leri pek çok. Hüseyinin çok işleri var. Telefonunnumarası. Masanın rengi. Selimin dostları var mı, yok mu? Bedrinin kızı bir Jyerde okuyor mu? O apartımanın 15 dairesi var. Bu çocuğun bir kimsesi yok mu?Eminenin oğlu büyüktür artık. Öğretmenin sualine cevap ver.
10. Образуйте словосочетания по 1 типу изафета:
ev — bahçe; filim — devam; doktor — yardım; Ali — baba; ağabeyim — iş;mühendis — tecrübe; fabrikamız — teknisyen; köy — okul; Asım — karı; Ayşe —çocuklar; babası — ev; Mahmut — küçük oğul; dolap — kapı; masalar — iki.
11. Заполните пропуски:
Kitabın bura ... pek enteresan. Teknisyenin tecrübe ... büyük mü? Buranın s
sinema ... nasıl? Evin bütün pencere ... açık. Asımın birkaç kitap ... var.
12. Переведите на турецкий язык следующие словосочетания:
дверь комнаты; дверь моей комнаты; дверь их комнаты; брат ваше-го друга; братья вашего друга; стена комнаты; семья этого инженера;семья нашего инженера.
13. Переведите на русский язык:
1. О zaman Ali memurdu. 2. Kimdi o? — Mahmuttu. 3. Benim üç kitabımvardı. 4. Ben de pilottum. 5. Siz o zaman işçi miydiniz? — Evet, efendim, içiydim.6. Sen de talebeydin. 7. Sen doktor muydun? — Hayır, doktor değildim. 8. Vaktinvar mıydı? — Yoktu. 9. Dün orada bir kimse yok muydu? — Bence yoktu. 10.Senin kaç defterin vardı? — 4 defterim vardı.
14. Поставьте сказуемое в прошедшем времени:
Çocuk hastadır. Memiş köylüdür. Ben talebeyim. Sen amelesin. Asımpilottur. Biz genciz. Gitmeğe hazırsınız. Mektup Osmandadır. Kutu dolaptadır.Parası vardır. Vaktimiz yok. Defterin çok mu? Kardeşi teknisyen midir? Siz ıfabrikada mısınız? Onlar kaç kişidir?
96
15. Заполните пропуски (прошедшее время):
Çocuklar üç kişi ... O zaman Selim pek genç ... Palto dolapta ... MektupEmineden ... O, köylü değil... Ben evde mi...? Kardeşi pilot... Ben de orada ...Siz sinemada değil mi...?
16. Поставьте к сказуемому вопросы:
а) общего типа:Bilet yoktu. Vaktimiz vardı. Ali köydendi. Kütüphanedeydik. Sen talebeydin.
Ağabeyi doktordu. Evimiz küçüktü. Memurdun.б) альтернативного типа:Ali köylüydü. Sen talebeydin. Kitap vardı. Siz odadaydınız. Mektup
Ahmettendi. Parası vardı. Vaktiniz azdı. Haber ondandı.
П. Поставьте сказуемое в отрицателно-вопросительной форме:
Ayşenin vakti vardı. Ali gençti. Sualiniz kolaydı. Öğretmen cevabımızdanmemnundu.
18. Проспрягайте в прошедшем времени:
а,) в утвердительной форме: okumak, istemek.б) в отрицательной форме: almak, hizmet, etmek.в) в вопросительной форме: gitmek, konuşmak.г) в отрицательно-вопросительной форме: çalışmak, vermek.
19. Произведите грамматический анализ:
a) Bu temrini iyi yaptınız. Mağazadan Reşat Nuri Güntekinin bir romanınıaldım. Saat sekizde döndük.
b) Biz bunu öğrenmedik. Kardeşiniz benimle konuştu. Ben ona cevapvermedim. Bunu okumadınız.
20. Ответьте на следующие вопросы:
a) Nereye gittiler? Dün ne yaptınız? Sinemadan saat kaçta döndünüz?b) Tramvayla mı geldiniz? İşe saat beşte mi başladık? Dün akşam sen mi bize
yardım ettin? Bütün gün mü çalıştı?c) Dün sinemaya gittiniz mi? Oğlumuz dün akşam sokağa çıktı mı? Bugün
gazete okudun mu? Biz o subayla konuştuk mu?d) Ne demek? Seninle bunu konuşmadık mı? Okulu bitirmediniz mi?
