BAШ <strong>REDAKTORDAN</strong><br />
Щюрмятли охуъулар!<br />
«Тцрк Ели» журналынын нювбяти – ВЫЫЫ сайынын<br />
сизя тягдим олунмасынын севинъини йашамагдайыг.<br />
Гаршылашдыьымыз чятинликляри дяф етдикдян<br />
сонра мараглы мягалялярля, арашдырмаларла,<br />
зянэин фактларла долу олан бир журналын ишыг цзц<br />
эюрмясинин йаратдыьы фярящ бцтцн язиййятляри<br />
унутдурур.<br />
Бу севинъин цзяриня эялян даща бир севинъ<br />
Тцрк-Ислам Дцнйасында баш верян ирялиляйишлярля<br />
баьлыдыр. Чалышаъаьыг ки, бу кичиъик йердя ону<br />
тягдим едя биляк.<br />
Илк юнъя гейд етмяк истядийимиз - бцтцн мцсялман<br />
цммятинин Рамазан айынын вердийи фязилятлярдян йарарланараг,<br />
бир даща бирлийини, бирэялийини, сямимиййятини нцмайиш<br />
етдирмясидир. Мцсялман цммяти олараг ютян мцддятдя он бир<br />
айын султаныны гаршылайараг, Аллащын (ъ.ъ.) буйругларыны йериня<br />
йетирмякля ъяннятя даща бир аддым йахынлашдыг. Оруъун, ибадятин,<br />
ифтарда бир йердя олманын севинъини, гцруруну йашадыг.<br />
Азярбайъанда ютян щяр илдя оруълуьун, Рамазан байрамынын,<br />
ибадятин мянасыны анлайанларын сайынын артмасы ися чох севиндириъидир.<br />
Диэяр бир юнямли мягам 16 сентйабр 2010-ъу ил тарихдя<br />
Тцркийянин Истанбул шящяриндя Тцрк Дювлятляринин<br />
Башчыларынын Х Зирвя Саммитинин кечирилмяси иля баьлыдыр.<br />
Азярбайъан президенти Илщам Ялийевин дя иштирак етдийи<br />
топлантыны мараглы едян мясялялярдян ян биринъиси бурада<br />
Тцркийя, Азярбайъан, Газахыстан, Гырьызыстанла йанашы<br />
Тцркмянистанын да дювлят башчысынын иштирак етмяси иди.<br />
Икинъиси, узун иллярдир ки, кечирилян эюрцшлярин сонуъунда Тцрк<br />
Дювлятляринин Ямякдашлыг Шурасынын – Тцрк Дювлятляри<br />
Бирлийинин йарадылмасынын шащиди олмаг чох бюйцк гцрур верди.<br />
Азярбайъандакы гярбпярястлярин, постмодернистлярин, анархистлярин<br />
вя с. бу кими милли щисслярдян узаг оланларын аьыз<br />
бцзмясиня, гурулан тяшкилатын щяля чох кювряк олмасына ряьмян<br />
баш верянляря эюря бцтцн Тцрк Миллятини тябрик едирик.<br />
Щадисянин АБШ, Авропа, Русийа вя с. ялагясинин олмамасы<br />
бир чохларынын ону сусгунлугла гаршыламасына сябяб олду.<br />
Амма биз «Тцрк Ели» журналы олараг саммитин гярарларыны<br />
олдуьу кими дяръ етмякля бурада щансы мцщцм ишлярин<br />
эюрцлдцйцнц эюзляр юнцндя ъанландырмаьа чалышаъаьыг.<br />
Бурада Азярбайъанын ярази бцтювлцйцнцн бир даща танынмасы,<br />
Тцрк Банкынын гурулмасы цчцн ишлярин сцрятляндирилмяси,<br />
Ислам Конфрансы Тяшкилаты иля ялагяляря хцсуси<br />
юням верилмяси (Тцрк-Ислам синтези идейасы) вя<br />
с. мясяляляри щяйаъансыз йазмаг мцмкцн<br />
дейил. Саммити бцтювлцкдя шярщ етмякдян узаьыг.<br />
Гярарлары охуйанлар нятиъяни юзляри чыхарсынлар.<br />
Бурада бизим цчцн юнямли сайылан мясялялярдян<br />
бири дя Зирвя Саммитиндя 3 октйабр тарихинин<br />
Тцрк Дювлятляри Эцнц – даща дягиг десяк<br />
Тцрк Дювлятляринин Ямякдашлыьы Эцнц тяйин<br />
едилмясидир. Фяалиййятимизи изляйянляр билирляр<br />
ки, «Мцасир Инкишаф» Иътимаи Бирлийи вя «Тцрк<br />
Ели» журналы олараг Дцнйа Тцркляринин Щямряйлик Эцнцнцн<br />
тяйин олунмасы тяклифи иля чыхыш едирдик. Беля бир гярарын гябул<br />
едилмяси бу ишдя бир дамъы хидмятимизин олмасыны сюйлямяйя<br />
ясас верир. Бундан сонра биз дя щяр ил 3 октйабр тарихини гейд<br />
етмяйя чалышаъаьыг.<br />
Щюрмятли охуъулар!<br />
Баш верянлярин йаратдыьы севинъи йашамагла галмамалыйыг.<br />
Чцнки гаршыда эюрцляси щяля чох ишляримиз вар. Щазырда ян<br />
юнямли ишлярдян бири Тцрк Дцнйасынын интгерасийасынын ясасыны<br />
тяшкил едян алт базанын формалашдырылмасы, йяни Ортаг Тцрк<br />
Ялифбасынын щазырланмасыдыр. Онун реаллашмасы цчцн «Мцасир<br />
Инкишаф» Иътимаи Бирлийи олараг Тцрк Дювлят Башчыларына<br />
цнванланмыш Мцраъиятин имзатоплама кампанийасына башлайараг<br />
иътимаиййятин дястяйини эюстярмяк истяйирик. Ортаг<br />
Ялифбанын щазырланмасы Цмумтцрк дилинин вя с. мясялялярин<br />
баш тутмасына бюйцк тясир эюстяряъяк.<br />
Биз бу ишляри даща сцрятля эюрмяк цчцн тяшкилат олараг фяалиййятимизи<br />
вя тяблиьатымызы эенишляндирмяйи дя гаршыйа гоймушуг.<br />
Журналымызын даща мараглы форма вя мязмунда<br />
эюрцшцнцзя эялмясини, сайтымызын йени дизайнла тяртиб едилмясини,<br />
тядбирляримиздя даща чох мцтяхяссислярин иштиракыны,<br />
«Тцрк-Ислам» Арашдырма Мяркязинин фяалиййятини эенишляндирмяйи,<br />
«Тцрк-Ислам Дцнйасы» Дискуссийа Клубунун базасында<br />
йарадылмыш «Милли Дцшцнъя Институту» Иътимаи Бирлийинин<br />
ятрафында даща чох тялябя эянъин йыьылмасыны, милли йюнцмлц<br />
тяшкилатларын бирлийи сайылан «Милли Тярягги Уьрунда» Иътимаи<br />
Коалисийанын тясир даирясини артырмаьы вя с. мясяляляри планлашдырмышыг.<br />
Бизим фяалиййятимизи йахындан вя узагдан изляйян<br />
щяр кяс заман ютдцкъя сюйлядикляримизин щягигятя чеврилмясинин<br />
шащиди олаъаглар.<br />
Edиtюr:<br />
Щалил Юзтцрк<br />
q<br />
Тясисчи вя баш редактор:<br />
Мцбариз Ашырлы<br />
q<br />
Редактор:<br />
Тарйел Фазилоьлу<br />
Gцlnar Ящмяд<br />
Гейдиййат:<br />
Азярбайъан Республикасы<br />
Ядлиййя Назирлийиндя гейдиййата алыныб.<br />
Гейдиййат нюмряси 2607 - ВЮЕН 2000841282<br />
Тел. (+994 12) 434 34 44<br />
Mob. (+994 55) 250 77 99, (+994 55) 200 14 28,<br />
(+994 50) 356 05 11<br />
Е-маил: turk-elи@uluturk.иnfo<br />
URL: www.uluturk.иnfo<br />
q<br />
“ГÈÑМЯТ” няøриййат-пîлиграôийа<br />
гысметаз@йащîî.com<br />
Ñайы: 500 ядяд; Гиймяти: 5 манат;<br />
“Azяrbaycan Beynяlxalq Bankы” Ya<strong>sam</strong>al fиlиalы<br />
Bankыn kodu: 805562<br />
Mцxbиr hesab: 0137010002944<br />
VЮEN: 9900001881, SWИFT: ÈBAZAZ2X<br />
Mцøtяrи hesabы: 33821019443103392216<br />
q<br />
Редаксийанын иъазяси îлмадан<br />
журналдакы мягаля вя øякилляри чап етдирмяк<br />
гадаьандыр. Эюндярилян мягаля вя øякилляр<br />
эери гайтарылмыр. Редаксийа дахил îлан<br />
материаллары редактя вя ихтисар етмяк щцгугуна<br />
маликдир. Мягаля, рясм вя рекламларын<br />
мязмунуна эюря мясулиййяти йазар вя<br />
сиôариøъи даøыйыр.<br />
www.uluturk.иnfo<br />
ТЦРК EЛИ/SENTYABR-2010, No:8 1
«Äцнйанынщечбирхалгыфатещликшющрятивяязямятииля<br />
Тцрклярляйарышабилмяз…Бумцзяффярхалгынйалнызтарихчиляричатышмайыбки,<br />
онларынаьлаэялмязгялябялярининшющрятинийайсынлар,<br />
нягядярюлмязямялляриябядиликдяфнолунуб.Тцркляртарихляринибилмядийимиз<br />
нягядярдювлятляринясасыныгойублар».<br />
(ХВЫЫЫ ясрин fransız sosиoloqu, иqtиsaдчыsı, ôилîсîôу Шarl Luи Мîнтескйе)<br />
Türk Dilində Danışan Ölkələrin dövlət başçı -<br />
larının X Zirvə Toplantısının Bəyannaməsi ......3<br />
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə<br />
İşsiz ..........................................................................8<br />
Atatürk və müasir mədəniyyət ...........................9<br />
Hüseyn Cavid<br />
İsmayıl bəy ...............................................................9<br />
Müzəffər Şahin<br />
Dini bayramlar ......................................................10<br />
Türkmənistan Respublikası ..............................12<br />
Şahlar Əsgərov<br />
Qərbin inkişafının paradiqması ............................14<br />
Nizaməddin Şəmsizadə<br />
Türkə yiyə - Türkiyə ............................................16<br />
Azərbaycanın Türkiyədəki dostu ....................19<br />
Şamil Vəliyev<br />
“Əkinçi”nin jurnalistika dərsləri ..........................20<br />
Fazil Əliyev<br />
İstiqlal mücahidi, qəhrəman şair............................23<br />
Taleh Cəfərov<br />
ABŞ-da erməni diasporasının formalaşması və antitürk<br />
