülkelerden sayılmakla beraber, 2016 yılı

verilere göre toplam nüfus 6 milyon 19 bin insana ulaşmaktadır ve toplam nüfusun % 33’ü

çocuklar, % 60’ı çalışabilir yaşta ve % 7’si aktif çalışma yaşından yaşlı olanlardır. Nüfusun bölgesel

dağılımı incelendiğinde % 66’sı kırsal ve % 34’ü kentsel bölgelerde ikamet etmektedir. 2015 yılının

verilerine göre toplam nüfusun % 72,8’si Kırgız, % 14,5’i % Özbek, % 6,2’si Rus ve diğer etnik

azınlıklardan oluşmaktadır.

Kaynak: Dünya Bankası, WDI 2016.

Kırgızistan’ın Gayri Safi Yurtiçi Hasılasının (GSYİH) 1995 yılına kadar düşüş ve 1995 yılından

itibaren artış gerçekleştirdiği görülmektedir. Nominal GSYİH’nın 1995 yılından itibaren artma

eğiliminde olduğu ve 2015 yılında 6,57 milyar ABD dolarına ulaşmıştır. Kırgızistan GSYİH hasılası

B. Sulaymanova, G. A. Ravanoğlu Kirgizistan ve Tacikistan’da Uluslararasi Göç Реформа № 2(78) 2018

32

bağımsızlık yılları nominal olarak 2,5 kat artış göstermesine rağmen kişi başına düşen Reel

GSYİH’da artış olmadığı görülmektedir. 1990 yılında Kişi başına düşen reel GSYİH 1095.93 ABD

doları iken 2015 yılı bu rakam 1017.14 ADB doları olarak açıklanmıştır.

Kaynak: Kırgız Cumhuriyeti’nin Milli İstatitik Komitesi verisi.

Kırgızistan’ın aktif nüfusunda yıllar itibariyle sürekli olarak artış gerçekleşmiştir (1995 yılında

1,7 milyon iken, 2014 yılında 2,5 milyona ulaşmıştır). Ancak resmi işsizlik oranı da aynı dönemde

artmıştır. 1995 yılında % 5.7 iken, 2002 yılında % 12,5, 2014 yılında ise % 8 olarak açıklanmıştır.

Ayrıca işsizlik oranlarının yaş grupları arası farklılık gösterdiği ve gençler arasında yüksek olduğu

olduğu görülmektedir. Örneğin, 15-29 yaş arasında işssizlik oranı % 17,7’e kadar ulaşırken, 35-39

yaş arası işsizlik oranı % 6,2 oranındadır [6, 12].

Kırgızistan Cumhuriyeti’nin dış göç eğiliminde bir kaç trend gözlemlenmektedir. Genel olarak

iki eğilimden bahsedilebilir. 1991-1998 yılları arasında gerçekleşen birinci dönem göç etnik ve

siyasi nedenlere dayanmaktadır [5, 11]. 1998 yılında yaşanan ekonomik krizden sonra,

Kırgızistan’dan yurtdışına göç edenlerin sayısı artmaya ve ayrıca bu sayıda Kırgız kökenli payının

artmaya başladığı görülmektedir. İktisadi nedenlere dayanan bu ikinci göç dönemi günümüze kadar

devam etmektedir [17].

İktisadi amacı güden göç olgusunun bilimsel araştırmaya tabi tutulmasının en önemli nedeni

göç edenlerin iş arama güdüsüyle gittikleri için geride kalan aile birey ve akrabalarına parasal

destekte bulunmalarıdır. Kırgızistan işçi dövizinin GSYİH’na oranına göre dünyada ilk sıralarda yer

alan ülkelerden biridir.

Kaynak: Dünya Bankası, WDI 2016.

B. Sulaymanova, G. A. Ravanoğlu Kirgizistan ve Tacikistan’da Uluslararasi Göç Реформа № 2(78) 2018

33

Kırgızistan Cumhuriyeti Milli Bankasının verilerine göre 2016 yılında Kırgızistan’a gelen işçi

dövizi 1,991 milyar ABD doları seviyesine ulaşmıştır. Bunun % 97,3’ü Rusya Federasyon’undan

gönderilmiştir. İşçi dövizlerinin Rusya Federasyonunun genel ekonomik durumuna bağlı olduğunu

ve bu ülkede yaşanan krizlere karşı hassasiyeti bulunmaktadır [9]. 2009 yılında yaşanan finansal

krizin ve 2015 yılında Rusya Federasyonu’nda yaşanan ekonomik kriz nedeniyle bu dönemlerde

Kırgızistan’a gönderilen işçi dövizlerinde düşüş yaşanmış ve sonraki senelerde iyileşme ve artış

gerçekleşmiştir.

2.2. Tacikistan’da Sosyo-Ekonomik Durum Ve Göç Tacikistan demografik olarak genç nüfusun yoğun olduğu ülkelerden birisidir. 2012 yılı

verilerine göre toplam nüfus 7,8 milyona ulaşmıştır. Toplam nüfusun % 57,9 çalışabilir yaşta ve %

5’i aktif çalışma yaşından yaşlı olanlardan oluşmaktadır. Nüfusun bölgesel dağılımı incelendiğinde

% 77’si kırsal ve % 23’ü kentsel bölgelerde ikamet etmektedir.

Tacikistan’ın aktif nüfusunun artış eğiliminde (1991 yılında 1,9 milyon; 2010 yılında ise 2.3

milyon) olduğu belirtilebilir. Ancak faal nüfus artışıyla beraber işsizlik oranının artışı da

gözlemlenmektedir; işsiz nüfus 1995 yılında 721 bin iken, 2009 yılında 1,64 milyona ulaşmıştır.

Kaynak: Dünya Bankası, WDI 2016.

Tacikistan’ın GSYİH’sı 1990-1997 yılları arasında düşüş göstermiştir. 1997 yılından itibaren ise

artış trendi gözlemlenmektedir. Nominal GSYİH’nın 2000 yılınan itibaren hızlı artış göstermiş ve

2015 yılında 7,85 milyar ABD dolarına ulaşmıştır. Bu rakamın 1991 yılına ait GSYİH’ndan 5,8 kat

daha büyük olduğu belirtilmelidir. Ancak reel GSYİH’sı bağımsızlık yıllarında azaldığı grafikte

görülmektedir. 1991 yılında kişi başına düşen reel GSYİH 1157,56 ABD doları iken, 2015 yılında

bu rakam 932,91 ABD doları olarak gerçekleşmiştir.

Tacikistan Cumhuriyetinin Sovyetler Birliğinin yıkılmasının hemen ardından yaşadığı sivil

savaş ve ekonomik istikrarsızlıktan dolayı göç eğilimi izlenmektedir. Bu göç hem etnik, hem siyasi

ve iktisadi nedenlere dayanmaktadır [16]. 1990’lı yıllarda Tacikistan’da göç rakamlarının yüksek

olduğu ve 2000’li yıllarında net göç oranı negatif olmasına rağmen düşüş gösterdiği

gözlemlenmektedir.

Tacikistan’dan dışarıya gerçekleşen göçün artışı ile dışarıdan ülkeye gönderilen para

transferlerinin artış eğilimleri paralel göstermektedir. 2014 yılında Tacikistan’a gönderilen işçi

dövizleri 3,38 milyart ABD doları, 2015 yılında ise 2,26 miyar ABD dolar seviyesinde seyretmiştir.

2009 ve 2015 yıllarında yaşanan sırasıyla Dünya Finansal krizi ile Rusya’da yaşanan ekonomik kriz

nedeniyle, bu senelerde para transferlerinde düşüş gerçekleşmiştir. Tacikistan işçi dövizlerinin

GSYİH içindeki payının en yüksek olduğu ülkelerin başında gelmektedir.

B. Sulaymanova, G. A. Ravanoğlu Kirgizistan ve Tacikistan’da Uluslararasi Göç Реформа № 2(78) 2018

34

Kaynak: Tacikistan Cumhuriyeti İstatistik Kurumu

Kaynak: Dünya Bankası, WDI 2016.

3. Literatür taraması

Göç miktarını etkilediği kabul edilen değişkenlerin etkisi, ekonometrik olarak bir çok çalışmada

incelenmiştir. Göç olgusu ‘itici ve çekici güçler yaklaşımı’ ile açıklandığında kaynak bölgede

iticiliğe ve göç kabul eden bölgelerde çekiciliğe neden olan faktörlerin araştırılması üzerine

kuruludur [4]. Ullah (2012) [15] makalesinde göç veren ülke bazında uluslararası göç miktarını

etkileyen faktörleri araştırmıştır. Panel veri analizi yardımıyla Bangladesh ülkesinden 1995-2009

yılları arasında 23 ülkeye göç edenlerin itici ve çekici güçleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Elde

edilen ampirik sonuçlara göre göç alan ülkelerin yolsuzluk oranının düşük olması, kişi başına

gelirin artması göç miktarını arttırırken, göç edilen ülkeler arasında mesafenin artmasıyla göç

miktarının azaldığı tespit edilmiştir. Ayrıca göç veren ve alan ülkelerin aynı dinde ve dil kullanması

göç miktarını pozitif yönde etkilediğini belirtilmiştir.

Olowa ve Awoyemi (2012) [18] Nijerya’nın 2004 yılına ait verileri yardımıyla kırsal bölgelerde

ikamet edenlerin ekonomik ve demografik göç nedenlerini ve işçi dövizi alımlarını tespit etmek

amacıyla çoklu logit modelini tahmin etmişlerdir. Aile reisinin eğitim düzeyinin yüksek olması ile

B. Sulaymanova, G. A. Ravanoğlu Kirgizistan ve Tacikistan’da Uluslararasi Göç Реформа № 2(78) 2018

35

birlikte yurtdışına gidenlerin sayısını ve yurtdışından işçi dövizi elde etme olasılığını arttırdığı

sonucuna ulaşmışlardır.

Uysal ve Aktaş (2011) [19] araştırmalarında 2009 yılına ait Türkiye’nin 81 ilinin göç oranlarını

kullanarak sıralı regresyon analiz yardımı ile göç üzerinde etkili olan sosyo-ekonomik göstergeleri

tespit etmişlerdir. Tahmin sonuçlarına göre modele katkısı en çok olan değişkenler yıllık nüfus

artışı, on bin kişi başına düşen traktör sayısı ve okur yazar nüfus oranı olarak elde edilmiştir.

Balderas ve Greenwood (2010) [1] çalışmalarında Avrupadan Arjantin, Brezilya ve ABD’ye

1870-1910 yılları arasında göç eğilimini etkileyen faktörleri tespit etmeye çalışmışlardır. Genel

olarak elde edilen sonuçlara göre göç edenlerin düşük ücret seviyesi olan ülkelerden olduğu ve

ayrıca göçmen bağlarının önemli olduğu görülmüştür.

Mayda (2010) [20] 1980-1995 yılları arasında Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütüne

(OECD) dahil 14 ülkeye gelen göç miktarını etkileyen faktörleri ampirik olarak incelediği

çalışmasında; göç miktarını arttıran faktörün göç alan ülkelerin gelirinin artışı iken, ülkeler arası

mesafenin artışı göç miktarını azalttığı sonucuna ulaşmıştır.

Çelik (2006) [4] makalesinde Türkiye’deki iç göçlerin ekonomik nedenlerini ‘itici ve çekici

güçler yaklaşımı’ çerçevesinde belirlemeye çalışmıştır. İtici güçler arasında tarımda makineleşme,

toprak yetersizliği ve güvenlik sorununun; çekici güçler olarak ise istihdam fırsatları, eğitim ve

sağlık hizmetleri ile kentteki akrabaların göçe etkisi olduğunu belirlemiştir.

Lewer ve Van den Berg (2008) [8] 1991-2000 yıllarında 16 OECD ülkeleri arasındaki göç

olgusunu çekim model yardımıyla tahmin etmişlerdir. Gelir, mesafe ve nüfus değişkenleri yanısıra,

ülkeler arası serbest ticari bölgelerin bulunması, ortak dil ve ortak ülke sınırlarının olması,

sömürgecilik ilişkisinin bulunması test edilmiştir.

Etzo (2008) [7] çalışmasında İtalya’da 1996-2002 döneminde bölgeler arası göç miktarlarını

etkileyen faktörleri tespit etmiştir. Tahmin edilen model sonucuna göre, kişi başına reel GSYİH

hasılası hem itici hemde çekici faktör olarak bulunmuştur. Ayrıca işsizlik oranının da göç üzerinde

etkili olduğu belirtilmiştir.

Sulaymanova ve Bostan’ın (2014) [13] Kırgızistan ve Tacikistan’ın uluslararası göçün

faktörlerini inceledikleri çalışmalarına göre; 1998-2011 yılları arası Tacikistan ve Kırgızistan'dan

göçe neden olan faktörlerin Kişi başına düşen GSYİH’nın azalışı, reel ücret, tarımdaki işçi başına

katma değerin düşük olması, atıl işçi gücü miktarı ve yerel para birimiminin ABD doları karşı değer

kaybetmesinin neden olduğu sonucuna ulaşmışlardır.

4. Yöntem

Bu çalışmanın ampirik kısmında göç olgusu çekim modeli yardımıyla analiz edilecektir. Çekim

modeli sadece ekonomik faktörlerin etkisini değil, aynı zamanda göç veren ve göç alan ülkelerin

demografik, sosyo-kültürel ve politik özelliklerini yansıtan faktörleri dikkate alarak tahmin

edilebilmektedir. Bu modelin basitliği ve ekonometrik araçların yardımı ile tahmin kolaylığı

nedeniyle günümüzde makro düzeyde en iyi modellerden biri olarak sayılmaktadır [14]. Çünkü,

model hem zaman serisi, hem yatay kesit veri ve hemde panel veri kullanımını mümkün kılmakla

beraber göç üzerindeki varsayılan yeni değişkenlerin hipotezlerini test etmeye olanak sunmaktadır.

Çekim modelinin formülü şu şekildedir [14]:

Mij = k Pi Pj / Dij

Mij, i bölgesinden j bölgesine göç miktarı;

k, sabit terim;

Pi, i bölgenin nüfusu;

Pj, j bölgenin nüfusu;

Dij, i ve j bölgeleri arasındaki mesafe.

Bir önceki bölümde sunulan literatür taramasına dayanarak göç miktarını etkileyen faktörler

genel olarak ulusal gelir, işçi ücret seviyeleri, işsizlik oranı gibi makro ve sosyal-kültürel

büyüklükler olduğu söylenebilir. Bu çalışmada Tacikistan ve Kırgızistan’ın göç miktarını

B. Sulaymanova, G. A. Ravanoğlu Kirgizistan ve Tacikistan’da Uluslararasi Göç Реформа № 2(78) 2018

36

etkileyebilecek ekonomik ve ekonomik olmayan faktörleri tespit etmek için yukarıda verilen çekim

modeli genişletilerek, aşağıdaki değişkenler modele dahil edilmiştir: göç veren ülkelerin kişi başına

GSYİH (Kırgızistan – GSYIHkgzt, ,Tacikistan – GSYIHtjkt); göç alan ülkenin GSYİH’sı (Rusya

Federasyonu - GSYİHrt); kaynak ülkede işgücü miktarı (Kırgızistan – İŞGÜCÜkgzt,, Tacikistan –

İŞGÜCtjkt); göç veren ülkenin tarım sektöründe işçi başına katma değeri (Kırgızistan – AGRkgzt,,

Tacikistan – AGRtjkt); göç veren ve alan ülkelerin saat başına ücret seviyeleri (Kırgızistan –

ÜCRETkgzt,, Tacikistan – ÜCRETtjkt, Rusya Federasyonu – ÜCRETrt). Bu durumda Kırgızistan ve

Tacikistan ülkeleri için tahmin edilecek çekim modelleri aşağıdaki gibidir:

M_kgzt=β0+β1GSYIHkgzt+β2GSYİHrt+β3İŞGÜCÜkgzt+β4AGRkgzt+β5ÜCRETkgzt+β6ÜCRETrt+εt (

2)

M_tjkt=γ0+γ1GSYIHtjkt+γ2GSYİHrt+γ3İŞGÜCÜtjkt+γ4AGRtjkt+γ5ÜCRETtjkt+γ6ÜCRETrt+ut (

3)

M_kgzt ve M_tjkt değişkenleri Tacikistan ve Kırgızistan’dan göç edenlerin yıllık miktarını

göstermektedir. Kırgızistan için göç verileri bağımsızlık yılından itibaren toplanmıştır, ancak

Tacikistan’ın resmi istatistik kaynaklarından temin edilen göç verisi 1998 yılı itibariyle olduğu için

Tacikistan için yapılan model 1998-2011 yılları arası dönemi kapsamaktadır. Ayrıca her iki ülkenin

Rusya’ya verdiği göç miktarının yüksek olması nedeniyle toplam göç yerine Rusya’ya gidenlerin

sayısı M_kgzt şeklinde alınmıştır. Ancak Tacikistan’ın göç verisinin ülkelere göre dağılmının

olmaması nedeniyle, ülkenin toplam göç miktarı modele dahil edilmiştir.

GSYIHkgzt, ve GSYIHtjkt değişkenleri sırasıyla Kırgızistan ve Tacikistan ülkelerinin kişi başına

düşen ulusal gelirini ifade etmekle beraber, bu değişkenlerin büyümesi ile birlikte göç edenlerin

sayısının azalacağı için, β1 ve γ1 katsayılarının negatif yönde olması beklenmektedir. Ancak Rusya

Federasyonu’nun kişi başına düşen milli gelirin artması ile birlikte Rusya’ya Tacikistan ve

Kırgızistan’dan gidenlerin sayısının artması varsayıldığı için, β2 ve γ2’nin işaretlerinin pozitif yönde

olacağı tahmin edilmektedir. Çekim modelinde yer alan nüfus değişkenin etkisini test etmek amacıyla bu çalışmada göç

veren ülkenin işgücü miktarı alınmıştır (İŞGÜCÜkgzt, İŞGÜCÜtjkt.). Hem Tacikistan, hem

Kırgızistan’da nüfus artış oranının ve işsizlik oranının yüksek olmasına bağlı olarak atıl işgücünün

yurtdışına göç etmeye eğilimli olduğunu varsayarak β3 ve γ3 katsayılarının artı yönde olacağı

beklenmektedir.

Tacikistan ve Kırgızistan’da nüfusun 2/3’nin kırsal bölgede ikamet etmesi nedeniyle ve toplam

üretiminin ağırlıklı kısmının tarım sektöründe gerçekleştiği için tarım sektöründe işçi başına artan

katma değerin bu sektörde işgücü talebinin artışına, dolayısıyla göç etmeye eğimli olan işgücünü

azaltmakta olduğu öngörülmektedir. Bu nedenle β4 ve γ4 katsayıların işareti negatif yönde olacağı

tahmin edilmektedir.

Çekim modellerinde yer alan bir diğer değişken ise, göç veren ülkenin saat başı ücret

seviyesidir (ÜCRETkgzt, ÜCRETtjkt). Bu değişkenin artması ile birlikte Kırgızistan ve

Tacikistan’dan gidenlerin sayısının azalması beklenmektedir; Çünkü genel ücretlerin artması ile

işçilerin yurtdışına giderek yüksek maaş kazançları elde etme çabasına gerek kalmamaktadır. Ancak

modellerde yer alan en son değişkenin de Rusya’da saat başına ücret seviyesi (ÜCRETrt)

değişkeninin artması Kırgızistan ve Tacikistan’dan göç edenlerin sayısını arttıracağı

varsayılmaktadır. Çünkü Rusya Federasyonu’nda genel ücretler seviyesi artışı göç edecekler için

çekici faktör olarak görülmektedir.

Kırgızistan ve Tacikistan’ın göç eğilimlerini etkileyen faktörlerin araştırmasında En küçük

kareler yöntemi ile tam logaritmik çoklu regresyon modelleri tahmin edilmiştir. Modelde kullanılan

verilerin kaynağı aşağıdaki tabloda verilmiştir.

Modelin tahmincileri istatistiksel olarak anlamlı ve genel olarak modelin anlamlı olduğu, ayrıca

modelin artıkları otokorelasyon (Breusch-Godfrey LM testi), değişen varyans (White testi), yapısal

kırılma (CUSUM, CUSUM-SQ testleri), tanımlama hatası (Ramsey-RESET testi) ve normallik

(Jarque-Berra testi) varsayımları kontrol edilmiştir.

B. Sulaymanova, G. A. Ravanoğlu Kirgizistan ve Tacikistan’da Uluslararasi Göç Реформа № 2(78) 2018

37

Tablo 1. Veri seti açıklaması

Değişkenler Yıllar Kaynak

AGRkgzt

Kırgızistan’ın tarım sektöründeki

işçi başına reel katma değeri, ABD

doları

1992-

2011 Dünya Bankası internet sayfası

M_kgzt

Kırgızistan’dan Rusya

Federasyonu’na göç edenlerin

(gidenlerin) sayısı

1992-

2011

Kırgız Cumhuriyeti’nin İstatistik

Komitesi internet sayfası

ÜCRETkgzt Kırgızistan’da saat başına reel

ücret, ABD doları

1992-

2011 Euromonitor internet sayfası

GSYIHrt

Rusya Federasyonu’nda kişi

başına düşen reel GSYİH, ABD

doları

1992-

2011 Euromonitor internet sayfası

ÜCRETrt Rusya Federasyonu’nda saat

başına reel ücret, ABD doları

1998-

2011 Euromonitor internet sayfası

AGRtjkt

Tacikistan’ın tarım sektöründeki

işçi başına reel katma değeri, ABD

doları

1998-

2011 Dünya Bankası internet sayfası

İŞGÜCÜtjkt Tacikistan’ın işgücü hacmi 1998-

2011 Dünya Bankası internet sayfası

M_tjkt Tacikistan’dan göç edenlerin

(gidenlerin) sayısı

1998-

2011

Tacikistan Cumhuriyeti’nin İstatistik

Kurumu’nun internet sayfası

1992-1994 Yapay değişken: Kırgızistan’ın

1992-1994 yıllarına ait göç eğilimi

1992-

2011

1992-1994 yılları için 1;

1994-2011 yılları için 0 değerini

almaktadır.

5. Ampirik Bulgular

Hem Tacikistan hemde Kırgızistan için en küçük kareler yöntemi ile tam logaritmik çoklu

regresyon modeli tahmin edilerek, tahminlerin istatistiksel olarak anlamlı ve modelin genel olarak

anlamlı olduğu test edilmiştir. Her iki modelin açıklama gücününün yüksek olduğu, otokorelasyon,

değişen varyans, tanımlama hatası ve yapısal kırılmanın olmadığı, ayrıca modelin artıkları normal

dağıldığı test edilmiştir (tablo 2).

Tablo 2. Kırgızistan ve Tacikistan’ın Göç Çekim Modellerinin Sonucu

Yöntem: En Küçük Kareler

Bağımlı Değişken: M_kgzt Bağımlı Değişken: M_tjkt

Yıllar: 1992-2011 Yıllar: 1998-2011

Açıklayıcı değişkenler Katsayılar St.hata Açıklayıcı değişkenler Katsayılar St.hata

Sabit 8,9664 10,9129 Sabit -17,4148 11,3059

GSYIHrt 2,8744 0,7330 AGRtjkt -1,1043 0,2613

ÜCRETkgzt -1,3350 0,6694 İŞGÜCÜtjkt 2,3337 0,8195

AGRkgzt -1,3051 0,5854 ÜCRETrt 0,2083 0,0712

1992-1994 1,0966 0,2370

R2 0,8744 R

2 0,8384

Durbin-Watson ist. 2,2313 Durbin-Watson ist. 1,5955

F-ist. 26,1104 F-ist. 17,2948

Olasılık (F-ist.) 0,0000 Olasılık (F-ist.) 0,0002

Breusch-Godfrey Otokorelasyon LM Testi

B. Sulaymanova, G. A. Ravanoğlu Kirgizistan ve Tacikistan’da Uluslararasi Göç Реформа № 2(78) 2018

38

F-ist. 0,5140 [0,6097] F-ist. 1,0391 [0,3970]

n*R2 1,4658 [0,4805] n*R

2 2,8869 [02361]

White Testi

F-ist. 1,6633 [0,2402] F-ist. 0,2236 [09694]

n*R2 13,9157 [0,2376] n*R

2 3,6897 [0,8839]

Ramsey-RESET Testi

F-ist. 0,1991 [0,8218] F-ist. 0,3562 [0,5653]

Benzerlik oranı testi 0,6035 [0,7395] Benzerlik oranı testi 0,5434 [0,4610]

Jarque-Berra Testi

Jarque-Berra ist. 1,8299 [0,4005] Jarque-Berra ist. 0,7589 [0,6842]

CUSUM, CUSUM-SQ Testleri

Kırgızistan için yapılan modelde veriler Kırgız Cumhuriyeti İstatiksel Komitesi, Dünya Bankası

ve Euromonitor internet kaynaklarından 1992-2011 yılları için temin edilmiştir. Çoklu regresyon

modelinin sonucuna göre; Kırgız Cumhuriyetinden Rusya’ya olan göç miktarını pozitif yönde

etkileyen faktör Rusya Federasyon’unun kişi başına GSYİH’nın artışı iken; negatif yönde etkileyen

faktörler ise Kırgızistan’ın tarım sektörünün katma değerinin ve saat başı emek ücretinin artışıdır

(tablo 2).

ÜCRETkgzt değişkeninde meydana gelen %1’lik artış Kırgızistan’dan Rusya’ya gidenlerin

sayısını %1,3350 oranında azaltmaktadır. Kırgızistan’da emek ücret seviyesinin artışının dışarıya

göç oranını azaltması, Kırgızistan’ın göç eğiliminin iktisadi nedenlerden ve ayrıca işçi göçü

olduğunu göstermektedir. Çünkü Kırgızistan’da ücret seviyesinin düşük olması, gerekli geçimin

sağlanmasında yeterli olmadığı için yurtdışında iş arayan göçmen sayısını arttırmaktadır. Rusya

Federasyonu’nun kişi başına GSYİH’nın (GSYIHrt) %1 artışı göç miktarını %2,8744 arttırması,

Kırgızistan’dan göç edenlerin iktisadi nedenlerden kaynaklandığı düşüncesini desteklemektedir.

Rusya Federasyonu’nun ekonomisinin büyümesi Kırgızistan’dan gerçekleşen işçi göçünü

arttıracağı, ancak Kırgızistan’da ücret seviyesinin yükselmesi ile birlikte bu göç oranını azaltacağı

söylenebilir.

Kırgızistan’ın göçünü etkileyen bir diğer faktör Kırgızistan’ın tarım sektörünün katma

B. Sulaymanova, G. A. Ravanoğlu Kirgizistan ve Tacikistan’da Uluslararasi Göç Реформа № 2(78) 2018

39

değerinin artışıdır. Bu değişkende meydana gelen %1’lik artış, göç miktarını %1,3051 oranında

azaltmaktadır. Tahmin edilen katsayıların büyüklerini incelediğimizde, Rusya Federasyon’unun

gelirinin artışı diğer faktörlerin toplam etkisinden büyük olması nedeniyle, etkisinin giderebilmek

için hem Kırgızistan’da emek ücretin seviyesinin yükseltilmesi, hem tarım sektörünün katma

değerinin artarak, bu sektörde çalışanların sayısının arttırılması durumunda, negatif yönde olan dış

göç eğiliminin hacminin azalması beklenebilir. Tarım sektörünün katma değerinin arttırılması ve

dolayısıyla orada çalışanların sayısının artması, kırsal bölgelerde ikamet eden nüfusun emeğinin

istihdam edilmesi ile yurtdışına gidenlerin sayısının azalacağı öngörülebilir. Ayrıca Kırgızistan’ın

nüfusunun % 66’sının kırsal bölgelerde yaşadığı dikkate alınarak, göçü kontrol etmek amacıyla

yapılacak politikaların öncelikle tarım sektöründe emek gücünün talep edilmesinin ve emek

ücretinin Kırgızistan’da yükseltilmesi gerekmektedir. Elde edilen açıklayıcıların büyüklüklerine

bağlı olarak, Kırgızistan’dan göç edenlerin Rusya Federasyon’unun çekim faktörlerinden dolayı bu

ülkeye gittikleri varsayılmaktadır.