Çocukları daha dönmediler mi? Ne istiyorsunuz? Sualinize cevap vermedim mi?e) Dün dersleriniz saat üçte mi bitti? Bugün gazete aldık mı? Bu sabah
kardeşimle konuştunuz mu? Dün derse çalıştık mı? Yüksek okulu bitirdiniz mi?
4—800297
21. Переведите на русский язык:
1. Sen gazeteyi okumadın mı? — Okudum. 2. Neler öğrendin? — Bazı yenişeyler öğrendim. 3. Ali işine başladı mı? — Bence başlamadı. 4. İlk dersi ne zamanokumağa başladınız? — Dün efendim. 5. Sen enstitüye girdin mi? — Girdim. 6.Ne dedin? — Bir şey demedim ben. 7. Bedriye, akşam gel, dedin mi? — Dedim ya!8. Niçin evden çıkmadın? — Hastaydım.
22. Заполните пропуски:
Ben bir şey alma ... Sen nerede oku ...? Çocuklar bahçeye git ... Köydenkimler gel...? Siz onu gör ...? Dersi niçin çevir ... sen? Onlar öğretmenle konuşKardeşi nerede hizmet et ...? Siz çocuğa yardım et ...? Sen kitaptan neleröğren ...? Siz ona bir şey de ...? Ben dün bir yere gitme ... Zil çal...?
23. Раскройте скобки, поставив сказуемое в прошедшем времени:
Ben işimi (bitirmek). Sen ona niçin (yardım etmemek)? Ders 45 dakika(devam etmek). Sen defteri (istememek)? Siz işinize (devam etmek)? Ne(olmak)? Naim köye (gitmemek)? Siz öğretmenimizi (görmemek)? Sen nerede(oturmak)? Onlar bir şey (yapmak)? Siz evden ne zaman (çıkmak)? Kim(gelmek)? Ders (bitmek) artık?
24. Поставьте сказуемое в прошедшем времени:
Derse çalışıyoruz. Ne görüyorsunuz? Eve akşam saat yedide dorun uyu.musun? Siz de mi gitmiyorsunuz? O bir gemide hizmet ediyor. Çantaya nekoyuyorsun?
25. Поставьте к глагольному сказуемому вопросы:
а) общего типа: sinemaya gittiniz. Bizimle konuşmadılar.б) альтернативного типа: Siz gittiniz. Çocuklar dönüyorlar. Siz babası ile
konuştunuz. Geldi.
26. Поставьте сказуемое в отрицательно-вопросительной форме:
Biz hastaneye gittik. Sen vaktinde döndün. Ben ona teşekkür ederim dedim
dönmek, öğrenmek, girmek, oturmak, bakmak, istemek, yardım etmek.
98
28. Переведите на русский язык:
Bu çantayı oğlum için aldım. O seans için bilet yoktu. Sen bunu kimin içinyapıyorsun? Senin için canım. Babam için ne diyorlar? İşi bitirmek için size nelâzımdır? Hüseyin için bu iş güç değil. 3 dolar için dört saat çalıştı. Köye gitmekiçin otobüse bindik. Derslere çalışmamak için bir yere gitti. Okulu iyi bitirmekiçin çok çalıştı.
29. Раскройте скобки:
Bu (için) gelmedim. Bu (sonra) o (ile) konuştum. Kalem (ile) ne yapıyorsun?Kardeşim (için) bir şey söylemedi mi? Sen (ile) beraber kim geldi? Ne (için)buraya geldin? Ben (evvel) işe başladı. Bunu kim (için) yaptınız? Siz (ile)konuştum. Ders on üç dakika (önce) başladı.
ЖЗаполните пропуски нужными по смыслу послелогами (evvel, sonra, üe, için):
Enstitüye gitmek ... tramvaya bindi. O siz ... beraber mi gidiyor? Bir saat...buradaydı. Mektubu kalem ... yazdım. Ders ... kütüphaneye gittik. Kitabı sen ...almadım. Bugün ... bilet yok, dediler. Birkaç gün ... buradayız.