fəaliyyəti ........................................................25<br />
Ər kişi niyyətinə ..................................................32<br />
Abdulhamit Avşar<br />
Türkiye Basınında Azerbaycan Halk Cumhuriyeti<br />
ve Bakünün Kurtuluşu ..........................................33<br />
Ì Ц Í Ä ß Р И Ú À Т<br />
Р Е Д А К С И Й А Щ Е Й Я Т И<br />
İsmət Əhmədov<br />
Genetik Modifikasiya Olunmuş məhsulların törətdiyi<br />
fəsadlar ..........................................................37<br />
“Müasir İnkişaf” İctimai Birliyinin<br />
hesabat konfransı keçirildi ................................42<br />
Hüseyn Artıkoğlu - 60 ........................................44<br />
Ali Fuat Başgil<br />
Uğur qazanmanın şərtləri (II yazı) ......................45<br />
Yaqub Quliyev<br />
İslamda bank sistemi və iqtisadiyyat ..................47<br />
Gülarə Yenisey<br />
Əhməd bəy Ağaoğlunun Türklük məfkurəsi ....53<br />
Saleh Kazımov<br />
Daş - bizi qədimdən bu günə qədər daşıyan<br />
vasitədir ..................................................................55<br />
Bəhmən Əliyev<br />
II Vazgenin gizli məktubları ................................57<br />
Anar Turan<br />
Biz 50 milyonuq, yoxsa 50 milyon “Bizik...”! ....59<br />
Savalan Fərəcov<br />
Çöl mədəniyyəti və Türklər ..................................61<br />
Mənə dəlil gətir ....................................................62<br />
Alxan Bayramoğlu<br />
1918-ci il soyqırımı və Nəriman Nərimanov ......63<br />
Васим Мяммядялийев<br />
академик<br />
Оруъ Ибращимоьлу Тцрксевяр<br />
профессор<br />
Низами Ъяфяров<br />
профессор<br />
Kярим Шцкцров<br />
профессор<br />
Фирудин Aьасыоьлу<br />
профессор<br />
Шамил Вялийев<br />
профессор<br />
Фязаил Ибращимли<br />
профессор<br />
Защид Мяммядов<br />
профессор<br />
Хягани Мяммядов<br />
профессор<br />
Иса Щябиббяйли<br />
академик<br />
Hacы Sabиr Hяsяnlи<br />
Azяrbaycaн Исlam Unиversиtetиnиn<br />
rektoru<br />
Фетщи Эедикли (Тцркийя)<br />
профессор<br />
Гулу Мящяррямли<br />
профессор<br />
Ящмяд Гяшямоьлу<br />
фялсяфя доктору<br />
Араз Гурбанов<br />
Мцяллиф Щцгуглары Аэентлийи<br />
Эцллц Йолоьлу<br />
тарих елмляри доктору<br />
Низами Зющраби<br />
“ЙОМ” журналынын редактору<br />
Шahlar Яsэяrov<br />
профессор<br />
Гяниря Пашайева<br />
миллят вякили<br />
Акиф Яли<br />
йазычы-публисист<br />
Ябдцлщямид Яфшар (Тцркийя)<br />
ТРТ<br />
Акиф Ашырлы<br />
“Шярг” гязетинин баш редактору<br />
Елчин Ясэяров<br />
Дини Гурумларла Иш цзря Дювлят<br />
Комитяси сядринин мцавини<br />
Нязирмяммяд Гараманлы<br />
политолог<br />
ТЦРК EЛИ/SENTYABR-2010, No:8<br />
2 www.uluturk.иnfo
Tцrk Dиlиndя Danышan Юlkяlяrиn<br />
Dюvlяt Baшчыlarыnыn<br />
X Zиrvя Toplantыsыnыn Bяyannamяsи<br />
(Иstanbul, 16 sentyabr 2010)<br />
Tцrk Dиlиndя Danышan Юlkяlяrиn Dюvlяt Baшчыlarыnыn X Zиrvя Sammиtи, Azяrbaycan prezиdentи Иlham Яlиyev,<br />
Qazaxыstan prezиdentи Nursultan Nazarbayev, Qыrьыzыstan prezиdentи Roza Otunbayeva, Tцrkиyя prezиdentи Abdullah<br />
Gцl vя Tцrkmяnиstan prezиdentи Qurbanqulu Berdиmяhяmmяdovun ишtиrakыyla 16 sentyabr 2010-cu иl tarиxdя<br />
Иstanbulda tяшkиl edиlmишdиr.<br />
Bu sяnяdи иmzalayan Dюvlяt Baшчыlarы,<br />
Tцrk Dиlиndя Danышan Юlkяlяrиn arasыnda ortaq tarиx, dиl, kиmlиk vя mяdяnиyyяtя sюykяnяn ortaq mяnfяяtlяrи vя<br />
mцnasиbяtlяrи иnkишaf etdиrmяk, hяmrяylиyи daha da gцclяndиrmяk nиyyяtиnи tяkrarlayaraq;<br />
Daha юncя tяшkиl edиlяn Tцrk Dиlиndя Danышan Юlkяlяrиn Dюvlяt Baшчыlarыnыn Zиrvяlяrиnиn faydalы nяtиcяlяrиnи vя<br />
Naxчыvan Bяyannamяsи dя daxиl olmaqla, яvvяlkи Zиrvя Toplantыlarыnыn Bяyannamяlяrиnиn maddяlяrиnи tяsdиq edяrяk;<br />
Tцrk Dиlиndя Danышan Юlkяlяr arasыndakы яhatяlи яlaqяlяrиn vя hяmrяylиyиn Avrasиya coьrafиyasыndakы regиonal vя<br />
beynяlxalq яmяkdaшlыьы gцclяndиrяcяyи иnamыyla;<br />
Helsиnkи Yekun Aktы baшda olmaqla, Bиrlяшmиш Mиllяtlяr Tяшkиlatыnыn mяqsяd vя mяramы иlя Avropa Tяhlцkяsиzlиk<br />
vя Яmяkdaшlыq Tяшkиlatыnыn qяbul etdиyи sяnяdlяrя baьlыlыqlarыnы иfadя edяrяk;<br />
Suverenlиk, яrazи bцtюvlцyц, sяrhяdlяrиn toxunulmazlыьы, daxиlи ишlяrя qarышmamaq, gцc tяtbиq etmяmяk qaydalarыna<br />
uyьun olaraq, dюvlяtlяrиn sиyasи vя иqtиsadи tяhlцkяsиzlиyиnи gцclяndиrmяyи qarшыsыna mяqsяd qoyaraq;<br />
3 oktyabr 2009-cu иl tarиxиndя Naxчыvanda tяшkиl edиlяn Tцrk Dиlиndя Danышan Юlkяlяrиn Dюvlяt Baшчыlarыnыn ЫX<br />
Zиrvяsи zamanы, Tцrk Dиlиndя Danышan Юlkяlяrиn Яmяkdaшlыq Шurasыnыn yaradыlmasыna daиr “Naxчыvan<br />
Bяyannamяsи”nиn иmzalanmasыndan mяmnunиyyяt иfadя edяrяk;<br />
aшaьыdakы xцsuslarы aчыqlamышlar:<br />
1. Qыrьыzыstanda 27 иyun 2010-cu иl tarиxиndя hяyata ke чи -<br />
rиlяn referendumun mцvяffяqиyyяtlя reallaødыrыlmasыndan mяmnunиyyяt<br />
иfadя edяrяk, bu юlkяdя 10 oktyabr 2010-cu иl tarиxиndя<br />
keчиrиlяcяk parlament seчkиlяrиnиn regиonal sцlh vя sabиtlиk ba xы -<br />
mыndan daøыdыьы юnяmи vurьulayaraq, bu keчиd mцddяtиndя Qыr -<br />
ьыzыstana dяstяk vermяyи davam etdиrяcяklяrиnи tяsdиq etmиølяr.<br />
2. Qazaxыstan tяrяfиndяn Alma-Atada keчиrиlяcяk Qыrьыzыs -<br />
tana yardыm цчцn Beynяlxalq Donorlar Konfransыnыn toplanmasыna<br />
dяstяklяrиnи dиlя gяtиrmиø vя beynяlxalq иctиmaиyyяtи bu<br />
Konf ransa cиddи bиr øяkиldя qatыlmaьa dяvяt etmиølяr.<br />
3. Иstanbulda keчиrиlяn Tцrk Dиlиndя Danыøan Юlkяlяrиn<br />
Dюv lяt Baøчыlarыnыn X Zиrvя Sammиtиnиn Tцrk Dиlиndя Danыøan<br />
юlkяlяr arasыnda иkиtяrяflи vя чoxtяrяflи mцnasиbяtlяrиn, яmяkdaølыьыn<br />
иnkиøafыna dяstяk olacaьыnы vurьulamыølar.<br />
4. Tцrk Dиlиndя Danыøan Юlkяlяr arasыndakы ortaq tarиx, mя -<br />
dяnиyyяt, kиmlиk vя dиl bиrlиyиnя sюykяnяn qarøыlыqlы mяnfяяtlяrи,<br />
яmяkdaølыьы vя hяmrяylиyи иnkиøaf etdиrmяk nиyyяtlяrиnи dиlя gя -<br />
tиrmиølяr, bu sahяdя, beynяlxalq vя regиonal tяhlцkяsиzlиk, sa bиt -<br />
lиk vя sцlhцn qorunmasыnı, demokratиya, иnsan hцquqlarыna hюrmяt,<br />
hцququn alиlиyиnи tяsdиq etmиølяr.<br />
5. Tцrk Dиlиndя Danыøan Юlkяlяr arasыndakы яmяkdaølыьы vя<br />
hяmrяylиyиn яsasыnы tяøkиl edяn ortaq tarиx dяyяrlяrиnиn vя mя -<br />
dяnи mиrasыn qorunmasыnın, gяlяcяk nяsиllяrя чatdыrыlmasыnыn<br />
юnяmиnи vurьulayaraq bu иstиqamяtdяkи чalыømalarы dяstяklяdиklяrиnи<br />
dиlя gяtиrmиølяr.<br />
6. Tцrk Dиlиndя Danыøan Юlkяlяr arasыndakы mцnasиbяtlяrиn<br />
tяhlцkяsиzlиk иstиqamяtиndя, иqtиsadи, mяdяnи, tяhsиl, elm, yerlи<br />
юzцnциdarяetmя, qeyrи-hюkцmяt tяøkиlatlarы da daxиl olmaq цzrя<br />
hяr sahяdя qarøыlыqlы sяfяrlяrиn gerчяklяødиrиlmяsиnя, tяcrцbя<br />
mц badиlяsиnя vя яmяkdaølыьыn иnkиøafыna tюhfя verяcяyиnи vur -<br />
ьulamыø vя xalqlar arasыnda яlaqяlяrи gцclяndиrяn parlament lя ra -<br />
rasы яlaqяlяrиn яhяmиyyяtиnи vurьulamыølar.<br />
7. Terrorиzm, radиkalиzm, иnsan alverи vя qanunsuz mиqra -<br />
sиya, uyuødurucu vя psиxotrop maddяlяr, sиlah qaчaqчыlыьы da da -<br />
xиl olmaq цzrя hяr cцr cиnayяt tюrяdяn tяøkиlatlarыn yaratdыьы<br />
bey nяlxalq tяhlцkяsиzlиyя yюnяlmиø tяhdиdlяrlя mцcadиlяdя<br />
яmяkdaølыьыn vя ortaq mцbarиzяnиn яhяmиyyяtиnи bиr daha vur -<br />
ьulamыø vя bu mяqsяdlя юz aralarыnda beynяlxalq иctиmaиyyяtlя<br />
hяmrяylиyиn vacиblиyиnи tяsdиq etmиølяr.<br />
8. Sяrhяdlяrиn zorla dяyиødиrиlmяsиnиn qяbul edиlmяyя cя -<br />
yиnя daиr mюvqelяrиnи tяkrar vurьulamыø, beynяlxalq иctиmaиyyяtиn,<br />
sцlh vя sabиtlиyи, dюvlяtlяrиn suverenlиyиnи vя яrazи bц tюv lц -<br />
www.uluturk.info<br />
ТЦРК EЛИ/SENTYABR-2010, No:8<br />
3
yцnц tяhdиd edя bиlяcяk hцcumlara qarøы mцbarиzяsиnиn gцc -<br />
lяndиrиlmяsиnиn beynяlxalq tяhlцkяsиzlиyиn yaranmasыnda яsas<br />
vasиtя olduьuna daиr иnamlarыnы aчыqlamыølar.<br />