1992-1994 yılları için kullanılan yapay değişken, Kırgızistan’ın göç eğilimindeki yapısal

kırılmayı gidermek amaçlı kullanılmıştır. 1992-1994 döneminde diğer dönemlere göre

Kırgızistan’dan Rusya’ya gidenlerin sayısı % 191,1 (yaklaşık iki katı kadar) fazladır (Kukla

değişkeni yorumu Kennedy yaklaşımıyla yapılmıştır).

Tacikistan dış göç verilerinin 1998 yılından itibaren olduğu için ve ayrıca ülkelerarası göç

verilerinin olmamasına bağlı olarak toplam yurtdışına gidenlerin miktarı modelde kullanılmıştır.

Tacikistan’ın en çok göç verdiği ülke Rusya Federasyonu olduğu için, göç modelinde çekim

faktörleri için Rusya Federasyonu’nun göstergeleri kullanılmıştır.

Tam logaritmik çoklu regresyon analizinin sonucunda Tacikistan Cumhuriyetinin dış göç

eğilimini artıran faktörler Rusya Federasyonunun saat başına emek ücreti ve Tacikistan’ın emek

gücünün artışıdır; dış göç eğilimini azaltan faktör ise Tacikistan’ın tarım sektöründeki işçi başına

katma değerin artmasıdır.

İŞGÜCÜtjkt değişkeninde meydana gelen %1 artış Tacikistan’ın toplam göç miktarını

(gidenlerin sayısını) %2,3337 arttırırken, tarım sektöründeki işçi başına katma değerdeki %1’lik

artış göç miktarını %1,1043 azalttığı tahmin edilmiştir. Tacikistan nüfusunun % 70’den fazlası

kırsal bölgelerde ikamet ettiğini ve ayrıca nüfusun büyüme hızının yüksek olduğunu dikkate

alınırsa, elde edilen katsayıların işaretlerinin yönünün beklentilerle paralellik arz ettiği

görülmektedir. Bu değişkenlerin katsayılarının büyük olması Tacikistan’ın, Kırgızistan’a oranla, göç

nedeni ekonomik olmayan, yada yurtdışına sadece yüksek maaş alma güdüsüyle gidenlerin yerine,

daha çok ekonomik olmayan, sosyal, demografik yada psikolojik nedenlere dayalı faktörlere bağlı

olduğunu varsayabiliriz. Çünkü hızlı artmakta olan nüfusun çoğu kırsal bölgede ikamet etmesi ve

işsizliğin yüksek olması, atıl kalan işgücünün göç etmeye zorlamaktadır. Ayrıca Zaurov’un (2012)

belirttiği gibi Tacikistan’da Rusya’ya ailesinden birisini işçi olarak göndermenin bir prestij

göstergesine dönüşmüştür.

Rusya Federasyonu’nun emek ücretinin %1 artması göç miktarını %0,2083 arttırması tahmin

edilmiştir. Rusya Federasyonu’nda emek ücretindeki artışların göç miktarını pozitif yönde

etkilemesine rağmen bu etkinin karşılaştırmalı olarak küçük olması Tacikistan’dan gidenlerin

yurtdışında yüksek maaş elde etme amacı gütmediklerini yada bu faktörün etkisi diğerlerine nazaran

daha düşük olduğunu ve Tacikistan’dan göç edenlerin Rusya’nın çekim faktörleri nedeniyle değil,

daha çok Tacikistan’dan gitmeye zorlayan faktörlerin etkisiyle gerçekleştiği belirtilebilir.

6. Sonuç

Kırgızistan’da ve Tacikistan’da 1991 yılında yetmiş senelik iktisadi ve sosyal bağların kısa

zaman aralığında yok olması, yeni ülke sınırlarının çizilmesi ile birlikte, çok sayıda fabrika ve

tesislerin kapanması, işsizlik ve geleceğe yönelik belirsizlikleri süratle arttırmıştır. Bu dönemde

Orta Asya ülkelerinde birinci göç dalgası gerçekleşmiştir. Bu dönemde gerçekleşen göçün esas

nedeni olarak etnik ve siyasi unsurlar ortaya çıkmıştır. Göçmenlerin etnik vatanına dönme

isteklerinden kaynaklanmış ve demografik sonuçları olmuştur. 1998 yılından itibaren ise Tacikistan

ve Kırgızistan’da göç eğiliminin artmaya devam etmesine rağmen etnik ve siyasi nedenler yerine

B. Sulaymanova, G. A. Ravanoğlu Kirgizistan ve Tacikistan’da Uluslararasi Göç Реформа № 2(78) 2018

40

iktisadi nedenlerin ön plana geçtiği söylenebilir. Bu göç eğilimlerindeki farklılıkların kaynağını

tespit etme amacıyla çoklu doğrusal tam logaritmik modeller en küçük kareler yöntemiyle tahmin

edilmiştir. Başka bir ifade ile, Tacikistan ve Kırgızistan’ın gerçekleştirdiği uluslararası göçün,

ekonomik ve ekonomik olmayan faktörlerden etkilenip etkilenmediği araştırılmıştır.

Tahmin edilen ampirik çalışmanın sonucunda Kırgızistan’ın ve Tacikistan’ın dış ülkelere

verdiği göçün karşılaştırmalı olarak daha çok ekonomik nedenlere dayandığını, Kırgızistan’dan göç

edenlerin daha çok yurtdışında yüksek maaş avantajlarından yararlanmak amaçlı göç ettikleri

görülmektedir. Bu konuda yapılacak çalışmalardan elde edilen sonuçların doğrulanması yada aksi

yönde bulguların elde edilmesi için daha ileri ekonometrik tahmin yöntemleri kullanılarak, hem

yıllık hem kesit verilerinin toplamından oluşan panel veri ile analiz yapılması faydalı olacaktır.

Kaynaklar 1. Balderas, J. U. & Greenwood, M. J. From Europe to the Americas: a comparative panel-data

analysis of migration to Argentina, Brazil, and the United States, 1870-1910 // Journal of Population

Economics. – 2010. – № 23(4). – Р. 1301-1318.

2. Migration and Remittances. Factbook. – World Bank, 2016.

3. Брусина, О. Мигранты из Средней Азии в России: этапы и причины приезда, социальные

типы, организации диаспор // Вестник Евразии. – 2008. – №2. – С. 66-95. – Режим доступа:

http://demoscope.ru/weekly/2008/0355/analit06.php

4. Çelik, F. İç göçlerin itici ve çekici güçler yaklaşımı ile analizi // Erciyes Üniversitesi İktisadi ve

İdari Bilimler Fakültesi Dergisi. – 2006. – № 27. – S. 149-170.

5. Денисенко, М., Чудиновских, О. Миграции между странами СНГ // Демоскоп Weekly. –

2012. – № 533-534. – Режим доступа: http://demoscope.ru/weekly/2012/0533/analit04.php

6. Демографический ежегодник Кыргызской Республики: статсб. – Бишкек: Нацстатком,

2010-2014, 2015.

7. Etzo, I. Determinants of interregional migration in Italy: A panel data analysis // Available at

SSRN 1135165. – 2008.

8. Lewer, J. J. & Van den Berg, H. A gravity model of immigration // Economics letters. – 2008. –

№ 99(1). – Р. 164-167.

9. Лукашова, И., Макенбаева, И. Воздействие мирового экономического кризиса на

трудовую миграцию из Кыргызстана в Россию: качественный обзор и количественное

исследование. – Бишкек, 2009. – 110 с.

10. Мкртчян Н., Сарыгулов Б. Изменение этнического состава населения [Кыргызстана] //

Демоскоп Weekly. – 2012. – № 531-532. – Режим доступа:

http://demoscope.ru/weekly/2012/0533/analit04.php

11. Население Кыргызстана в начале XXI в. / Под ред. М.Б. Денисенко. – Бишкек. – Режим

доступа: http://demoscope.ru/weekly/2012/0531/analit06.php

12. Социальные тенденции Кыргызской Республики 2012-2016. Вып. 13. – Бишкек:

Нацстатком Кыргызской Республики, 2018.

13. Sulaimanova B., Bostan A. International migration: a panel data analysis of the determinants

of emigration from Tajikistan and Kyrgyzstan // Eurasian Journal of Business and Economics. – 2014. –

Т. 7. – №. 13. – С. 1-9.

14. Ullah, A. A. Population Migration and Asia: Theories and Practice. – New York: Nova

Science Publishers, 2010.

15. Ullah, M. S. Determinants of international labor migration from Bangladesh: a gravity model

of panel data // 社会システム研./. – 2012. – № 25. – Р. 125-146.

16. Заурбеков, С.К. Трудовая миграция из Республики Таджикистан: основные тенденции,

результаты и регулирование: автореф. дисс. … канд. экономич. наук: 08.00.14. – М., 2012.

17. Кумскова, Н.Х. Внешняя миграция населения Кыргызской Республики // Вестник КРСУ.

– 2015. – Том 15. – № 8. – С. 110.

18. Olowa, O. W. & Awoyemi, T. T. Determinants of migration and remittances in rural Nigeria //

Journal of Development and Agricultural Economics. – 2012. – № 4(7). – С. 191-198.

B. Sulaymanova, G. A. Ravanoğlu Kirgizistan ve Tacikistan’da Uluslararasi Göç Реформа № 2(78) 2018

41

19. Uysal, M. & Aktaş, S. Sıralı regresyon analizi ile Türkiye’deki iç göçleri etkileyen faktörlerin

belirlenmesi // Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. – 2011. – № 20(3).

20. Mayda, A. M. International migration: A panel data analysis of the determinants of bilateral

flows // Journal of Population Economics. – 2010. – № 23(4). – Р. 1249-1274.

Реформа № 2, 2018

42

УДК 330.014

КАЛКТЫН САНЫНЫН ӨСҮШҮНҮН ЖАНА БИЛИМ БЕРҮҮНҮН КЫРГЫЗСТАН

ЭКОНОМИКАСЫНА ТААСИРИ

Муратбекова Бермет, Кыргыз-Түрк «Манас» Университетинин магистранты

<[email protected]>

THE IMPACT OF POPULATION GROWTH AND EDUCATION

ON KYRGYZSTAN ECONOMY

Muratbekova Bermet, Master Student of Kyrgyz- Turkish “Manas” University

ВЛИЯНИЕ РОСТА ЧИСЛЕННОСТИ НАСЕЛЕНИЯ И УРОВНЯ ОБРАЗОВАНИЯ

НА ЭКОНОМИКУ КЫРГЫЗСКОЙ РЕСПУБЛИКИ

Муратбекова Бермет, магистрант Кыргызско-Турецкого университета «Манас»

Аннотация

Калк жана билим берүү боюнча маселелерди изилдөө бүгүнкү күндө маанилүү. Бул

эмгектин негизги максаты; Кыргызстанда билим берүү жана калктын санынын

экономикалык өсүүгө карата таасирин изилдөө болуп саналат. 1990-2016-жылдар

аралыгындагы статистикалык маалыматтарды колдонуу менен VAR моделинин жардамы

аркылуу анализ жасалды. Анализдин жыйынтыгында калктын жана орто кесиптик билим

берүүчү уюмдарды бүтүргөн студенттердин санынын экономикалык өсүүгө карата таасири

төмөн, ал эми жогорку кесиптик билим берүүчү уюмдарды бүтүргөн студенттердин санынын

экономикалык өсүүгө болгон таасири жогору болгондугу аныкталды.

Негизги сөздөр: экономикалык өсүү, калк, билим берүү, VAR анализи.

Abstract

In this article, the relations among economic development, population growth and education in

Kyrgyzstan between the period of 1990 - 2016 have been analyzed by using VAR analysis.

Econometric studies show that the number of the population and the students who received

secondary general education has low effect on economy. On the other hand, the number of students

having higher education level considerably affects country’s economy.

Keywords: economic growth, population, education, VAR analysis.

Аннотация

В данной статье проведено исследование влияния повышения численности населения и

уровня образования на рост экономики в Кыргызской Республике. С помощью

эконометрических методов проведен анализ, результаты которого показывают, что

увеличение численности населения и выпускников, получивших образование в

среднетехнических образовательных учреждениях, не оказывает значительного влияния на

рост экономики. В то же время выпускники, получившие высшее образование, оказывают

значительное влияние на рост экономики страны.

Ключевые слова: экономический рост, население, образование, VAR-анализ.

Киришүү

Демографиялык өнүгүү дүйнөлүк экономикалык коомчулукка өтө олуттуу таасир

тийгизет. Дүйнөдөгү калктын санынын өсүшү жана анын жыныстык структурасы,

жашошарттын сапаты, жумушчу күчүнүн квалификациясы, калктын миграциясы анын

социалдык-экономикалык натыйжасы заманбап дүйнөнүн өнүгүшүн жана анын

Б. Муратбекова Kалктын санынын өсүшүнүн жана билим берүүнүн кыргызстан экономикасына таасири

Реформа № 2, 2018

43

экономикасын маанилүү деңгээлде аныктайт. Бүгүнкү күндө өлкөлөрдүн өндүрүмдүүлүгүнө

квалификациялуу жумушчу күчүнүн таасири чоң. Натыйжада, квалификациялуу жумушчу

күчүнө ээ болуу максатында билим берүүгө берилген маани жана инвестициялар көбөйүүдө

[2]. Негизинен билим берүү экономика менен жакындан өз ара байланышта экендигин

айтууга болот.

Акыркы жылдарда демографиялык өзгөрүүлөр, билим берүү жана экономикалык

өсүүнүн ортосундагы байланыштарды изилдөөдө эконометрикалык методдор колдонулуп

келет. Мындай методдор так жыйынтыкка жетүү мүмкүнчүлүгүн жогорулатат.

Бул изилдөөнүн негизги максаты; Кыргызстанда билим берүү жана калктын санынын

экономикалык өсүүгө тийгизген таасирин эконометрикалык анализдин жардамы менен

изилдөө болуп саналат. Эконометрикалык ыкма катары VAR модели колдонулду.

Демография жана билим берүү боюнча теориялык жана эмпирикалык изилдөөлөр

Байыркы кылымдардан бери философтор калктын маселелерин изилдеп, өздөрүнүн ой

жүгүртүүсү боюнча түшүндүрүүгө аракет кылышкан. Мындай ой жүгүртүүнүн негизинде

калк менен экономикалык ресурстар же калк менен өндүрүштүн ортосундагы байланыштар

ортого чыккан. Конфуций жана башка философтордун калк менен байланыштуу көз

караштары боюнча калктын санынын көбөйүшү жумушчу күчүнүн өндүрүмдүүлүгүн

тѳмѳндѳтүп, коомдун жашоо деңгээлине терс таасирин тийгизет. Платон “Калктын санынын

өсүшүнө жана азаюусуна мүмкүнчүлүк берүү керек” деген жыйынтыкка келүү менен

“идеалдуу мамлекет үчүн идеалдуу калк” көз карашын ортого чыгарган [3]. Мальтустун

теориясы боюнча, контролго алынбаган учурда калктын өсүшү геометриялык прогрессия

менен өсөт (1, 2, 4, 8, 16, 32...), ар бир 25 жылда эки эсеге көбөйөт жана тамак-аш өндүрүшү

арифметикалык прогрессия менен өскөндө (1, 2, 3, 4, 5, 6...), адам баласынын тамак – аш

сунушунан да ашып кеткендигин байкоого болот [1]. Джулиан Л. Симондун (Julian L.Simon)

“Ultimate Resource” (1981) аттуу эмгегинде калктын санынын өсүшүнүн орто мөөнөттө

экономикалык өсүүгө оң таасир бере тургандыгын аныктаган [4].

Экономикалык өсүү, калк жана билим берүүнүн ортосундагы байланыштарды изилдеген

көптөгөн эмпирикалык анализдер жасалган. Мындай изилдөөлөрдө билим берүү

экономикалык өсүүгө оң таасир берет деген жыйынтыктары алынган.

Өлкөдө калктын саны жана экономикалык өсүүнүн ортосундагы байланыштарды

аныктоо келечектеги өсүүнүн стратегиялык пландарын түзүүгө чоң жардам берет [2]. Кээ

бир изилдөөчүлөр калктын санынын өсүшүн экономикалык өсүүгө тоскоолдук катары

көрүшсө, айрымдары экономикалык өсүүнү тездетүүчү фактор катары кабыл алышкан.

Башка изилдөөлөр бул эки өзгөрмөнүн ортосунда кандайдыр бир байланыштын

табылбагандыгын белгилешкен. Билим берүү жана демографиянын экономикалык өсүү

менен байланышын изилдеген эмгектерге кайрылсак, Dawson жана Tiffin [5] 1950-1993-

жылдардын аралыгында Индия үчүн жасаган изилдөөсүндө киши башына түшкөн улуттук

киреше менен калктын санынын өсүшү арасында Johansen коинтеграциялык методун

колдонуп, узун мөөнөттүү байланыш жок деген жыйынтыкка келишкен. Savaş [6] Орто Азия

өлкөлөрүндө калктын саны менен киши башына түшкөн экономикалык өсүүнүн ортосундагы

байланыштарды изилдеген. ARDL методу менен коинтеграциялык анализ жасаган. Орто

Азия өлкөлөрүндө калк менен экономикалык өсүүнүн ортосунда күчтүү жана оң маанидеги

байланыш бар экендигин көрсөткөн. Калкты экономикалык өсүүнү алдыга түртүүчү

күчтөрдүн бири деп белгилеген. Telatar жана Terzi [2] Түркиядагы экономикалык өсүү менен

калк жана билим берүүнүн ортосундагы байланышты изилдеген. 1968-2006 – жылдар

ортосундагы маалыматтарды колдонуу менен Гренджер себептүүлүк тестин жана VAR

анализин жасалган. Натыйжада, киши башына түшкөн кирешедеги жогорулоо калктын

санынын өсүү тездигинин төмөндөтөт деген жыйынтыкка келишкен.

Экономикалык өсүү менен билим берүүнүн байланышын изилдөөдө, окугандардын саны

жана мамлекеттин билим берүү үчүн жумшаган акча каражаттары алынган. Изилдөөнүн

жыйынтыгында билим алгандардын саны менен ИДПнын өсүшүнүн ортосунда жакын

Б. Муратбекова Kалктын санынын өсүшүнүн жана билим берүүнүн кыргызстан экономикасына таасири

Реформа № 2, 2018

44

байланыштын бар экендиги аныкталган [7]. Nilsson 1970-2000 – жылдардагы жылдык

маалыматтар менен Швецияда экономикалык өсүү менен билим берүүнүн ортосундагы

байланышты Гренджер себептүүлүк тестин колдонуу менен орто жана кесиптик билим

берүүдөн экономикалы өсүүгө, экономикалык өсүүдөн да жогорку билим берүүгө түздөн-түз

оң таасир бар экендигин аныктаган [2]. Permani, 1965-2000-жылдардагы маалыматтар менен

9 Чыгыш Азия өлкөлөрү үчүн билим берүү, инвестиция жана экономикалык өсүүнүн

ортосундагы байланыштарды панел Эң Кичине Квадраттар методу менен изилдеген [8].

Билим берүүдөгү 1 пайыздык өсүү киши башына түшкөн улуттук кирешени 27,1 пайызга

жогорулаткандыгын көрсөткөн. Түркиядагы билим берүү жана экономикалык өсүү

байланышын 1923-2005-жылдар үчүн Гренджер себептүүлүк, коинтеграция жана VAR

анализдери менен изилдеген Özsoy [2] жогорку жана кесиптик билим берүүнүн ИДПга

карата себептүүлүк байланышынын бар экендигин аныктаган. Кыргызстан үчүн мындай

анализ жасоо менен экономикалык өсүү, калктын саны жана билим берүүнүн ортосундагы

байланышты аныктап алуу келечектеги өсүүнүн стратегиялык пландарын түзүүгө жардам

берет.

Изилдөөнүн методологиясы жана эконометрикалык изилдөөнүн жыйынтыгы

Убакыт сериясынын стационардуулугун текшерүүдө колдонулган ыкмалардын бири

бирдик тамыр (unit root) тести болуп саналат. Алардын ичинен кеңири колдонулганы Dickey

жана Fuller (1981) тарабынан сунушталган Кеңейтилген Дики-Фуллер (Argumented Dickey-

Fuller - ADF) тести болуп саналат жана формуласы төмөндөгүдөй [9];

Демек, анализди жасоодо өзгөрмөлөр стационардуу болушу керек.

Өзгөрмөлөрдүн ортосундагы себеп-натыйжа байланыштары Гренджер себептүүлүк

тестинин жардамы менен изилденет. Бул тест узун мөөнөттүү убакыт сериялары үчүн

колдонулат. Убакыт сериялары стационардуу болушу шарт, бирок бирдей деңгээлде

туруктуу болушу керек деген шарт жок

VAR модели, моделге кошулган бардык өзгөрмөлөрдүн өзү жана башка өзгөрмөлөрдүн

мурда аныкталган маанилерине карата аныктаган жөнөкөй чоң өлчөмдүү убакыт сериясын

алдын алган модел болуп саналат.

VAR моделинде таасир-жооп (impulse-response) жана дисперсияларды бөлүү (Variance

Decomposition) анализдерин жасоо менен жыйынтыктар чыгарылат [9].

Анализ үчүн Кыргыз Республикасынын калкынын саны, билим берүү деңгээли жана

экономикалык ѳсүүсүнүн ортосундагы байланышты изилдѳѳ үчүн өзгөрмөлөр катары ИДП,

калктын саны, орто жана жогорку кесиптик билим берүү уюмдарын бүтүргөн студенттердин

саны алынды жана 1990 – 2016-жылдар аралыгындагы жылдык маалыматтар колдонулду.

Маалыматтар КРнын Улуттук статистика комитетинин жана КМШнын мамлекеттер аралык

статистикалык комитетинин расмий сайттарынан алынды [10; 11].

Модельдеги өзгөрмөлөр;

GDP – Ички дүң продукт, млн доллар;

KALK – өлкөдөгү калктын саны, млн киши;

JKS – жогорку кесиптик билим берүү уюмдарын бүтүргөн студенттердин саны, млн

киши;

OKS – орто кесиптик билим берүү уюмдарын бүтүргөн студенттердин саны, млн

киши;

Б. Муратбекова Kалктын санынын өсүшүнүн жана билим берүүнүн кыргызстан экономикасына таасири

Реформа № 2, 2018

45

Жогорудагы өзгөрмөлөрдүн баарынын логарифмалары колдонулган жана ар бир

өзгөрмөнүн астында “L” коюлган.

Өзгөрмөлөрдүн туруктуулугун текшерүү үчүн Кеңейтилген Дики-Фуллер (ADF)

колдонулду жана жыйынтыгы төмөнкү таблицада берилди.

Таблица 1. Өзгөрмөлөрдүн туруктуулугу боюнча тесттин жыйынтыгы

Өзгөрмө Константа жана тренд жок

ADF баштапкы абалы

LGDP 1.311111

LKALK 0.368619

LJKS -2.363922**

LOKS -1.204055

ADF биринчи айырмасында

LGDPD -3.047486*

LJKSD -4.474017*

ADF экинчи айырмасында

LKALKD2 -3.342793*

LOKSD2 -6.947570*

*:1% жана **: 5% да өзгөрмөлөрдүн маанилүүлүгү көрсөтүлгөн. ADF тестинде Schwarz Info

критерийи колдонулуп, максималдуу кечигүү узундугу 6 деп кабыл алынган. D-ADF биринчи

айырмасы, D2- ADF экинчи айырмасы. Eviews 9 пакеттик программасы колдонулду.

ADF тестинин жыйынтыгы боюнча боюнча бардык өзгөрмөлөр баштапкы абалында

стационардуу эмес. LGDP жана LJKS өзгөрмөлөрү биринчи айырмасында, LKALK жана

LOKS өзгөрмөлөрү экинчи айырмасында стационардуу экендиги белгилүү болду.

Өзгөрмөлөрдүн ортосундагыдагы байланышты аныктоо үчүн жана алардын бири-бирине

болгон таасиринин маанилүүлүгүн табуу үчүн Гренджер тарабынан сунуш кылынган ыкма

колдонулат жана өзгөрмөлөрдүн кечигүүсү m=2 деп кабыл алынды.

Таблица 2. Гренджер себептүүлүк тестинин жыйынтыгы

Өзгөрмөлөр F статистика Р мааниси (Prob.)

LKALKD2→LGDPDнын себеби эмес (таасири жок)

LGDPD→LKALKD2нын себеби (таасири бар)

4.554928

31.94663

0.3361

0.0000*

LJKSD→LGDPDнын себеби (таасири бар)

LGDPD→LJKSDнын себеби (таасири бар)

15.78480

19.83536

0.0033*

0.0005*

LOKSD2→LGDPDнын себеби эмес (таасири жок)

LGDPD→LOKSD2нын себеби эмес (таасири жок)

5.541819

1.449209

0.2361

0.8356

LJKSD→LKALKD2нын себеби (таасири бар)

LKALKD2→LJKSDнын себеби (таасири бар)

21,89189

29,21167

0.0002*

0.0000*

LOKSD2→LKALKD2нын себеби (таасири бар)

LKALKD2→LOKSD2нын себеби эмес (таасири жок)

38,15334

5,517423

0.0000*

0.2382

LOKSD2→LJKSDнын себеби эмес (таасири жок)

LJKSD→LOKSD2нын себеби эмес (таасири жок)

12,93589

4,427216

0.0116*

0.3513

*: 1%, **:5%, ***:10% да өзгөрүүчүлөрдүн маанилүүлүгү көрсөтүлгөн. Булак: Eviews 9 пакеттик

программасы боюнча эсептелди.

Б. Муратбекова Kалктын санынын өсүшүнүн жана билим берүүнүн кыргызстан экономикасына таасири

Реформа № 2, 2018

46

Гренджер себептүүлүк анализинин жыйынтыгы боюнча кээ бир өзгөрмөлөрдүн

ортосунда байланыш бар, б.а. бул өзгөрмөлөр бири-бирине таасир тийгизет.

Таблица 3. Кечигүү катарын тандоо критерийи

Кечигүү

узундугу LogL LR FPE AIC SC HQ

0 136,9938 NA 3.71e-11 -12.66608 -12,46712 -12.62290

1 165.7096 43.75730 1.15e-11 -13.87710 -12.88232 -13.66121

2 188.7071 26.28290 7.19e-12 -14.54353 -12.75292 -14.15493

3 226.0158 28.42569 1.72e-12 -16.57293 -13.98650 -16.01161

4 331.5353 40.19791* 1.85e-15* -25.09860* -21.71634* -24.36456*

Булак: Eviews 9 пакеттик программасы.

VAR анализи үчүн өзгөрмөлөрдүн кечигүү узундуктары белгиленип алынды жана

кечигүү катарын тандоо критерийи колдонулду (VAR lag order selection criteria), жана

жыйынтыгына караганда кечигүү узундугу 4 экендиги белгилүү болду.