31. Поставьте к подчеркнутым словам вопросы специального типа:
Kitabı senin için aldık. Okumak için gidiyor. Senden sonra geldik. Bir saatevvel buradaydı. Bilet sizin içindi.
32. Конечное l в позиции после гласных заднего ряда:
rol — rolügol — golühal — hali
meşgul — meşgulümahsul — mahsuleithal — ithali
istihsalistikbalistimal
33. / в заимствованных словах:
localostraLondra
balyasar dalyapaskalya
Sabah
Dün sabah Fahri epey erken uyandı. Saat yedi buçuktu.Fahri pencereyi açtı, 10-15 dakika jimnastik yaptı. Sonra ellerini yüzünü
yıkadı, giyindi.Fahri'nin kahvaltısı birkaç sandviçle bir sütlü kahveden ibaretti. Kahvaltıdan
sonra biraz gazete okudu.8.15 te onun odasına dostu Kemal girdi. O da Fahri'yle aynı enstitüde okuyor,
aynı aparümanda oturuyor.
99
Fahri:— Dün akşam sinemaya gittin mi? dedi.— Gitmedim. Vaktim yoktu çünkü.— Nasıl yoktu?! Enstitüden epey erken döndük.— Erken döndük amma, sonra bazı işlerim çıktı. Şuraya buraya gittim geldim,
bir de baktım ki sinemaya gitmek için vakit yok artık!... Dostlar sokağa çıktılar. Enstitüleri apartımanlarma yakın değildir, onun
dakika jimnastik yaptım. Sonra yatağımı topladım, giyindim, kitap ve ,defterlerimi çantama koydum.
Bundan 5 dakika sonra babamla ben sofra basma oturduk, çünkü kahvaltımız ]hazırdı artık. Bu sefer kahvaltı, köfte, sandviç, ve sütlü kahveden ibaretti.
Kahvaltıdan sonra sofra başından kalktık. Benim 15 dakika kadar vaktimvardı. Onun için radyoyu açtım, son haberleri dinledim. Ama gazeteyi okumak jiçin vakit kalmadı artık.
Saat 8.15 te palto ve şapkamı giydim, sokağa çıktım. Durakta ancak 5-6 kişi!vardı, onun için yarım saat geçmeden enstitüdeydim artık.
Dersten evvel bazı dostlarımla konuştum. Ama Kemali görmedim. Hastaydı,derse gelmedi.
Dün ilk dersimiz türkçe idi. Öğretmen bize birçok sualler sordu, biz bunlara jcevap verdik. Sonra türkçeden rusçaya birkaç cümle çevirdik, 40 dakika kadar da]konuştuk.
Dersin sonunda öğretmen bize bugün için iki vazife verdi. Bunlardan biri, 14cümleyi türkçeye çevirmekti.
Son ders saat üçte bitti. Birkaç dostumla beraber lokantaya gittim, yemekyedim. Yemekten sonra sinemaya gitmeğe karar verdik.
En yakın sinemaya geldik. Bilet parasını verdik ve hemen salona girdik.Çünkü ancak dört dakikamız vardı. Yerlerimize oturduk. Tam bu zaman filimbaşladı. Filim iyi idi. Ben de, dostlarım da çok memnun kaldık.
Ondan sonra eve döndüm. Akşam derslerime çalışmağa başladım.Vazifelerimiz az değilldi, onun için bunları ancak on buçukta bitirdim. On birdede yatağa girdim.
KONUŞMA
— Orhan, sen bugün ne zaman uyandın?— Yedi buçukta.
100
— Hemen mi kalktın?- Evet.— Jimnastik yapmadın mı?— Nasıl yapmadım?! ... Yaptım ... Hem de 20 dakika ...- Sonra?— Sonra da ellerimi yüzümü yıkadım, yatağımı topladım.— Ondan sonra kahvaltı ettin, değil mi?— Hayır. Kahvaltıdan evvel biraz okudum.— Kardeşinle beraber mi kahvaltı ettin?— Bu sefer beraber etmedim. Çünkü kardeşim bugün benden bir saat evvel
yataktan kalktı.— Bir şey mi oldu?— Yok canım! Bir şey olmadı maşallah.