9. Tцrk Dиlиndя Danыøan Юlkяlяrиn ortaq hяssaslыqlarыnыn<br />
bey nяlxalq tяøkиlatlarыn gцndяmиndя daha чox yer tutmasы цчцn<br />
regиonal vя beynяlxalq tяøkиlatlarda ortaq mюvqe nцmayиø et -<br />
dиrиlmяsиnиn яhяmиyyяtиnя dиqqяt yюnяltmиølяr. Bu mяzmunda<br />
beynяlxalq tяdbиrlяrdяn яvvяl bиr araya gяlяrяk mцnasиbяtlяrиn<br />
иnkиøaf etdиrиlmяsи vя gцclяndиrиlmяsи baxыmыndan яmяkdaølыq<br />
иmkanlarыnыn mцzakиrяsиnиn faydalы olacaьыnы dиlя gяtиrmиølяr.<br />
10. Qazaxыstanыn 2010-cu иldя ATЯT-я sяdrlиk etmяsиnи vя<br />
bunu mцvяffяqиyyяtlя hяyata keчиrmяsиnи ATЯT-я цzv dюv -<br />
lяtlяrиn Qazaxыstana gюstяrdиklяrи etиbarыn gюstяrиcиsи olduьunu<br />
vurьulayaraq, Qazaxыstanыn ATЯT-я sяdrlиyи dюnяmиndяkи<br />
naиlиyyяtlяrиnиn davam etmяsиnи arzulamыølar.<br />
11. ATЯT-иn Иstanbul Zиrvя Sammиtиndяn on bиr иl sonra<br />
ATЯT-иn nюvbяtи Zиrvя Sammиtlяrиndяn bиrиnиn Astanada<br />
keчиrиlmяsиnя gюrя ATЯT-иn hazыrkы sяdrи Qazaxыstanы tяbrиk<br />
etmиølяr. 2010-cu иldя Qazaxыstanыn lиderlиyиndя Aropanыn tяhlцkяsиzlиyи<br />
иlя яlaqяdar olaraq davam etdиrиlяn dиaloqun Astana<br />
Zиrvяsиndя alыnacaq qяrarlarla daha yenи mяrhяlяyя чatacaьыnы<br />
gюzlяdиklяrиnи иfadя etmиølяr.<br />
12. Asиyada Яmяkdaølыьыn vя Etиbar Artыran Tяdbиrlяrиn<br />
mц яyyяn edиlmяsи Konfransыnыn (AЯEATK) Asиya qиtяsиndя<br />
sцlh vя sabиtlиyя gюstяrdиyи dяstяyиn яhяmиyyяtиnи tяsdиq edяrяk,<br />
AЯEATK-ыn bиr sиyasи dиaloq forumu olaraq, яmяkdaølыьa sюy -<br />
kяnяn tяhlцkяsиzlиyиn tяmиn edиlmяsи иstиqamяtиndяkи cяhdlяrиnя<br />
real dяstяklяrиnи bяyan etmиølяr.<br />
13. Иstanbul Zиrvяsи иlя AЯEATK-ыn sяdrlиyиnиn bиr Tцrk<br />
Cцmhurиyyяtиndяn baøqa bиr Tцrk Cцmhurиyyяtиnя keчmяsиndяn<br />
mяmnunиyyяt иfadя etmиølяr. Qazaxыstanыn sяdrlиyиndя tяøkиlatlanmasыnы<br />
mцvяfяqиyyяtlя baøa чatdыran AЯEATK-ыn, hazыrda<br />
aktиv fяalиyyяt dюnяmиnя keчmиø olmasыnы qeyd etmиølяr. Bu<br />
tяøkиlatыn Asиyada etиbar artыran tяdbиrlяrиn hяyata keчиrиl mя -<br />
sиndя цzяrиnя gюtцrmцø olduьu яsas vяzиfя vя mяsulиyyяtя иøarя<br />
etmиølяr.<br />
14. Qazaxыstanыn 2010-cu иldя ATЯT-я sяdrlиk etmяsи иlя<br />
Tцr kиyяnиn 2010-2012-cи иldя AЯEATK-ya sяdrlиk etmяsиnиn,<br />
Av rasиyanыn tяhlцkяsиzlиk zolaьыndakы яsas юlkяlяrиn mюvqe -<br />
lяrиnиn uzlaødыrыlmasы цчцn yalnыz чoxtяrяflи яmяkdaølыq platformalarы<br />
va sиtяsиlя, hяmrяylиklя mцmkцn olduьunu dиlя gяtиrmиølяr.<br />
15. Tцrk Юlkяlяrиnиn Beynяlxalq Mяdяnиyyяt Tяøkиlatыnыn<br />
(TЦRKSOY) ortaq dяyяrlяrиn цzя чыxarыlmasы, zяngиnlяø dиrиl -<br />
mяsи, yayыlmasы vя tanыdыlmasы иlя Tцrk Dиlиndя Danыøan Юlkяlяr<br />
vя xalqlar arasыnda mяdяnи яmяkdaølыьыn dяrиnlяødиrиlmяsи цчцn<br />
vacиb bиr mиssиyanы yerиnя yetиrdиyиnи tяkrarlamыølar.<br />
16. Dцnya mяdяnиyyяtиnиn иnkиøafыna юnяmlи dяstяk verяn<br />
zяngиn Tцrk mяdяnи mиrasыnыn mцhafиzяsи vя Tцrk Mяdяnиy yя -<br />
tиnиn dяstяklяnmяsи mяqsяdиlя Bakыda ayrыca bиr Fondun qurulmasыnыn<br />
яhяmиyyяtиnи tяsdиq etmиølяr.<br />
17. TЦRKSOY-un 2012-cи иl цчцn Astana øяhяrиnи Tцrk<br />
Mя dяnиyyяt Paytaxtы olaraq elan etmяsи tяklиfиnи dяstяklяmиølяr.<br />
18. Tцrk Parlamentlяrи As<strong>sam</strong>bleyasыnыn (TЦRK PA) Ka tиb -<br />
4 ТЦРК EЛИ/SENTYABR-2010, No:8 www.uluturk.info
lиyиnиn Bakыda fяalиyyяt gюstяrmяsиndяn mяmnunиyyяtlяrиnи<br />
dиlя gяtиrmиølяr. TЦRK PA-nыn<br />
Tцrk Dиlиndя Danыøan Юlkяlяrиn parlamentlяrи иlя<br />
dиgяr юlkяlяrиn parlamentlяrи arasыndakы яmяkdaølыьыnыn<br />
иnkиøafыna dяstяk olacaьыnы qeyd<br />
etmиølяr.<br />
19. Tцrk Dиlиndя Danыøan Юlkяlяrиn Dюvlяt<br />
Baøчыlarыnыn ЫX Zиrvя Sammиtиndя иmzalanan<br />
Naxчыvan Bяyannamяsи иlя qurulan - Tцrk<br />
Dиlиndя Danыøan Юlkяlяrиn Яmяkdaølыq<br />
Шurasыnыn цzv юlkяlяr arasыnda tяøkиlatи yaxыnlыq<br />
qazandыracaьыna vя regиonal яmяkdaølыьa mцsbяt<br />
tяsиr gюstяrяcяyиnя daиr иnamlarыnы иfadя<br />
etmиølяr.<br />
20. Tцrk Dиlиndя Danыøan Юlkяlяrиn<br />
Яmяkdaølыq Шurasыnыn Иstanbulda yerlяøяn<br />
Katиblиyиnиn qurulmasы иlя baьlы чalыømalarыn son<br />
mяrhяlяyя чatmasыndan mяmnunиyyяt duyduqlarыnы<br />
bиldиrmиølяr. Naxчыvan Bяyannamяsи<br />
qцvvяyя mиnmяsиnиn ardыnca Katиblиyиn иlk иcraчы<br />
katиbи vяzиfяsиnи rяsmи olaraq цzяrиnя gю tц -<br />
rяcяk Tцrkиyяnиn namиzяdи, sяfиr Xяlиl Akыncыnыn tяyиn edиlmяsи<br />
tяsdиqlяnmиødиr.<br />
21. Tцrk Dиlиndя Danыøan Юlkяlяrиn Xarиcи Иølяr nazиrlяrиnя<br />
Nax чыvan Bяyannamяsи nяzяrdя tutulan mцvafиq sяnяdlяrиn<br />
yekun varиantыnыn hazыrlanmasыna vя qяbul edиmяsиnя tяlиmat<br />
ver mиølяr.<br />
22. Tиcarяt vя иqtиsadи sahяdяkи яlaqяlяrиn bяrabяrlиk vя<br />
qar øыlыqlы mяnfяяt qaydalarы чяrчиvяsиndя иnkиøaf etdиrиlmяsи иlя<br />
ya naøы sяnaye, kяnd tяsяrrцfatы, nяqlиyyat, rabиtя, hиdroelektrиk,<br />
alternatиv enerjи vя turиzm dя daxиl olmaq цzrя bцtцn sahяlяrdяkи<br />
яmяk daølыьыn genиølяndиrиlmяsиnя daиr nиyyяtlяrиnи иfadя<br />
etmиølяr.<br />
23. Tцrk Dиlиndя Danыøan Юlkяlяrиn иqtиsadиyyatыnыn sцrяtlи<br />
иnkиøafыnыn bиznes sahяsиndяkи яmяkdaølыьыn иnkиøaf etdиrиlmяsи<br />
baxыmыndan mцnbиt øяraиt yaratdыьыnы qeyd etmиølяr vя mюvcud<br />
potensиaldan maksиmum sяvиyyяdя иstиfadя edиlmяsиnиn яhяmиy -<br />
yяtиnи tяsdиq etmиølяr.<br />
24. Иqtиsadи яmяkdaølыьы genиølяndиrmяk mяqsяdиylя Tцrk<br />
Dи lиndя Danыøan Юlkяlяrиn Bиznes Шurasыnыn qurulmasыnы<br />
qяrarlaø dыrmыølar. Юzяl sektora yenи øяraиt yaradыlmasы vя neftdяn<br />
kяnar sahяlяrdя иnkиøafыn dяstяklяnmяsи mяqsяdиylя<br />
Иstanbulda “Tцrk Dиlиndя Danыøan Юlkяlяrиn Иnkиøaf Bankы”“” vя<br />
ortaq bиr Sыьorta Шиr kяtи qurulmasы иmkanыnы araødыrmaьы qяrarlaødыrmыølar.<br />
25. Avropanыn enerjи tяhlцkяsиzlиyиnи tяmиn edяn Xяzяr<br />
hюvzяsи enerjи qaynaqlarыnыn artan яhяmиyyяtиnи tяsdиq edяrяk,<br />
stratejи Bakы-Tbиlиsи-Ceyhan neft boru xяttи vя Bakы-Tbиlиsи-Яr zu -<br />
rum tяbии qaz xяttиnиn beynяlxalq enerjи tяhlцkяsиzlиyиnя vя re -<br />
gиon юlkяlяrиnиn davam edяn иqtиsadи иnkиøafыna xиdmяt et dи yиnя<br />
daир иnamlarыnы dиlя gяtиrmиølяr. Bu mиqyasda Bakы-Tbи lиsи-Cey -<br />
han neft boru xяttиnиn tutumunun artыrыlmasыnыn vя sюzц ge dяn<br />
boru xяttиnиn Aktau lиmanыyla baьlantыsыnыn яhяmиyyяtиnя dиqqяt<br />
cяlb etmиølяr.<br />
26. Tцrk Dиlиndя Danыøan Юlkяlяr arasыndakы яlaqяnи asanlaødыracaq<br />
olan vя 2012-cи иldя hяyata keчиrиlmяsи planlaødыrыlan<br />
Bakы-Tbиlsи-Qars dяmиryolu xяttиnиn eynи zamanda Avrasиya bюlgяsиndяkи<br />
tиcarяt hяcmиnи artыracaьыnы, regиonal иnkиøaf vя иqtиsadи<br />
иnkиøafы asanlaødыracaьыnы dиlя gяtиrmиølяr vя dяmиryolu яlaqяsиnиn<br />
qыsa bиr zamanda tяsиs edиlmяsиnиn яhяmиyyяtиnи vurьulamыølar.<br />
27. Elm, tяhsиl, mяdяnиyyяt, sяnяt, turиzm, иdman vя dиьяr<br />
sahяlяrdяkи яlaqяlяrиn иnkиøaf etdиrиlmяsиnиn qarøыlыqlы fayda -<br />
larыnы tяsbиt etmиø, Tцrk Dиlиndя Danыøan xalqlar arasыndakы bя -<br />
øяrи tяmaslara olan dяstяklяrиnи vя Tцrk Dиlиndя Danыøan юlkяlяrиn<br />
gяnclяr tяøkиlatlarыnыn bu fяalиyyяtlяrя dяstяk gюstяrяcяklяrи<br />
иlя baьlы gюzlяntиlяrиnи qeyd etmиølяr.<br />
28. Elm tяøkиlatlarы, tяhsиl tяøkиlatlarы vя elm adamlarы ara -<br />
sыndakы mцnasиbяtlяrя dяstяk olacaq konkret layиhяlяrя dяstяklяrиnи<br />
иfadя etmиø, tяhsиl sahяsиndяkи яmяkdaølыьыn genиølяn dи rиl -<br />
mяsиnя olan ehtиyacы tяsdиqlяmиølяr. Xalqlar arasыndakы dost -<br />
luьun gцclяndиrиlmяsи иlя daha yaxыn baьlara sahиb gяlяcяk nя -<br />
sиl lяr yetиødиrmяk mяqsяdиylя tяhsиl sahяsиndяkи sяnяdlяrиn qar -<br />
øыlыqlы olaraq tanыnmasы иmkanыnы axtarmaьыn яhяmиyyяtиnи qeyd<br />
etmиølяr.<br />
29. Tцrk Akademиyasыnыn Astanada fяalиyyяtя baølamasыndan<br />