Сүрөт 1. Өзгөрмөлөрдүн ортосундагы автокорреляциянын жыйынтыгы

Өзгөрмөлөрдүн ортосундагы автокорреляциянын жыйынтыгы боюнча чекиттердин

бардыгы айлананын ичинде болуу менен анын чегинен чыгып кетпегендиги үчүн,

өзгөрмөлөрдүн ортосунда автокорреляция жок экендиги аныкталды.

IR фукциясы шоктун өзгөрмөлөргө карата таасирин жана кайсы периоддо кандай таасир

бере тургандыгын аныктайт [9]. Ар бир өзгөрмөнүн убакыт аралыгы 10 периодго барабар

болгон импульстук жооп (IR) функциясынынын жыйынтыгын көрсөткөн графиктер төмөндө

берилген.

Сурөт 2. ИДПнын калктын санынын өзгөрүшүнө карата жообу

Б. Муратбекова Kалктын санынын өсүшүнүн жана билим берүүнүн кыргызстан экономикасына таасири

Реформа № 2, 2018

47

2-сүрөтте көрсөтүлгөндөй, ИДПнын калктын санынын өзгөрүшүнө карата таасири

позитивдүү бирок төмөн деңгээлде жайгашкан. Демек, узун мөөнөт ичинде эки өзгөрмөнүн

ортосунда оң жана маанилүү деңгээлде байланыш бар.

Сүрөт 3. Жогорку кесиптик билим берүүчү уюмдарды бүтүргөн студенттердин санынын

ИДПнын таасирине карата импульстук жообу

ИДПдагы өзгөрүүлөрдүн таасиринен улам жогорку кесиптик билим берүүчү уюмдарды

бүтүргөн студенттердин санынын импульстук жообу 1-4-5-периоддо терс, калган

периоддордо оң экендигин көрө алабыз.

Сүрөт 4. Орто кесиптик билим берүүчү уюмдарды бүтүргөн студенттердин

санынын ИДПга карата импульстук жообу

Орто кесиптик билим берүүчү уюмдарды бүтүргөн студенттердин саны менен ИДПнын

ортосунда байланыштын аз экендигин көрүүгө болот.

Дисперсияларды бөлүүдө (Variance Decomposition-VDC) өзгөрмөлөрдөгү өзгөрүүлөрдүн

канча пайызы өзүнөн, канча пайызы башка өзгөрмөлөр тарабынан аныкталаары изилденет

[9]. Дисперсияларды бөлүү VAR анализинде максат кылынган экинчи функция болуп

саналат. Прогноздолгон периоддо биздин мисалга карата 10 период аралыгында кандайдыр

бир ИДПдагы шоктун кайсы факторлордон таасирленгендиги төмөнкү таблицада

көрсөтүлгөн.

Таблица 4. ИДПнын дисперсияларын бөлүү

Период S.E. LGDPD LKALKD2 LJKSD LOKSD2

1 0.117999 100.0000 0.000000 0.000000 0.000000

2 0.150636 85.59807 6.138125 8.072207 0.011594

3 0.162951 73.25650 9.248470 16.88135 0.613675

4 0.165506 71.02833 9.928564 18.42699 0.616115

Б. Муратбекова Kалктын санынын өсүшүнүн жана билим берүүнүн кыргызстан экономикасына таасири

Реформа № 2, 2018

48

5 0.167843 69.31310 10.23122 19.68793 0.767746

6 0.169284 68.73086 10.43892 19.99826 0.831959

7 0.169549 68.65493 10.42678 20.02866 0.889636

8 0.169658 68.58242 10.44645 20.08109 0.890034

9 0.169682 68.56431 10.45406 20.07926 0.902357

10 0.169723 68.54117 10.45782 20.08244 0.918576

Биринчи периоддо ИДПнын шогу 100%га өзүнүн өзгөрүшү менен түшүндүрүлөт.

Тогузунчу периоддо ИДПдагы өзгөрүү 68,56% өзүндөгү шок менен түшүндүрүлсө, калганы

10,45% - калктын санындагы өзгөрүүлөр менен, 20,07% - жогорку кесиптик билим берүүчү

уюмдарды бүтүргөн студенттердин санындагы өзгөрүүлөр менен, 0,90% орто жогорку

кесиптик билим берүүчү уюмдарды бүтүргөн студенттердин санындагы өзгөрүүлөр менен

түшүндүрүлө тургандыгы аныкталды.

Таблица 5. Калктын санынын дисперсияларын бөлүү

Период S.E. LGDPD LKALKD2 LJKSD LOKSD2

1 0,002035 31,50127 68,49873 0.000000 0.000000

2 0,002429 22,32553 61,75139 13,86064 2,062441

3 0,002677 23,36197 51,63619 23,01549 1,986355

4 0,002754 23,69029 51,79795 21,79555 2,716192

5 0,002776 23,51451 50,99326 22,81138 2,680856

6 0,002799 23,53226 51,14886 22,65778 2,661097

7 0,002813 23,31847 51,07414 22,94726 2,660130

8 0,002820 23,33263 51,04570 22,95970 2,661960

9 0,002820 23,27859 51,09070 22,94409 2,686617

10 0,002826 23,27845 51,02827 23,00346 2,689810

Калктын санындагы өзгөрүү биринчи периоддо 68,49%ы өзүнүн шогу менен

түшүндүрүлсө, калган 31,50%ы ИДПдагы өзгөрүүлөр менен түшүндүрүлөт, б.а. калктын

арасында келип чыккан кандайдыр бир шок жагдайлар жана ИДПнын төмөндөшүнөн келип

чыгат.

Таблица 6. Жогорку кесиптик билим берүүчү уюмдарды бүтүргөн студенттердин санынын

дисперсияларын бөлүү

Период S.E. LGDPD LKALKD2 LJKSD LOKSD2

1 0,189249 3,927769 19,68109 76,39114 0.000000

2 0,191134 3,862005 20,42293 75,68949 0,025580

3 0,195638 4,612998 20,33913 75,00022 0,047651

4 0,196146 4,726093 20,49435 74,16257 0,166987

5 0,196529 4,742371 20,41835 74,42976 0,409516

6 0,196675 4,768056 20,40499 74,37922 0,447729

7 0,196685 4,772210 20,40490 74,37257 0,450321

8 0,196829 4,788590 20,41367 74,33576 0,461982

9 0,196854 4,787727 20,42178 74,31763 0,472867

10 0,196860 4,788108 20,42080 74,31646 0,474636

Жогорку кесиптик билим берүүчү уюмдарды бүтүргөн студенттердин санынын

дисперсияларын бөлүүнүн жыйынтыгында биринчи периоддо шоктун 76,39%ы өзү

тарабынан жана калганы 3,92%ы ИДП тарабынан, 19,68%ы калктын санынын өзгөрүшү

менен түшүндүрүлөт.

Реформа № 2(78) 2018

1

РЕФОРМА

Международный ежеквартальный научный экономический журнал.

Издается с 1999 года.

Т. К. Койчуев, академик НАН КР – основатель журнала, научный редактор.

Ж. Ж. Пиримбаев, профессор – главный редактор.

Редакционная коллегия:

д.э.н., проф. Дж. А. Акенеев; д.э.н., проф. Д. Ч. Бектенова; д.э.н., проф. Дж. Джаилов

(зам. гл. редактора); д.э.н., проф. А. И. Исманов; д.э.н., проф. Б. К. Касымбеков;

д.э.н., проф. Г. В. Кумсков; проф., д-р Х. Четинташ; проф. Ф. З. Турдукулов;

д.э.н., проф. С. А. Турсунова; Н. М. Даровских (исполнительный редактор).

Учредители: Кыргызско-Турецкий университет «Манас», ОО «Экономисты за реформу».

Издатель: кафедра «Экономика» Кыргызско-Турецкого университета «Манас».

г. Бишкек, микрорайон Джал, кампус имени Ч. Айтматова. Тел.: (312) 49-27-53, факс: (312) 49-27-81.

E-mail: [email protected]

[email protected]

Сайт: journals.manas.edu.kg

Подписной индекс: 77349.

Подписано к печати 1.08.2018 г. Формат 60х84/8. Объем 9,5 печ. л. Тираж 200 экз. Заказ № 1799.

Отпечатано в типографии издательства «Турар»: 720031, г. Бишкек, ул. Горького, 1.

Журнал зарегистрирован в Минюсте КР, рег. № 545.

Научные статьи, опубликованные в журнале,

прорецензированы и признаются ВАК КР. Мнения, высказанные в статьях, могут не совпадать с точкой зрения редакции журнала. Перепечатка и распространение допускаются только с разрешения редакции журнала.

© Кыргызско-Турецкий университет «Манас», 2018.

© Общественное объединение «Экономисты за реформу», 2018.

Реформа № 2(78) 2018

2

Международный совет:

Проф., д-р Атылхан Нактийок (Университет имени Ататюрка, Турция)

Проф., д-р Айше Ирмиш (Университет Памуккале, Турция)

Проф., д-р Азиз Кутлар (Университет Сакария, Турция)

Академик, проф., д-р экономич. наук Булат Кумеков (Академия наук, Казахстан)

Проф., д-р Жевдет Авжыкурт (Университет Балыкесир, Турция)

Проф. Жусуп Пиримбаев (Кыргызско-Турецкий университет «Манас», Кыргызстан)

Проф., д-р Фейзулах Эроглу (Универсиет Памуккале, Турция)

Проф., д-р Хусеин Авни Эгели (Университет Докуз Ейлул, Турция)

Проф., д-р Махмуд Картал (Университет Джумхуриет, Турция)

Проф., д-р Муаммер Яйлалы (Эрзурумский технический университет, Турция)

Проф., д-р Режаи Жошкун (Университет Сакария, Турция)

Проф., д-р О. Сельчук Эмсен (Университет имени Ататюрка, Турция)

Академик, проф., д-р экономич. наук Турар Койчуев (Национальная академия наук, Кыргызстан)

Академик, проф., д-р экономич. наук Аманжол Кошанов (Академия наук, Казахстан)

Академик, проф., д-р экономич. наук Али Абишев (Казахский экономический университет, Казахстан)

Академик, проф., д-р экономич. наук Алишер Расулев (Институт экономики АН, Узбекистан)

Академик, проф., д-р экономич. наук Гани Калиев (Академия сельскохозяйственных наук, Казахстан)

Академик, проф., д-р экономич. наук Хаджамахмат Умаров (Институт экономики АН, Таджикистан)

Академик, проф. Нуриддин Каюмов (Институт экономики АН, Таджикистан)

Академик, проф. Оразалы Сабден (Институт экономики АН, Казахстан)

Академик, проф. Рахман Алшанов (Университет Туран, Казахстан)

Проф., д-р Рыдван Карлук (Университет Анадолу, Турция)

Проф., д-р Селахаттин Сары (Университет Бейкент, Турция)

Академик, проф. Тохтар Есиркепов (Университет Туран, Казахстан)

Проф., д-р Исмаил Актюрк (университет Докуз Ейлул, Турция)

International Council:

Prof., Dr. Atılhan Naktiyok (Atatürk University, Turkey)

Prof., Dr. Ayşe Irmiş (Pamukkale University, Turkey)

Prof., Dr. Aziz Kutlar (Sakarya University, Turkey)

Member of the Academy, Prof., Dr. Bulat Kumekov (Academy of Sciences, Kazahkstan)

Prof., Dr. Cevdet Avcıkurt (Balıkesir University, Turkey)

Prof. Jusup Pirimbaev (Kyrgyzstan-Turkey Manas University, Kyrgyzstan)

Prof., Dr. Feyzullah Eroğlu (Pamukkale University, Turkey)

Prof., Dr. Huseyin Avni Egeli (Dokuz Eylül University, Turkey)

Prof., Dr. Mahmut Kartal (Cumhuriyet University, Turkey)

Prof., Dr. Muammer Yaylalı (Erzurum Technical University, Turkey)

Prof., Dr. Recai Coşkun (Sakarya University, Turkey)

Prof., Dr. Ö. Selçuk Emsen (Atatürk University, Turkey)

Member of the Academy, Prof., Dr. Turar Koichuev (National Academy of Sciences, Kyrgyzstan)

Member of the Academy, Prof., Dr. Amanjol Koshanov (Academy of Sciences, Kazahkstan)

Member of the Academy, Prof., Dr. Ali Abishev (Kazakh Economical University, Kazahkstan)

Member of the Academy, Prof., Dr. Alisher Rasulev (Institute of Economy at Academy of Sciences, Uzbekistan)

Member of the Academy, Prof., Dr. Gani Kaliev (Academy of Agricultural Sciences, Kazahkstan)

Member of the Academy, Prof., Dr. Hajamahmat Umarov (Institute of Economics at Academy of Sciences, Tajikistan)

Member of the Academy, Prof., Dr. Nuriddin Kaumov (Institute of Economics at Academy of Sciences, Tajikistan)

Member of the Academy, Prof., Dr. Orazaly Sabden (Institute of Economics at Academy of Sciences, Kazahkstan)

Member of the Academy, Prof., Dr. Rahman Alshanov (Turan University, Kazahkstan)

Prof., Dr. Rıdvan Karluk (Anadolu University, Turkey)

Prof., Dr. Selahattin Sarı (Beykent University, Turkey)

Member of the Academy, Prof., Dr. Tohtar Esirkepov (Turan University, Kazahkstan)

Prof., Dr. İsmail Aktürk (Dokuz Eylül University, Turkey)

Реформа № 2(78) 2018

3

РЕФОРМА № 2 (78) 2018

Международный, научный,

экономический журнал

СОДЕРЖАНИЕ

Экономика

Т. С. Бобушев,

Д. С. Бобушева

Перспективы устойчивого развития мира: основные шаги

вперед и ограничения движения

7

З. Осконбаева Влияние экспорта и импорта на экономический рост в

Кыргызстане 14

М. А. Бакаева Социальная ответственность бизнеса в Кыргызской

Республике 19

Б. У. Турдумамбетов Рентабельность международного туризма с позиции местного

экономического развития

24

Б. Сулайманова,

Г. А. Раваноглу

Международная миграция в Кыргызстане и Таджикистане 30

Б. Муратбекова Влияние роста численности населения и уровня образования

на экономику Кыргызской Республики

42

Внешняя сфера

А.Р. Рахманова,

К.У. Рахманова

Вопросы таможенно-тарифной защиты аграрно-

продовольственного рынка Кыргызской Республики

51

Т.Б. Бактыбекова,

К.А. Ларионов

Конфликты в Центральной Азии при использовании водных

ресурсов 56

Метод

В.Д. Даровских Некоторые условия для инновационных преобразований 64

Реформа № 2(78) 2018

4

Реформа № 2 (78) 2018

Эл аралык илимий-экономикалык

журнал

МАЗМУНУ

Экономика

Т.С. Бобушев,

Д.С. Бобушева

Дүйнөнүн туруктуу өнүктүрүүнүн келечеги: негизги кадам

жана кыймыл чектөөлөр

7

З. Осконбаева Кыргызстанда экспорт жана импорттун экономикалык

өcүүгө тийгизген таасири 45

М. А. Бакаева Кыргыз Республикасындагы бизнестин социалдык

жоопкерчилиги

19

Б.Ү.Турдумамбетов Жергиликтүү экономикалык өнүгүү жагдайынан эл аралык

туризмдин рентабелдүүлүгү 24

Б. Сулайманова,

Г.А. Раваноглу

Кыргызыстанда жана Таджикистанда эл аралык миграция 30

Б. Муратбекова Калктын санынын өсүшүнүн жана билим берүүнүн

Кыргызстан экономикасына таасири 42

Сырткы чөйрө

А. Р. Рахманова,

К. У. Рахманова

Кыргыз Республикасынын айыл чарба жана азык-түлүк

рыногун бажы-тарифтик коргоо маселелери

51

Т.Б. Бактыбекова,

К.А. Ларионов

Суу ресурстарын пайдаланууда Борбордук Азиянын чыр-

чатактары 56

Ыкма

В.Д. Даровских Инновациялык кайра өзгөртүүлөр үчүн кээбирки шарттар 64

Реформа № 2(78) 2018

5

REFORMA № 2 (78) 2018

İktisadi Bilimler

Dergisi

İÇİNDEKİLER

İktisadi

T. S. Bobuşev,

D. S. Bobuşeva

Dünya’da Sürdürülebilir Kalkınma Perspektifleri: Temel

Adımlar ve Sınırları 7

Z. Oskonbaeva Kırgızistan’da İhracat ve İthalatın İktisadi Büyüme Üzerindeki

Etkisi 14

M. A. Bakaeva Kırgız Cumhuriyetinde İşletmelerin Sosyal Sorumluluğu 19

B. Turdumambetov Yerel Ekonominin Gelişmesi açısından Uluslararası Turizmin

Karlılığı 24

B. Sulaymanova

G. A. Ravanoğlu

Kirgizistan ve Tacikistan’da Uluslararasi Göç

30

B. Muratbekova Nüfus Artışının ve Eğitim Düzeyinin Kırgızistan Cumhuriyeti

Ekonomisine Etkisi 42

Dış Sektör

A.R. Rahmanova,

K.U. Rahmanova

Kırgız Cumhuriyeti'nin Tarım Ve Gıda Pazarının Gümrük Ve

Tarife Korumasına İlişkin Sorunlar 510

T.B. Baktıbekova,

K.A. Larionov

Su Kaynaklarının Kullanımında Orta Asya Çatışmaları

56

Metod

V.D. Darovskih Yenilikçi Dönüşümler İçin Bazı Koşullar 64

Реформа № 2(78) 2018

6

REFORMA № 2 (78) 2018

International Scientific

Economic Journal

TABLE OF CONTENTS

Economy

T. S. Bobushev,

D. S. Bobusheva

Prospects for Sustainable Development of the World:

Main Steps Forward and Movement Limitations

7

Z. Oskonbaeva Impact of Export and Import on Economic Growth in

Kyrgyzstan 14

M. A. Bakaeva Social Responsibility of Business in the Kyrgyz Republic 19

B. Turdumambetov Profitability of International Tourism from the Position of

Local Economic Development 24

B. Sulaimanova,

G. A. Ravanoglu

International Migration in Kyrgyzstan and Tajikistan 30

B. Muratbekova The Impact of Population Growth and Education on Kyrgyzstan

Economy 42

External Sphere

A. Rahmanova,

K. U. Rahmanova

Issues of Customs-Tariff Protection of Agricultural Market of

the Kyrgyz Republic

51

T. Baktybekova,

K. A. Larionov

Conflicts of Central Asia in the Use of Water Resources 56

Metod

V. D. Darovskih Some Conditions for Innovative Transformations 64

Реформа № 2(78) 2018

7

ЭКОНОМИКА

УДК 91

ПЕРСПЕКТИВЫ УСТОЙЧИВОГО РАЗВИТИЯ МИРА:

ОСНОВНЫЕ ШАГИ ВПЕРЕД И ОГРАНИЧЕНИЯ ДВИЖЕНИЯ

Бобушев Темирбек Сейтказиевич, профессор ЦАИИЗ <[email protected]>

Бобушева Динара Сейтказиевна, и. о. доцента КЭУ <[email protected]>

PROSPECTS FOR SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF THE WORLD:

MAIN STEPS FORWARD AND MOVEMENT LIMITATIONS

Bobushev Temirbek S., Professor of the CAIAG <[email protected]>

Bobusheva Dinara S., Acting Associate Professor, Kyrgyz Economic University

<[email protected]>

ДҮЙНӨНҮН ТУРУКТУУ ӨНҮКТҮРҮҮНҮН КЕЛЕЧЕГИ:

НЕГИЗГИ КАДАМ ЖАНА КЫЙМЫЛ ЧӨКТӨӨЛӨР

Бобушев Темирбек С., профессор БАЖИИ <[email protected]>

Бобушева Динара С., и. о. доцента КЭУ <[email protected]>

Аннотация

Современный этап развития мира характеризуется значительными объемами полученной

информации и знаний. Однако, несмотря на достижения в данной области, человечество

стоит перед поиском решений глобальных проблем. При этом, несмотря на наличие

концепций, моделей комплексного изучения мира, человечество не может принять и

предложить решения, которые были бы приемлемы для нашей планеты. По-видимому,

пришло время формулирования новых подходов в изучении будущего Земли.

Ключевые слова: глобальные проблемы, устойчивое развитие, комплексное изучение

мира.

Abstract

The current stage of the development of the world is characterized by significant amounts of

information and knowledge. However, despite the achievements in this field, humanity faces a

search for solutions to global problems. At the same time, despite the existence of concepts and

models for a comprehensive study of the world, mankind can not accept and offer solutions that

would be acceptable to our planet. Apparently, the time has come to formulate new approaches in

studying the future of the Earth.

Keywords: global problems, sustainable development, comprehensive study of the world.

Кыскача мүнөздөмө: Дүйнөнүн өнүгүшүнүн азыркы этабы маалыматтык жана билим

олуттуу өлчөмдө менен мүнөздөлөт. Бирок, бул багытта жетишкендиктер карабастан,

адамзат, дүйнөлүк маселелерди чечүүгө дуушар болууда. Ошол эле учурда, концепцияларга,

моделдерге, дүйнөнүн ар тараптуу изилдөө болушуна карабастан, адамзат, биздин

планетанын кабыл алып же кабыл боло турган чечимдерди сунушташы мүмкүн эмес. Сыягы,

Жердин келечегин изилдөө боюнча жаңы ыкмаларды иштеп чыгуу керек.

Негизги сөздөр: глобалдык маселелер, туруктуу өнүгүү, дүйнөнүн ар тараптуу изилдөө.

Т.С.Бобушев, Д.С.Бобушева Перспективы устойчивого развития мира: основные шаги вперед и ограничения движения

Реформа № 2(78) 2018

8

Введение

Начало 21 века ознаменовалось не только новыми исследованиями Земли, но и

использованием новых методов исследования, что способствовало формированию новых

подходов к исследованию традиционных объектов изучения на нашей планете. При этом

были определены источники активизации природных и социально-экономических процессов

как результат широкого антропогенного влияния на окружающую среду. Такой масштаб

исследований позволил выявить и ряд процессов, развитие которых было признано как

глобальное. Естественно, что речь идет, в первую очередь, о глобальных изменениях

климата.

Несмотря на научный прорыв в понимании глобального характера ряда экологических

проблем, для принятия решений по управлению такими процессами необходимо развитие

новых подходов к исследованию Земли. Это объясняется тем, что на современном этапе

развития Земли речь должна идти не только об исследованиях природы самих глобальных

процессов, но и принятии таких решений, которые могли бы использоваться в широкой

области существования человечества. Отсюда следует заметить, что мы должны

«преобразовать» исследования глобальных экологических и социально-экономических

процессов в межконтинентальные и межрегиональные территориальные исследования с

выработкой рекомендаций такого же уровня. Это значит, что необходимо предложить новые

объекты и новые принципы научного исследования Земли, которые можно было бы

использовать как индикаторы современного глобального развития и изменения окружающей

среды.

Что следует изучать?

Активные исследования природы нашей Земли за последние чуть более 100 лет

позволили накопить огромный запас знаний и информации о тенденциях развития природы

мира и социально-экономических последствиях изменения образа жизни людей под

влиянием таких изменений. В этом смысле использование глобального подхода к анализу

полученных результатов позволило не только оценить «достоинства» таких исследований, но

и выявить ряд новых аспектов глобальных процессов изменения окружающей среды. При

этом, несмотря на «привлекательность» такого рода исследований с использованием

глобального подхода к оценке природных и социально-экономических процессов, по-

видимому, следует признать, что исследователи стоят перед выбором новых объектов

исследований и разработкой новых подходов к формированию и осмыслению имеющихся

знаний и информации. Это связано с тем, что существующие подходы и полученные

результаты исследований по ряду причин не совсем вовремя доходят до и не всегда понятны

населению и правительствам, в особенности развивающихся стран мира. В этой связи

предлагается дополнить и преобразовать вектор исследований проблем изменения

окружающей среды Земли.

По-видимому, настало время сконцентрировать усилия и внимание исследователей на

определенных территориях, которые можно было бы использовать в качестве индикаторов

состояния окружающей среды. В дальнейшем, на основе программного обеспечения можно

выработать общую модель индикационной оценки состояния окружающей среды и

предложить меры по управлению и прогнозированию «поведения» окружающей среды

Земли. В этом случае внимание исследователей следует фокусировать на изучении особых

территорий, в пределах которых можно наблюдать совмещение двух или нескольких

природных зон. Исследование таких территорий само по себе может быть интересно и

полезно не только с точки зрения изучения пространственно-временных тенденций

изменений, но и с практической точки зрения. Речь идет о так называемых приграничных

природно-территориальных зонах на нашей Земле.

Это такие зоны, которые охватывают несколько природно-территориальных зон в

пределах определенной территории. К числу таких зон можно отнести пригранично-

Т.С.Бобушев, Д.С.Бобушева Перспективы устойчивого развития мира: основные шаги вперед и ограничения движения

Реформа № 2(78) 2018

9

природно-территориальные зоны (ППТЗ): Центральной Азии (ЦА), Южной Америки,

Ближнего Востока, Австралии, Северной и Южной Африки и т.д.

К примеру, в пределах территории ЦА можно наблюдать концентрированное сочетание и

развитие горных и пустынных природно-территориальных зон (I). Эти зоны не только

соседствуют друг с другом, но и тесно взаимосвязаны и в значительной мере влияют друг на

друга. Такое влияние можно оценить не только в природном, но и социально-экономическом

плане. Следующая Южно-Американская пригранично-природно-территориальная зона (II)

охватывает пространства от пустыни Атакама и до побережья Тихого океана. Пригранично-

природно-территориальная зона Ближнего Востока (III) охватывает территорию стран

Персидского залива и пустынных районов ряда арабских стран. Пригранично-природно-

территориальная зона Австралии (IV) охватывает пространство Австралийских Альп и

обширные территории пустыни Виктория. Южно-Африканская пригранично-природно-

территориальная зона (V) охватывает пространство пустыни Намиб и побережье

Атлантического океана. Северо-Африканская пригранично-природно-территориальная зона

(VI) состоит из нескольких подзон: (1) пространство, охватывающее Горы Атлас и

побережье Средиземного моря, (2) территорию Ливийской пустыни и побережье

Средиземного моря.

В пространственном отношении на глобальном уровне названные пригранично-

природно-территориальные зоны располагаются и взаимосвязаны в форме глобального

треугольника, с последующим подразделением на более мелкие по масштабу треугольные

пространства.

Ожидаемые результаты и предложения

Концентрация усилий международного научного сообщества на исследовании и оценке

индикационных свойств пригранично-природно-территориальных зон в мире позволит

взглянуть по-новому на проблему охраны окружающей среды и сформировать новый взгляд1

и новое мышление в реальной оценке достижений и перспектив исследований.

Такой подход к современным исследованиям требует переосмысления и разработки

новых концепций взаимоотношений природы и человечества. К числу таких попыток можно

отнести исследования и размышления автора, опубликованные им в книге «Аграрная

География Кыргызстана», опубликованной в 2012 г. [1].

Концепция устойчивого развития

К числу наиболее известных и активно используемых концепций в различных отраслях

науки и практики относится концепция устойчивого развития.

Понятие об устойчивом развитии определяется по-разному, но наиболее часто

цитируемое определение было озвучено в докладе Г.Х.Брундтланд (1987): «Устойчивое

развитие является развитием, которое удовлетворяет потребности настоящего времени,

не ставя под угрозу способность будущих поколений удовлетворять свои собственные

потребности» [2]. Это определение содержит в себе два ключевых понятия:

понятие потребностей, в частности, существенных потребностей бедных в мире, которое

должно быть главным приоритетом;

идея ограничения способности окружающей среды, в зависимости от состояния техники

и социальной организации, удовлетворять потребности нынешнего и будущего поколений.