Bu akşam Kiyev'a gidiyor da ondan. , .— Kahvaltıda annen sana ne verdi?— Bir köfte, bir sandviç ve bir sütlü kahve.— Sekiz buçukta son haberleri dinledin mi?— Dinlemedim. Kahvaltıdan sonra pek az vaktim kaldı, radyoyu açmadım.— Sonra ne yaptın?— Çantamı aldım, sokağa çıktım.— Enstitüye otobüsle mi gittin?— Otobüsle ya!— Birinci derste ne yaptınız? Okudunuz mu?— Hayır, 20 dakika kadar rusçadan çevirdik, sonra da konuştuk. Okumadık
amma...— Dersten sonra bir yere gittin mi?— Bir dostumla sinemaya gitmeğe karar verdik.— Saat üçten hemen sonra mı?— Hayır. Ben eve döndüm, yemek yedim. Sinemaya da ancak altıda gittik.— Filim nasıldı, güzel miydi?— Fena değildi.— O dostun sizin enstitünüzde mi okuyor?— Evet; benimle aynı grupta.
Sözlerle devimler
1) утро; 2) утромвчера (dün akşam—вчера вечером)ранопроснуться, пробудиться1) открыть;2) включить (свет, радио и т.п.)
4) Слово «apartıman» означает дом (обычно многоэтажный), сост«
щий из квартир, сдающихся в аренду, тогда как «ev» — дом, заним«е- ]мый чаще одной семьей.
5) Глагол «oturmak» имеет более узкое значение, чем русский глагол!«жить» и употребляется только в тех случаях, когда речь идет о месте jжительства.
6) Слово «buçuk» (половина) употребляется только с числительными:bir buçuk — один с половиной, полтораsekiz buçukta — в половине девятого.7) Вспомогательные глаголы «etmek» (в самостоятельном значении
делать) и «olmak» (быть, стать, становиться) в сочетании с именами обра- jзуют составные глаголы. Оба компонента сочетания произносятся ели r-jно, причем ударение падает на последний слог именной части глагола.
hizmet etmek — служитьdan ibaret olmak — состоять из ...Иногда в ответ на вопрос, переданный предложением, сказуемое ь
торого выражено составным глаголом, именная часть последнего мсжет быть опущена:
Annene yardım ediyor musun? — Ты помогаешь матери?Ediyorum ya! — Конечно, помогаю!8) Глагол «devam etmek» имеет переходное и непереходное значе-1
ние: 1) продолжать; 2) продолжаться, длиться. В первом случае «devam]etmek» управляет дательным падежом:
Okumağa devam ediyorum. — Я продолжаю читать.Ders devam ediyor. — Урок продолжается.9) В просторечии слова «ağabey»^CTapıuHH брат) и «abla» (старшая!
сестра) служат также для выражения вежливого, почтительного обра-щения к старшим.
Alıştırmalar
24. Раскройте скобки:
1. Sen kime (bakmak)? 2. Bu mühendis nerede (oturmak)? 3. Ahmet şimdi i(hizmet etmek)? 4. Benden ne (istemek)? 5. Ablan şimdi (yardım etmek)?6. Hasan derse (çalışmak). 7. Ders (devam etmek). 8. Ağabeyim okulu j(bitirmek).
86
25. Заполните пропуски:
1. Annen nere ... çalışıyor? 3. Dostum okula saat... gidiyor? 3. Ailemiz altı...ibarettir. 4. Küçük ... bakıyorum. 5. Hatice orta okula ... ediyor. 6. Çok iyiokumağa... 7. Benim bir ablam ... 8.... yaşındayım.
26. Поставьте в отрицательной форме:
1. Oğlum büyüktür. 2. Ailem kalabalıktır. 3. Bekârım. 4. Babam çokihtiyardır. 5. Ablam gençtir. 6. Benim kızım var. 7. Bahçemiz çok güzeldir.8. Kardeşim çalışkandır. 9. Teknisyen olmak istiyor.