mяmnunиyyяt duyduqlarыnы dиlя gяtиrmиø vя akademиk sa -<br />
hяdя яmяkdaølыьыn Tцrk Dиlиndя Danыøan Юlkяlяrиn elmи tяc -<br />
rцbяlяrиnиn цzя чыxarыlmasы vя иnkиøaf etdиrиlmяsи baxыmыndan<br />
bю yцk яhяmиyyяt daøыdыьыnы dиlя gяtиrmиølяr.<br />
30. Tцrkologиya sahяsиndяkи elmи qaynaqlarыn, etnиk-mя dя -<br />
nи vя etnиk-turиzmиn dяstяklяnmяsиnиn, Tцrk Akademиyasы” чяrчиvяsиndя<br />
bиr cяhd olan vя qarøыlыqlы anlayыø иlя Tцrkologиya el mиnи<br />
иnkиøaf etdиrmяyи hяdяflяyяn Tцrk Tarиx Muzeyи vя Tцrk<br />
Kиtabxanasы qurulmasыnыn яhяmиyyяtиnи tяsdиq edяrяk Tцrk Aka -<br />
demиyasыnыn beynяlxalq tяøkиlat øяklиndя formalaødыrыlmasы eh -<br />
tиyacыnы vurьulamыølar.<br />
www.uluturk.info<br />
ТЦРК EЛИ/SENTYABR-2010, No:8<br />
5
31. Tцrk Akademиyasыnыn fяalиyyяtиnи dяstяklяmяk mяq sя -<br />
dиylя unиversиtetlяrarasы bиr bиrlиk qurulmasыnы vя bununla da<br />
unиversиtetlяr arasыnda ortaq tяhsиlи dя яhatя edяcяk яmяkdaølыq<br />
modellяrиnи tяøvиq edяcяklяrиnи bяyan etmиølяr.<br />
32. Tцrk Dиlиndя Danыøan Юlkяlяrdя mюvcud araødыrma sa -<br />
hяsиndяkи potensиaldan bиrlиkdя иstиfadя etmяk vя bu potensиalы<br />
tяøkиlatlandыrmaq yoluyla daha da иnkиøaf etdиrmяk mяqsяdиlя<br />
xц susи bиr Fond qurulmasыnы qяrarlaødыrmыølar.<br />
33. Иqlиm dяyиøиklиyи vя яtraf mцhиt mюvzularыnda, bey nяl -<br />
xalq platformalar da daxиl olmaq цzrя яmяkdaølыьы artыrmaq иstяdиklяrиnи<br />
bяyan etmиølяr.<br />
34. Su qaynaqlarыndan яhatяlи bиr øяkиldя иstиfadя etmяk<br />
mя q sяdиnя иstиqamяtlяnmиø beynяlxalq яmяkdaølыьы иnkиøaf<br />
etdиrmяk vacиblиyиnи иfadя etmиølяr.<br />
35 Яtraf mцhиtиn qorunmasыnыn яhяmиyyяtиnи vurьulayaraq,<br />
Aral Dяnиzи regиonu vя buzlaqlarыn яrиmяsиnиn юnlяnmяsи baøda<br />
olmaqla яtraf mцhиtиn durumunun yaxøыlaødыrыlmasы цчцn tя rяf -<br />
lяrи tяcиlи øяkиldя tяdbиr gюrmяyя чaьыrmыølar.<br />
36. Regиonal vя beynяlxalq tяhlцkяsиzlиyиn gцclяndиrиl mя sи -<br />
nя, hяr sahяdя яmяkdaølыьыn vя qarøыlыqlы яlaqяlяrиn иnkиøaf et -<br />
dиrиlmяsиnи, sыx mцnasиbяtlяrиn qurulmasыnы vя ortaq hяrяkяt<br />
edиl mяsиnи hяdяflяyяn sиyasи mцøavиrяlяrиn daha цst sяvиyyяyя<br />
чыxarыlmasыna duyulan ehtиyacы tяsdиq etmиølяr.<br />
37. Bиrlяømиø Mиllяtlяr Tяøkиlatыnыn beynяlxalq vя stratejи<br />
problemlяrиn hяllиndяkи, beynяlxalq tяhlцkяsиzlиyиn vя davamlы<br />
иnkиøafыn tяsиsиndяkи vя BMT Шяrtиndя yer alan hяdяflяrиn ger -<br />
чяklяødиrиlmяsиndяkи rolunun gцclяndиrиlmяsиnя xцsusи bиr юnяm<br />
verdиklяrиnи bяyan etmиølяr. BMT чяrчиvяsиndя davam etmяkdя<br />
olan иslahatlarыn, BMT-nиn beynяlxalq mюvzulardakы aparыcы rolunun<br />
qцvvяtlяnmяsиnя, sahиb olduьu иmkanlarыn, beynяlxalq hц -<br />
quq sиstemиnя yonяlmиø yenи tяhdиdlяrя qarøы tяsиrlи tяdbиrlяr<br />
gюs tяrmяsи vacиblиyиnи tяsdиq etmиølяr.<br />
38. Oktyabr 2010-cu иldя keчиrиlяcяk seчkиlяrdя Azяr bay -<br />
can la Tцrkиyяnиn 2010-2014-cц иllяr цчцn Belnяlxalq Telekom -<br />
munиkasиya Bиrlиyиnя namиzяdlиyиnи vя Qыrьыzыstanыn, Bиrlиyиn<br />
Radиo Tяnzиmlяmя Qurumuna (Regиon “C”) namиzяdlиyиnи dяst -<br />
яk lяdиklяrиnи bяyan etmиølяr.<br />
39.BMT-nиn Tяhsиl, Elm vя Mяdяnиyyяt Tяøkиlatыnыn (YU -<br />
NESKO) Иcraчы Qurumuna 2011-2015-cи иllяrdя цzvlцyц цчцn<br />
oktyabr 2011-dя keчиrиlяcяk seчkиlяrdя Tцrkиyяyя dяstяk<br />
verdиklяrиnи dяyan etmиølяr.<br />
40. BMT-nиn Иnsan Hцquqularы Tяøkиlatыna 2012-2015-cи<br />
иllяr dя цzvlцk цчцn 2012-cи иldя keчиrиlяcяk seчkиlяrdя<br />
Qazaxыstanы, 2013-2016-cи иllяrdя цzvlцk цчцn 2013-cц иldя<br />
keчиrиlяcяk seчkиlяrdя Tцrkиyяnи dяstяklяdиklяrиnи dиlя gяtиrmиølяr.<br />
41. Azяrbaycan Respublиkasы иlя Qыrьыzыstan Respub lиka sы -<br />
nыn 2011-cи иldя keчиrиlяcяk seчkиlяrdя 2012-2013-cц иllяr,<br />
Qazaxыstanыn 2016-cы иldя keчиrиlяcяk seчkиlяrdя 2017-2018-cи<br />
иllяrdя BMT-nиn Tяhlцkяsиzlиk Шurasыnыn Mцvяqqяtи Цzvlцyцnя<br />
namиzяdlиklяrиnи cиddиyyяtlя qиymяtlяndиrяcяklяrиnи tяsdиq et -<br />
mиølяr.<br />
42. Tцrkmяnиstan vя Qыrьыzыstan Rцspublиkasыnыn 2012-cи иl -<br />
dя keчиrиlяcяk seчkиlяrdя 2013-2015-cи иllяr цчцn BMT-nиn<br />
Иqtиsadи vя Sosиal Шurasыna цzvlцklяrиnя dяstяklяrиnи иfadя<br />
etmиølяr.<br />
43. Иslam Konfransы Tяøkиlatы (ИKT) чяrчиvяsиndя ortaq dя -<br />
yяrlяr tяmяlиndя hяmrяylиk vя яmяkdaølыьыn gцclяndиrиlmяsи<br />
vacиblиyиnи vurьulamыølar.<br />
44. Qazaxыstanыn 2011-cи иdя ИKT Xarиcи Иølяr Nazиrlяrи Шu -<br />
rasыnыn Sяdrlиyиnи цzяrиnя gюtцrmяsиnи mяmunиyyяtlя qarøыlaya -<br />
raq, Sяdrlиk mцddяtиndя Qazaxыstana dяstяk verяcяklяrиnи tяk -<br />
rarlamыølar.<br />
45. ИKT-yя цzv olan юlkяlяr arasыndakы tиcarяtиn artыrыlmasыna<br />
yюnяlmиø ИKT Tиcarяt Sиstemиnиn formalaødыrыlmasыnыn иqtиsadи<br />
яmяkdaølыьыn иnkиøaf etdиrиlmяsи yюnцndя юnяmlи rol oynayacaьыna<br />
daиr иnamlarыnы иfadя etmиølяr.<br />
46. Иqtиsadи Яmяkdaølыq Tяøkиlatыnыn gцclяndиrиlmяsиnя vя<br />
tяsиrиnиn artыrыlmasыna yюnяlmиø cяhdlяrя dяstяk gюstяrяcяklя rи -<br />
nи tяsdиq etmиølяr.<br />
47.Avropa Bиrlиyи (AB) platformalarы иlя dиaloq vя яmяkdaølыq<br />
ичиndя olma yюnцndяkи ortaq иradяlяrиnи dиlя gяtиrmиølяr.<br />
48. Яfqanыstanda sabиtlиk vя yenиdяn иnkиøafыn tяmиn edиlя -<br />
rяk, bu юlkяnиn qonøularыyla sцlh vя яmяkdaølыq mцhиtиndя yaøamasыna<br />
olan dяstяklяrиnи иfadя etmиølяr. 18 sentyabr 2010-cu иl<br />
tarиxdя Яfqanыstanda gerчяklяødиrиlяcяk parlament seчkиlя rи,<br />
юlkяdя mиllи bиrlиk vя hяmrяylиyи qцvvяtlяndиrmяsи, cя mиy yяtdя<br />
bиrlиyиn yaranacaьы иlя baьlы gцclц gюzlяntиlяrи ortaya qoymuødur.<br />
“Asиyanыn Qяlbиndя Dostluq vя Яmяkdaølыq цчцn Иstanbul<br />
Bяyannamяsи”“”ndя ortaya qoyulan mяqsяdиn tяmяlиndя,<br />
Яfqanыstan mяrkяzlи regиonal яmяkdaølыq яlaqяlяrиnиn artыrыlmasыna<br />
dяstяk gюstяrиlmяsи nиyyяtlяrиnи иfadя etmиølяr.<br />
49. Иraqыn suverenlиyиnиn vя яrazи bцtюvlцyцnцn qorunmasы<br />
vя Иraq cяmиyyяtиnиn ayrыlmaz bиr parчasыnы tяøkиl edяn<br />
Tцrksoylu xalqыn hцquq vя mцstяqиllиklяrиnиn zяmanяt altыna<br />
alыnmasы vacиblиyиnя dиqqяt чяkmиølяr.<br />
50. Иsraиlиn 31 may 2010-cu иl tarиxdя Qяzzaya иnsanи yar -<br />
dыm aparan konvoya qarøы beynяlxalq sularda hяyata keчиrdиyи vя<br />
doqquz gцnahsыz mцlkи øяxsиn юldцrцlmяsиylя nяtиcяlяnяn hцcumunu<br />
dяrиn kяdяrlя qarøыlamыølar. Regиonal sцlh vя tяhlцkяsиzlиyи<br />
tяhdиd edяn bu kиmи hadи sя lяrиn tяkrarlanmasыnыn qarøыsыnыn<br />
alыnmasы vя beynяlxalq hцquqa sayьы anlayыøыnыn oturuødurulmasы<br />
mяqsяdиylя, sюzцgedяn hadиsяnиn araødыrыlmasы цчцn BMT<br />
Baø Katиbи Pan Gи-Mun tя rяfиndяn yaradыlan Иstиntaq Panelиnиn<br />
vяzиfяsиnи 1 иyun 2010 ta rиxlи BMT Tяhlцkяsиzlиk Шurasыnыn lяfzи<br />
vя ruhuyla uygun gяlяn øяkиldя, beynяlxalq standartlara uyьun,<br />
sцrяtlи, tяrяfsиz, mюtяbяr vя øяffaf bиr øяkиldя yerиnя yetиrmяsиnя<br />
verdиklяrи юnяmи vurьulamыølar. BMT Иnsan Hцquqlarы Шurasы<br />
tяrяfиndяn tяsиs edиlяn “Mяlumat Toplama Mиssиyasы”“”nыn<br />
fяalиyyяtlяrиnи, Иstиntaq Pa ne lиnиn чalыømalarыnы tamamlayыcы bиr<br />
цnsцr olaraq dяstяklяdиklяrиnи иfadя etmиølяr.<br />
51. Иranыn nцvя proqramыna daиr anlaøыlmazlыьыn dиaloq vя<br />
dиplomatиya yoluyla hяll edиlmяsиnиn regиonal vя beynяlxalq sцlh<br />
vя sabиtlиk baxыmыndan daøыdыьы юnяmи vurьulamыølar. Bu sяbяbdяn<br />
nцvя yanacaьыnыn mцbadиlяsи иlя baьlы 17 may 2010-cu иl<br />
tarиxdя Tehranda иmzalanmыø Ortaq Bяyannamяnиn hяyata ke -<br />
чиrиlmяsиnиn anlaøыlmazlыьыn яhatяlи vя davamlы hяllи цчцn vacиb<br />
dиaloq mцhиtиnиn yaranmasыna dяstяk olacaьыna иnandыqlarыnы dиlя<br />
6 ТЦРК EЛИ/SENTYABR-2010, No:8 www.uluturk.info