Все определения устойчивого развития требуют, чтобы мы воспринимали мир как

систему систем, которая соединяет пространство и время. Кстати, качество жизни тоже

следует воспринимать как систему. Это хорошо, быть физически здоровым, но что делать,

если вы бедны и не имеете доступа к образованию? Это хорошо, иметь гарантированный

1 Речь идет о создание Института глобального мышления и гармоничного развития, или Института

межконтинентального регионального развития.

Т.С.Бобушев, Д.С.Бобушева Перспективы устойчивого развития мира: основные шаги вперед и ограничения движения

Реформа № 2(78) 2018

10

доход, но что делать, если воздух в вашей части мира нечист? И это хорошо, что существует

свобода вероисповедания, но что делать, если вы не можете прокормить семью? Таким

образом, концепция устойчивого развития опирается на такого рода системы мышления. Она

помогает нам понять самих себя и наш мир. Стоящие перед исследователями проблемы

являются сложными и серьезными, но к ним можно обратиться через системное понимание

проблемы. Это содержание концепции устойчивого развития мотивирует исследователей для

инноваций здорового и конструктивного развития будущего нашей планеты и ее обитателей.

Идея устойчивого развития, озвученная в докладе Г.Х.Брундтланд в 1987 г. на

конференции в столице Онтарио Оттаве, явилась отражением устойчивого развития Канады

на протяжении 20 лет и была предложена на Всемирном саммите в Рио как парадигма

устойчивого развития, которая обещает повышение экологически безопасного социально-

экономического развития. Поворотным моментом в понимании взаимосвязи между

окружающей средой, развитием экономики и социальным благополучием явилась

публикация книги «Безмолвная весна» в 1962 г. [3]. С тех пор концепция устойчивого

развития широко используется в различных областях науки и практики, в решении

множества проблем современного развития мира.

Практической реализации вышеназванных концепций способствовали информационные

и коммуникационные технологии, которые имели большее влияние на экономическое и

социальное развитие в течение последних двух десятилетий. Это связано с возможностями

этих технологий генерировать и распространять информацию в целях содействия

координации деятельности различных субъектов в рамках страны, региона и за ее пределами,

с тем чтобы деятельность правительств и развитие бизнеса были более эффективными. Эти

возможности использовались, прежде всего, в решении вопросов адаптации

производственной деятельности общества к изменению климата. Использование

информационных технологий о последствиях изменения климата при разработке мер по

адаптации позволяют исследовать взаимосвязи между развитием, прогнозированием

изменения климата и соответствующими адаптационными мерами. Рекомендации подобных

исследований должны привести к заключению о гармонизации взаимоотношений между

окружающей средой и экономической деятельностью общества.

Однако, несмотря на очевидные достижения в области управления взаимоотношениями

между природой и экономической деятельностью общества, вышеназванные концепции в

определенной степени можно квалифицировать как проявление утилизированного подхода

человечества к развитию производства и защите окружающей среды. Это можно

проиллюстрировать тем, что, к примеру, в обществе до сих используется практика

культивирования целого ряда сельскохозяйственных культур исключительно из соответствия

температурному режиму и режиму осадков на определенной территории региона или страны.

Например, для выращивания хлопка необходимо наличие как минимум суммы годовых

положительных температуру в 3600°. Такие условия мы находим в аридных районах, и это

считается практически достаточным для культивирования вышеотмеченной технической

культуры. Но сколько нужно влаги и где получить достаточное ее количество, каково будет

состояние почвы при ее таком специфическом использовании (хлопок потребляет много

воды) и т.д. ничего или малоизвестно. Таких примеров в развитии сельского хозяйства

можно привести множество, и они отмечаются не только в развивающихся, но и развитых

странах. Все эти мероприятия проводятся под флагом устойчивого развития, но о какой

устойчивости идет речь: устойчивом развитии сельского хозяйства или устойчивом

сохранении окружающей среды? Возможны ли оба варианта одновременно? В этой связи,

по-видимому, следует говорить не столько об устойчивости, сколько об адаптированном

развитии сельского хозяйства к природным изменениям.

Поддерживаемая нами концепция адаптивного развития является концепцией о

системном развитии взаимоотношений между производственной деятельностью общества и

окружающей средой, рассматриваемой в рамках глобальных климатических изменений.

Т.С.Бобушев, Д.С.Бобушева Перспективы устойчивого развития мира: основные шаги вперед и ограничения движения

Реформа № 2(78) 2018

11

Надо заметить, что обсуждение вопросов глобального развития окружающей среды во

взаимоотношениях с обществом всегда вызывало неадекватную оценку. В большинстве

случаев это объясняется сложностью проведения объективной оценки процессов

глобального развития мира, которые включают в себя огромное количество показателей.

Однако сложность такого анализа заключается не столько в количестве показателей, сколько

в недостаточности понимания принципов взаимоотношений основных компонентов в

системе «природа и общество». Такое положение с исследованием глобальных процессов в

прошлом веке даже сформировало у определенной части общества негативное отношение ко

всему, что связано в той или иной степени с глобальными процессами. Однако, несмотря на

такое восприятие глобальных процессов, без глобального анализа невозможно

сформулировать закономерности развития мира в вековом летоисчислении.

Одной из особенностей современности является возможность комплексной, системной

оценки процессов, затрагивающих взаимоотношения природы и общества, в контексте

которых можно обсудить практически все аспекты развития мира. Такой подход позволяет

не только провести анализ современного состояния природы и общества, но и сравнить

полученные результаты с прошлыми событиями и даже заглянуть в будущее. Это тем более

важно, поскольку, несмотря на актуальность исследований глобальных или региональных

процессов, довольно часто приходится сталкиваться с представлениями о их

противопоставлении или даже непринятии. Вопрос ставится так – или глобализация или

регионализация. Хотя по сути, для поиска адекватных ответов регионального развития

необходимо взглянуть на это с точки зрения глобального развития мира. В то же время

глобальная оценка происходящих процессов позволяет по-новому оценить направления и

содержание региональных процессов как в области научного и политического, так и

социально-экономического развития отдельных территорий, стран и природных процессов.

В этой связи предлагаются модели, которые могут составить концептуальную основу для

широкого методологического анализа взаимоотношений природы и общества за последние

несколько столетий, насколько это возможно, начиная с 19 по 22 век.

Системы взаимоотношений природы и общества

Главной особенностью этапа развития мира в 19 веке явилось интенсивное развитие

взаимоотношений между природой и обществом. Этот этап характеризуется формированием

промышленности и началом использования промышленных методов производства

продуктов питания. На основе не только открытий новых земель, месторождений полезных

ископаемых и т.д., но и использования достижений науки, появилась возможность

обобщения научных знаний и наших представлений о природе и обществе. Это позволило

выработать принцип интенсивности во взаимоотношениях между окружающей средой и

обществом. Другими словами, 19 век представляется нам как историческое время,

позволившее перейти от этапа открытий и освоений (новых земель, транспортных путей,

месторождений, научных открытий и т.д.) к интенсивному развитию как природы, так и

общества. Суммируя все достижения общества по интенсивному освоению природы в 19

веке, можно охарактеризовать этот исторический этап развития мира как широкое и

интенсивное удовлетворение потребности общества с более активным освоением новых

территорий. К сожалению, этап интенсивного освоения и использования ресурсов природы

для удовлетворения потребностей общества постепенно привел к возникновению различий

между странами. Эти различия можно охарактеризовать как результат активного научного и

практического освоения мира, что сформировало разные уровни потребления и

экономических достижений стран. Системное представление процессов 19 века можно

выразить в виде следующей модели или системы:

Природа – Освоение – Общество. Общественное развитие мира в 20 веке значительно усилило возможности человечества,

поскольку были проведены исследования микромира, на основе изучения структуры атома и

Т.С.Бобушев, Д.С.Бобушева Перспективы устойчивого развития мира: основные шаги вперед и ограничения движения

Реформа № 2(78) 2018

12

освоения ядерной энергии, космического пространства. В это же время были высказаны,

впервые, предостережения о глобальных негативных последствиях активного, но не

регулируемого освоения природы, использования новых видов ядерной энергии. Расширение

различий между странами, объясняемое в основном экономическими причинами, приводит к

этапу соревнования экономических систем, к неуправляемости и кризисам в глобальном

развитии мира.

Наряду с этим, мир также начинает сознавать необходимость развития коллективных

усилий по стабильному и устойчивому развитию мира. Вектор такого развития привел к идее

устойчивого развития взаимоотношений между природой и обществом, которое было

выражено как «удовлетворение своих потребностей без угрозы будущим поколениям». Такое

развитие мира, по принципу устойчивости, позволило выработать следующую систему:

Природа – Равенство – Экономика2.

В настоящее время мы живем в 21 веке, начало которого уже характеризуется как

большим количеством природных катастроф, так и экономическими кризисами,

охватившими значительное количество стран в мире. Процессы глобализации или

глобальной зависимости природы и общества наиболее ярко отразили проблему

взаимозависимости природы и общества. Другими словами, необходимо осознать единство

развития природы и общества и, насколько это возможно, адаптировать экономическое

развитие мира к проявлениям и законам природы. Такое развитие должно соответствовать

законам развития как природы, так и общества. Такое представление о нашем современном

развитии позволяет нам сформулировать систему взаимоотношений между природой и

обществом, в которой развитие должно основываться на принципе соответствия

экономического развития общества законам природы. Модель или система такого развития

мира в 21 веке может быть представлена в виде:

Природа – Адаптация – Общество.

Несмотря на многочисленные попытки заглянуть в будущее, можно сказать, что оно

чаще всего малопредсказуемо. Однако, основываясь на тенденциях развития

взаимоотношений природы и общества, мы можем и должны прийти к осознанию

неотъемлемости человечества от природы. Такое представление о взаимоотношениях

природы и общества должно привести к пониманию гармоничного развития мира –

гармоничным взаимоотношениям природы и общества. В этом случае человечество,

человеческое общество должно воспринимать себя как неотъемлемую часть природы, что

позволяет сформулировать принцип неотъемлемости. В этой связи предлагается следующая

модель развития мира в 22 веке:

Природа – Неотъемлемость – Человечество.

Несмотря на очевидные достижения в области взаимоотношений между обществом и

окружающей средой, приходится констатировать, что вектор развития этих отношений

должен строиться на совершенствовании таких отношений. Принцип устойчивого развития,

к сожалению, не позволяет строить долгосрочную политику таких взаимоотношений. Это

объясняется, прежде всего, невозможностью устойчивого развития природных процессов,

которые подвержены постоянным изменениям. Задача человечества состоит в изучении

закономерностей проявления этих процессов, соответствия хозяйственной деятельности

развитию окружающей среды и адаптации, например, сельского хозяйства к таким

изменениям. Важно провести различие между смягчением последствий изменения климата и

адаптацией к изменению климата. Смягчение представляет попытки замедлить

антропогенные изменения климата, в то время как адаптация является попыткой смягчения

их последствий. Некоторые меры, особенно улучшение землепользования, могут обеспечить

смягчение последствий и адаптацию аграрного производства к изменениям окружающей

среды.

2 В английском выражении 3 Е: Environment-Equality-Economics [1, c. 168].

Т.С.Бобушев, Д.С.Бобушева Перспективы устойчивого развития мира: основные шаги вперед и ограничения движения

Реформа № 2(78) 2018

13

Вместо заключения

Одной из проблем при оценке возможных последствий изменения климата для

сельскохозяйственного производства в любой стране мира является понимание значения

потенциала сельскохозяйственных систем к адаптации [4]. В этой связи важно знать, какие

технологические инновации следует развивать в целях адаптации сельского хозяйства к

потенциальным климатическим изменениям в стране. Естественно, такие решения должны

проявиться, прежде всего, в изменениях, связанных с производством продукции, которое

зависит, например в земледелии, в основном от состояния почвы и орошения,

географического положения страны или региона. Потенциальные воздействия изменения

климата на сельское хозяйство, к примеру, в горных районах зависят от пространственной

изменчивости климата. Это объясняется особой чувствительностью сельского хозяйства в

горных странах к изменениям климата из-за невысокого уровня развития такого

производства и высокой зависимости населения горной страны от аграрного производства,

поскольку большая его часть, как правило, занята именно в этой сфере.

Для исследования проблемы адаптации аграрного производства к изменениям климата

предлагается использование индуцированной системы развития сельского хозяйства.

Основными условиями действия такой системы являются факторы обеспеченности

ресурсами и динамика цен на конечную продукцию. В структуре предполагаемой системы

основными показателями, воздействующими на технологические инновации выращивания

культур, являются климат, выраженный через среднее количество осадков и градиент

сельскохозяйственных угодий. В конечном счете в результате исследования поведения такой

адаптационной модели должно быть выработано решение по размещению и

технологическим изменениям в выращивании традиционных культур в стране.

Использованные источники

1. Бобушев, Т. С. Аграрная География Кыргызстана. – Бишкек, 2012. – 215 стр.

2. World Commission on Environment and Development,. Our Common Future. – Oxford:

Oxford University Press, 1987. – Р. 27.

3. Carson, R. Silent Spring. – Houghton Mifflin Company, 1962. – 368 p.

4. Chhetri, B. N. and Shrestha, S. Sundar: The Prospects of Agricultural Adaptation to Climate

Change: Climate-Technology Interaction in Rice-Wheat Cropping System in Nepal, The

Pennsylvania State University, Department of Geography and Penn State Institute of Environment

and The Pennsylvania State University, Department of Agricultural Economics and Rural

Sociology. Paper prepared for presentation at the American Agricultural Economics Association

Annual Meeting, Denver, Colorado, August 1-4, 2004, USA.

Реформа № 2(78) 2018

14

УДК 330.35:339.564/562

КЫРГЫЗСТАНДА ЭКСПОРТ ЖАНА ИМПОРТТУН ЭКОНОМИКАЛЫК ӨCҮҮГӨ

ТИЙГИЗГЕН ТААСИРИ

Осконбаева Замира, доц.м.а., Кыргыз-Түрк «Манас» университети

<[email protected]>

ВЛИЯНИЕ ЭКСПОРТА И ИМПОРТА НА ЭКОНОМИЧЕСКИЙ РОСТ

В КЫРГЫЗСТАНЕ

Осконбаева Замира, и.о.доц., Кыргызско-Турецкий университет «Манас»

IMPACT OF EXPORT AND IMPORT ON ECONOMIC GROWTH

IN KYRGYZSTAN

Asst. Prof. Dr. Oskonbaeva Zamira Kyrgyz-Turkish Manas University

Аннотация

Тышкы соода жана экономикалык өсүү ортосундагы карым-катнашты изилдөө олуттуу

маселелердин бири. Бул изилдөөнүн башкы максаты Кыргызстан үчүн экспорт, импорт жана

экономикалык өсүүнүн ортосундагы динамикалык байланышты изилдөө болуп саналат.

2000-2016 жылдар арасындагы айлык көрсөткүчтөргө таянып тышкы сооданын

экономикалык өсүүгө тийгизген таасирин изилдөө максатында Грейнджер себептүүлүк

тести колдонулду. Анализдин жыйынтыктары экспорт жана ИДПнын ортосунда эки

тараптуу себептүүлүк байланыштын бар экендигин көрсөттү. Ошондой эле экономикалык

өсүү менен тышкы соода көлөмдөрүнүн ортосундагы байланышты мейкиндик

эконометрикасынын жардамы аркылуу чагылдырууга аракет кылынды.

Ачкыч сөздөр: экспорт, импорт, экономикалык өсүү, Грейнджер себептүүлүк тести,

мейкиндик эконометрикасы.

Аннотация

Исследование взаимосвязи между внешней торговлей и экономическим ростом является

одним из актуальных вопросов. Основная цель данной работы – исследовать наличие

динамичной связи между экспортом, импортом и экономическим ростом в Кыргызстане. При

помощи теста Грейнджера была изучена взаимосвязь между внешней торговлей и

экономическим ростом. Кроме того, при помощи пространственной эконометрики также

была потдверждена взаимосвязь между экономическим ростом и внешней торговлей.

Ключевые слова: экспорт, импорт, экономический рост, тест Грейнджера на

причинность, пространственная эконометрика.

Abstract

Analyzing the relationship between export, import and economic growth is considered to be as

one of the actual issues. The main objective of this study is to examine the existence of a dynamic

link between foreign trade and economic growth in Kyrgyzstan. The relationship between export,

import and economic growth was explored by using Granger causality test. In addition, with the

help of spatial econometrics, the relationship between economic growth and foreign trade was also

confirmed.

Keywords: export, import, economic growth, Granger causality test, spatial econometrics.

З. Осконбаева Кыргызстанда экспорт жана импорттун экономикалык өcүүгө тийгизген таасири Реформа № 2(78) 2018

15

1. Киришүү

Кыргызстан көз карандысыздыкка жеткенден бери тышкы сооданы либералдаштыруу

саясатын активдүү иш жүзүнө ашырып келүүдө. Маалым болгондой экономикалык өсүүнүн

негизги булактарын изилдөө окумуштуулардын көңүл чордонунда болуп келген (Койчуев Т.

К., Койчуева, М.Т., 2001) [10]. Ошондуктан бул илимий изилдөөнүн максаты Кыргызстанда

тышкы сооданын экономикалык өсүүгө таасири бар же жок экендигин аныктоо болмокчу.

Экспорттун экономикалык өсүшкө тийгизген кээ бир олуттуу таасирин мындайча

түшүндүрүүгө болот (Aktaş, 2009) [1]. Биринчиден экспорт атаандаштыкты жогорулатат. Эл

аралык рынокторго кирген атаандаштык, техникалык билимдин жайылуусунда, жакшыраак

башкаруу жана жогорку деңгээлдеги ишкердикти алып келиши менен маанилүү роль ойнойт.

Башкача айтканда, тышкы соода жаңы технологиялардын келишин жана жайылуусун камсыз

кылып экономикалык өсүү темпин да жогорулатат. Экспорт, жергиликтүү өндүрүүчүлөрдү

атаандаштыкка туруштук берүүгө үндөйт. Мунун натыйжасында жергиликтүү товарларга

тышкы талаптын жогорулашын күтүүгө болот. Бул өз кезегинде инвестициянын өлкөгө

келүүсүнө шарт түзөт. Демек бул секторлордо салыштырмалуу артыкчылыктар пайда болот.

Ички рыногу тар болгон экономикалар экспорт аркылуу гана ири масштабда өндүрүш жасоо

мүмкүнчүлүгүнө ээ. Экспортту колдоо иш-чарасы валютанын өлкөгө агымын көбөйтүп,

тышкы төлөөлөр боюнча валюта көйгөйлөрүн азайтат.

Экспортко негизделген өсүш гипотезасы боюнча экспорт экономиканын

натыйжалуулугун жана өндүрүмдүүлүгүн көбөйтөт. Экспорттун кеңейиши менен

натыйжалуулук жогорулайт, технологиялык инновациялардын адаптациясы жана

булактардын эффективдүү колдонулушу камсыз болот (Küçükaksoy, Çiftçi жана Konya, 2015)

[9]. Мындан тышкары, тышкы атаандаштыктын алып келген пайдаларын, эл аралык

рынокторго ачылуу менен масштаб эффектисине байланыштуу экономикалык өсүштүн

жогорулашынан көрүүгө болот.

Ошондой эле экспорттун көбөйүшү тышкы сооданын мультипликатордук эффектисине

ылайык улуттук кирешени көбөйтөт жана эмгектин бөлүнүшүн, адистешүүнүн жогорулашын

камсыз кылат (Gül, Kamacı жана Konya, 2013).

Экспортко байланыштуу экономикалык өсүүдө импорттун дагы олуттуу таасири болушу

мүмкүн (Taştan, 2010) [15]. Эндогендүү өсүү теорияларында айрыкча басым кылынган жаңы

технологиялардын жана сапаттуу капиталдык товарлар менен ара товарлардын өлкөгө

келишин камсыз кылууда эң маанилүү каналдардын бири катары импортту көрсөтүүгө

болот. Эгер ошондой болсо, экономикалык өсүү экспорт жана импорттон болгон бир

системада импорттон өсүүгө карата (импорт-жетектеген өсүү гипотезасы Import-Led-Growth)

же экспорттон өсүүгө карата (экспортко негизделген өсүү гипотезасы Export-Led-Growth)

себептүүлүк байланыш болушу мүмкүн.

Эмпирикалык изилдөөлөрдүн кээ бирлери тышкы соода менен экономикалык өсүүнүн

ортосунда позитивдүү байланыш бар экендигине басым жасашса (Chang ж.б., 2005; Kim,

2011; Jouini, 2015) [3, 6, 8], тышкы сооданын экономикалык өсүүгө тоскоолдук жарата

тургандыгын баса белгилеген изилдөөлөр да бар (Musila жана Yiheyis, 2015; Ulaşan, 2015)

[12, 17].

Afxentiou жана Serletis (1992) [2]; Riezman ж.б. (1996) [14]; Liu ж.б.. (1997) [11]; Chandra

(2002); Tsen (2006) [16] эмгектеринде тышкы соода жана экономикалык өсүүнүн ортосунда

эки тараптуу себептүүлүк байланыштын бар экендигин белгилешкен.

Бул изилдөөнүн негизги максаты экспорт жана импорттун экономикалык өсүүгө

тийгизген таасирин аныктоо болмокчу. 2000-2016-жылдар аралыгындагы айлык

маалыматтарды колдонуп эмпирикалык анализ жасалды.

Изилдөө 4 бөлүмдөн турат. Экинчи бөлүмдө эконометрикалык анализде колдонулган

өзгөрмөлөр жөнүндө маалымат берилди. Эмпирикалык анализдин ыкмалары жана алынган

жыйынтыктар үчүнчү бөлүмдө талкууланды. Акыркы бөлүмдө корутунду жана сунуштар

айтылды.

З. Осконбаева Кыргызстанда экспорт жана импорттун экономикалык өcүүгө тийгизген таасири Реформа № 2(78) 2018

16

2. Маалыматтар жана өзгөрмөлөр

Бул эмгекте 2000-2016-жылдардагы айлык маалыматтарды колдонуп Грейнджер

себептүүлүк тести аркылуу экспорт жана импорттун экономикалык өсүшкө тийгизген

таасири изилденген. Маалыматтар Кыргыз Республикасынын Улуттук Статистика Комитети

жана Улуттук Банктын маалыматтар жыйнагынан алынды. Анализде өзгөрмөлөрдүн

логарифмалык формалары колдонулду.

3. Эконометрикалык ыкма жана алынган жыйынтыктар

Өзгөрмөлөрдүн стационардуулугун текшерүү үчүн кеңейтилген Дикки-Фуллер (ADF)

тести колдонулду. Бул тесттин жыйынтыктары төмөнкү таблицада берилген.

Таблица 1. ADF тестинин жыйынтыктары

ADF тести

Өзгөрмөлөр Деңгээлде Биринчи

айырмасында

Жыйынтык

Экспорт -4.541486*** - I (0)

Импорт -0.943206 -2.619249*** I (1)

Ички д ң продукт -6.082028** - I (0)

Эскертүү: өзгөрмөлөрдүн алдындагы L тамгасы логарифмасы алынгандыгын көрсөтөт.

*** , **жана * катары менен 1%, 5% жана 10% деңгээлде мааниге ээ.

Таблицадан көрүнүп тургандай импорттун I(1), башкача айтканда деңгээлде

стационардуу эмес экендиги, бирок биринчи айырмасында бирдик тамыр камтылбагандыгы

аныкталды. Ал эми экспорт менен ички дүң продукт өзгөрмөлөрүнүн I(0) деңгээлинде

стационардуу экендиги тастыкталды.

Эмпирикалык изилдөөлөрдө убакыт катарларынын ортосунда себеп–натыйжа

байланыштын бар же жок экендигин аныктоо максатында Грейнджер себептүүлүк тести

көбүрөөк колдонулат. Бул тесттин негизги өзгөчөлүгү бир өзгөрмөнүн келечектеги маанисин

божомолдоодо өзүнүн жана ошондой эле башка өзгөрмөлөрдүн мурунку периоддогу

маанилеринин таасиринин бар же жок экендигин иликтөөгө мүмкүнчүлүк бергендигинде

(Erlat, 1983) [5]. Анализди жасоодо өзгөрмөлөрдө бирдик тамырдын камтылбагандыгы

маанилүү шарт болуп саналат.

Таблица 2. Грейнджер себептүүлүк тестинин жыйынтыктары

Себептин багыты F-

Статистика

Ыктымалдуулук Жыйынтык

Импорт→ИДП 1.79306 0.1692 Грейнджер себеби эмес

ИДП→Импорт 2.92991 0.0557 Грейнджер себеби эмес

Экспорт→ИДП 8.44814 0.003*** Грейнджер себеби

ИДП→Экспорт 8.24278 0.004*** Грейнджер себеби

Экспорт→Импорт 1.96794 0.1425 Грейнджер себеби эмес

Импорт→Экспорт 2.35612 0.0975 Грейнджер себеби эмес Эскертүү: : ***1%дык ката үлүшүнө ылайык мааниге ээ.

→ өзгөрмөлөрдүн ортосунда бир багыттуу байланыштын бар экендигин көрсөтөт.

Бул жыйынтыктарга ылайык экспорт менен ИДПнын ортосунда эки тараптуу Грейнджер

себептүүлүк байланыштын бар экендиги маалым болду.

З. Осконбаева Кыргызстанда экспорт жана импорттун экономикалык өcүүгө тийгизген таасири Реформа № 2(78) 2018

17

Мындан сырткары региондордун өсүүсүндө тышкы сооданын таасирин аныктоо үчүн

өлкөбүздүн 7 регионундагы экономикалык өсүү көрсөткүчү болгон ички дүң продукт менен

тышкы соода көлөмдөрүнүн ортосундагы байланыш мейкиндик эконометрикасы ыкмасы

аркылуу да чагылдырылды. Картадан тышкы сооданын көлөмү жогору болгон региондордо

экономикалык өсүүсүндө да позитивдүү таасирлер орун алганын байкоого болот.

Сүрөт 1. Региондордогу 2006-2015-ж. тышкы сооданын көлөмү

Жогорудагы графиктин негизинде тышкы соода көлөмүнүн Чүй жана Ош областында эң

жогорку деңгээлде экендиги көрүлүүдө. Кийинки графикте болсо региондордун

экономикалык өсүүкөрсөткүчүнүн динамикасы чагылдырылган.

Сүрөт 2. Региондордогу 2006-2015-ж. ИДП нын деңгээли

Бул картадан дагы 7 региондун ичинен Чүй жана Ош областтарында ИДП нын деңгээли

эң жогорку деңгээлде экендиги байкалууда.

Демек, региондордогу тышкы соода деңгээлинин өсүшүнүн экономикалык өсүүгө

тийгизген таасири позитивдүү экендигин белгилей кетүү кажет.

4. Корутунду

Бул изилдөөнүн жардамы менен Кыргызстандын экспорт жана импортунун

экономикалык өс гө тийгизген таасири аныкталды. Изилдөөдө Грейнджер себептүүлүк

тести колдонулду. Эмпирикалык анадиздин жыйынтыгында тышкы соода менен

экономикалык өсүүнүн ортосунда себептүүлүк байланыштын бар экендиги тастыкталды. Бул

З. Осконбаева Кыргызстанда экспорт жана импорттун экономикалык өcүүгө тийгизген таасири Реформа № 2(78) 2018

18

изилдөөнүн жыйынтыктары Oskonbaeva (2017) [13], Жолдошбеков жана Байгонушова (2017)

[7], Chandra (2002) жана Tsen (2006) дин [16] жыйынтыктары менен айкалышкандыгын

белгилей кетүү кажет.