27. Поставьте в утвердительной форме:
1. Orta okulu bitirmiyorum. 2. Kardeşim hizmet etmiyor. 3. Şimdi çalışmayadevam etmiyorum. 4. Doktor olmak istemiyorsun. 5. Mustafarjjnağabeyi yok.6. Dostum bir yerde çalışmıyor. 7. Terbini iyi yapmağa çalışmıyorum.
28. Поставьте в вопросительно-отрицательной форме:
1. Senin ağabeyin var. 2. Kardeşim bahçededir. 3. O mühendis olmak istiyor.4. Benden bir şey istiyor. 5. Babam doktordur. 6. Bizim dairemiz vardır.7. Dostlarım çoktur. 8. Ablam evlidir.
29. Дайте утвердительный ответ:
1. Kardeşiniz şimdi bir şey çeviriyor mu? 2. Bu sene okulu bitiriyor musunuz?3. Babanız bir yerde çalışıyor mu? 4. Ağabeyiniz hizmet ediyor mu? 5. Kocası varmı? 6. Hastaneye yakın mı oturuyorsunuz? 7. Dostunuz bir gemide mi hizmetediyor?
30. Дайте отрицательный ответ:
1. Bir köyde mi oturuyorsunuz? 2. Anneniz şimdiye kadar çalışıyor mu? 3. Azmı çalışıyorsunuz? 4. Adınız Mehmet mi? 5. Dostunuz bekâr mı? 6. Dairesi ikiodalı mı? 7. Moskovalı mısınız? 8. Babanız yetmiş yaşında mı? 9. Ahmedin ailesikalabalık mı?
31. Ответьте на вопросы:
l. Niçin babanızla beraber oturmıyorsunuz? 2. Şimdiye kadar işe niçinbaşlamıyorsunuz? 3. Kaç yaşındasınız? 4. Adınız nedir? 5. Kaç çocuğunuz var? 6.Daireniz kaçıncı kattadır? 7. Oğlunuz kim olmak istiyor? 8. Kızınız ilk okulu nezaman bitiriyor?
87
32. Поставьте вопросы общего типа:
1. Babam tecrübelidir. 2. Kızım çalışkandır. 3. Dostum bekârdır. 4. Şimdi işimyoktur. 5. Orada kalabalık vardır. 6. Sergey hizmet ediyor. 7. Evlisin. 8. Adıgüzeldir. 9. Birinci kattayız. 10. Ailem yoktur.
33. Поставьте к выделенным словам вопросы специального типа:
1. Karım hastanede çalışıyor. 2. Kardeşim bir gemide hizmet ediyor.3. Annem elli yaşındadır. 4. İki yıl sonra enstitüyü bitiriyorum. 5. Küçük kızımdoktor olmak istiyor.
34. Составьте предложения с вопросами альтернативного типа, упот-ребив следующие слова:
36. Добавьте аффикс -U и переведите на русский язык:
köy, ev, bahçe, hata, İstanbul, renk, Karaganda.
37. Приведите антонимы:
oğul, baba, evli, koca, ihtiyar, bitirmek.
38. Переведите на русский язык:
1. — Merhaba, kardeşim!— Merhaba, dostum.— Bu apartımanda mı oturuyorsun?— Hayır! Annem oturuyor burada.— Çoktan mı?— iki senedir.
2. — Evstitülü müsün?— Evet, bu sene bitiriyorum.— Kim olmak istiyorsun?— Mühendis, efendim.
3. — Küçük kardeşine sen mi bakıyorsun?— Evet, efendim.— Kaç yaşındadır?
— İki yaşında, efendim.— Kız mı, oğlan mı?-Kız.-Adine?— Cemile.— Ne güzel bir isim!
4. — Kaç çocuğunuz var?— Bir tane.— Demek, aileniz üç kişiden ibaret?— Hayır, annem de bizimle beraber oturuyor.— Size yardım ediyor mu?— Hayır, artık epey ihtiyardır.