gяtиrmиølяr. Beynяlxalq иctиmaиyyяt tяrяfиndяn яlя keчиrиlяn bu<br />
fцrsяt pяncяrяsиndяn doьru bиr øяkиldя иstиfadя edиlmяsи чaьrыøы<br />
etmиølяr.<br />
52. Tцrkиyяnиn AB цzvlцyц hяdяfиnи dяstяklяyяrяk, bu<br />
mцd dяtиn mюvcud tяяhhцdlяr чяrчиvяsиndя иrяlиlяdиlmяsи чaьrыøыnы<br />
etmиølяr. Eynи zamanda Avrasиya coьrafиyasыnыn da юnяmlи<br />
bиr юlkяsи olan Tцrkиyяnиn AB цzvlцyцnцn bu coьrafиyanыn sи -<br />
yasи, иq tиsadи vя иctиmaи иnkиøafыna øяraиt yaradacaьыna, regиon иlя<br />
AB ara sыndakы иplяrи mюhkяmlяdяcяyиnя иnandыqlarыnы vurьulamыølar.<br />
53. Kиprdя иkи tяrяf arasыnda davam edяn яhatяlи чюzцm mц -<br />
zakиrяlяrиnя dяstяklяrиnи bиldиrяrяk, Kиpr problemиnиn lиderlяrиn<br />
ortaq aчыqlamalarыyla mцяyyяn etdиklяrи чяrчиvяdя yenи bиr or -<br />
taqlыq qurulmasы surяtиylя, BMT Baø Katиbиnиn 11 may 2010-cu<br />
иl tarиxlи xoø nиyyяt hesabatыnda da ortaya qoyulan hяdяf иstиqamяtиndя<br />
2010-cu иlиn sonundan etиbarяn яhatяlи hяllя yetиømяsи<br />
gюzlяntиlяrиnи dиlя gяtиrmиølяr. Kиpr Tцrk xalqыnыn beynяlxalq<br />
mиqyasda hяr hansы bиr qanunи яsasы olmayan tяcrиdиnиn tezlиklя<br />
aradan qaldыrыlmasы xцsusunda BMT vя ИKT tяrяfиndяn edиlяn<br />
чaьrыølarы dяstяklяmиølяr.<br />
54. Cяnubи Qafqazda davamlы sabиtlиyиn vя regиonal яmяkdaølыьыn<br />
юnцndяkи maneяlяrdяn bиrи olan Ermяnиstan-Azяr bay -<br />
can Daьlыq Qarabaь problemиnиn vя bunun yol aчdыьы regиonal<br />
sabиtsиzlиyиn Azяrbaycan Respublиkasыnыn mцstяqиllиyи, яrazи bц -<br />
tюvlцyц vя sяrhяdlяrиn toxunulmazlыьы яsasыnda, sцl yoluyla hяll<br />
edиlmяsиnя юnяm verdиklяrиnи иfadя etmиølяr. Ermяnиstan-Azяr -<br />
baycan Dağlıq Qarabaь problemиnиn hяllиnиn Avrasиya coьrafи -<br />
yasыnda sцlh, sabиtlиk vя rиfahыn qorunmasы yюnцndя konkret bиr<br />
иrяlиlяmя gяtиrяcяyиnя daиr иnamlarыnы dиlя gяtиrmиølяr.<br />
55. Bиr BMT cяhdи olan vя mяdяnиyyяtlяr arasыnda qar øы -<br />
lыqlы sayьы, uzlaøma, dюzцmlцlцyцn mюhkяmlяndиrиlmяsиnя<br />
юnяmlи dяstяk gюstяrяn Mяdяnиyyяtlяr Иttиfaqыna verdиklяrи<br />
dяstяyи vя Tцrk Dиlиndя Danыøan Юlkяlяrиn Иttиfaqыnыn чalыømalarыna<br />
gюstяr dиklяrи cиddи maraqdan duyduqlarы mяmunиyyяtи dиlя<br />
gяtиrmиølяr.<br />
56.Qazaxыstanыn rяhbяrlиyи иlя keчиrиlяn Sяmavи vя Яnя nя vи<br />
Dиnи Lиderlяr Konqresиnиn vя Azяrbaycanda 26-29 aprel 2010<br />
tarиxиndя tяøkиl edиlяn Dцnya Dиnи Lиderlяr Zиrvяsиnиn fяrq lи mя -<br />
dяnиyyяtlяr vя иnanclar arasыndakы anlayыøыn qarøыlыqlы ola raq gцc -<br />
lяnmяsиnя gюstяrdиyи qatqыnы mяmunиyyяtlя tяsdиq et mиø lяr.<br />
57. Naxчыvan Bяyannamяsиnиn иmza gцnцnцn иldюnцmцнцn<br />
(3 oktyabr) Tцrk Dиlиndя Danыøan Юlkяlяrиn Яmяkdaølыьы Gцnц<br />
olaraq qeyd edиlmяsиnи tяøvиq etmяyи qяrarlaødыrmыølar.<br />
58. 2011-cи иldя Azяrbaycan, Qazaxыstan, Qыrьыzыstan, Юz -<br />
bя kиstan vя Tцrkmяnиstanыn mцstяqиllиklяrиnи qazanmalarыnыn<br />
20-cи иldюnцmцnц bиrgя fяalиyyяtlяr tяøkиl etmяk surяtиylя qeyd<br />
etmяyи qяrarlaødыrmыølar.<br />
Bu чяrчиvяdя 2011-cи иldя Aøqabadda Tцrk Dиlиndя Danыøan<br />
Юlkяlяrиn mяdяnиyyяt festиvalыnы tяøkиl etmяsи иstиqamяtиndя<br />
Tцrk mяnиstanыn tяklиfиnи mяmunиyyяtlя qarøыlamыølar.<br />
59. Tцrk Dиlиndя Danыøan Юlkяlяrиn Яmяkdaølыq Шurasыnыn<br />
Bиrиncи Zиrvяsиnиn 2011-cи иldя Qazaxыstanda, Иkиncи Zиrvяsиnиn<br />
иsя 2012-cи иldя Qыrьыzыstanda tяøkиl edиlmяsиnи qяrarlaødыrmыølar.<br />
60. Qonaqlar Zиrvя Sammиtиnиn nяtиcяlяrиndяn duyduqlarы<br />
mяmunиyyяtи bяyan edяrяk, onlara gюstяrиlяn hцsnц qяbul vя<br />
qonaqsevяrlиkdяn юtrц Tцrk xalqыna vя Tцrkиyя prezиdentи Ab -<br />
dul lah Gцlя tяøяkkцrlяrиnи иfadя etmиølяr.<br />
16 sentyabr 2010-cu иl tarиxdя, Иstanbulda Azяrbaycan<br />
Tцrk cяsиndя, Qazaxыstan Tцrkcяsиndя, Qыrьыzыstan Tцrkcяsиndя<br />
vя Tцr kиyя Tцrkcяsиndя иmzalanmышdыr.<br />
Azяrbaycan Prezиdentи Èlham Яlиyev<br />
Qazaxыstan Prezdentи Nursultan Nazarbayev<br />
Qыrьыzыstan Prezиdentи Roza Otunbayeva<br />
Tцrkиyя Prezиdentи Abdullah Gцl<br />
www.uluturk.info<br />
ТЦРК EЛИ/SENTYABR-2010, No:8<br />
7
Ишsиz<br />
Mяhяmmяd Яmиn Rяsulzadя<br />
Bayram gцnцdцr...<br />
Mцsяlmanlar namazdan qayы -<br />
dыb hяrя bиr tяrяfя gedиyor иdиlяr.<br />
Mяшяdиlяr, hacыlar, kяrbяlayыlar kи -<br />
mиsи evиnя, aиlяsиnиn yanыna ge dиb<br />
onlar иlя bиrlиkdя bayram et mя yя<br />
чalышыr. Kиmиsи dя konka olan kц -<br />
чяlяrя enиb Bayыl vaqonunu gюzlи -<br />
yordular. Fayton чaьыranlarы da az<br />
deyиldи. Bиbи-heybяtя tяlяsиrdиlяr.<br />
Bиr dяstя cavan mцsяlmanlar юz<br />
aralarыnda mяslяhяtlяшиrdиlяr: kи -<br />
mиsи deyиrdи kи, “Qrиvkaya” (Ba -<br />
kы da яylяncя yerlяrиndяn bиrи)<br />
gedяk, kиmиsи: “bu gцn “Nиcat”<br />
te atro qoyur, sцrцn oraya” de yя -<br />
rяk yюnяlиrdи.<br />
Hamыsыnыn sиmasыnda bu gц -<br />
nцn bayram olduьunu aчыq anlamaq<br />
olardы. Mцsяlman mяhяllя -<br />
lяrиndя nцdrяtlя (nadиr hallarda)<br />
gю rцnяn bиr hяyat var иdи...<br />
Hamы юzцnц bu gцn bиrяr mя sud hesab edиyordu. Bяzи<br />
цstц-ba шы bяzяklи olan яrbabи-dюvlяtиn sи fяtlяrиndяn<br />
mяlum olurdu kи, bu gцn цчцn artыq tяdarцklяr gюrmцшlяr!..<br />
Bиzя gedяk, yaxшы sцfrяmиz var.<br />
Yox, buyurun, bиzя, sиzя bиr gюzяl qonaqlыq verя cя -<br />
yяm!<br />
Bu mиnvalda sюhbяtdя olanlarыn цrяkdяn шad olub eh -<br />
tиyacsыz olduqlarыna, dцnyada mюhtaclar olmadыьыna иnandыqlarыna,<br />
daha doьrusu yadlarыndan чыxartdыqlarыna laqeydanя<br />
qяhqяhяlяrи шяhadяt edиyordu.<br />
Qapыlar aьzыnda allы-bяzяklи, иrиlи-xыrdalы uшaqlar иdи kи,<br />
чыxыb qapыda atalarыnы gюzlиyordular. Bиr az иlяrиdя яlиndя<br />
pay vя bяxшeш olan atanыn цstцnя, pяrvanя шяm цstя yы ьы -<br />
шan kиmи gюtцrцlяrdи.<br />
Xцlasя bюyцkdяn-kичиyя kиmи hяr kяs юzцnц mяsud<br />
hesab edиyor, hяr kяs dцnyadan razы kиmи gюrцnцrdц.<br />
Bu arada ancaq Mяшяdи Qulam qяrиqи-fиkиr иdи, yol иlя<br />
gedиyordu... Amma hara getdиyиnи deyяsяn юzц dя bиlmиyordu...<br />
Bu adama bayram tяsиr etmиyor kиmи gюrцnцrdц. Daha<br />
doьrusu qeyrиlяrя olan bayram tя sиrи buna яks halda яsяrbяxш<br />
oluyor, onlarda olan шadlыq, fяrяh, bun da bиrя on<br />
qяdяr artыq olan kяdяr vя qяmя,<br />
qцssя vя яlяmя mцbяddяl olub,<br />
onlar bцtцn alяmя sя na xan<br />
(duaчы) bayram mцnasиbяtиlя xяndan<br />
gюrцnцrkяn bцtцn alяm vя<br />
mafиhayя (anda olanlara) nиf rяt -<br />
xan vя bugцndяn nalan иdи...<br />
Sяbяb nя иdиsя dюvrяsиndя olan<br />
bяшaшяtя (sevиnc, шadlыq), zяrafяt<br />
vя xoшhallыьa Mяшяdи Qulam шя -<br />
rakяt etmиyordu. Шяrakяt etmиyordu<br />
sяhlиdиr. Hяrdяnbиr gюz qиy -<br />
qacы иlя яtrafыna olan qяhr-alud<br />
(kяdяrlи, qяhяrlи) baxышы dюvrя sиn -<br />
dяkиlяrdяn acыqlы olduьuna ишarя<br />
edиrdи.<br />
Mяшяdи Qulam baшыn aшaьы<br />
sa lыb qayяt mцkяssяranя (sыnыq -<br />
lыqla), tяfkиranя bиr hal иlя yol ge -<br />
dиyor vя hяrdяnbиr qeyzlи vя<br />
qяm gиn gюzlяrиnи qalxыzыb яtrafыndakы<br />
laqeydanяlиyя bиr nяzяrиqяhr<br />
иlя baxыb qцvvяtsиzlиk яlamяtи olan dяrиn-dяrиn,<br />
soyuq-so yuq ahlar чяkиrdи...<br />
Mяшяdиnиn qиyafяsиndяn gюrцnцrdц kи, o hяr nя иsя<br />
yalqыz юz dяrdиnи чяkmяyиb mцdrиkanя bиr yolda юzц kиmи<br />
bиr чox dцчarи-fяlakяt olanlarыn, юzц kиmи bюyцk bиr qиsm<br />
юzgяlяrи bayramlы edиb dя юzlяrи bayramsыz deyиl, чюrяksиz<br />
belя qalanlarыn fиkrиn edиyordu...<br />
Soyuqdan яfиl-яfиl яsяn иkи xыrda uшaq vя bиr 9 yaшыnda<br />
qыz qapыda durub yol gюzlяyиrdиlяr... Uшaqlarыn яn kичиyи<br />
o bиrиlяrиnиn цzцnя baxыb шadlanaraq dedи:<br />
Bax, bu gцn bayramdыr, keчяn иllяr kиmи иndи dяdя<br />
gяlяcяk, bиzя pay gяtиrяcяk.<br />
Hя, mяn иstяrdиm keчяn bayramda bacыma gяtиrdиyи<br />