Мейкиндик эконометрикасынын жыйынтыктары да тышкы соода менен экономикалык

өсүүнүн ортосунда байланыштын бар экендигин көрсөттү. Башкача айтканда, алынган

жыйынтыктарга таянып, тышкы сооданы кеңейтүү аркылуу өлкөнүн экономикалык өсүүсүн

камсыз кылууга боло тургандыгын белгилей кетүү керек.

Колдонулган адабияттар

1. Aktaş, C. Türkiye’nin İhracat, İthalat ve konomik Büyüme Arasındaki Nedensellik Analizi //

Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. – 2009. – № 18(2). – S. 35-47.

2. Afxentiou, P.C. & Serletis, A. Openness in the Canadian Economy: 1870-1988 // Applied

Economics. – 1992. – # 24(11). – P. 1191-98.

3. Chang R., L. Kaltani & N. Loayza. Openness Can be Good for Growth: the Role of Policy

Complementarities. Word Bank Policy Research Paper 3763. – Washington, DC: World Bank, 2005.

4. Gül E., Kamacı A. & Konya S. Dış Ticaretin Büyüme Üzerine Etkileri Türk Cumhuriyetleri

ve Türkiye Örneği // Akademik Bakış Dergisi. – 2013. – № 35 (Mart, Nisan). – S. 1-12.

5. Erlat, H. Nedensellik Sınamaları Üzerine // ODTÜ Gelişme Dergisi. – 1983. – № 10(1). – P.

65-96.

6. Jouini, J. Linkage between international trade and economic growth in GCC countries:

empirical evidence from PMG estimation approach // The Journal of International Trade &

Economic Development. – 2015. – № 24 (3). – P. 341–372.

7. Жолдошбеков, Т., Байгонушова, Д. Тышкы соода жана экономикалык өнүгүү

арасындагы байланыш: Кыргызстандын мисалында // Реформа. – 2017. – № 2 (74). – S. 14-23.

8. Kim, D.-H. Trade growth and income // The Journal of International Trade & Economic

Development. – 2011. – № 20 (5). – P. 677–709.

9. Küçükaksoy İ., İ. Çiftçi & R.İ. Özek İhracata Dayalı Büyüme Hipotezi Türkiye Uygulaması

// Çankırı Karatekin Üniversitesi İİBF Dergisi. – 2015. – №2. – B. 691-720.

10. Койчуев, Т. К., Койчуева, М.Т. Теория и практика экономического развития в

переходный период // Reforma. – 2001. – № 1. – С. 1-8.

11. Liu, X., Song, H. & Romilly, P. An Empirical Investigation of the Causal Relationship

between Openness and Economic Growth in China // Applied Economics, – 1997. – № 29, 1679-87.

12. Musila, J.W. & Yiheyis, Z. The impact of trade openness on growth: the case of Kenya //

Journal of Policy Modeling. – 2015. – № 37. – Р. 342-354.

13. Oskonbaeva, Z. Openness growth nexus: Evidence from transition countries // Reforma. –

2017. – № 4 (76). – Р. 7-13.

14. Riezman, R.G., Whiteman, C.H. & Summers, P.M. The Engine of Growth or its

Handmaiden? A time-Series Assessment of Export-Led Growth // Empirical Economics, – 1996. –

№ 21(1). – Р. 77-110.

15. Taştan H. Türkiye’de İhracat, İthalat ve ekonomik Büyüme Arasındaki Nedensellik

İlişkilerinin Spektral Analizi // Ekonomi Bilimleri Dergisi. – 2010. – № 2(1). – Б. 87-98.

16. Tsen, W.H. Granger Causality Tests Among Openness to International Trade, Human Capital

Accumulation and Economic Growth in China: 1952-1999 // International Economic Journal. –

2006. – № 20(3). – Р. 285-302.

17. Ulaşan, B. Trade openness and economic growth: panel evidence // Applied Economics

Letters. – 2015. – № 22 (2). – Р. 163–167.

18. www.stat.kg

19. www.nbkr.kg

Реформа № 2(78) 2018

19

УДК 364.6(575.2)

СОЦИАЛЬНАЯ ОТВЕТСТВЕННОСТЬ БИЗНЕСА

В КЫРГЫЗСКОЙ РЕСПУБЛИКЕ

Бакаева Мээрим Азизбековна, преподаватель Чуйского университета

им. С. Мамбеткалиева <[email protected].>

SOCIAL RESPONSIBILITY OF BUSINESS IN THE KYRGYZ REPUBLIC

Bakaeva Meerim Azizbekovna, the Teacher of Chui University named after S. Mambetkaliyeva

КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНДАГЫ БИЗНЕСТИН СОЦИАЛДЫК

ЖООПКЕРЧИЛИГИ

Бакаева Мээрим Азизбековна, С. Мамбеткалиев атындагы

Чүй университетинин мугалими

Аннотация

В статье рассматривается роль бизнеса в самой социальной сфере и, в частности, в

создании услуг в виде материальной и денежной составляющей для социально уязвимых

категорий населения. Анализируется выручка от реализации продукции, товаров, работ,

услуг оказания социальной поддержки предприятий, банковской системы, предлагается

взаимодействие государственной власти и бизнеса по созданию условий для поддержки и

защиты социально уязвимых слоев населения.

Ключевые слова: бизнес, продукция, товары, работы, услуги, выручка, предприятия.

Abstract: The article examines the role of business in the social sphere itself and, in particular,

in the creation of services in the form of material and monetary components for socially vulnerable

categories of the population.

The author analyzes the proceeds from the sale of products, goods, works, and services on the

provision of social support to enterprises, the banking system and suggests the interaction of state

power and business mutual creation of conditions for the support and protection of socially

vulnerable segments of the population.

Keywords: business, products, goods, works, services, revenue, enterprises.

Аннотация

Бул маклада бизнестин социалдык сферадагы ролу, анын ичинде калктын аярлуу

категориясындагы катмарына материалдык жана акчалай түзүлүшүн каралган. Автор

мекемелерден, банктардан келип түшкөн акчалай каражаттын, товарларын, иштердин, көмөк

көрсөтүүсү жана социалдык жардам көрсөткөндөрүн, мамлекеттик бийликтин бизнес

чөйрөсү менен чогуу калктын аярлуу катмарнына жардам көрсөтүү каралган.

Негизги сөздөр: бизнес, продукция, товар, иш, көмөк, киреше, мекеме.

В условиях рыночных отношений формируется многосубъектная социальная политика,

направленная на решение множества проблем, накопившихся в социальной сфере. Одна из

них связана с инвестированием в социальную сферу, где не последнюю роль должен играть

бизнес. Современная модель социально ответственного бизнеса консолидирует общество.

Она интегрирует в единую систему социальные цели общества, социальные функции

государства, экономическую деятельность предприятий, социальную политику местного

самоуправления, что в конечном итоге способствует росту социально-экономической

М. А. Бакаева Социальная ответственность бизнеса в Кыргызской Республике Реформа № 2(78) 2018

20

эффективности в целом. Важная особенность этой системы заключается в том, что конечные

цели хозяйствования подчиняются интересам не только собственников средств

производства, но и других граждан [1].

Однако за прошедшие 27 лет в Кыргызской Республике коренным образом изменились

структура экономики и идеология; оставшиеся от советского времени предприятия

избавились от объектов соцкультбыта; выросло и активно работает новое поколение, для

которого это является просто историческими фактами и которое убеждено, что идеология

бизнеса заключается только в максимизации прибыли любыми путями, а проблемы

социальной сферы, а если брать шире – проблемы человеческой жизнедеятельности должны

решаться в целом государством и каждым конкретным человеком самостоятельно.

В то же время наше общество не может все время находиться на начальной ступени

рыночной экономики. Несмотря на различные серьезные препятствия, оно поступательно

развивается, повышается самосознание граждан, которые начинают все настойчивее

требовать от государства решения вопросов социального равенства, справедливости и

повышения уровня жизни. Все это напрямую влияет на уровень социальной нестабильности

в стране [2].

Поэтому возникают вопросы: как в современных условиях раскрыть достаточно высокий

социальный потенциал бизнеса, какую социальную политику и на каких условиях должны

проводить предприниматели во взаимодействии с государством и гражданским обществом и

как это должно соотноситься с идеями рыночной экономики. Если обратиться к зарубежному

опыту, то в развитых странах понятие социальной ответственности бизнеса вошло в

хозяйственную практику с середины прошлого века и получает должное освещение в

научной среде и, что особенно ценно, по мере его эволюции в ходе развития национальных

экономик [3, 4, 5].

Следует подчеркнуть роль бизнеса в самой социальной сфере и, в частности, в создании

услуг в виде материальной и денежной составляющей для социально уязвимых категорий

населения. Например, изготовление инвалидных колясок, организация помощи

нуждающимся в сфере медицины, в быту и обслуживании пенсионеров, инвалидов и т.д.

Учитывая значимую роль бизнеса в социальной сфере, можно найти корреляцию между

социальной ответственностью бизнеса, качеством и объемом услуг, оказываемых

предпринимательством в социальной сфере.

Другое дело, что в Кыргызстане, где предпринимательство только начинает развиваться,

не достигнут желаемый уровень социальной помощи уязвимым категориям населения со

стороны бизнеса. Это можно наблюдать на примере деятельности малого и среднего

предпринимательства Кыргызской Республики за последние годы в сфере образования,

зравоохранения и других социальных отраслях (табл. 1).

Данные табл. 1 показывают, что среднее число работников, занятых на одном

преприятии в социальной сфере, за исключением образования, совпадает со средними

показателями предпринимательства в целом по Кыргызской Республике, что

свидетельствует о том, что в учреждениях социальной сферы предпримательская

деятельность развивается наряду с производственными секторами экономики. Это в свою

очередь свидетельствует о том, что бизнес несет определенную ответственность за участок

социальной защиты.

Более того, выручка от реализациии продукции малого и среднего предпринимательства

в социальной сфере, в частности, в образовании, здравоохранении из года в год растет (табл.

2).

Несмотря на незначительный удельный вес продукции предпринимательства в

образовании в 2016 г. к общему объему предпринимательской деятельности по Кыргызской

Республике в целом (0,36%) и здравоохранении (0,60%), наблюдается ежегодный рост

бизнес-деятельности в социальной сфере, что способствует социальной ответственности

предпринимательства. Одновременно растут показатели прибыли малого и среднего бизнеса

в здравоохранении и образовании. Так, если в 2012 г. прибыль предприятий в сферу

М. А. Бакаева Социальная ответственность бизнеса в Кыргызской Республике Реформа № 2(78) 2018

21

здравоохранения составляла 23,5 млн. сом., то величина этого показателя к началу 2017 г.

выросла до 110,7 млн. сом., то есть в 4,7 раза.

Таблица 1. Средняя численность работающих на одном предприятии в социальной сфере в

Кыргызской Республике (человек)

2012 г. 2013 г. 2014 г. 2015 г. 2016 г.

Всего по республике 7 7 7 6 6

Образование 4 4 4 4 4

малые предприятия 3 3 3 3 3

средние предприятия 24 24 23 23 24

Здравоохрание и социальное

обслуживание населения

7

8

8

8

8

малые предприятия 5 4 4 4 4

средние предприятия 26 26 26 28 28

Искусство, равлечения и отдых 7 5 5 5 5

малые предприятия 3 2 3 3 2

средние предприятия 33 30 32 33 31

Прочая деятельность по

обслуживанию

6

5

5

5

4

малые предприятия 4 4 5 5 4

средние предприятия 25 24 24 23

Источник: составлена автором на основе данных Нацстаткома КР [6].

Таблица 2. Выручка (валовой доход) от реализации продукции, товаров, работ, услуг

предприятий по видам экономической деятельности в Кыргызской Республике (млн. сом.)

2012 г. 2013 г. 2014 г. 2015 г. 2016 г.

Всего по республике 80205,4 77784,8 82433,1 87756,3 98984,7

Образование 178,2 220,4 246,4 269,4 356,4

малые предприятия 133,7 163,6 199,1 215,2 272,3

средние предприятия 44,6 56,8 47,3 54,2 84,1

Здравоохрание и социальное

обслуживание населения

263,3

342,9

386,3

468,0

595,3

малые предприятия 107,5 140,8 142,4 180,1 252,1

средние предприятия 155,8 202,1 243,9 287,9 343,2

Искусство, равлечения и отдых 263,8 251,5 216,9 380,2 295,1

малые предприятия 133,3 127,0 95,9 137,5 188,7

средние предприятия 130,4 124,5 121,0 242,8 106,4

Прочая деятельность

обслуживания

231,6

225,3

313,4

270,8

257,6

малые предприятия 155,3 158,4 189,2 165,1 189,8

средние предприятия 76,3 66,9 123,9 105,8 67,8

Источник: Малое и среднее предпринимательство КР. - Б.: Нацстатком КР, 2017 [7].

Наряду с объемными показателями предприятий малого и среднего бизнеса различных

секторов экономики и отраслей социальной сферы, необходимо обратить внимание и на

моральную ответственность в области защиты социально уязвимых слоев населения. К

сожалению, существует стереотип, когда социальная защита рассматривается

исключительно как прерогатива государственных органов управления. На самом деле это не

М. А. Бакаева Социальная ответственность бизнеса в Кыргызской Республике Реформа № 2(78) 2018

22

так, поскольку в условиях многообразия форм собственности социальная ответственность

должна в равной мере распределяться на все формы собственности.

Можно обратиться к практике некоторых компаний, связанных с задачами социальной

ответственности. За два десятилетия своей деятельности ОАО «Оптима Банк» укрепил

позиции на рынке Кыргызской Республики и стал одним из стабильных банков, поддерживая

репутацию надежного партнера, соблюдающего интересы своих клиентов и акционеров. В

своей политике ОАО «Оптима Банк» определил широкий спектр направлений деятельности

в области благотворительности. На протяжении многих лет оказывается целевая помощь

наиболее уязвимым слоям общества, инвалидам, ветеранам Великой Отечественной войны.

В 2014 г. мэрией г. Оша оказана материальная помощь 5370 человек из социально

уязвимых слоев на сумму 1387,2 тыс. сом., в том числе в денежном выражении на сумму 147

тыс. сом. для 220 граждан, в виде продуктов питания для 520 человек на сумму 78 тыс. сом.,

в виде одежды и других товаров для 570 человек на сумму 114 тыс. сом. Организованы

благотворительные обеды для 3840 человек на сумму 230,4 тыс. сом., спонсорская помощь

для социальных учреждений города на сумму 215,8 тыс. сом.

ЗАО «Кумтор Голд Компани» также оказывает финансовую поддержку социально

уязвимым слоям населения. Объем ресурсов за счет спонсорской помощи ЗАО «Кумтор Голд

Компани», переданных от МКА «Ала-Тоо Финанс» в ОАО «Айыл Банк», составляет около

808 млн. сом. Еще порядка 70 млн. сом. в виде действующего кредитного портфеля

областных микрокредитных агентств будет передано позднее. Банк начал выдавать в виде

льготных кредитов из средств ЗАО «Кумтор Голд Компани» примерно по 100 млн. сом.

ежемесячно. Другими словами, около 2-3 тыс. человек будут получать кредиты каждый

месяц. Таким образом, все полученные средства будут размещены за 8-9 месяцев [8].

В рамках Инвестиционного соглашения Кумтор переводит 1% от валового дохода в

Фонд развития Иссык-Кульской области. Цель данного фонда заключается в предоставлении

финансирования на строительство таких социальных объектов, как школы, детские сады,

поликлиники, больницы и другие объекты социальной инфраструктуры.

В целях оптимизации спонсорской помощи ЗАО «Кумтор Голд Компани» приняло

решение избрать ОАО «Айыл Банк» агентом по реализации проекта льготного

микрокредитования среди населения сельской местности через специальный кредитный

продукт «Кумтор-Чакан». Данное решение было обосновано многолетним опытом «Айыл

Банка» в сфере предоставления кредитов для жителей сел, что позволяет максимально

охватить кредитами и другими банковскими услугами граждан всех регионов страны [8].

В решении экономических проблем социально уязвимых слоев населения важное место

занимает социальный контракт, представляющий собой новый вид социальной поддержки

малообеспеченных семей, которые получают ежемесячное пособие для детей. По желанию

семья может заключить соглашение с территориальным органом социального развития и

получить годовую, или 75% от годовой, сумму пособия для развития бизнеса и выхода из

трудной жизненной ситуации. Для каждой семьи, выказавшей желание участвовать в пилоте,

разрабатывается программа социальной адаптации. В настоящее время годовой пилот

социального контракта внедряется в Ак-Талинском районе Нарынской области, Ноокенском

районе Джалал-Абадской области, Аламудунском районе Чуйской области и г.Узгене

Ошской области.

По нашему мнению, бизнес, как субъект, несет ответственность за развитие социальной

среды, в которой он существует, однако его социальную ответственность необходимо

рассматривать в увязке с социальной ответственностью государства. Социальная

ответственность предпринимателей в Кыргызской Республике должна отойти от формы

дополнительного социального налога и занять свое место в социальной политике

государства, что будет способствовать повышению эффективности инвестиций бизнеса в

социальную сферу.

Успешность взаимодействия государственной власти и бизнеса предполагает взаимное

осознание имеющихся возможностей. Стремление всех заинтересованных сторон к

М. А. Бакаева Социальная ответственность бизнеса в Кыргызской Республике Реформа № 2(78) 2018

23

достижению баланса интересов в сочетании с последовательно проводимой в стране

социально-экономической политикой позволит ускорить процесс становления социальной

ответственности бизнеса.

Использованные источники

1. Калашников, С. Социальное рыночное хозяйство и социальное государство [Текст] /

С. Калашников // Человек и труд. – 2003. – № 9. – С. 46, 47.

2. Режим доступа: www.kumtor.kg.

3. Кыргызстан в цифрах 2017 г.: статсборник. Режим доступа: http/www.stat.kg/

4. Малое и среднее предпринимательство Кыргызской Республики: статсборник. –

Бишкек: Нацстатком КР, 2017.

5. Ойкен, В. Основы национальной экономики. – М.: Экономика, 1996.

6. Ламперт, Х. Социально-рыночная экономика. Германский путь. – М.: Дело, 1993.

7. Кучта-Хелблинг, К. В поисках скрытых возможностей // Экономические реформы

сегодня. – Брюссель, 2000. – № 1.

8. Бобушев, Т. С. Политика реформ в Кыргызской Республике: достижения и проблемы

// Реформа. – Бишкек, 2005. – № 2.

Реформа № 2(78) 2018

24

УДК 338.48

ЖЕРГИЛИКТҮҮ ЭКОНОМИКАЛЫК ӨНҮГҮҮ ЖАГДАЙЫНАН ЭЛ АРАЛЫК

ТУРИЗМДИН РЕНТАБЕЛДҮҮЛҮГҮ

Турдумамбетов Бакыт Үсөнакунович, экономика илимдеринин кандидаты,

доценттин м.а., Кыргыз-Түрк «Манас» Университетинин «Саякат иши жана гид кызматы»

бөлүмүнүн башчысы <[email protected]>

РЕНТАБЕЛЬНОСТЬ МЕЖДУНАРОДНОГО ТУРИЗМА С ПОЗИЦИИ МЕСТНОГО

ЭКОНОМИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ

Турдумамбетов Бакыт Усонакунович – кандидат экономических наук,

и.о.доцента, заведующий отделением «Туристический бизнес и служба гидов»

Кыргызско-Турецкого университета «Манас»

PROFITABILITY OF INTERNATIONAL TOURISM FROM THE POSITION

OF LOCAL ECONOMIC DEVELOPMENT

Asst. Prof., PhD in Economics Turdumambetov Bakyt,

Head of Department of Travel Business and Tourism Guidance, Kyrgyz Turkish Manas University

Abstract

In article some stereotypic views meeting in the scientific literature on the international tourism

and its influence on economy of destination are analyzed. It is as a result revealed that some of

these views, for example high profitability of international tourism aren't proved from the scientific

and economic aspects. The primary method of data collection was review of existing literature.

Keywords: international tourism, export of the tourist goods and services, profitability.

Аннотация

В статье проанализированы встречающиеся в научной литературе некоторые

стереотипные взгляды на международный туризм и его влияние на экономику дестинации. В

результате выявлено, что некоторые из этих взглядов, в частности, высокая рентабельность

международного туризма не обоснованы с научно-экономической точки зрения. Основным

методом сбора данных является литературный обзор.

Ключевые слова: международный туризм, экспорт туристических товаров и услуг,

рентабельность.

Аннотация

Макалада эл аралык туризм жана анын дестинациянын экономикасына тийгизген

таасирлери тууралуу илимий адабиятта кездешүүчү айрым стереотиптик көз караштар

серепке алынган. Натыйжада алардын айрымдары негиздүү, ал эми эл аралык туризмдин

жогору рентабелдүүлүгү болсо илимий-экономикалык жактан негизсиз экендиги аныкталган.

Маалымат чогултуунун негизги ыкмасы катары адабияттарды карап чыгуу колдонулган.

Негизги сөздөр: эл аралык туризм, туристтик товарлардын жана кызматтардын

экспорту, рентабелдүүлүк.

Киришүү

Өлкөлөрдүн тышкы сооданы өнүктүрүүдөгү мотивдери кандай болсо, алардын

бардыгынын эл аралык туризмди өнүктүрүүгө болгон кызыгуусу да ошондой эле себептер

менен түшүндүрүлөт. Чек араларды кесип өтүп жатышкан туристтердин кыймылы,

товарлардын агымы сыяктуу эле чет элдик валюта төлөмдөрүнүн болушу менен мүнөздөлөт

Б. Ү. Турдумамбетов Жергиликтүү экономикалык өнүгүү жагдайынан эл аралык туризмдин рентабелдүүлүгү

Реформа № 2(78) 2018

25

[4]. Ошондуктан чарбалык өнүгүүсүнүн төмөнкү деңгээлинин же жаратылыш

ресурстарынын жоктугунун натыйжасында товарларды жана кызматтарды импорттоого

мажбур болгон ар бир эле өлкө өзүнүн традициялык экспортуна кошумча болуучу туристтик

кызматтардын экспортун өнүктүрүүгө аракеттенет. Эң алды мындай принциптерди

экономикасы начар өнүккөн өлкөлөр тутунушат [6, 7].

Ошондуктан туризмди изилдөөчүлөрдүн көбү чет элдик туристтерди кабыл алуунун

өзгөчө рентабелдүүлүгүн жана традициялык экспорттон көрө чарбанын эл аралык туризмди

өнүктүрүү багытында адистешүүсү көбүрөөк пайдалуу экендигин баса белгилешет [1, 3, 8,

11].

Айрыкча мындай рекомендациялар экспорттук адистешүүдөгү тандоо алдында турган,

жана да өндүрүштүн рентабелдүүлүгү аз традициялык тармактарын жаңы экспорттук

продукцияларды (кызматтарды) чыгаруу үчүн кайра уюштуруу зарылчылыгынын алдында

турган мамлекеттерге тиешелүү. Башкача айтканда, чет элдик төлөм каражаттарынын

келүүсүн көбөйтүүчү жана анын аркасында өлкөнүн экономикалык өсүшүнүн

каржылануусун камсыз кылуучу тармактарды өнүктүрүү жөнүндө сөз болууда.

Ушуга байланыштуу көптөгөн адистер чет элдик туризмдин рентабелдүүлүгүн

далилдөөчү аргументтерди келтиришет жана чет элдик туризмди өнүктүрүү төлөм

балансынын структурасын жакшыртуунун, башка өлкөлөр менен экономикалык карым-

катнаштын көлөмүн көбөйтүүнүн жана өнөр-жайы өнүкпөгөн райондорду

активдештирүүнүн эң жакшы жолу болуп бараткандыгын ырасташат [5, 10, 11, 12].

Ошондуктан экспорттук туристтик чарбанын салыштырмалуу бийик рентабелдүүлүгүн

далилдөөчү аргументтерди талдап көрүү максатка ылайыктуу.

Туристтик экспорт өзгөчө рентабелдүүбү?

Туристтик адистешүүнүн өндүрүштүн тез өнүгүшүнө тийгизген таасири азырынча

фундаменталдык жактан терең изилдене элек. Туризмди изилдөөчүлөр мындай суроону

коюшат: инвестициялык каражаттары тартыш жана экономикалык жактан артта калган

өлкөлөрдөгү капиталдык салымдарды жана квалификацияланган эмгекти артыкчылык

катары экспорттук туристтик секторду өнүктүрүү үчүн жумшоо жана анын натыйжасында

өнөр жай менен айыл-чарбасын инвестициялардын бир бөлүгүнөн кур калтыруу саясаты

негизделгенби, максатка ылайыктуубу? Адатта адистердин көбү бул суроого оң жооп

беришет. Алардын экспорттук туристтик секторду интенсивдүү өнүктүрүү үчүн келтирген

аргументтери инвестицияларды каржылоо жагынан да, валюталык натыйжага жетүү

жагынан да ар түрдүү.

Жогорудагы суроого оң жооптун башкы себептери төмөндөгүдөй:

1. Экспорттук туристтик секторду курууга багыт алуу өлкөнүн табигый

баалуулуктарын, башкача айтканда улуттук байлыктын маанилүү бир бөлүгүн өздөштүрүүгө

мүмкүнчүлүк түзөт. Бул баалуулуктарды пайдалануу жаратылыш ресурстарынан

салыштырмалуу артык киреше алууга жардам берет. Артта калган өлкөлөрдө туризмдин

өнүгүшү эң көп «идеалдык туристтик жыргалчылыктарды» пайдаланууга алып келет. Айрым

адистер бул жыргалчылыктарды системалуу түрдө эл аралык деңгээлде алмаштырууну чоң

нефти запастарынын ачылышы менен салыштырышат. Экспорттук секторду өнүктүрүү буга

чейин эл аралык экономикалык мамилелерде активдүү катышпаган өлкөлөрдүн эл аралык

алмашууга катышуусуна себеп болот.

2. Туризмди изилдөөчүлөрдүн ою боюнча, туристтик товарларды жана кызматтарды

өндүрүү экономикалык өнүгүү жолуна жаңыдан түшө баштаган өлкөлөр үчүн зарыл.

Мындай өлкөлөр арзан жумушчу күчүнө ээ, азык-түлүктөргө болгон баалары

салыштырмалуу төмөн, жана да көпчүлүк туристтик товарлар менен кызматтарды жеринде,

минималдуу импорттук муктаждыктар шартында, өндүрө алышат. Мындай абал бул өлкөлөр

үчүн эл аралык туристтик рыноктогу конкуренцияны жеңилдетет. Мисал катары Греция,

Турция, Испания, Ливан, Египет, Словения ж.б.у.с. өлкөлөр келтирилет [8].

Б. Ү. Турдумамбетов Жергиликтүү экономикалык өнүгүү жагдайынан эл аралык туризмдин рентабелдүүлүгү

Реформа № 2(78) 2018

26

Эл аралык туристтик адистешүү эки тарапка тең (же бардык тараптарга тең) пайда

келтирүү принциптеринин шартында жүргүзүлүшү керек. Белгилей кетүүчү жагдай,

адистешүүнүн пайдалары салыштырмалуу туруктуу мүнөзгө ээ жана туристтик

монопродукцияны же туристтик монокультураны өнүктүрүүгө багыт алууга алып келет.