39. Переведите на турецкий язык:
1. — Где ты работаешь?— На заводе.-Женат?— Уже давно.
. — А где вы живете?— Вместе с моими родителями. У них большая квартира.
2. — Вы москвич?— Нет, но я живу недалеко от Москвы.— А где вы работаете?— Учителем в школе.— У вас в Москве какое-нибудь дело?— Да. Сейчас я хочу пойти в больницу. У меня там сын.
3. — Простите, Ахмет живет в этом доме?— Да, на втором этаже.— Это окно его квартиры?
> _ Да, но по-моему, его сейчас нет дома. Он по вечерам (akşamları)учится.
4. — Здравствуйте, г-жа Фатма. Каждый день вы ходите в этот сад.В девять утра вы уже здесь. Разве вы не работаете?
>,, — Пока нет. Ухаживаю за ребенком.— А когда вы собираетесь поступить на работу?
l — Через год. ̂ •**
88
При наращивании к указательным местоимениям bu, şu, о падеж-ных и других аффиксов между последними и основой возникает (п).
У Р О К 9
Родительный падеж. Склонение имен. Сочетание имен суще-ствительных (1-й тип). Прошедшее время именного сказуе-мого. Прошедшее категорическое время. Послелог «-işin».
Родительный падеж
Показателем родительного падежа служит ударный суффикс -m, -in,-un,-un после согласных основ и чип, -nın, -nün, -niln — после гласных основ,kitabın — книги, dostun — друга, ailenin — семьи, kardeşimin — моего брата
Имя существительное su — вода — и вопросительное местоимение neимеют особую форму родительного падежа suyun и neyin? (наряду с nenin?).
В турецком языке родительный падеж выражает только отношенияпринадлежности и отвечает на вопросы: kimin? (чей?, кого?) и nenin?,neyin? (чего?).
Склонение имен
В турецком языке имена (а также субстантивированные части речи)склоняются по следующей таблице:
-ta, -te-tan, -tenЕдинств, числоev — домevin — домаeve — домой, в домevi — домevde — в домеevden — из дома
После гласныхnın, -nın, -nün, -nün-ya, -ye-vı, -yi, -vu. -vüПосле гласных и звонкихсогласных-da, -de-dan. -denМножеств, числоevler — домаevlerin — домовevlere — в домеevleri — домаevlerde — в домахevlerden — из домов
bu — это bunlar — этиbunun — этого bunların — этихbuna — этому bunlara — этимbunu — это bunları — этихbunda — в этом bunlarda — в (у) этихbundan — от (из) bunlardan — от (из) этих этого
Особенности склонения личных местоимений
1. Личные местоимения «ben» и «sen» в дательном падеже соответст-венно имеют форму «bana» (мне) и «sana» (тебе).
2. Форма родительного падежа от личных местоимений «ben» и «biz»образуется с помощью аффикса -im: benim (мой), bizim (наш).
Склонение имен с аффиксами принадлежности
Склонение имен с аффиксами принадлежности 1 и 2 л. ед. и мн. чис-ла происходит по общему правилу (см. таблицу падежных аффиксов),причем падежные аффиксы следуют за аффиксами принадлежности.
babamı — мой отецbabamın — моего отцаbabama — моему отцуbabami — моего отцаbabamda — у моего отца
evimiz — наш домevimin — нашего домаevimize — нашему домуevimizi — наш домevimizde — в нашем доме
babamdan — от моего отца evimizden — из нашего домаПри склонении имен с аффиксами принадлежности 3 лица ед. и мн.
числа между последними и падежными аффиксами вставляется (п):odası — его комнатаodasının (odası-n-ın) — его комнатыodasına (odası-n-a) — его комнатеodasını (odası-n-ı) — его комнатуodasında (odası-n-da) — в его комнатеodasından (odası-n-dan) — из его комнатыВне контекста имена с аффиксами принадлежности в форме кос-
венного падежа в зависимости от составных элементов могут иметь 2-3значения:
1. Kitaplarında (kitapları-n-da) в их книге, в их книгах2. Kitaplarında (kitaplar-uı-da) в твоих книгах3. Kitaplarında (kitaplar-ı-nda) в его книгах
90 91
Сочетание имен существительных (изафет)
В турецком языке существует три типа сочетания имен существи-тельных.