gяlиndяn bиr dяnя dя mяnя gяtиrяydи.<br />
Hя mяnиm yazmaьa qarandaшыm yoxdur, mяnя qarandaш<br />
gяtиrяcяk!...<br />
Qardaшlarыm, anamыz evdя acdыr, hяlя bu чaьacan иftar<br />
aчmamышdыr. Sиz иstиyиn kи, atamыz yemяlи bиr шey gяtиrmиш<br />
olsun...<br />
Ah dяdя gяlиr, - deyя balaca bala uzaqdan gюrцnяn<br />
Mяшяdи Qulama sarы yцyцrdц. O bиrиlяrи dя onun dalыnca<br />
yцyцrцшdцlяr. Чatыb atalarыna sarыlыdыlar.<br />
Dяdя hanы mяnиm qarandaшыm<br />
8 ТЦРК EЛИ/SENTYABR-2010, No:8 www.uluturk.info
Mяnя nя aldыn<br />
Anama чюrяk gяtиrmиsяnmи – deyя bичarяnи bu tюvr<br />
suallar иlя araya aldыlar...<br />
Mяшяdи Qulam bиr tюvr иlя xuddarlыq edиb aьlamadы.<br />
Qorxdu kи, aьlasa balaca uшaqlara hяddяn zиyadя zцlm<br />
etmиш olar. Юzцnц шad gюztяrmяyя artыq zor eylяyиb dedи<br />
kи:<br />
Balalarыm, hamыsы olar, ancaq иndи ишsиzяm. Иш<br />
tapar<strong>sam</strong> sиzя yaxшы bayramlыqlar alaram.<br />
Atatürk və müasir mədəniyyət<br />
“Tяrяqqи” qяzetи, N 76,<br />
14 oktyabr 1908<br />
“Cənablar, millətimizin hədəfi, millətəmizin<br />
məfkurəsi bütün dünyada tam<br />
mənasıyla mədəni bir cəmiyyət olmaqdır.<br />
Bilirsiniz ki dünyada hər millətin mövcudiyyəti,<br />
qiyməti, hürriyyət, istiqlalı malik olduğu<br />
və yaradacağı mədəni əsərlərlə mütənasibdir.<br />
Mədəniyyət yolunda müvəffəqiyyət çalşmaqla<br />
olur. İctimai həyatda, iqtisadi həyatda,<br />
elm sahəsində uğur qazanmağın yeganə<br />
yolu budur”.<br />
Atatürkə görə yeni Türkiyə avropalı<br />
olmalı, ancaq öz mədəniyyətini və milli mənliyini<br />
itirməməlidir. İstiqlal savaşının qazanılmasıyla<br />
siyasi müstəqillik əldə edilmişdir.<br />
Amma sosial, mədəni və iqtisadi sahələrdə<br />
köklü dəyişiklərə ehtiyac var. Bu dəyişikliklər<br />
olmazsa siyasi müstəqilliyin uzun zaman<br />
qorunması və ya müasir mədəniyyət səviy -<br />
yəsinə çatması mümkün deyil.<br />
Bu məqsədlə cümhuriyyətin elanından<br />
sonra ölkədəki müasirləşmə sürətlənmişdir.<br />
Mədəni qanunla bir çox yeniliyin təməli<br />
atılmış, xüsusən də qadınlara müxtəlif<br />
haqlar verilmişdir. Yeni əlifbanın qəbulu ilə<br />
oxuma-yazma səfərbərliyi başlamışdır. Türk<br />
dili və tarixi sahəsində araşdırma qurumları<br />
qurulmuşdur. Xarici siyasətdə “Yurdda sülh,<br />
cahanda sülh” yolunu əsas götürməklə<br />
bərabər, iqtisadi sahədə kənddən başlayan<br />
milli inkişaf siyasəti yeridilmişdir.<br />
Qısacası Atatürkə görə müasir mədəniy -<br />
yət cəmiyyətin son inkişaf yoludur.<br />
Hüseyn Cavid<br />
İsmayıl bəy<br />
İsmayıl bəy, o bir böyük Türk idi,<br />
Bir günəşdi Kırım üfüqlərindən.<br />
Parlayıb ətrafı nura qərq etdi<br />
Yıldızlar yaratdı şəfəqlərindən.<br />
İsmayıl bəy Türk yurduna şan verdi<br />
Öksüz-ölgün millətinə can verdi.<br />
İsmayıl bəy, o sarsılmaz qəhrəman,<br />
O böyük müəllim, o böyük insan,<br />
Həp çalışdı... Rahət durmadı bir an,<br />
Həp yol açdı, yol göstərdi hər zaman.<br />
İsmayıl bəy Türk yurduna şan verdi<br />
Öksüz-ölgün millətinə can verdi.<br />
İsmayıl bəy, açdı yumuq gözləri,<br />
Açdı sağır qulaqları, dinlətdi.<br />
Qan coşduran ruhlu, kəskin sözləri<br />
Dilsizlərə ürək verdi, söylətdi.<br />
İsmayıl bəy Türk yurduna şan verdi<br />
Öksüz-ölgün millətinə can verdi.<br />
Ərəb, əcəm xüsusən Türk övladı,<br />
Qəlbində bir yığın məhəbbət bəslər.<br />
Böyük sanır o sevgili ustadı<br />
O fazil mürşidə min hörmət bəslər.<br />
İsmayıl bəy Türk yurduna şan verdi<br />
Öksüz-ölgün millətinə can verdi.<br />
Onun məsləki bu idi daima:<br />
İşdə birlik, dildə birlik, fikirdə birlik.<br />
İş, fikir, dildə birlik olmayınca<br />
Əvət, pək çətində cahanda dirlik.<br />
İsmayıl bəy Türk yurduna şan verdi<br />
Öksüz-ölgün millətinə can verdi.<br />
İsmayıl bəy ölməz yaşar, həp yaşar,<br />
Tarixlərdə, könüllərdə, dillərdə.<br />
Böyük ruhu yüksək göylərdən aşar.<br />
Böyük adı yad olunur hər yerdə!<br />
İsmayıl bəy Türk yurduna şan verdi<br />
Öksüz-ölgün millətinə can verdi.<br />
www.uluturk.иnfo<br />
ТЦРК EЛИ/SENTYABR-2010, No:8<br />
9
Dиnи bayramlar<br />
Dr. Mцzяffяr Шahиn<br />
T.C. Bakы Sяfиrlиyиnиn Dиn Xиdmяtlяrи Mцøavиrи<br />
Bayram, sevиnc vя nяøя demяkdиr. Qяdиm zamanlardan<br />
bяrи hяr bиr mиllяtиn bиr чox mиllиvя dиnи gцnlяrи, tarиxи<br />
xatиrяlяrиnи canlandыran bayramlarы mюvcuddur. Bayramlar<br />
ona иnananlarыn цzяrиndя чox mцsbяt tяsиrlяr yaradыr, dиnи<br />
øцur vя duyьularы qцvvяtlяndиrиr, иnsanlarda yenи bиr hяyacan<br />
vя yaøamaq hяvяsи yaradыr.<br />
Bayramlarыn, mиllи vя dиnи duyьularы, иnanclarы forma -<br />
laødыrmaq vя yaøatmaq funksиyasы иlя bяrabяr, cяmиyyяtиn<br />
bиrlиk vя bяrabяrlиyиnи tяøkиl etmяk, bunu cяmиyyяt цzvlяrиnиn<br />
yaddaøыna hяkk etmяkdя dя bцyцk юnяmи var. Hя -<br />
qиqи dиnи bayramlar иnsanlar arasыnda mцnasиbяt qurmaьыn,<br />
dostluьu vя qohumluьu mцhkяmlяndиrmяyиn bиr yolu<br />
olaraq bцyцk юnяmя malиk olduьu kиmи, dиnи duyьu vя øц -<br />
urun sosyal hяyatda tяzяlяnmяsиnиn dя vяsиlяsиdиr.<br />
Иslam dиnиndя иkи bюyцk bayram vardыr: Ramazan vя<br />
Qurban bayramы. Ramazan bayramыna "иdu’l-fыtr", Qurban<br />
bayramыna иsя, "иdu’l-edhв" deyиlиr.<br />
Ramazan vя Qurban bayramlarы hиcrяtиn иkиncииlиndяn<br />
etиbarяn keчиrиlmяyя baølanmыødыr. O gцndяn bяrи ke чиrи -<br />
lяn bu иkи bayram, eynи zamanda mцsяlman mиllяtlяrиnиn<br />
mиllи bayramlarы halыna gяlmиødиr.<br />
Ramazan bayramы, bиr ay boyunca Allah (c.c.) цчцn<br />
tutulan orucdan sonra verиlяn bиr “иftar zиyafяtи”“ hюkmцn -<br />
dяdиr vя buna gюrя dя ona “fыtыr bayramы”“ (иftar bayramы)”<br />
de yиlиr. Buna gюrя dя Ramazan bayramыnыn иlk gцnц bиr<br />
aylыq Ramazan orucunun иftarы sayыlmaqdadыr. Bu иftar<br />
gцnцndя oruclu olmaq, sиmvolиk olaraq Allahыn (c.c.) zиya -<br />
fяtиnя qatыlmamaq anlayыøыna gяlиr kи, bu da doьru bиr<br />
davranыø sayыlmыr.<br />
Allah (c.c.) цчцn qurbanlarыn kяsиldиyи Qurban bayramы<br />
gцnlяrи dя zиyafяt gцnlяrиdиr. Qurban bayramыnыn Arefe<br />
vя bayram gцnlяrи, Иslam Dцnyasыnыn яn seчиlmиø gцnlяrиdиr.<br />
Чцnkи Arefe gцnц, dцnyanыn hяr tяrяfыndяn gяlяn<br />
hacыlыьa namиzяdlяr Яrяfatda toplanaraq Allaha (c.c.) doь -<br />
ru dюnцr vя Ondan (c.c.) яfv vя baьыølanmalarыnы dи lяyиr -<br />
lяr. Яrяfat, Иslamыn bиrlиk vя qardaølıьa verdиyи юnяmиn bиr<br />
nцmunяsиdиr.<br />
Bayramlarыn cяmиyyяtиn hяyatыnda цstцn bиr yerи vя<br />
dяyяrи vardыr. Bayram gцnlяrиndя qohum vя qonøularыmыzla<br />
olan яlaqяlяrиmиz quvvяtlяnиr, bиrlиk vя qardaølыьыmыz<br />
gцclяnиr. Bayram sabahы mяscиdlяrиmиzи dolduran mцsяlmanlarыn<br />
bиrlиkdя vя ичdяn uca Allaha (c.c.) yюnяlmяlяrи,<br />
Ondan (c.c.) яfv vя baьыølanmalarыnы dиlяmяlяrи ayrы bиr<br />
юnяm daøыyыr. Чцnkи belя bиr mяqsяdlя bиr araya gяlяn,<br />
eynи иman vя hяyяcanы daøыyan cяmиyyяtlяrи uca Allahыn<br />
(c.c.) rяhmяtи яhatя edяr vя onlarы яfv edяr.<br />
Иbadяtlяr иnsan цzяrиndя mцsbяt tяsиrlяr buraxыr. Hяlя<br />
bu, Ramazan ayыna mяxsus oruc, teravиh, zяkat, sadak-иfи -<br />
tr; fяdakarlыьыn sиmvolu qurban… kиmи иbadяtlяr olarsa<br />
bunlarыn tяsиrиnи cяmиyyяtиn hяr kяsиmиndя gюrmяk mцm -<br />
kцndцr. Cяmиyyяt, bayrama gиrяrkяn dиnи yюndяn gцclяnmяsиnи<br />
яngяllяyяcяk qяflяt pяrdяsиnи cыrmalы, yenи bиr<br />
yцksяlиøя иmza atmalыdыr. Bayramda vя bayramdan sonra<br />
“mяnиm”“” deyя bиldиyи yeganя иkи nemяtи, saьlыq vя zama -<br />
nыnы yaxøы dяyяrlяndиrmя øцuruna чatmalыdыr.<br />
Bayramlarы, иbadяt vя иtaяtdяn tяcrиd edиb, sadяcя oyun,<br />
яylяncя, zюvq vя sяfa gцnц olaraq anlamaq yanlыø olduьu<br />
kиmи, lazыmи oyunlardan vя mцbah яylяncяlяrdяn uzaq laø -<br />