3. Экспорттук туристтик сектордун кеңейиши учурдагы экспорттун учурдагы

инвестицияларга болгон катышынын максималдашуусуна алып келет. Артта калган өлкөлөр

үчүн валюталык каражаттардын келүүсүнүн аздыгы, жетишсиздиги мүнөздүү. Туризмди

(туристтердин келүүсүн) активдештирүү валютадагы нетто3 пайдага жетишүүгө

мүмкүнчүлүк берет. Күндөлүк төлөм балансынын жагдайынан карай турган болсок бул

абдан эле пайдалуу. Чет өлкөлүк туристтердин чыгымдарынын натыйжасында туристтик

сектор чарбалык ишмердүүлүктүн башка бардык тармактарына салыштырмалуу валютаны

тезирээк алып келет.

Бул өлкөлөрдүн инвестициялык жабдыктарды жана керектөө товарларын импорттоо

муктаждыгын эске ала турган болсок, тездик фактору абдан эле маанилүү. Жогоруда

айтылгандай чет элдик туризм валютадагы нетто продуктуга ээ болууга мүмкүнчүлүк түзөт

жана ошол эле учурда туристтик экспорт традициялык экспортко салыштырмалуу

минималдуу импортту талап кылат. Чет элдик туризм негизинен ата-мекендик товарлардын

түз керектөөчүсү катары импорттук товарлар үчүн салыштырмалуу анча чоң эмес суроо-

талап жаратат. Анын натыйжасында жана туристтик экспорттун бийик рентабелдүүлүгүнүн

себебинен бир кыйла валюталык акча неттосу пайда болот.

Туристтик экспорттук секторго жана традициялык экспорттук секторго чегерилүүчү

бирдей инвестициялык квоталар шартында тездик фактору, жана да валюталык акча

түшүүнүн көлөмү экспорттук туристтик чарбага артыкчылык берилүүсүн негиздей алат.

Ушул сыяктуу негиздемелерге таянуу менен, экономикасы начар өнүккөн өлкөлөрдө чет

өлкөлүк төлөм каражаттарынын тез келүүсүн камсыз кылуучу метод катары чет элдик

туризмди (чет элдик туристтердин келишин) активдештирүүнүн зарылдыгы түшүндүрүлөт

[2, 6, 10].

Төлөө формаларынын себебинен туристтик айланым, традициялык экспорт сыяктуу

болуп, узак убакытка берилүүчү кредиттерди талап кылбайт. Бирок, мындай тыянак

чыгарууда сезондуулук эске алынган эмес. Ал эми сезондуулук туристтик товарларды

(кызматтарды эмес) күн мурун өндүрүп коюуну талап кылат, демек алардын өндүрүлүшү

жана сакталышы үчүн узак убакытка берилүүчү кредиттер керек болушу мүмкүн.

Ушул сыяктуу ой жүгүртүүлөр, жетиштүү негиздер жок туруп, туристтик экспорттун

өзгөчө рентабелдүүлүгү жөнүндө тыянак чыгаруу болбостугун көрсөтүүдө. Туристтик

жыргалчылыктарды сунуштоолорго сереп салуу сезон арасындагы мезгилде ата-мекендик

туристтерге кызмат көрсөтпөсө жоготууларга дуушар боло турган көптөгөн туристтик

тармактардын бар экендигин аныктаган [4].

Ал эми «туристтик экспорт учурунда традициялык экспорт аркылуу сатууга мүмкүн

болбогон товарлар менен кызматтар реализацияланат (сатылат)» деген ырастоо туура. Бирок,

туристтик экспортто кандайдыр бир натыйжага жетүү өзүнө тартуучу (өзгөчө кызыктуу)

туристтик объектилердин жана толук ишендирерлик рекламанын бар болуу учурунда гана

мүмкүн [9].

Жалпысынан туристтик экспорттун традициялык экспортко салыштырмалуу бийик

рентабелдүүлүгү эл аралык рыноктордо сатылышы кыйынчылык туудурган айыл-чарба

продукцияларынын айрым түрлөрүнө жана ошондой эле өндүрүшү сырьёнун жана

инвестициялык каражаттардын бир кыйла импортун талап кылуучу, экспорттук

конкуренттүүлүгү чоң болбогон айрым өнөр-жай товарларына караштуу гана туура.

3 Нетто (итал. netto – таза) – белгилүү жеңилдиктерди эсептен чыгарып салгандан кийинки товардын баасы

(таза баа); товардын таңгаксыз массасы (таза салмагы); кирешеден жоготууларды, чыгымдарды, чегерүүлөрдү

ж.б. алып таштагандан кийинки өлчөмү. Каршысы – брутто.

Б. Ү. Турдумамбетов Жергиликтүү экономикалык өнүгүү жагдайынан эл аралык туризмдин рентабелдүүлүгү

Реформа № 2(78) 2018

27

Туристтик экспорттун натыйжалуулугу экспорттоого мүмкүн болбой турган

кызматтардын сатылышы менен да билинет. Бул, бирок, кымбатка турган инфраструктураны

жана бир кыйла эмгек каражаттарын талап кылат [7] .

Айрым изилдөөчүлөр, ишендирерлик далилдери жок туруп эле, туристтик чарба

жүргүзүүдө капиталдык салымдар фактору чечүүчү ролду ойнобойт деп ырасташат. Бул ой

туризмди изилдөөчү польшалык айрым авторлорго жана ошондой эле батыш өлкөлөрүнүн

улуу муундагы эксперттерине мүнөздүү [4]. Алар, мисалы, туризм бир экономикалык цикл

ичинде башка өнөр-жай тармактарына салыштырмалуу азыраак капиталдык салымдарды

талап кыларын ырасташкан.

Башка изилдөөчүлөр болсо капиталдык салымдар фактору туристтик чарба жүргүзүүдө

өзгөчө маанилүү экендигин белгилешет [2, 12]. Бул жагдай, алардын ою боюнча, импорттун

жардамысыз туристтик товарларды алуу менен компенсацияланат. Жана да туристтик

сектордун ийгиликтүү өнүгүшү башка бири-бирин өз ара толуктап туруучу тармактардан

азыраак көз каранды деп белгилешет. Кайра иштетүү өнөр-жайынын өнүгүүсү жалпысынан

баштапкы сырьёну белендөөчү негизги өндүрүштүн жакын тармактарынын, жана да

полуфабрикаттарды кайра иштетүүчү тармактардын дагы да тереңирээк өнүгүшүн талап

кылат.

Туристтик чарба биринчи кезекте кызмат көрсөтүүлөргө, айрыкча жекече

(индивидуалдык) кызматтык тейлөөлөргө негизделген. Бул жагдай туризмдин тармактарды

комплекстүү колдонуунун анча чоң эмес муктаждыгын аныктап турат. Эгерде транспорттук

каражаттар менен жолдорду четке каксак, анда негизги туристтик инвестициялар

жайгаштыруу (мейманкана) чарбасына багытталат. Бул жагдай экспорттук туристтик

чарбанын кеңейишине дагы жагымдуу шарттарды түзөт.

Мурда белгиленгендей туризм чектелген экспорту экономикалык өнүгүүсүн кармап

жаткан өлкөлөр үчүн өнүгүүнүн маанилүү фактору боло алат. Чет элдик туризмди өнүгүүнү

тездетүүчү, төлөм балансын активдештирүүчү, өлкөнүн валюталык резервдерин көбөйтүүчү

жана структурасын жакшыртуучу маанилүү бир рычаг катары кароого болот.

Чет элдик туризм «көзгө көрүнбөөчү» кошумча жыргалчылыктарды пайдалануу жолу

менен тышкы сооданы күчтөндүрө алат. Туристтик экспорттун мындай (убактылуу же

туруктуу) өзгөчөлүктөрүн колдонуу чоң чарбалык мааниге ээ болушу мүмкүн [1, 2, 6, 7] .

Көбүнчө экономикалык оор абал, өлкөнүн валюталык балансын жакшыртуу максатында

же валюталык муктаждыктардын негизинде, туристтик чарбага артыкчылык берилүүсүнө

аргасыз кылат. Бирок оор абалдан тез чыгуу үчүн көрүлгөн иш-чаралардын пайдасы, узак

мезгилдер бою түшүүчү пайдаларга салыштырмалуу, азыркы экономикада туристтик

экспорттук чарбанын маанисин ашкере баалоого алып келүүдө.

Учурда Болгария, Словения, Хорватия ж.б.у.с. айрым мурунку социалисттик өлкөлөр чет

элдик туризмди чет элдик валюталык каражаттарды активдештирүүчү метод катары

пайдаланышууда. Валюталык муктаждыктардын интенсивдүүлүгү жана масштабы айрым

учурларда туристтик кызматтардын демпинг4 шартында да көрсөтүлүшүнө алып келүүдө.

Бирок бул өлкөлөр туристтик экспортту экспортту өнүктүрүүдөгү эң маанилүү бөлүм катары

карашпайт. Жада калса Швейцария дагы туризмге мындай көз карашта карабайт. Демек,

туристтик экспортту эң эле динамикалуу экспорттук тармак катары караган жалпы түшүнүк

туура эмес. Көпчүлүк учурда, туристтик экспорт, ашып кетсе өлкөнүн экспорттук

мүмкүнчүлүктөрүн толуктап гана бере алат.

Эл аралык туристтик адистешүүнүн пайдаларын иллюстрациялоо үчүн адабиятта

Испанияны туризмди туура колдонгон өлкө катары мисал келтиришет [1, 3, 8]. Бул өлкөдө

туризмди экспорттук өндүрүштүн жардамчы тармагы катары карашат.

4 Демпинг (англ. dumping – ыргытып түшүрүү) – товарларды (кызматтарды) ички жана тышкы рыноктордо

жасалма арзан баалар менен сатуу. Мындай баалар орточо чекене баалардан да, ал эми айрым учурда товардын

(кызматтын) өздүк наркынан да төмөн болушу мүмкүн.

Б. Ү. Турдумамбетов Жергиликтүү экономикалык өнүгүү жагдайынан эл аралык туризмдин рентабелдүүлүгү

Реформа № 2(78) 2018

28

Туристтик объект катары өзгөчө кызыктуулугун эске алуу менен бирге, Испаниянын

экинчи дүйнөлүк согушка чейинки убакта эле абдан өнүккөн туристтик чарбага ээ

болгондугун унутпашыбыз керек. Экинчи дүйнөлүк согуштан кийин эле Испаниянын азык-

түлүккө негизделген экспорту оор кыйынчылыктарга дуушар болгон. Ошол учурда

туризмдин активдешүүсү традициялык экспорт үчүн жагымдуу шарттарды түзүүчү фактор

боло алган. Буга кошумча белгилей кетүүчү жагдай, Испания туризмден түшкөн пайдаларды

башка тармактарга инвестициялай баштаган.

Швейцария адатта классикалык туристтик өлкө катары саналат. Бирок Швейцариянын

жогорку деңгээлде өнүгүшү туризмге негизделген эмес, жана да анын калкы негизинен

туризм тармагында иштебейт. Белгилүү болгондой азыркы учурда Швейцария - өнүккөн

индустриалдык өлкө, анын улуттук кирешесиндеги туризмдин үлүшү өтө деле чоң эмес (10

% ашпайт) [9].

Бул өлкөнүн туристтик адистешүүсү өткөн мезгилдерге тиешелүү. Азыркы учурда

Швейцария туристтердин массалык түрдө келүүсүнө бөгөт коюуда, жана да өзүнүн

жарандарынын чет өлкөлөргө саякатка чыгуусуна көбүрөөк демилге берүүдө.

Корутунду

Жада калса эң эле массалык туризм дагы өз алдынча инфраструктуранын

рентабелдүүлүгүн камсыз кыла албайт. Рентабелдүүлүк чарбанын туристтик эмес

тармактарынын тиешелүү деңгээлде өнүгүү шартында гана келет. Туризм болсо бүткүл

чарбалык инфраструктуранын өнүгүшүнүн натыйжасында келип чыккан пайдаларды

колдонот. Бул пайдалар туристтик индустрия үчүн «бекер» катары каралгандыктан туризм

бардык өлкөлөрдө өзүнүн рентабелдүүлүгүн камсыз кыла алат. Эгерде инфраструктуранын

кенедей эле бөлүгүнүн наркын туристтик сектордун чыгымдарына киргизе турган болсок,

анда туризмдин рентабелдүү эместиги келип чыгат.

Ошондуктан экономикалык жактан начар өнүккөн өлкөлөрдүн көбү массалык туризмдин

мекени боло алышпайт. Мындай өлкөлөрдүн катарына, эң биринчи, жетиштүү сандагы

«идеалдык туристтик жыргалчылыктарга» ээ болбогон, калкынын саны аз жана да жада

калса өзгөчө бийик туристтик кызыктыруучулукка ээ, бирок индустриалдык өлкөлөрдөн өтө

эле алыс жайгашкан мамлекеттер кирет.

Колдонулган адабияттар

1. Александрова, А.Ю. Международный туризм. Учебник. - М.: Аспект Пресс, 2002. –

470 с.

2. Анзорова, С.П., Федорчукова, С.Г. Комплексная оценка эффективности туристского

потенциала региона // Экономика и социум. – 2016. - № 9 (28). www.iupr.ru

3. Воскресенский, В.Ю. Международный туризм. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2006. - 255 с.

4. Ердавлетов, С.Р. География туризма: история, теория, методы, практика. Алматы,

2000.

5. Илькевич, С.В., Стремберг, П. Редевелопмент промышленных территорий как новых

туристских аттракций в России: факторы конкурентоспособности проектов // ТУРИЗМ /

TOURISM. – 2017. - №4 (11). – С. 4-13.

6. Инициатива Всемирной организации по туризму при ООН (UNWTO) по устойчивому

туризму и искоренению бедности [Электронный ресурс]. – Режим доступа:

http://step.unwto.org/en (дата обращения: 20.06.2018).

7. Мамедов, О. Экономический потенциал современного туризма // Управление

экономическими системами. 2011. № 9 (33).

8. Петрасов, И. Тенденции развития международного туризма в 1990-е годы.

9. Турдумамбетов, Б.У. Проблемы и перспективы развития туризма в горных условиях

Кыргызской Республики (монография). Бишкек, ОсОО «Алтын-Тамга», 2005 г.

Б. Ү. Турдумамбетов Жергиликтүү экономикалык өнүгүү жагдайынан эл аралык туризмдин рентабелдүүлүгү

Реформа № 2(78) 2018

29

10. Хетагурова, В.Ш. Открываем Центральную Азию: перспективы развития туризма по

тропам Великого Шёлкового пути // Сервис в России и за рубежом. – 2017. - Т.11, № 6 (76). –

С. 15-31. DOI: 10.22412/1995-042X-11-6-2

11. Чхыат, Кхунлип. Международный туризм в условиях современного рынка:

особенности и тенденции развития (на примере королевства Камбоджа). Автореферат

диссертации. – Ростов-на-Дону, 2007.

12. Nordbо, I. Living with tourism. The case of small-scale rural tourism businesses in

Norway and Chile. 2009.

Реформа № 2(78) 2018

30

УДК 331.55

KIRGIZİSTAN VE TACİKİSTAN’DA ULUSLARARASİ GÖÇ

Yrd. Doç. Dr. Sulaymanova Burulça <[email protected]>

Dr. Ravanoğlu Galip Afşın, Öğretim Görevlisi <[email protected]>

Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi,

INTERNATIONAL MIGRATION IN KYRGYZSTAN AND TAJIKISTAN

Assist. Prof., Dr Sulaimanova Burulcha <[email protected]>

Dr Ravanoglu Galip Afshin <[email protected]>

Kyrgyz-Turkish Manas University

МЕЖДУНАРОДНАЯ МИГРАЦИЯ В КЫРГЫЗСТАНЕ И ТАДЖИКИСТАНЕ

Сулайманова Бурулча, PhD, и.о.доц. <[email protected]>

Раваноглу Галип Афшин, PhD <[email protected]>

Кыргызско-Турецкий университет «Манас»

Abstract

The aim of this study is to determine the economic and non-economic facts that effect

immigration in Kyrgyzstan and Tajikistan with the help of econometric modeling. According to the

results, the migration from Kyrgyzstan and Tajikistan are mostly based on economical reasons.

Keywords: International Migration, Central Asia Economics, Remittance.

Аннотация Целью данного исследования является определение экономических и неэкономических

фактов миграции в Кыргызстане и Таджикистане с помощью эконометрического

моделирования.

Ключевые слова: Международная Миграция, Экономика Центральной Азии, Денежный

Перевод

Özet

Çalışmanın amacı, Tacikistan ve Kırgızistan’ın verdiği uluslararası göçün ekonomik ve

ekonomik olmayan faktörlerinin ekonometrik modelleme yardımıyla tespit edilmesi olarak

belirlenmiştir. Elde edilen sonuçlara göre Kırgızistan’ın ve Tacikistan’ın dış ülkelere verdiği göçün

karşılaştırmalı olarak daha çok ekonomik nedenlere dayandığını, Kırgızistan’dan göç edenlerin

daha çok yurtdışında yüksek maaş avantajlarından yararlanmak amaçlı göç ettikleri görülmektedir.

Anahtar kelimeler: Uluslararası Göç, Orta Asya Ekonomileri, İşçi Dövizleri

1. Giriş

Orta Asya devletlerinin 1991 yılında bağımsızlığına kavuşması ile birlikte sadece siyasi ve

ekonomik açıdan bağımsızlıklarını elde etmiş olmayıp, ayrıca bireylerin diğer ülkeler arasında

serbest dolaşımı da sağlanmıştı. Yeni ülkelerin sınırlarının çizilmesi ile birlikte, bu ülkelerde ikamet

eden azınlıkların etnik vatanına dönme nedeniyle başlayan göç, alınan politik kararlar ile

güçlenmiştir. Kırgızistan’da yaşanan Oş olayları (1990) ve Tacikistan’daki iç savaş (1992-1997)

etnik göç miktarını arttırdığı belirtilebilir [3, 5]. Etnik ve siyasi nedenlere dayanan göçün 1990’lı

yılların ortasından itibaren azaldığını, ancak bu dönemden göçün sonra sosyo-ekonomik nedenlerle

gerçekleştiği gözlemlenmiştir. Etnik göç demografik kayıplara neden olurken, iktisadi göç ise

ekonomiye döviz kazanımları getirmektedir. Hem Tacikistan, hem Kırgızistan yurtdışından gelen

işçi dövizlerinin ulusal gelirine olan payları ile dünya’da ilk sıralarda yer alması ile birlikte, yurtiçi

B. Sulaymanova, G. A. Ravanoğlu Kirgizistan ve Tacikistan’da Uluslararasi Göç Реформа № 2(78) 2018

31

ekonomiyi destekledikleri varsyılmaktadır. Dünya Bankası verilerine göre 2014 yılında işçi

dövizlerininin Gayri Safi Yurtiçi Hasılaya (GSYİH) oranıyla Tajikistan (% 41,7) ve Kırgızistan’ın

(% 30,3) ülkeler sıralamasında birinci ve ikinci olduğu belirtilebilir. Tacikistan ve Kırgızistan’dan

Rusya Federasyonu’na giden işçi miktarının hangi faktörlerden etkilendiğinin tespit edilmesi

durumda, bu faktörlerde meydana gelebilecek değişimler karşısında göç miktarının ne yönde tepki

verebileceği hakkında tahminde bulunulabilecektir [2].

Göç nedenleri ve sonuçlarının incelendiği çalışmaların büyük bir kısmı, göç veren Latin

Amerika, Afrika, Doğu Asya ülkeleri olduğu ve göç alan Avrupa, ABD, Basra körfezi ülkeleri

üzerinde yapılmaktadır. Ancak Orta Asya ülkelerinin uluslararası göç olgusu eski Sovvyet ülkeleri

arasında yoğun araştırılmasına rağmen, göç analizlerin çoğu zaman kalitatif, nitel analiz yöntemiyle

yapıldığını görülmektedir. Bu nedenle çalışmanın bir diğer önemi Tacikistan ve Kırgızistan’ın

uluslararası göçünün ekonomik ve ekonomik olmayan faktörlerin tespit edilmesinde ekonometrik

modelleme yöntemini kullanmasındadır.

Çalışmada Kırgızistan ve Tacikistan ülkelerinin bağımsızlık yıllarına ait iktisadi, demografik ve

sosyal gelişmelerin yanısıra göç eğilimleri hakkında açıklamalar yapılmıştır. Ayrıca konu ile ilgili

literatür incelenmiştir. Tacikistan ve Kırgızistan ülkelerinin yurtdışı göç eğilimini etkileyen

faktörleri tespit etmek için kullanılan veri seti, ekonometrik modelleme yöntemi açıklanarak,

ampirik bulgular ve sonuç kısmı yer almaktadır.

2. Kırgızistan Ve Tacikistan’ın Sosyo-Ekonomik Durumu Ve Göç Eğilimleri

Sovyetler Birliğinin dağılmasıyla birlikte, eski sovyet ülkelerinde ekonomik krizler baş

göstermiştir. Krizler sebebiyle yüksek enflasyon ve işsizlik problemleri ortaya çıkmıştır. Bu

dönemde merkez ülke konumuna geçen Rusya Federasyonuna doğru hızlı bir göç hareketi başladığı

görülmektedir.

2.1. Kırgızistan’da sosyo-ekonomik durum ve göç Kırgız Cumhuriyeti demografik bakımdan genç ülkelerden sayılmakla beraber, 2016 yılı

verilere göre toplam nüfus 6 milyon 19 bin insana ulaşmaktadır ve toplam nüfusun % 33’ü

çocuklar, % 60’ı çalışabilir yaşta ve % 7’si aktif çalışma yaşından yaşlı olanlardır. Nüfusun bölgesel

dağılımı incelendiğinde % 66’sı kırsal ve % 34’ü kentsel bölgelerde ikamet etmektedir. 2015 yılının

verilerine göre toplam nüfusun % 72,8’si Kırgız, % 14,5’i % Özbek, % 6,2’si Rus ve diğer etnik

azınlıklardan oluşmaktadır.

Kaynak: Dünya Bankası, WDI 2016.

Kırgızistan’ın Gayri Safi Yurtiçi Hasılasının (GSYİH) 1995 yılına kadar düşüş ve 1995 yılından

itibaren artış gerçekleştirdiği görülmektedir. Nominal GSYİH’nın 1995 yılından itibaren artma

eğiliminde olduğu ve 2015 yılında 6,57 milyar ABD dolarına ulaşmıştır. Kırgızistan GSYİH hasılası

B. Sulaymanova, G. A. Ravanoğlu Kirgizistan ve Tacikistan’da Uluslararasi Göç Реформа № 2(78) 2018

32

bağımsızlık yılları nominal olarak 2,5 kat artış göstermesine rağmen kişi başına düşen Reel

GSYİH’da artış olmadığı görülmektedir. 1990 yılında Kişi başına düşen reel GSYİH 1095.93 ABD

doları iken 2015 yılı bu rakam 1017.14 ADB doları olarak açıklanmıştır.

Kaynak: Kırgız Cumhuriyeti’nin Milli İstatitik Komitesi verisi.

Kırgızistan’ın aktif nüfusunda yıllar itibariyle sürekli olarak artış gerçekleşmiştir (1995 yılında

1,7 milyon iken, 2014 yılında 2,5 milyona ulaşmıştır). Ancak resmi işsizlik oranı da aynı dönemde

artmıştır. 1995 yılında % 5.7 iken, 2002 yılında % 12,5, 2014 yılında ise % 8 olarak açıklanmıştır.

Ayrıca işsizlik oranlarının yaş grupları arası farklılık gösterdiği ve gençler arasında yüksek olduğu

olduğu görülmektedir. Örneğin, 15-29 yaş arasında işssizlik oranı % 17,7’e kadar ulaşırken, 35-39

yaş arası işsizlik oranı % 6,2 oranındadır [6, 12].

Kırgızistan Cumhuriyeti’nin dış göç eğiliminde bir kaç trend gözlemlenmektedir. Genel olarak

iki eğilimden bahsedilebilir. 1991-1998 yılları arasında gerçekleşen birinci dönem göç etnik ve

siyasi nedenlere dayanmaktadır [5, 11]. 1998 yılında yaşanan ekonomik krizden sonra,

Kırgızistan’dan yurtdışına göç edenlerin sayısı artmaya ve ayrıca bu sayıda Kırgız kökenli payının

artmaya başladığı görülmektedir. İktisadi nedenlere dayanan bu ikinci göç dönemi günümüze kadar

devam etmektedir [17].

İktisadi amacı güden göç olgusunun bilimsel araştırmaya tabi tutulmasının en önemli nedeni

göç edenlerin iş arama güdüsüyle gittikleri için geride kalan aile birey ve akrabalarına parasal

destekte bulunmalarıdır. Kırgızistan işçi dövizinin GSYİH’na oranına göre dünyada ilk sıralarda yer

alan ülkelerden biridir.

Kaynak: Dünya Bankası, WDI 2016.

B. Sulaymanova, G. A. Ravanoğlu Kirgizistan ve Tacikistan’da Uluslararasi Göç Реформа № 2(78) 2018

33

Kırgızistan Cumhuriyeti Milli Bankasının verilerine göre 2016 yılında Kırgızistan’a gelen işçi

dövizi 1,991 milyar ABD doları seviyesine ulaşmıştır. Bunun % 97,3’ü Rusya Federasyon’undan

gönderilmiştir. İşçi dövizlerinin Rusya Federasyonunun genel ekonomik durumuna bağlı olduğunu

ve bu ülkede yaşanan krizlere karşı hassasiyeti bulunmaktadır [9]. 2009 yılında yaşanan finansal

krizin ve 2015 yılında Rusya Federasyonu’nda yaşanan ekonomik kriz nedeniyle bu dönemlerde

Kırgızistan’a gönderilen işçi dövizlerinde düşüş yaşanmış ve sonraki senelerde iyileşme ve artış

gerçekleşmiştir.

2.2. Tacikistan’da Sosyo-Ekonomik Durum Ve Göç Tacikistan demografik olarak genç nüfusun yoğun olduğu ülkelerden birisidir. 2012 yılı

verilerine göre toplam nüfus 7,8 milyona ulaşmıştır. Toplam nüfusun % 57,9 çalışabilir yaşta ve %

5’i aktif çalışma yaşından yaşlı olanlardan oluşmaktadır. Nüfusun bölgesel dağılımı incelendiğinde

% 77’si kırsal ve % 23’ü kentsel bölgelerde ikamet etmektedir.

Tacikistan’ın aktif nüfusunun artış eğiliminde (1991 yılında 1,9 milyon; 2010 yılında ise 2.3

milyon) olduğu belirtilebilir. Ancak faal nüfus artışıyla beraber işsizlik oranının artışı da

gözlemlenmektedir; işsiz nüfus 1995 yılında 721 bin iken, 2009 yılında 1,64 milyona ulaşmıştır.

Kaynak: Dünya Bankası, WDI 2016.

Tacikistan’ın GSYİH’sı 1990-1997 yılları arasında düşüş göstermiştir. 1997 yılından itibaren ise

artış trendi gözlemlenmektedir. Nominal GSYİH’nın 2000 yılınan itibaren hızlı artış göstermiş ve

2015 yılında 7,85 milyar ABD dolarına ulaşmıştır. Bu rakamın 1991 yılına ait GSYİH’ndan 5,8 kat

daha büyük olduğu belirtilmelidir. Ancak reel GSYİH’sı bağımsızlık yıllarında azaldığı grafikte

görülmektedir. 1991 yılında kişi başına düşen reel GSYİH 1157,56 ABD doları iken, 2015 yılında

bu rakam 932,91 ABD doları olarak gerçekleşmiştir.