Первый тип (притяжательный изафет) выражает отношения при-надлежности, родства, функциональной зависимости, пространствен-ные и временные отношения и др. Первый компонент словосочетания(определение) оформляется аффиксом родительного падежа, второйкомпонент (определяемое) принимает аффикс принадлежности 3 ли-ца ед. или мн. числа. «
onun defteri (o+nün defter + i) — его тетрадьbabanızın kitabı (babanız + ın kitab +1) — книга вашего отцаevin pencereleri (ev + in pencereler + i) — окна домаKitapların fiyatı (kitaplar + ın fiyat+1) — цены книгОпределения, выраженные именем прилагательным, числитель-
ным и т.д., предшествуют тому компоненту сочетания, к которому ониотносятся:
ikinci katın beş penceresi — пять окон второго этажаokulun yeni müdürü — новый директор школыyeni okulun müdürü — директор новой школы
Прошедшее время именного сказуемого '
Прошедшее время именного сказуемого образуется при помощиаффиксов -idim, -idin, -idi, -idik, -idiniz, -idiler, которые при раздельномнаписании не подчиняются закону гармонии гласных и имеют ударе-ние на последнем слоге.
Ben öğrenci idim. — Я был студентом.Sen -"- idin. — Ты был -"-О -"- idi. -Он былBiz -"- idik. — Мы были студентами.Siz -"- idiniz. — Вы были -"-Onlar -"- idiler. — Они былиПри слитном написании (а произношение всегда слитное!) аффик-
сы -idim, -idin и т.д. подчиняются закону гармонии гласных. При этом:а) после согласных основ первый гласный аффикса выпадает:Ben pilottum. — Я был летчиком.Siz gençtiniz. — Вы были молоды.б) после гласных основ — трансформируется в «у»:Talebeydin. — Ты был студентом.Odadaydı. — Он находился в комнате.
92
Ударение в этом случае падает на последний слог основы, в отрица-тельной и отрицательно-вопросительной форме — на второй слог сло-на «değil». Вышеприведенное правило распространяется на все формыименного сказуемого.
Köyde miydiniz? — Разве вы были в деревне?Sporcu değildi. — Он не был спортсменом.Sen değil miydin? — Разве это был не ты?Onun kaç çocuğu vardı? — Сколько у него было детей?Vaktiniz yok muydu? — Разве у вас не было времени?Mektup Hasandandı. — Письмо было от Хасана.
Прошедшее категорическое время
образуется посредством присоединения к основе глагола ударныхаффиксов -dim, -din, -di, -dik, -diniz, -diler, подчиняющихся законам гар-монии гласных и согласных и, следовательно, имеющих 8 фонетиче-ских вариантов.
Ben yaptım — я сделал Biz yaptık — мы сделалиSen yaptın — ты сделал Siz yaptınız — вы сделалиО yaptı — он сделал Onlar yaptılar — они сделалиВ отрицательной форме ударение падает на слог, предшествующий
аффиксу отрицания.Sabri bir şey almadı. — Сабри ничего не взял (не купил).Dün onlar çalışmadılar. — Вчера и они не работали.Показателем вопросительной и отрицательно-вопросительной
форм прошедшего категорического времени является вопросительнаячастица (mi), следующая за аффиксами -dim, -din, -di, -dik и т.д. и подчи-няющаяся закону гармонии гласных:
Ben gittim mi? — Разве я ходил?Sen yazmadın mı? — Разве ты не написал?Прошедшее категорическое время обозначает действие, закончен-
ное к моменту начала речи и достоверно известное говорящему. Соот-ветствует русскому прошедшему времени совершенного вида.
Otobüs geldi. — Автобус прибыл.Bu kitabı okumadın mı? — Разве ты не прочитал эту книгу?Однако при наличии в предложении обстоятельств времени, меры
и степени и в ряде других случаев прошедшее категорическое времяможет переводиться на русский язык и прошедшим временем несовер-шенного вида.
Dün enteresan bir kitap okudum. — Вчера я читал интересную книгу.