dыraraq sыrf bиr иbadяt vя иtaяt gцnц olaraq anlamaq da xя -<br />
talыdыr. Чцnkииnsanыn mяnяvи varlыьы иlя bяrabяr, maddи varlыьыnыn<br />
da ehtиyacы vardыr. Иbadяt vя иtaяtlяrlя ruh, qяlb vя<br />
baøqa mяnяvи varlыьыmыz tяmиn edиldиyи kиmи, чeøиdlи иkram<br />
vя zиyafяtlяrlя, bяllи юlчцlяr ичиndя hяyata keчиrиlяn oyun vя<br />
яylяncяlяrlя dя maddи varlыьыmыz tяmиn edиlmиø olur.<br />
Bяllиsяrhяdlяr ичиndя hяyata keчиrиlяn oyun vя яylяncяlяr,<br />
bayramlarыn юzцndя mюvcuddur. Necя kи, Hz. Pey -<br />
ьяmbяr (s.я.s.), toylarda olduьu kиmи, bayramlarda da яy -<br />
lяncя vя oyuna qarøы чыxmamыødыr. Ancaq яxlaqи sяr hяd -<br />
lяrи aømamaq lazыmdыr. Иslam dиnи hяr mюvzuda иtиdalи (or -<br />
ta yolu) яmr vя tюvsиyя edяr. Mюmиn olmaq, fяrd vя aиlя -<br />
lяrи xoøbяxtlиyя чatdыran qanunи yollarы baьlayaraq, dцn -<br />
yanы zиndana чevиrmяk deyиl.<br />
Иnsanыmыzыn kamal dяrяcяsиnи tapmasы цчцn bayramlarda<br />
edяcяyиmиz яn юnяmlи иølяrdяn bиrи dя yetиm, kиmsяsиz<br />
vя yoxsullarla maraqlanmaq, onlara maddи-mяnяvи<br />
dяstяk olaraq, юz yalnыzlыqlarыnы hиss etdиrmяmяkdиr. Ye -<br />
tиm vя kиmsяsиzlяrя hяmиøя acыyыrыq, amma heч unutma -<br />
yaq kи onlar, bиzlяr цчцn bu cяmиyyяtdя Allah (c.c.) rыzasыnы<br />
qazanmamыza vяsиlя olacaq иnsanlardыr.<br />
Bayram gцnlяrи barыø vя sevиnч gцnlяrиdиr. Kяdяrlи<br />
olmaq yasaqdыr. Яlbяttя bиr yerdя yaøayan aиlя vя cя mиy -<br />
yяt fяrdlяrи arasыnda anlaøыlmazlыqlar, mцbahиsя vя dartыømalar<br />
ola bиlяr. Bu чox normaldыr. Amma bunlarы kцskцnlцk<br />
sяvиyyяsиnя чatdыrmamaq lazыmdыr. Яsasяn dя yaxыnlar,<br />
sыla-и rahиm deyиlяn zиyarяt baьы иlя aradakı baьlarыnы<br />
qцvvяtlяndиrmяlиdиrlяr. Hz. Peyьяmbяr (s.я.s.) mюmиn-<br />
10 ТЦРК EЛИ/SENTYABR-2010, No:8 www.uluturk.иnfo
lяrиn цч gцndяn artыq kцskцn qalmalarыnыn uyьun<br />
olma dы ьыnы bиldиrяrяk belя buyurmuødur: “Bиr<br />
mцsяlmanыn dиgяr mцsяlmana цч gцndяn artыq<br />
kцsцlц qalmasы halal olmaz.” (Buhвrи, Edeb, 57, 58.<br />
VЫЫ, 88. Mцslиm, Bиrr, 23, 24.ЫЫЫ, 1984. Ebы Dвvud,<br />
Edeb, 47. V, 202.)<br />
Qohum vя qonøulara yaxøыlыq etmяk vя<br />
onlara qarøы yaxøы davranmaq Rяbbиmиzиn (c.c.)<br />
tюvsиyyяsиdиr. O, bu ba rяdя belя buyurmaqdadыr:<br />
“Allaha иbadяt edиn vя ona heч bиr øeyи ortaq<br />
qoømayыn. Anaya, ataya, qohumlara, ye tиmlяrя,<br />
yoxsullara, yaxыn qonøuya, uzaq qonøuya, yanы -<br />
nыz dakы dosta, yolчuya, яlиnиz altыndakыlara<br />
yaxøыlыq edиn. Шцb hяsиz Allah, qцrurlanan vя<br />
юyцnяn kиmsяlяrи sevmяz”“ (Nиsа, 4/36).<br />
“Allahla яhd baьladыqdan sonra onu pozanlar, Allahыn<br />
bиrlяødиrиlmяsиnи яmr etdиyи øeylяrи (qohumluq яlaqяlяrиnи)<br />
qыranlar, yer цzцnя fиtnя-fяsad tюrяdяnlяr иsя lяnяtя<br />
dцчar olacaqlar. Onlarы pиs yurd (Cяhяnnяm, o bиrи dцn -<br />
yanыn pиslиklяrи) gюzlяyиr”“”. (Ra’d, 13/25).<br />
Иntиqam almaq dиnиmиzя gюrя haramdыr. Иnsanы bu vя -<br />
zи y yяtя gяtиrяcяk kиn, nиfrяt, hяsяd vя s. bu kиmи duy ьular<br />
qadaьan olunmuødur. Mцsяlmanыn иmanla, sevgи vя hюrmяtlя<br />
dolu olan, ancaq bu øяkиldя doьruya gedяn yolu<br />
aydыnlada bиlяcяk qяlbи, pиs vя чиrkиn duyьularla doldurularsa<br />
mяnяvи funksиyasыnы иcra edя bиlmяz. Sahиbиnи иøыqlandыrmaz.<br />
Buna gюrя dя, иntиqam alma иmkanы varkяn ba -<br />
ьыølamaq bцyцklцkdцr vя Allah (c.c.) yanыnda чox mяq bul<br />
bиr hяrяkяtdиr. Necя kи, Quranи-Kяrиm bu xцsusa bu ayяtlя<br />
иøarя edиr:<br />
“Hяr hansы pиslиyиn cяzasы onun юzц kиmи bиr pиslиkdиr.<br />
Bununla belя hяr kяs (pиslиk edяnи) baьыølasa vя (onunla)<br />
barыøsa, onun mцkafatы Allaha aиddиr. Hяqиqяtяn O, zalиmlяrи<br />
sevmяz!”“ (Шыrв, 42/40).<br />
Daиma яfv yolunu tutmaq, mюmиnиn яsas xцsusиyyяt -<br />
lяrиndяndиr. Bu mюvzuda yenя Quranи-Kяrиmdя belя bu -<br />
yurulur:<br />
“Sяn baьыølama yolunu tut, yaxøы иølяr gюrmяyи яmr et<br />
vя cahиllяrdяn цz dюndяr”“”. (В’rвf, 7/199).<br />
Bayram gцnlяrиndя anamыzыn, atamыzыn яllяrиnи юpцb<br />
xeyиr-dualarыnы almalыyыq. Dиnиmиzdя Allaha (c.c.) иbadяtdяn<br />
sonra ana vя ataya hюrmяt vя qulluьunda durmaq яmr<br />
edиlmиø, onlara qarøы “uf”“” belя demяk qadaьan edиlmиødиr.<br />
Bu mюvzuda Uca Allah (c.c.) belя buyurur:<br />
“Rяbbиn yalnыz Ona иbadяt etmяyи vя valиdeyиnlяrя<br />
yaxøыlыq etmяyи (onlara yaxøы baxыb gюzяl davranmaьы) bu -<br />
yurmuødur. Яgяr onlarыn bиrи vя ya hяr иkиsи sяnиn yanыnda<br />
(yaøayыb) qocalыьыn яn dцøkцn чaьыna yetяrsя, onlara<br />
“Uf!”“” belя demя, цstlяrиnя qыøqыrыb acы sюz sюylяmя.<br />
Onlarla xoø danыø!”“<br />
“Onlarыn hяr иkиsиnя acыyaraq mяrhяmяt qanadыnыn<br />
altыna alыb: “Ey Rяbbиm! Onlar mяnи kюrpяlиyиmdяn (nя -<br />
va zиølя) tяrbиyя edиb bяslяdиklяrи kиmи, Sяn dя onlara rяhm<br />
et!” de”“”. (Иsrв, 17/23-24).<br />
Qohum vя qonøularla tяbrиklяøяrяk, qarøыlыqlы sevgиvя<br />
hюrmяt duyьularыnı чatdыrmalы, qarøыlaødыьыmыz hяr kяslя<br />
sa lamlaøaraq tяbrиklяømяlиyиk. Tanыdыqlarыmыzы zиyarяt<br />
edя rяk vяzиyyяtlяrиnи soruømalы vя kюnцllяrиnи almalыyыq.<br />
Xяs tяxanalarda vя evlяrdя yatan xяstяlяrи zиyarяt etmяlи,<br />
øяfa dиlяmяlиyиk. Yetиmlяrиn vя kиmsяsиz uøaqlarыn baøыnы<br />
oxøamalы, onlara ana vя ata kиmи davranmalыyыq. Чevrя -<br />
mиz dяkи yoxsullara vя dиqqяtя mюhtac uøaqlara yardыm яl -<br />
lяrиmиzи uzatmalы, onlarыn da bayram sevиncи yaøamalarыna<br />
øяraиt yaratmalыyыq. Bиzdяn xeyиr-dua gюzlяyяn юlцlя rи -<br />
mиzя dua etmяlи, ruhlarы цчцn ehsan vermяlиyиk. Tanыdыq -<br />
larыmыzdan kцsцlц olanlarы barыødыrmaьa чalыømalы vя mц -<br />
nasиbяtlяrиnи dцzяltmяlиyиk. Uøaqlara hяdиyyяlяr paylamalы<br />
vя onlarы sevиndиrmяlиyиk.<br />
Bayram gцnlяrи sevиnc gцnlяrиdиr. Bu gцnlяrdя sevиnclи<br />
vя gцlяrцzlц olmaq tюvsиyyя edиlmиødиr. Ashвb-ы kи -<br />
ram dan Ebы Zer, Peyьяmbяrиmиzиn (s.я.s.) ona bu mюvzuda<br />
belя bиr tюvsиyyя verdиyиnи rяvayяt edиr: “Qardaøыnы gц -<br />
lяr цzlя qarøыlamaq kиmи яn kичиk yaxøыlыьы belя яsиrgяmя”“”<br />
(Mцslиm, Bиrr, 144. ЫЫЫ, 2026; Ebы Dвvыd, Lиbвs, 24. ЫV, 240.<br />
Tиrmîzи, Et’иme, 30. ЫV, 274-275).<br />
Hяr zaman olduьu kиmи bayram gцnlяrиndя dя, Иs la -<br />
mыn яmr etdиyи øяkиldя, яtrafыmыzdakы иnsanlarla yaxøы da -<br />
vranmalы, иncиdяcяk vя zяrяr verяcяk davranыølardan чя -<br />
kиnmяlиyиk.<br />
Son olaraq deyя bиlяrиk kи, bayram gцnlяrи cяmиyyяtи<br />
bцtюvlяødиrиr. Cяmиyyяtиn fяrdlяrи bиr-bиrиylя sevиøиb qaynayыr.<br />
Hяyatыn bиtиb-tцkяnmяk bиlmяyяn sыxыntыlarы ичиndя<br />
bиtkиn vя yorьun hala gяlяn иnsanlarы bayramlar sakиtlяø -<br />
dиrиr. Vя чalыøma яzmlяrиnи artыrыr.<br />
Bayramlar, sosиal hяmrяylиk vя barыø øцurunun иnsanlarda<br />
gцclц olduьu gцnlяrdиr. Kцsцlцlяrиn barыømasы, arala -<br />
rыnda kиn, nиfrяt olan qяbиlя, aиlя vя øяxslяrыn, dцømяn чи -<br />
lиk vя qиsas duyьularыnыn sevgиyя чevrиlmяsи, kичиklяrиn<br />
bц yцklяrя sayьы, bюyцklяrиn kичиklяrя sevgи gюstяrmяsи,<br />
xяstяlяrиn zиyarяt edиlmяsи, verиlяcяk kичиk hяdиyyяlяrlя<br />
uøaqlarыn kюnцllяrиnиn alыnmasы, yaxыnlarыn vя qohumlarыn<br />
bиr daha yenиdяn bиrlяømяsи adяtяn bayram gцnlяrиndя<br />
mцmkцn olur. Bцtцn bunlar, cяmиyyяtи formalaødыran<br />
fяrd lяrи bиr-bиrиylя yaxыnlaødыraraq mиllи bиrlиyиn yaradыlmasыnda<br />
vя cяmиyyяtи narahat edяn ayrыlыq vя dцømяnlиklяrиn<br />
aradan qalxmasыna tяsиr edяn xцsuslardыr.<br />
www.uluturk.info<br />
ТЦРК EЛИ/SENTYABR-2010, No:8<br />
11
Türk Dünyasını tanıyaq<br />
Türkmənistan Respublikası<br />
Amudərya, məni al,<br />
O cəsur dalğalarının qoynuna sal.<br />
Almas İldırım<br />
Xəzər dənizinin cənub-şərqində, Kopetdağın<br />
şimal yamaclarında, Turan ovalığının cənubunda yerləşən<br />