Tacikistan Cumhuriyetinin Sovyetler Birliğinin yıkılmasının hemen ardından yaşadığı sivil

savaş ve ekonomik istikrarsızlıktan dolayı göç eğilimi izlenmektedir. Bu göç hem etnik, hem siyasi

ve iktisadi nedenlere dayanmaktadır [16]. 1990’lı yıllarda Tacikistan’da göç rakamlarının yüksek

olduğu ve 2000’li yıllarında net göç oranı negatif olmasına rağmen düşüş gösterdiği

gözlemlenmektedir.

Tacikistan’dan dışarıya gerçekleşen göçün artışı ile dışarıdan ülkeye gönderilen para

transferlerinin artış eğilimleri paralel göstermektedir. 2014 yılında Tacikistan’a gönderilen işçi

dövizleri 3,38 milyart ABD doları, 2015 yılında ise 2,26 miyar ABD dolar seviyesinde seyretmiştir.

2009 ve 2015 yıllarında yaşanan sırasıyla Dünya Finansal krizi ile Rusya’da yaşanan ekonomik kriz

nedeniyle, bu senelerde para transferlerinde düşüş gerçekleşmiştir. Tacikistan işçi dövizlerinin

GSYİH içindeki payının en yüksek olduğu ülkelerin başında gelmektedir.

B. Sulaymanova, G. A. Ravanoğlu Kirgizistan ve Tacikistan’da Uluslararasi Göç Реформа № 2(78) 2018

34

Kaynak: Tacikistan Cumhuriyeti İstatistik Kurumu

Kaynak: Dünya Bankası, WDI 2016.

3. Literatür taraması

Göç miktarını etkilediği kabul edilen değişkenlerin etkisi, ekonometrik olarak bir çok çalışmada

incelenmiştir. Göç olgusu ‘itici ve çekici güçler yaklaşımı’ ile açıklandığında kaynak bölgede

iticiliğe ve göç kabul eden bölgelerde çekiciliğe neden olan faktörlerin araştırılması üzerine

kuruludur [4]. Ullah (2012) [15] makalesinde göç veren ülke bazında uluslararası göç miktarını

etkileyen faktörleri araştırmıştır. Panel veri analizi yardımıyla Bangladesh ülkesinden 1995-2009

yılları arasında 23 ülkeye göç edenlerin itici ve çekici güçleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Elde

edilen ampirik sonuçlara göre göç alan ülkelerin yolsuzluk oranının düşük olması, kişi başına

gelirin artması göç miktarını arttırırken, göç edilen ülkeler arasında mesafenin artmasıyla göç

miktarının azaldığı tespit edilmiştir. Ayrıca göç veren ve alan ülkelerin aynı dinde ve dil kullanması

göç miktarını pozitif yönde etkilediğini belirtilmiştir.

Olowa ve Awoyemi (2012) [18] Nijerya’nın 2004 yılına ait verileri yardımıyla kırsal bölgelerde

ikamet edenlerin ekonomik ve demografik göç nedenlerini ve işçi dövizi alımlarını tespit etmek

amacıyla çoklu logit modelini tahmin etmişlerdir. Aile reisinin eğitim düzeyinin yüksek olması ile

B. Sulaymanova, G. A. Ravanoğlu Kirgizistan ve Tacikistan’da Uluslararasi Göç Реформа № 2(78) 2018

35

birlikte yurtdışına gidenlerin sayısını ve yurtdışından işçi dövizi elde etme olasılığını arttırdığı

sonucuna ulaşmışlardır.

Uysal ve Aktaş (2011) [19] araştırmalarında 2009 yılına ait Türkiye’nin 81 ilinin göç oranlarını

kullanarak sıralı regresyon analiz yardımı ile göç üzerinde etkili olan sosyo-ekonomik göstergeleri

tespit etmişlerdir. Tahmin sonuçlarına göre modele katkısı en çok olan değişkenler yıllık nüfus

artışı, on bin kişi başına düşen traktör sayısı ve okur yazar nüfus oranı olarak elde edilmiştir.

Balderas ve Greenwood (2010) [1] çalışmalarında Avrupadan Arjantin, Brezilya ve ABD’ye

1870-1910 yılları arasında göç eğilimini etkileyen faktörleri tespit etmeye çalışmışlardır. Genel

olarak elde edilen sonuçlara göre göç edenlerin düşük ücret seviyesi olan ülkelerden olduğu ve

ayrıca göçmen bağlarının önemli olduğu görülmüştür.

Mayda (2010) [20] 1980-1995 yılları arasında Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütüne

(OECD) dahil 14 ülkeye gelen göç miktarını etkileyen faktörleri ampirik olarak incelediği

çalışmasında; göç miktarını arttıran faktörün göç alan ülkelerin gelirinin artışı iken, ülkeler arası

mesafenin artışı göç miktarını azalttığı sonucuna ulaşmıştır.

Çelik (2006) [4] makalesinde Türkiye’deki iç göçlerin ekonomik nedenlerini ‘itici ve çekici

güçler yaklaşımı’ çerçevesinde belirlemeye çalışmıştır. İtici güçler arasında tarımda makineleşme,

toprak yetersizliği ve güvenlik sorununun; çekici güçler olarak ise istihdam fırsatları, eğitim ve

sağlık hizmetleri ile kentteki akrabaların göçe etkisi olduğunu belirlemiştir.

Lewer ve Van den Berg (2008) [8] 1991-2000 yıllarında 16 OECD ülkeleri arasındaki göç

olgusunu çekim model yardımıyla tahmin etmişlerdir. Gelir, mesafe ve nüfus değişkenleri yanısıra,

ülkeler arası serbest ticari bölgelerin bulunması, ortak dil ve ortak ülke sınırlarının olması,

sömürgecilik ilişkisinin bulunması test edilmiştir.

Etzo (2008) [7] çalışmasında İtalya’da 1996-2002 döneminde bölgeler arası göç miktarlarını

etkileyen faktörleri tespit etmiştir. Tahmin edilen model sonucuna göre, kişi başına reel GSYİH

hasılası hem itici hemde çekici faktör olarak bulunmuştur. Ayrıca işsizlik oranının da göç üzerinde

etkili olduğu belirtilmiştir.

Sulaymanova ve Bostan’ın (2014) [13] Kırgızistan ve Tacikistan’ın uluslararası göçün

faktörlerini inceledikleri çalışmalarına göre; 1998-2011 yılları arası Tacikistan ve Kırgızistan'dan

göçe neden olan faktörlerin Kişi başına düşen GSYİH’nın azalışı, reel ücret, tarımdaki işçi başına

katma değerin düşük olması, atıl işçi gücü miktarı ve yerel para birimiminin ABD doları karşı değer

kaybetmesinin neden olduğu sonucuna ulaşmışlardır.

4. Yöntem

Bu çalışmanın ampirik kısmında göç olgusu çekim modeli yardımıyla analiz edilecektir. Çekim

modeli sadece ekonomik faktörlerin etkisini değil, aynı zamanda göç veren ve göç alan ülkelerin

demografik, sosyo-kültürel ve politik özelliklerini yansıtan faktörleri dikkate alarak tahmin

edilebilmektedir. Bu modelin basitliği ve ekonometrik araçların yardımı ile tahmin kolaylığı

nedeniyle günümüzde makro düzeyde en iyi modellerden biri olarak sayılmaktadır [14]. Çünkü,

model hem zaman serisi, hem yatay kesit veri ve hemde panel veri kullanımını mümkün kılmakla

beraber göç üzerindeki varsayılan yeni değişkenlerin hipotezlerini test etmeye olanak sunmaktadır.

Çekim modelinin formülü şu şekildedir [14]:

Mij = k Pi Pj / Dij

Mij, i bölgesinden j bölgesine göç miktarı;

k, sabit terim;

Pi, i bölgenin nüfusu;

Pj, j bölgenin nüfusu;

Dij, i ve j bölgeleri arasındaki mesafe.

Bir önceki bölümde sunulan literatür taramasına dayanarak göç miktarını etkileyen faktörler

genel olarak ulusal gelir, işçi ücret seviyeleri, işsizlik oranı gibi makro ve sosyal-kültürel

büyüklükler olduğu söylenebilir. Bu çalışmada Tacikistan ve Kırgızistan’ın göç miktarını

B. Sulaymanova, G. A. Ravanoğlu Kirgizistan ve Tacikistan’da Uluslararasi Göç Реформа № 2(78) 2018

36

etkileyebilecek ekonomik ve ekonomik olmayan faktörleri tespit etmek için yukarıda verilen çekim

modeli genişletilerek, aşağıdaki değişkenler modele dahil edilmiştir: göç veren ülkelerin kişi başına

GSYİH (Kırgızistan – GSYIHkgzt, ,Tacikistan – GSYIHtjkt); göç alan ülkenin GSYİH’sı (Rusya

Federasyonu - GSYİHrt); kaynak ülkede işgücü miktarı (Kırgızistan – İŞGÜCÜkgzt,, Tacikistan –

İŞGÜCtjkt); göç veren ülkenin tarım sektöründe işçi başına katma değeri (Kırgızistan – AGRkgzt,,

Tacikistan – AGRtjkt); göç veren ve alan ülkelerin saat başına ücret seviyeleri (Kırgızistan –

ÜCRETkgzt,, Tacikistan – ÜCRETtjkt, Rusya Federasyonu – ÜCRETrt). Bu durumda Kırgızistan ve

Tacikistan ülkeleri için tahmin edilecek çekim modelleri aşağıdaki gibidir:

M_kgzt=β0+β1GSYIHkgzt+β2GSYİHrt+β3İŞGÜCÜkgzt+β4AGRkgzt+β5ÜCRETkgzt+β6ÜCRETrt+εt (

2)

M_tjkt=γ0+γ1GSYIHtjkt+γ2GSYİHrt+γ3İŞGÜCÜtjkt+γ4AGRtjkt+γ5ÜCRETtjkt+γ6ÜCRETrt+ut (

3)

M_kgzt ve M_tjkt değişkenleri Tacikistan ve Kırgızistan’dan göç edenlerin yıllık miktarını

göstermektedir. Kırgızistan için göç verileri bağımsızlık yılından itibaren toplanmıştır, ancak

Tacikistan’ın resmi istatistik kaynaklarından temin edilen göç verisi 1998 yılı itibariyle olduğu için

Tacikistan için yapılan model 1998-2011 yılları arası dönemi kapsamaktadır. Ayrıca her iki ülkenin

Rusya’ya verdiği göç miktarının yüksek olması nedeniyle toplam göç yerine Rusya’ya gidenlerin

sayısı M_kgzt şeklinde alınmıştır. Ancak Tacikistan’ın göç verisinin ülkelere göre dağılmının

olmaması nedeniyle, ülkenin toplam göç miktarı modele dahil edilmiştir.

GSYIHkgzt, ve GSYIHtjkt değişkenleri sırasıyla Kırgızistan ve Tacikistan ülkelerinin kişi başına

düşen ulusal gelirini ifade etmekle beraber, bu değişkenlerin büyümesi ile birlikte göç edenlerin

sayısının azalacağı için, β1 ve γ1 katsayılarının negatif yönde olması beklenmektedir. Ancak Rusya

Federasyonu’nun kişi başına düşen milli gelirin artması ile birlikte Rusya’ya Tacikistan ve

Kırgızistan’dan gidenlerin sayısının artması varsayıldığı için, β2 ve γ2’nin işaretlerinin pozitif yönde

olacağı tahmin edilmektedir. Çekim modelinde yer alan nüfus değişkenin etkisini test etmek amacıyla bu çalışmada göç

veren ülkenin işgücü miktarı alınmıştır (İŞGÜCÜkgzt, İŞGÜCÜtjkt.). Hem Tacikistan, hem

Kırgızistan’da nüfus artış oranının ve işsizlik oranının yüksek olmasına bağlı olarak atıl işgücünün

yurtdışına göç etmeye eğilimli olduğunu varsayarak β3 ve γ3 katsayılarının artı yönde olacağı

beklenmektedir.

Tacikistan ve Kırgızistan’da nüfusun 2/3’nin kırsal bölgede ikamet etmesi nedeniyle ve toplam

üretiminin ağırlıklı kısmının tarım sektöründe gerçekleştiği için tarım sektöründe işçi başına artan

katma değerin bu sektörde işgücü talebinin artışına, dolayısıyla göç etmeye eğimli olan işgücünü

azaltmakta olduğu öngörülmektedir. Bu nedenle β4 ve γ4 katsayıların işareti negatif yönde olacağı

tahmin edilmektedir.

Çekim modellerinde yer alan bir diğer değişken ise, göç veren ülkenin saat başı ücret

seviyesidir (ÜCRETkgzt, ÜCRETtjkt). Bu değişkenin artması ile birlikte Kırgızistan ve

Tacikistan’dan gidenlerin sayısının azalması beklenmektedir; Çünkü genel ücretlerin artması ile

işçilerin yurtdışına giderek yüksek maaş kazançları elde etme çabasına gerek kalmamaktadır. Ancak

modellerde yer alan en son değişkenin de Rusya’da saat başına ücret seviyesi (ÜCRETrt)

değişkeninin artması Kırgızistan ve Tacikistan’dan göç edenlerin sayısını arttıracağı

varsayılmaktadır. Çünkü Rusya Federasyonu’nda genel ücretler seviyesi artışı göç edecekler için

çekici faktör olarak görülmektedir.

Kırgızistan ve Tacikistan’ın göç eğilimlerini etkileyen faktörlerin araştırmasında En küçük

kareler yöntemi ile tam logaritmik çoklu regresyon modelleri tahmin edilmiştir. Modelde kullanılan

verilerin kaynağı aşağıdaki tabloda verilmiştir.

Modelin tahmincileri istatistiksel olarak anlamlı ve genel olarak modelin anlamlı olduğu, ayrıca

modelin artıkları otokorelasyon (Breusch-Godfrey LM testi), değişen varyans (White testi), yapısal

kırılma (CUSUM, CUSUM-SQ testleri), tanımlama hatası (Ramsey-RESET testi) ve normallik

(Jarque-Berra testi) varsayımları kontrol edilmiştir.

B. Sulaymanova, G. A. Ravanoğlu Kirgizistan ve Tacikistan’da Uluslararasi Göç Реформа № 2(78) 2018

37

Tablo 1. Veri seti açıklaması

Değişkenler Yıllar Kaynak

AGRkgzt

Kırgızistan’ın tarım sektöründeki

işçi başına reel katma değeri, ABD

doları

1992-

2011 Dünya Bankası internet sayfası

M_kgzt

Kırgızistan’dan Rusya

Federasyonu’na göç edenlerin

(gidenlerin) sayısı

1992-

2011

Kırgız Cumhuriyeti’nin İstatistik

Komitesi internet sayfası

ÜCRETkgzt Kırgızistan’da saat başına reel

ücret, ABD doları

1992-

2011 Euromonitor internet sayfası

GSYIHrt

Rusya Federasyonu’nda kişi

başına düşen reel GSYİH, ABD

doları

1992-

2011 Euromonitor internet sayfası

ÜCRETrt Rusya Federasyonu’nda saat

başına reel ücret, ABD doları

1998-

2011 Euromonitor internet sayfası

AGRtjkt

Tacikistan’ın tarım sektöründeki

işçi başına reel katma değeri, ABD

doları

1998-

2011 Dünya Bankası internet sayfası

İŞGÜCÜtjkt Tacikistan’ın işgücü hacmi 1998-

2011 Dünya Bankası internet sayfası

M_tjkt Tacikistan’dan göç edenlerin

(gidenlerin) sayısı

1998-

2011

Tacikistan Cumhuriyeti’nin İstatistik

Kurumu’nun internet sayfası

1992-1994 Yapay değişken: Kırgızistan’ın

1992-1994 yıllarına ait göç eğilimi

1992-

2011

1992-1994 yılları için 1;

1994-2011 yılları için 0 değerini

almaktadır.

5. Ampirik Bulgular

Hem Tacikistan hemde Kırgızistan için en küçük kareler yöntemi ile tam logaritmik çoklu

regresyon modeli tahmin edilerek, tahminlerin istatistiksel olarak anlamlı ve modelin genel olarak

anlamlı olduğu test edilmiştir. Her iki modelin açıklama gücününün yüksek olduğu, otokorelasyon,

değişen varyans, tanımlama hatası ve yapısal kırılmanın olmadığı, ayrıca modelin artıkları normal

dağıldığı test edilmiştir (tablo 2).

Tablo 2. Kırgızistan ve Tacikistan’ın Göç Çekim Modellerinin Sonucu

Yöntem: En Küçük Kareler

Bağımlı Değişken: M_kgzt Bağımlı Değişken: M_tjkt

Yıllar: 1992-2011 Yıllar: 1998-2011

Açıklayıcı değişkenler Katsayılar St.hata Açıklayıcı değişkenler Katsayılar St.hata

Sabit 8,9664 10,9129 Sabit -17,4148 11,3059

GSYIHrt 2,8744 0,7330 AGRtjkt -1,1043 0,2613

ÜCRETkgzt -1,3350 0,6694 İŞGÜCÜtjkt 2,3337 0,8195

AGRkgzt -1,3051 0,5854 ÜCRETrt 0,2083 0,0712

1992-1994 1,0966 0,2370

R2 0,8744 R

2 0,8384

Durbin-Watson ist. 2,2313 Durbin-Watson ist. 1,5955

F-ist. 26,1104 F-ist. 17,2948

Olasılık (F-ist.) 0,0000 Olasılık (F-ist.) 0,0002

Breusch-Godfrey Otokorelasyon LM Testi

B. Sulaymanova, G. A. Ravanoğlu Kirgizistan ve Tacikistan’da Uluslararasi Göç Реформа № 2(78) 2018

38

F-ist. 0,5140 [0,6097] F-ist. 1,0391 [0,3970]

n*R2 1,4658 [0,4805] n*R

2 2,8869 [02361]

White Testi

F-ist. 1,6633 [0,2402] F-ist. 0,2236 [09694]

n*R2 13,9157 [0,2376] n*R

2 3,6897 [0,8839]

Ramsey-RESET Testi

F-ist. 0,1991 [0,8218] F-ist. 0,3562 [0,5653]

Benzerlik oranı testi 0,6035 [0,7395] Benzerlik oranı testi 0,5434 [0,4610]

Jarque-Berra Testi

Jarque-Berra ist. 1,8299 [0,4005] Jarque-Berra ist. 0,7589 [0,6842]

CUSUM, CUSUM-SQ Testleri

Kırgızistan için yapılan modelde veriler Kırgız Cumhuriyeti İstatiksel Komitesi, Dünya Bankası

ve Euromonitor internet kaynaklarından 1992-2011 yılları için temin edilmiştir. Çoklu regresyon

modelinin sonucuna göre; Kırgız Cumhuriyetinden Rusya’ya olan göç miktarını pozitif yönde

etkileyen faktör Rusya Federasyon’unun kişi başına GSYİH’nın artışı iken; negatif yönde etkileyen

faktörler ise Kırgızistan’ın tarım sektörünün katma değerinin ve saat başı emek ücretinin artışıdır

(tablo 2).

ÜCRETkgzt değişkeninde meydana gelen %1’lik artış Kırgızistan’dan Rusya’ya gidenlerin

sayısını %1,3350 oranında azaltmaktadır. Kırgızistan’da emek ücret seviyesinin artışının dışarıya

göç oranını azaltması, Kırgızistan’ın göç eğiliminin iktisadi nedenlerden ve ayrıca işçi göçü

olduğunu göstermektedir. Çünkü Kırgızistan’da ücret seviyesinin düşük olması, gerekli geçimin

sağlanmasında yeterli olmadığı için yurtdışında iş arayan göçmen sayısını arttırmaktadır. Rusya

Federasyonu’nun kişi başına GSYİH’nın (GSYIHrt) %1 artışı göç miktarını %2,8744 arttırması,

Kırgızistan’dan göç edenlerin iktisadi nedenlerden kaynaklandığı düşüncesini desteklemektedir.

Rusya Federasyonu’nun ekonomisinin büyümesi Kırgızistan’dan gerçekleşen işçi göçünü

arttıracağı, ancak Kırgızistan’da ücret seviyesinin yükselmesi ile birlikte bu göç oranını azaltacağı

söylenebilir.

Kırgızistan’ın göçünü etkileyen bir diğer faktör Kırgızistan’ın tarım sektörünün katma

B. Sulaymanova, G. A. Ravanoğlu Kirgizistan ve Tacikistan’da Uluslararasi Göç Реформа № 2(78) 2018

39

değerinin artışıdır. Bu değişkende meydana gelen %1’lik artış, göç miktarını %1,3051 oranında

azaltmaktadır. Tahmin edilen katsayıların büyüklerini incelediğimizde, Rusya Federasyon’unun

gelirinin artışı diğer faktörlerin toplam etkisinden büyük olması nedeniyle, etkisinin giderebilmek

için hem Kırgızistan’da emek ücretin seviyesinin yükseltilmesi, hem tarım sektörünün katma

değerinin artarak, bu sektörde çalışanların sayısının arttırılması durumunda, negatif yönde olan dış

göç eğiliminin hacminin azalması beklenebilir. Tarım sektörünün katma değerinin arttırılması ve

dolayısıyla orada çalışanların sayısının artması, kırsal bölgelerde ikamet eden nüfusun emeğinin

istihdam edilmesi ile yurtdışına gidenlerin sayısının azalacağı öngörülebilir. Ayrıca Kırgızistan’ın

nüfusunun % 66’sının kırsal bölgelerde yaşadığı dikkate alınarak, göçü kontrol etmek amacıyla

yapılacak politikaların öncelikle tarım sektöründe emek gücünün talep edilmesinin ve emek

ücretinin Kırgızistan’da yükseltilmesi gerekmektedir. Elde edilen açıklayıcıların büyüklüklerine

bağlı olarak, Kırgızistan’dan göç edenlerin Rusya Federasyon’unun çekim faktörlerinden dolayı bu

ülkeye gittikleri varsayılmaktadır.

1992-1994 yılları için kullanılan yapay değişken, Kırgızistan’ın göç eğilimindeki yapısal

kırılmayı gidermek amaçlı kullanılmıştır. 1992-1994 döneminde diğer dönemlere göre

Kırgızistan’dan Rusya’ya gidenlerin sayısı % 191,1 (yaklaşık iki katı kadar) fazladır (Kukla

değişkeni yorumu Kennedy yaklaşımıyla yapılmıştır).

Tacikistan dış göç verilerinin 1998 yılından itibaren olduğu için ve ayrıca ülkelerarası göç

verilerinin olmamasına bağlı olarak toplam yurtdışına gidenlerin miktarı modelde kullanılmıştır.

Tacikistan’ın en çok göç verdiği ülke Rusya Federasyonu olduğu için, göç modelinde çekim

faktörleri için Rusya Federasyonu’nun göstergeleri kullanılmıştır.

Tam logaritmik çoklu regresyon analizinin sonucunda Tacikistan Cumhuriyetinin dış göç

eğilimini artıran faktörler Rusya Federasyonunun saat başına emek ücreti ve Tacikistan’ın emek

gücünün artışıdır; dış göç eğilimini azaltan faktör ise Tacikistan’ın tarım sektöründeki işçi başına

katma değerin artmasıdır.

İŞGÜCÜtjkt değişkeninde meydana gelen %1 artış Tacikistan’ın toplam göç miktarını

(gidenlerin sayısını) %2,3337 arttırırken, tarım sektöründeki işçi başına katma değerdeki %1’lik

artış göç miktarını %1,1043 azalttığı tahmin edilmiştir. Tacikistan nüfusunun % 70’den fazlası

kırsal bölgelerde ikamet ettiğini ve ayrıca nüfusun büyüme hızının yüksek olduğunu dikkate

alınırsa, elde edilen katsayıların işaretlerinin yönünün beklentilerle paralellik arz ettiği

görülmektedir. Bu değişkenlerin katsayılarının büyük olması Tacikistan’ın, Kırgızistan’a oranla, göç

nedeni ekonomik olmayan, yada yurtdışına sadece yüksek maaş alma güdüsüyle gidenlerin yerine,

daha çok ekonomik olmayan, sosyal, demografik yada psikolojik nedenlere dayalı faktörlere bağlı

olduğunu varsayabiliriz. Çünkü hızlı artmakta olan nüfusun çoğu kırsal bölgede ikamet etmesi ve

işsizliğin yüksek olması, atıl kalan işgücünün göç etmeye zorlamaktadır. Ayrıca Zaurov’un (2012)

belirttiği gibi Tacikistan’da Rusya’ya ailesinden birisini işçi olarak göndermenin bir prestij

göstergesine dönüşmüştür.

Rusya Federasyonu’nun emek ücretinin %1 artması göç miktarını %0,2083 arttırması tahmin

edilmiştir. Rusya Federasyonu’nda emek ücretindeki artışların göç miktarını pozitif yönde

etkilemesine rağmen bu etkinin karşılaştırmalı olarak küçük olması Tacikistan’dan gidenlerin

yurtdışında yüksek maaş elde etme amacı gütmediklerini yada bu faktörün etkisi diğerlerine nazaran

daha düşük olduğunu ve Tacikistan’dan göç edenlerin Rusya’nın çekim faktörleri nedeniyle değil,

daha çok Tacikistan’dan gitmeye zorlayan faktörlerin etkisiyle gerçekleştiği belirtilebilir.

6. Sonuç

Kırgızistan’da ve Tacikistan’da 1991 yılında yetmiş senelik iktisadi ve sosyal bağların kısa

zaman aralığında yok olması, yeni ülke sınırlarının çizilmesi ile birlikte, çok sayıda fabrika ve

tesislerin kapanması, işsizlik ve geleceğe yönelik belirsizlikleri süratle arttırmıştır. Bu dönemde

Orta Asya ülkelerinde birinci göç dalgası gerçekleşmiştir. Bu dönemde gerçekleşen göçün esas

nedeni olarak etnik ve siyasi unsurlar ortaya çıkmıştır. Göçmenlerin etnik vatanına dönme

isteklerinden kaynaklanmış ve demografik sonuçları olmuştur. 1998 yılından itibaren ise Tacikistan

ve Kırgızistan’da göç eğiliminin artmaya devam etmesine rağmen etnik ve siyasi nedenler yerine

B. Sulaymanova, G. A. Ravanoğlu Kirgizistan ve Tacikistan’da Uluslararasi Göç Реформа № 2(78) 2018

40

iktisadi nedenlerin ön plana geçtiği söylenebilir. Bu göç eğilimlerindeki farklılıkların kaynağını

tespit etme amacıyla çoklu doğrusal tam logaritmik modeller en küçük kareler yöntemiyle tahmin

edilmiştir. Başka bir ifade ile, Tacikistan ve Kırgızistan’ın gerçekleştirdiği uluslararası göçün,

ekonomik ve ekonomik olmayan faktörlerden etkilenip etkilenmediği araştırılmıştır.

Tahmin edilen ampirik çalışmanın sonucunda Kırgızistan’ın ve Tacikistan’ın dış ülkelere

verdiği göçün karşılaştırmalı olarak daha çok ekonomik nedenlere dayandığını, Kırgızistan’dan göç

edenlerin daha çok yurtdışında yüksek maaş avantajlarından yararlanmak amaçlı göç ettikleri

görülmektedir. Bu konuda yapılacak çalışmalardan elde edilen sonuçların doğrulanması yada aksi

yönde bulguların elde edilmesi için daha ileri ekonometrik tahmin yöntemleri kullanılarak, hem

yıllık hem kesit verilerinin toplamından oluşan panel veri ile analiz yapılması faydalı olacaktır.

Kaynaklar 1. Balderas, J. U. & Greenwood, M. J. From Europe to the Americas: a comparative panel-data

analysis of migration to Argentina, Brazil, and the United States, 1870-1910 // Journal of Population

Economics. – 2010. – № 23(4). – Р. 1301-1318.