.93
Согласный 1 с гласными заднего ряда.
I1 в конце слова в позиции после гласных заднего ряда, влияя на ха-рактер гласного наращиваемых аффиксов, вызывает смягчение по-следнего:
meşgul — занятый meşgulüm — я занятsual — вопрос sualiniz — ваш вопросrol — роль onun rolü — его роль.
Примечание: Аналогичное влияние на характер гласного наращиваемых аффиксовоказывает и конечный твердый (t) в некоторых словах арабского про-исхождения.
saat — часы; час saatim — мои часыseyahat — поездка, путешествие seyahatimiz — наше путешествие
Послелог «için»
Послелог «için» (для, за, рад), как и послелог «ile» управляет основ-ным падежом имен и родительным падежом местоимений.
Bu kitabı senin için aldık. — Эту книгу мы купили для тебя.Cevdet birkaç dolar için 12 saat çalıştı. — За несколько долларов Джев-
дет проработал 12 часов.Sizin için her şeye hazır. — Ради вас он готов на все.В сочетании с существительными, обозначающими отрезок време-
ни, послелог «için» переводится предлогом «на».Bugün için bilet yok. — На сегодня билетов нет.Buraya birkaç saat için geldim. — Я прибыл сюда на несколько
часов.Послелог «için» в сочетании с именем действия на -mak/-mek (инфи-
нитив) служит для передачи обстоятельства цели.Aziz'i görmek için geldik. — Мы пришли, чтобы повидать
Азиза.Sinemaya gitmek için vakti yoktu. — У него не было времени схо-
дить в кино.
Ударение в заимствованных словах
В многосложных заимствованных словах с открытым конечнымслогом ударным обычно является предпоследний слог, с закрытымпоследним слогом — последний:
tiyatro — театр parlamento — парламентtelefon — телефон televizyon — телевидение
Alıştırmalar
1. Образуйте родительный падеж от следующих слов и переведите их нарусский язык:
1. Şu kalem kimindir? — Alinin. 2. Senin defterin bu mu? — Değil. 3. EvHasan beyin mi? — Evet, onundur. 4. Neyin devamı var? — Şu kitabın. 5. Bu kızsizin mi? — Hayır, Faunanın. 6. Bu çanta kızının mı? — Hayır, oğlumundur.
3. Переведите на турецкий язык:
1. Кому принадлежит этот дом? — Мемдуху. 2. Это ваша ручка? —Нет, не моя. 3. Чей сын? — Джемиля. 4. Разве это не твои часы? — Ко-нечно, мои. 5. Это книга Асыма? — Да, это его книга.
4. Просклоняйте:
dolap, sen, Hüsnü, dört, bu, ben, sualler, annesi.
5. Образуйте винительный падеж от следующих слов:
Kitap, su, ben, memur, okul, kutu.
6. Добавьте аффиксы дательного, местного и исходного падежей к сле-дующим словосочетаниям:
bu masa, onun masası, şu yüksek okul, sizin öğretmeniniz.
7. Заполните пропуски:
Senin kardeş ... görüyorum. Benim harita ... Aliye verin. Öğretmen sizinoğul... memnun. Onun ağbey... bir mektup yazınız. Selim saat... bakıyor. Benimsual... sen cevap ver. Sen iş... memnun musun?
8. Переведите на турецкий язык:
Его отец работает на заводе. Ты не видишь моего отца? В его комна-те два шкафа. Когда ты готовишь уроки? На ваш вопрос отвечает Хюс-ню. Твоя ручка у меня в столе. Я смотрю на (свои) часы. Мать у нее мо-лодая, ей 43 года.
94 95
9. Переведите на русский язык:
a) Öğretmenin kitabı; oğlumun çocuğu; kardeşinin kızı; benim babamınmasası; sizin oğlunuzun odası; grupumuzun talebeleri; odamın duvarları;oğlumun dostu; senin oğlunun dostu; senin dostunun oğlu; dostumun oğlu.
b) Mahmudun masasına bak. Parayı Ahmedin babasına verin. Evin kaçpenceresi var? Bu memurun i