2. Migration and Remittances. Factbook. – World Bank, 2016.

3. Брусина, О. Мигранты из Средней Азии в России: этапы и причины приезда, социальные

типы, организации диаспор // Вестник Евразии. – 2008. – №2. – С. 66-95. – Режим доступа:

http://demoscope.ru/weekly/2008/0355/analit06.php

4. Çelik, F. İç göçlerin itici ve çekici güçler yaklaşımı ile analizi // Erciyes Üniversitesi İktisadi ve

İdari Bilimler Fakültesi Dergisi. – 2006. – № 27. – S. 149-170.

5. Денисенко, М., Чудиновских, О. Миграции между странами СНГ // Демоскоп Weekly. –

2012. – № 533-534. – Режим доступа: http://demoscope.ru/weekly/2012/0533/analit04.php

6. Демографический ежегодник Кыргызской Республики: статсб. – Бишкек: Нацстатком,

2010-2014, 2015.

7. Etzo, I. Determinants of interregional migration in Italy: A panel data analysis // Available at

SSRN 1135165. – 2008.

8. Lewer, J. J. & Van den Berg, H. A gravity model of immigration // Economics letters. – 2008. –

№ 99(1). – Р. 164-167.

9. Лукашова, И., Макенбаева, И. Воздействие мирового экономического кризиса на

трудовую миграцию из Кыргызстана в Россию: качественный обзор и количественное

исследование. – Бишкек, 2009. – 110 с.

10. Мкртчян Н., Сарыгулов Б. Изменение этнического состава населения [Кыргызстана] //

Демоскоп Weekly. – 2012. – № 531-532. – Режим доступа:

http://demoscope.ru/weekly/2012/0533/analit04.php

11. Население Кыргызстана в начале XXI в. / Под ред. М.Б. Денисенко. – Бишкек. – Режим

доступа: http://demoscope.ru/weekly/2012/0531/analit06.php

12. Социальные тенденции Кыргызской Республики 2012-2016. Вып. 13. – Бишкек:

Нацстатком Кыргызской Республики, 2018.

13. Sulaimanova B., Bostan A. International migration: a panel data analysis of the determinants

of emigration from Tajikistan and Kyrgyzstan // Eurasian Journal of Business and Economics. – 2014. –

Т. 7. – №. 13. – С. 1-9.

14. Ullah, A. A. Population Migration and Asia: Theories and Practice. – New York: Nova

Science Publishers, 2010.

15. Ullah, M. S. Determinants of international labor migration from Bangladesh: a gravity model

of panel data // 社会システム研./. – 2012. – № 25. – Р. 125-146.

16. Заурбеков, С.К. Трудовая миграция из Республики Таджикистан: основные тенденции,

результаты и регулирование: автореф. дисс. … канд. экономич. наук: 08.00.14. – М., 2012.

17. Кумскова, Н.Х. Внешняя миграция населения Кыргызской Республики // Вестник КРСУ.

– 2015. – Том 15. – № 8. – С. 110.

18. Olowa, O. W. & Awoyemi, T. T. Determinants of migration and remittances in rural Nigeria //

Journal of Development and Agricultural Economics. – 2012. – № 4(7). – С. 191-198.

B. Sulaymanova, G. A. Ravanoğlu Kirgizistan ve Tacikistan’da Uluslararasi Göç Реформа № 2(78) 2018

41

19. Uysal, M. & Aktaş, S. Sıralı regresyon analizi ile Türkiye’deki iç göçleri etkileyen faktörlerin

belirlenmesi // Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. – 2011. – № 20(3).

20. Mayda, A. M. International migration: A panel data analysis of the determinants of bilateral

flows // Journal of Population Economics. – 2010. – № 23(4). – Р. 1249-1274.

Реформа № 2, 2018

42

УДК 330.014

КАЛКТЫН САНЫНЫН ӨСҮШҮНҮН ЖАНА БИЛИМ БЕРҮҮНҮН КЫРГЫЗСТАН

ЭКОНОМИКАСЫНА ТААСИРИ

Муратбекова Бермет, Кыргыз-Түрк «Манас» Университетинин магистранты

<[email protected]>

THE IMPACT OF POPULATION GROWTH AND EDUCATION

ON KYRGYZSTAN ECONOMY

Muratbekova Bermet, Master Student of Kyrgyz- Turkish “Manas” University

ВЛИЯНИЕ РОСТА ЧИСЛЕННОСТИ НАСЕЛЕНИЯ И УРОВНЯ ОБРАЗОВАНИЯ

НА ЭКОНОМИКУ КЫРГЫЗСКОЙ РЕСПУБЛИКИ

Муратбекова Бермет, магистрант Кыргызско-Турецкого университета «Манас»

Аннотация

Калк жана билим берүү боюнча маселелерди изилдөө бүгүнкү күндө маанилүү. Бул

эмгектин негизги максаты; Кыргызстанда билим берүү жана калктын санынын

экономикалык өсүүгө карата таасирин изилдөө болуп саналат. 1990-2016-жылдар

аралыгындагы статистикалык маалыматтарды колдонуу менен VAR моделинин жардамы

аркылуу анализ жасалды. Анализдин жыйынтыгында калктын жана орто кесиптик билим

берүүчү уюмдарды бүтүргөн студенттердин санынын экономикалык өсүүгө карата таасири

төмөн, ал эми жогорку кесиптик билим берүүчү уюмдарды бүтүргөн студенттердин санынын

экономикалык өсүүгө болгон таасири жогору болгондугу аныкталды.

Негизги сөздөр: экономикалык өсүү, калк, билим берүү, VAR анализи.

Abstract

In this article, the relations among economic development, population growth and education in

Kyrgyzstan between the period of 1990 - 2016 have been analyzed by using VAR analysis.

Econometric studies show that the number of the population and the students who received

secondary general education has low effect on economy. On the other hand, the number of students

having higher education level considerably affects country’s economy.

Keywords: economic growth, population, education, VAR analysis.

Аннотация

В данной статье проведено исследование влияния повышения численности населения и

уровня образования на рост экономики в Кыргызской Республике. С помощью

эконометрических методов проведен анализ, результаты которого показывают, что

увеличение численности населения и выпускников, получивших образование в

среднетехнических образовательных учреждениях, не оказывает значительного влияния на

рост экономики. В то же время выпускники, получившие высшее образование, оказывают

значительное влияние на рост экономики страны.

Ключевые слова: экономический рост, население, образование, VAR-анализ.

Киришүү

Демографиялык өнүгүү дүйнөлүк экономикалык коомчулукка өтө олуттуу таасир

тийгизет. Дүйнөдөгү калктын санынын өсүшү жана анын жыныстык структурасы,

жашошарттын сапаты, жумушчу күчүнүн квалификациясы, калктын миграциясы анын

социалдык-экономикалык натыйжасы заманбап дүйнөнүн өнүгүшүн жана анын

Б. Муратбекова Kалктын санынын өсүшүнүн жана билим берүүнүн кыргызстан экономикасына таасири

Реформа № 2, 2018

43

экономикасын маанилүү деңгээлде аныктайт. Бүгүнкү күндө өлкөлөрдүн өндүрүмдүүлүгүнө

квалификациялуу жумушчу күчүнүн таасири чоң. Натыйжада, квалификациялуу жумушчу

күчүнө ээ болуу максатында билим берүүгө берилген маани жана инвестициялар көбөйүүдө

[2]. Негизинен билим берүү экономика менен жакындан өз ара байланышта экендигин

айтууга болот.

Акыркы жылдарда демографиялык өзгөрүүлөр, билим берүү жана экономикалык

өсүүнүн ортосундагы байланыштарды изилдөөдө эконометрикалык методдор колдонулуп

келет. Мындай методдор так жыйынтыкка жетүү мүмкүнчүлүгүн жогорулатат.

Бул изилдөөнүн негизги максаты; Кыргызстанда билим берүү жана калктын санынын

экономикалык өсүүгө тийгизген таасирин эконометрикалык анализдин жардамы менен

изилдөө болуп саналат. Эконометрикалык ыкма катары VAR модели колдонулду.

Демография жана билим берүү боюнча теориялык жана эмпирикалык изилдөөлөр

Байыркы кылымдардан бери философтор калктын маселелерин изилдеп, өздөрүнүн ой

жүгүртүүсү боюнча түшүндүрүүгө аракет кылышкан. Мындай ой жүгүртүүнүн негизинде

калк менен экономикалык ресурстар же калк менен өндүрүштүн ортосундагы байланыштар

ортого чыккан. Конфуций жана башка философтордун калк менен байланыштуу көз

караштары боюнча калктын санынын көбөйүшү жумушчу күчүнүн өндүрүмдүүлүгүн

тѳмѳндѳтүп, коомдун жашоо деңгээлине терс таасирин тийгизет. Платон “Калктын санынын

өсүшүнө жана азаюусуна мүмкүнчүлүк берүү керек” деген жыйынтыкка келүү менен

“идеалдуу мамлекет үчүн идеалдуу калк” көз карашын ортого чыгарган [3]. Мальтустун

теориясы боюнча, контролго алынбаган учурда калктын өсүшү геометриялык прогрессия

менен өсөт (1, 2, 4, 8, 16, 32...), ар бир 25 жылда эки эсеге көбөйөт жана тамак-аш өндүрүшү

арифметикалык прогрессия менен өскөндө (1, 2, 3, 4, 5, 6...), адам баласынын тамак – аш

сунушунан да ашып кеткендигин байкоого болот [1]. Джулиан Л. Симондун (Julian L.Simon)

“Ultimate Resource” (1981) аттуу эмгегинде калктын санынын өсүшүнүн орто мөөнөттө

экономикалык өсүүгө оң таасир бере тургандыгын аныктаган [4].

Экономикалык өсүү, калк жана билим берүүнүн ортосундагы байланыштарды изилдеген

көптөгөн эмпирикалык анализдер жасалган. Мындай изилдөөлөрдө билим берүү

экономикалык өсүүгө оң таасир берет деген жыйынтыктары алынган.

Өлкөдө калктын саны жана экономикалык өсүүнүн ортосундагы байланыштарды

аныктоо келечектеги өсүүнүн стратегиялык пландарын түзүүгө чоң жардам берет [2]. Кээ

бир изилдөөчүлөр калктын санынын өсүшүн экономикалык өсүүгө тоскоолдук катары

көрүшсө, айрымдары экономикалык өсүүнү тездетүүчү фактор катары кабыл алышкан.

Башка изилдөөлөр бул эки өзгөрмөнүн ортосунда кандайдыр бир байланыштын

табылбагандыгын белгилешкен. Билим берүү жана демографиянын экономикалык өсүү

менен байланышын изилдеген эмгектерге кайрылсак, Dawson жана Tiffin [5] 1950-1993-

жылдардын аралыгында Индия үчүн жасаган изилдөөсүндө киши башына түшкөн улуттук

киреше менен калктын санынын өсүшү арасында Johansen коинтеграциялык методун

колдонуп, узун мөөнөттүү байланыш жок деген жыйынтыкка келишкен. Savaş [6] Орто Азия

өлкөлөрүндө калктын саны менен киши башына түшкөн экономикалык өсүүнүн ортосундагы

байланыштарды изилдеген. ARDL методу менен коинтеграциялык анализ жасаган. Орто

Азия өлкөлөрүндө калк менен экономикалык өсүүнүн ортосунда күчтүү жана оң маанидеги

байланыш бар экендигин көрсөткөн. Калкты экономикалык өсүүнү алдыга түртүүчү

күчтөрдүн бири деп белгилеген. Telatar жана Terzi [2] Түркиядагы экономикалык өсүү менен

калк жана билим берүүнүн ортосундагы байланышты изилдеген. 1968-2006 – жылдар

ортосундагы маалыматтарды колдонуу менен Гренджер себептүүлүк тестин жана VAR

анализин жасалган. Натыйжада, киши башына түшкөн кирешедеги жогорулоо калктын

санынын өсүү тездигинин төмөндөтөт деген жыйынтыкка келишкен.

Экономикалык өсүү менен билим берүүнүн байланышын изилдөөдө, окугандардын саны

жана мамлекеттин билим берүү үчүн жумшаган акча каражаттары алынган. Изилдөөнүн

жыйынтыгында билим алгандардын саны менен ИДПнын өсүшүнүн ортосунда жакын

Б. Муратбекова Kалктын санынын өсүшүнүн жана билим берүүнүн кыргызстан экономикасына таасири

Реформа № 2, 2018

44

байланыштын бар экендиги аныкталган [7]. Nilsson 1970-2000 – жылдардагы жылдык

маалыматтар менен Швецияда экономикалык өсүү менен билим берүүнүн ортосундагы

байланышты Гренджер себептүүлүк тестин колдонуу менен орто жана кесиптик билим

берүүдөн экономикалы өсүүгө, экономикалык өсүүдөн да жогорку билим берүүгө түздөн-түз

оң таасир бар экендигин аныктаган [2]. Permani, 1965-2000-жылдардагы маалыматтар менен

9 Чыгыш Азия өлкөлөрү үчүн билим берүү, инвестиция жана экономикалык өсүүнүн

ортосундагы байланыштарды панел Эң Кичине Квадраттар методу менен изилдеген [8].

Билим берүүдөгү 1 пайыздык өсүү киши башына түшкөн улуттук кирешени 27,1 пайызга

жогорулаткандыгын көрсөткөн. Түркиядагы билим берүү жана экономикалык өсүү

байланышын 1923-2005-жылдар үчүн Гренджер себептүүлүк, коинтеграция жана VAR

анализдери менен изилдеген Özsoy [2] жогорку жана кесиптик билим берүүнүн ИДПга

карата себептүүлүк байланышынын бар экендигин аныктаган. Кыргызстан үчүн мындай

анализ жасоо менен экономикалык өсүү, калктын саны жана билим берүүнүн ортосундагы

байланышты аныктап алуу келечектеги өсүүнүн стратегиялык пландарын түзүүгө жардам

берет.

Изилдөөнүн методологиясы жана эконометрикалык изилдөөнүн жыйынтыгы

Убакыт сериясынын стационардуулугун текшерүүдө колдонулган ыкмалардын бири

бирдик тамыр (unit root) тести болуп саналат. Алардын ичинен кеңири колдонулганы Dickey

жана Fuller (1981) тарабынан сунушталган Кеңейтилген Дики-Фуллер (Argumented Dickey-

Fuller - ADF) тести болуп саналат жана формуласы төмөндөгүдөй [9];

Демек, анализди жасоодо өзгөрмөлөр стационардуу болушу керек.

Өзгөрмөлөрдүн ортосундагы себеп-натыйжа байланыштары Гренджер себептүүлүк

тестинин жардамы менен изилденет. Бул тест узун мөөнөттүү убакыт сериялары үчүн

колдонулат. Убакыт сериялары стационардуу болушу шарт, бирок бирдей деңгээлде

туруктуу болушу керек деген шарт жок

VAR модели, моделге кошулган бардык өзгөрмөлөрдүн өзү жана башка өзгөрмөлөрдүн

мурда аныкталган маанилерине карата аныктаган жөнөкөй чоң өлчөмдүү убакыт сериясын

алдын алган модел болуп саналат.

VAR моделинде таасир-жооп (impulse-response) жана дисперсияларды бөлүү (Variance

Decomposition) анализдерин жасоо менен жыйынтыктар чыгарылат [9].

Анализ үчүн Кыргыз Республикасынын калкынын саны, билим берүү деңгээли жана

экономикалык ѳсүүсүнүн ортосундагы байланышты изилдѳѳ үчүн өзгөрмөлөр катары ИДП,

калктын саны, орто жана жогорку кесиптик билим берүү уюмдарын бүтүргөн студенттердин

саны алынды жана 1990 – 2016-жылдар аралыгындагы жылдык маалыматтар колдонулду.

Маалыматтар КРнын Улуттук статистика комитетинин жана КМШнын мамлекеттер аралык

статистикалык комитетинин расмий сайттарынан алынды [10; 11].

Модельдеги өзгөрмөлөр;

GDP – Ички дүң продукт, млн доллар;

KALK – өлкөдөгү калктын саны, млн киши;

JKS – жогорку кесиптик билим берүү уюмдарын бүтүргөн студенттердин саны, млн

киши;

OKS – орто кесиптик билим берүү уюмдарын бүтүргөн студенттердин саны, млн

киши;

Б. Муратбекова Kалктын санынын өсүшүнүн жана билим берүүнүн кыргызстан экономикасына таасири

Реформа № 2, 2018

45

Жогорудагы өзгөрмөлөрдүн баарынын логарифмалары колдонулган жана ар бир

өзгөрмөнүн астында “L” коюлган.

Өзгөрмөлөрдүн туруктуулугун текшерүү үчүн Кеңейтилген Дики-Фуллер (ADF)

колдонулду жана жыйынтыгы төмөнкү таблицада берилди.

Таблица 1. Өзгөрмөлөрдүн туруктуулугу боюнча тесттин жыйынтыгы

Өзгөрмө Константа жана тренд жок

ADF баштапкы абалы

LGDP 1.311111

LKALK 0.368619

LJKS -2.363922**

LOKS -1.204055

ADF биринчи айырмасында

LGDPD -3.047486*

LJKSD -4.474017*

ADF экинчи айырмасында

LKALKD2 -3.342793*

LOKSD2 -6.947570*

*:1% жана **: 5% да өзгөрмөлөрдүн маанилүүлүгү көрсөтүлгөн. ADF тестинде Schwarz Info

критерийи колдонулуп, максималдуу кечигүү узундугу 6 деп кабыл алынган. D-ADF биринчи

айырмасы, D2- ADF экинчи айырмасы. Eviews 9 пакеттик программасы колдонулду.

ADF тестинин жыйынтыгы боюнча боюнча бардык өзгөрмөлөр баштапкы абалында

стационардуу эмес. LGDP жана LJKS өзгөрмөлөрү биринчи айырмасында, LKALK жана

LOKS өзгөрмөлөрү экинчи айырмасында стационардуу экендиги белгилүү болду.

Өзгөрмөлөрдүн ортосундагыдагы байланышты аныктоо үчүн жана алардын бири-бирине

болгон таасиринин маанилүүлүгүн табуу үчүн Гренджер тарабынан сунуш кылынган ыкма

колдонулат жана өзгөрмөлөрдүн кечигүүсү m=2 деп кабыл алынды.

Таблица 2. Гренджер себептүүлүк тестинин жыйынтыгы

Өзгөрмөлөр F статистика Р мааниси (Prob.)

LKALKD2→LGDPDнын себеби эмес (таасири жок)

LGDPD→LKALKD2нын себеби (таасири бар)

4.554928

31.94663

0.3361

0.0000*

LJKSD→LGDPDнын себеби (таасири бар)

LGDPD→LJKSDнын себеби (таасири бар)

15.78480

19.83536

0.0033*

0.0005*

LOKSD2→LGDPDнын себеби эмес (таасири жок)

LGDPD→LOKSD2нын себеби эмес (таасири жок)

5.541819

1.449209

0.2361

0.8356

LJKSD→LKALKD2нын себеби (таасири бар)

LKALKD2→LJKSDнын себеби (таасири бар)

21,89189

29,21167

0.0002*

0.0000*

LOKSD2→LKALKD2нын себеби (таасири бар)

LKALKD2→LOKSD2нын себеби эмес (таасири жок)

38,15334

5,517423

0.0000*

0.2382

LOKSD2→LJKSDнын себеби эмес (таасири жок)

LJKSD→LOKSD2нын себеби эмес (таасири жок)

12,93589

4,427216

0.0116*

0.3513

*: 1%, **:5%, ***:10% да өзгөрүүчүлөрдүн маанилүүлүгү көрсөтүлгөн. Булак: Eviews 9 пакеттик

программасы боюнча эсептелди.

Б. Муратбекова Kалктын санынын өсүшүнүн жана билим берүүнүн кыргызстан экономикасына таасири

Реформа № 2, 2018

46

Гренджер себептүүлүк анализинин жыйынтыгы боюнча кээ бир өзгөрмөлөрдүн

ортосунда байланыш бар, б.а. бул өзгөрмөлөр бири-бирине таасир тийгизет.

Таблица 3. Кечигүү катарын тандоо критерийи

Кечигүү

узундугу LogL LR FPE AIC SC HQ

0 136,9938 NA 3.71e-11 -12.66608 -12,46712 -12.62290

1 165.7096 43.75730 1.15e-11 -13.87710 -12.88232 -13.66121

2 188.7071 26.28290 7.19e-12 -14.54353 -12.75292 -14.15493

3 226.0158 28.42569 1.72e-12 -16.57293 -13.98650 -16.01161

4 331.5353 40.19791* 1.85e-15* -25.09860* -21.71634* -24.36456*

Булак: Eviews 9 пакеттик программасы.

VAR анализи үчүн өзгөрмөлөрдүн кечигүү узундуктары белгиленип алынды жана

кечигүү катарын тандоо критерийи колдонулду (VAR lag order selection criteria), жана

жыйынтыгына караганда кечигүү узундугу 4 экендиги белгилүү болду.

Сүрөт 1. Өзгөрмөлөрдүн ортосундагы автокорреляциянын жыйынтыгы

Өзгөрмөлөрдүн ортосундагы автокорреляциянын жыйынтыгы боюнча чекиттердин

бардыгы айлананын ичинде болуу менен анын чегинен чыгып кетпегендиги үчүн,

өзгөрмөлөрдүн ортосунда автокорреляция жок экендиги аныкталды.

IR фукциясы шоктун өзгөрмөлөргө карата таасирин жана кайсы периоддо кандай таасир

бере тургандыгын аныктайт [9]. Ар бир өзгөрмөнүн убакыт аралыгы 10 периодго барабар

болгон импульстук жооп (IR) функциясынынын жыйынтыгын көрсөткөн графиктер төмөндө

берилген.

Сурөт 2. ИДПнын калктын санынын өзгөрүшүнө карата жообу

Б. Муратбекова Kалктын санынын өсүшүнүн жана билим берүүнүн кыргызстан экономикасына таасири

Реформа № 2, 2018

47

2-сүрөтте көрсөтүлгөндөй, ИДПнын калктын санынын өзгөрүшүнө карата таасири

позитивдүү бирок төмөн деңгээлде жайгашкан. Демек, узун мөөнөт ичинде эки өзгөрмөнүн

ортосунда оң жана маанилүү деңгээлде байланыш бар.

Сүрөт 3. Жогорку кесиптик билим берүүчү уюмдарды бүтүргөн студенттердин санынын

ИДПнын таасирине карата импульстук жообу

ИДПдагы өзгөрүүлөрдүн таасиринен улам жогорку кесиптик билим берүүчү уюмдарды

бүтүргөн студенттердин санынын импульстук жообу 1-4-5-периоддо терс, калган

периоддордо оң экендигин көрө алабыз.

Сүрөт 4. Орто кесиптик билим берүүчү уюмдарды бүтүргөн студенттердин

санынын ИДПга карата импульстук жообу

Орто кесиптик билим берүүчү уюмдарды бүтүргөн студенттердин саны менен ИДПнын

ортосунда байланыштын аз экендигин көрүүгө болот.

Дисперсияларды бөлүүдө (Variance Decomposition-VDC) өзгөрмөлөрдөгү өзгөрүүлөрдүн

канча пайызы өзүнөн, канча пайызы башка өзгөрмөлөр тарабынан аныкталаары изилденет

[9]. Дисперсияларды бөлүү VAR анализинде максат кылынган экинчи функция болуп

саналат. Прогноздолгон периоддо биздин мисалга карата 10 период аралыгында кандайдыр

бир ИДПдагы шоктун кайсы факторлордон таасирленгендиги төмөнкү таблицада

көрсөтүлгөн.

Таблица 4. ИДПнын дисперсияларын бөлүү

Период S.E. LGDPD LKALKD2 LJKSD LOKSD2

1 0.117999 100.0000 0.000000 0.000000 0.000000

2 0.150636 85.59807 6.138125 8.072207 0.011594

3 0.162951 73.25650 9.248470 16.88135 0.613675

4 0.165506 71.02833 9.928564 18.42699 0.616115

Б. Муратбекова Kалктын санынын өсүшүнүн жана билим берүүнүн кыргызстан экономикасына таасири

Реформа № 2, 2018

48

5 0.167843 69.31310 10.23122 19.68793 0.767746

6 0.169284 68.73086 10.43892 19.99826 0.831959

7 0.169549 68.65493 10.42678 20.02866 0.889636

8 0.169658 68.58242 10.44645 20.08109 0.890034

9 0.169682 68.56431 10.45406 20.07926 0.902357

10 0.169723 68.54117 10.45782 20.08244 0.918576

Биринчи периоддо ИДПнын шогу 100%га өзүнүн өзгөрүшү менен түшүндүрүлөт.

Тогузунчу периоддо ИДПдагы өзгөрүү 68,56% өзүндөгү шок менен түшүндүрүлсө, калганы

10,45% - калктын санындагы өзгөрүүлөр менен, 20,07% - жогорку кесиптик билим берүүчү

уюмдарды бүтүргөн студенттердин санындагы өзгөрүүлөр менен, 0,90% орто жогорку

кесиптик билим берүүчү уюмдарды бүтүргөн студенттердин санындагы өзгөрүүлөр менен

түшүндүрүлө тургандыгы аныкталды.

Таблица 5. Калктын санынын дисперсияларын бөлүү

Период S.E. LGDPD LKALKD2 LJKSD LOKSD2

1 0,002035 31,50127 68,49873 0.000000 0.000000

2 0,002429 22,32553 61,75139 13,86064 2,062441

3 0,002677 23,36197 51,63619 23,01549 1,986355

4 0,002754 23,69029 51,79795 21,79555 2,716192

5 0,002776 23,51451 50,99326 22,81138 2,680856

6 0,002799 23,53226 51,14886 22,65778 2,661097

7 0,002813 23,31847 51,07414 22,94726 2,660130

8 0,002820 23,33263 51,04570 22,95970 2,661960

9 0,002820 23,27859 51,09070 22,94409 2,686617

10 0,002826 23,27845 51,02827 23,00346 2,689810

Калктын санындагы өзгөрүү биринчи периоддо 68,49%ы өзүнүн шогу менен

түшүндүрүлсө, калган 31,50%ы ИДПдагы өзгөрүүлөр менен түшүндүрүлөт, б.а. калктын

арасында келип чыккан кандайдыр бир шок жагдайлар жана ИДПнын төмөндөшүнөн келип

чыгат.

Таблица 6. Жогорку кесиптик билим берүүчү уюмдарды бүтүргөн студенттердин санынын

дисперсияларын бөлүү

Период S.E. LGDPD LKALKD2 LJKSD LOKSD2

1 0,189249 3,927769 19,68109 76,39114 0.000000

2 0,191134 3,862005 20,42293 75,68949 0,025580

3 0,195638 4,612998 20,33913 75,00022 0,047651

4 0,196146 4,726093 20,49435 74,16257 0,166987

5 0,196529 4,742371 20,41835 74,42976 0,409516

6 0,196675 4,768056 20,40499 74,37922 0,447729

7 0,196685 4,772210 20,40490 74,37257 0,450321

8 0,196829 4,788590 20,41367 74,33576 0,461982

9 0,196854 4,787727 20,42178 74,31763 0,472867

10 0,196860 4,788108 20,42080 74,31646 0,474636

Жогорку кесиптик билим берүүчү уюмдарды бүтүргөн студенттердин санынын

дисперсияларын бөлүүнүн жыйынтыгында биринчи периоддо шоктун 76,39%ы өзү

тарабынан жана калганы 3,92%ы ИДП тарабынан, 19,68%ы калктын санынын өзгөрүшү

менен түшүндүрүлөт.