Türkmənisan Respublikası sahəsinə görə,<br />
Mərkəzi Asiyada ikinci böyük dövlətdir. O, cənubşərqdən<br />
Əfqanıstanla, cənub və cənub-qərbdən<br />
İranla, şərqdən və şimal- şərqdən Özbəkistanla,<br />
şimal və şimal-qərbdən Qazağıstanla, qərbdən isə<br />
Xəzər dənizi ilə həmsərhəddir.<br />
VII əsrdə Türkmənistanın yerləşdiyi region<br />
ərəblər tərəfindən istila olundu və ərəblər Mərkəzi<br />
Asiyaya özləri ilə İslam dini ilə yanaşı İslam<br />
mədəniyyəti də gətirdi. Xəlifə Əl-Məmunun dövründə<br />
regionun mərkəzi Mərvə köçürüldü. Bu da ərazinin<br />
inkişafına geniş imkanlar açdı. XI-XII əsrlərin ayrıayrı<br />
dövrlərində Türkmənistan Səlcuq imperiyası və<br />
Çingiz xan ulusu tərəfindən idarə olunurdu. 1849-cü<br />
ildə Türkmənistan Rusiya imperiyası tərəfindən işğalı<br />
edildi. 1917-ci il oktyabr inqilabından sonrakı hadisələr<br />
Türkmənistan üçün 1924–cü ildə hazırkı<br />
Türkmənistan Respublikasının ərazisi daxilində<br />
Türkmənistan SSR-nin yaranması ilə nəticələndi.<br />
Türkmənistan sovet imperiyasının süqutundan sonra<br />
- 1991-ci ilin 27 oktyabrında müstəqilliyini bəyan etsə<br />
də, onun rəsmi tanınmasına 25 dekabr 1991-ci ildə,<br />
imperiyanın son çöküşündən bir gün əvvəl nail oldu.<br />
Ölkənin geosiyasi mövqeyi Avropa ölkələri ilə<br />
Çin və Hindistana gedən quru yollarının üzərində yerləşməsi<br />
baxımında əlverişlidir.<br />
Türkmənistan Respublikasının iqlimi quru subtropik<br />
iqlimdir. Burada ilin 290 günü buludsuz keçir.<br />
Respublika ərazisində illik və sutkalıq temperatur<br />
amplitudu çox böyükdür. Yağıntıların orta illik miqdarı<br />
50-200 mm arasındadır. Mümkün buxarlanma 1500<br />
mm-dən artıqdır. Əkinçilik əsasən suvarma, dağlarda<br />
isə qismən dəmyə şəraitində mümkündür. Ölkənin<br />
şərq rayonlarında su təlabatı Amudərya, Murqab və<br />
Təcən çaylarının suları ilə təhciz olunur.<br />
Türkmənistanda ən böyük göl Sarıqamışdır. Bu<br />
göldən yüksək keyfiyytəli xörək duzu yığılır. Ölkə<br />
ərazisinin 375 min kvadrat km-i səhra və yarımsəhralardır.<br />
Boz qumsallıqda hamar səthli takırlar<br />
çox yeknəsəq təsir bağışlayır. Türkmənistan<br />
ərazisində bitən saksaul kolu əhalinin istifadə etdyi<br />
ən mühüm bitkidir. Ölkənin qərbində yerləşən Böyük<br />
Balkan və cənub-qərbdə Özbəkistanla sərhəddə yerləşən<br />
Köytendağ silsiləsi əhəmiyyətli yüksəkliklərdir.<br />
Arlan dağında Böyük Balkan silsiləsinin hündürlüyü<br />
1880 metrə çatır. Ölkənin ən hündür zirvəsi<br />
Kugitangatu silsiləsindəki Ayrıbaba (3137 m) zirvəsidir.<br />
Türkmənistan, ərazisinə gərə dünyanın 52-ci<br />
böyük ölkəsidir. O, İspaniyadan kiçik, ABŞ-ın<br />
Kaliforniya ştatından isə böyükdür. Türkmənistan<br />
Respublikasının ərazisini Aşqabad şəhəri və Axal,<br />
Balkan, Daşoğuz, Lebap, Marı olmaqla 5 əsas vilayət<br />
təşkil edir. Vilayətlər özləri ayrı-ayrı rayonlara, şəhərlərə<br />
bölünür. Aşqabad şəhəri respublikanın paytaxtıdır.<br />
Şəhər 1881-ci ildə salınmışdır və seyismik<br />
ərazidə yerləşir. 1948-ci ildə burada 9 bal gücündə<br />
dağıdıcı zəlzələ baş vermiş və şəhər əhalisinin<br />
yarısından çoxunu məhv etmişdir. İndi Aşqabad yalnız<br />
Türkmənistanın paytaxtı deyil, həmçinin əsas<br />
sənaye, elm və mədəniyyət mərkəzidir. Şəhərdə 50-<br />
yə qədər fabrik və zavod, əsası 1951-ci ildə qoyulmuş<br />
Türkmənistan Elimlər Akademiyası, doqquz kollec,<br />
onlarla peşə və orta ixtisas məktəbləri, universitetlər,<br />
kino-teatrlar, muzey mərkəzləri və özəl teleradio<br />
kompaniyaları fəaliyyət göstərir.<br />
Türkmənistan etnosunun mənşəyi qədim sakmassaget<br />
və sarmat-alan qəbilələri ilə bağlıdır.<br />
Etnosun formalaşmasında oğuzlar yaxından iştirak<br />
etmişlər. Türkmən əhalisi yüksək təbii artıma malikdir.<br />
Buna baxmayaraq, orta sıxlıq çox aşağıdır (1 kvadrat<br />
km-də 9,2 nəfər). Ərazinin 80%-də əhali yaşamır.<br />
Türkmənistanda kənd əhalisi üstünlük təşkil edir<br />
(55%). Əhali əsasən Qaraqum kanalı zonasında,<br />
Murqab və Təcən çaylarının deltasında, Kopetdağın<br />
ətəyində cəmləşmişdir.<br />
Türkmənistanın təsərrüfatının əsas gəlirli sahəsi<br />
neft və qaz kompleksinin inkişafıdır. Ölkə gəlirinin<br />
60%-i bu sahələrin payına düşür. Türkmənistan təbii<br />
qaz istehsalına görə dünyada dördüncü yerdədir.<br />
Xüsusilə Açaq, Marı və Xəzərsahili yataqlar daha<br />
məhsuldardır. Ölkədə kimya sənayesi üçün kifayət<br />
qədər yerli xammal vardır. Kükürd, kalium duzları,<br />
yod əsasında Nebitdağda, Bekdaşda, Çələkəndə,<br />
Cərcoda, Marıda kimya zavodları fəaliyyət göstərir.<br />
Türkmənistanda kənd təsərrüfatının inkişafı<br />
üçün imkanlar mövcuddur. Əkinçilik üçün yararlı torpaqların<br />
yarısından pambıqçılıqda istifadə olunur.<br />
Qaraqumun Murqab və Təcən deltalarında,<br />
Amudərya boyunca uzanan sahələrdə pambıq əkinləri<br />
daha çoxdur. Respublikada yığılan pambığın<br />
25%-i zərif liflidir. Çəltik Amudəryanın aşağı axarlarında<br />
becərilir. Vahələrdə əhali baramaçılıqla<br />
məşğul olur. Bostan bitkiləri xüsusilə geniş<br />
12 ТЦРК EЛИ/SENTYABR-2010, No:8 www.uluturk.info
yayılmışdır. Yemiş (qovun) ölkə üçün ən mühüm<br />
bostan bitkisidir. Hər il avqust ayının ikincici bazar<br />
günü ölkədə “yemiş günü” keçirilir. Hamı yemiş<br />
yeməli, bir-birinə hədiyyə etməlidir. Burada yemişin<br />
200-dək növü becərilir.<br />
Kənd təsərrüfatının ikinci əsas sahəsi heyvandarlıqdır.<br />
Şərqi Qaraqumda qaragül qoyunları, Qərbi<br />
Qaraqumda zərifyunlu qoyunlar və birhüclü dəvələr<br />
saxlanır. Lakin Türkmənistan heyvandarlığının əsas<br />
simvolu ölkənin gerbində də rəsmi təsvir edilən atdır.<br />
Burada at min illərdir ki, insanların həyatının ayrılmaz<br />
hissəsinə çevrilib. On min il yaşı olan Axal-təkə atlarına<br />
dünya zaman-zaman onların qüdrətini nümayiş<br />
etdirmək üçün “qüdrətli aləm atları”, “Behişt atları”,<br />
“Cənnət atları” kimi isimlər vermişdir. Bu sahənin<br />
araşdırmaçılarının gəldiyi nəticələrə görə bu atlar tam<br />
250 at cinsinin əcdadlarıdırlar. Yəni bu 250 cins atın<br />
atası Axal-təkə atlarıdar. Təqdirəlayiq hal budur ki, bu<br />
atların təmiz cinsləri hələ də türkmənlər tərəfindən<br />
qorunub günümüzə gələ bilmişdir.<br />
1935-ci ildə 15 baş Axıl-təkə atını İosif Stalinə<br />
göstərmək üçün Aşqabatdan Moskavaya qədər olan<br />
3000 kilometr məsafəni 84 gün müddətinə gətiririlər.<br />
Stalin bu atların çox böyük gücə malik olduqlarını<br />
gördükdən sonra onların artması və xüsusi<br />
yetişdirilməsi üçün icazə verir və şərait yaradılmasını<br />
təmin edir. Kampaniyanın nəticəsi mükəmməl olur.<br />
1960-cı il Roma olimpiada oyunlarının qalibi məhz bu<br />
atların sırasından olmuşdur. 1968-ci ildə bu iştirakçı<br />
“Dünyanın ən yaxşı İdman Atı” adını aldı. Axal-təkə<br />
atlatından olan Dancing Brave-ə keçən əsrin 80-ci<br />
illərində o dövr üçün record məbləğ olan 50 milyon<br />
dollar pul ödənmişdir. Bu cür çoxsaylı faktlar mövcuddur.<br />
Makedoniyalı İsgəndərin sevimli atı olan<br />
Bukefalus (inəkbaş) da Axal-təkə cinsindən olmuşdur.<br />
Hal-hazırda bu at cinsinin inkişafı ilə türkmənlər<br />
Almaniyada da məşğul olur.<br />
Dünyaca məşhur Orta Asiya mədəniyyətinin ən<br />
özünəməxsus mümunələrini yaradanladan biri türkmənlərdir.<br />
Türkmən xalçaları dünyada ən tanınan<br />
xalçalarındandır. Bu xalılar Mərkəzi Asiyanın ənənəvi<br />
sənət növlərindən biridir. Bunlar xanımlar tərəfindən<br />
əllə toxunur və əsasən döşəməni və divarı bəzəyir.<br />
Bu xalçaların mürəkkəb və məzmunlu layihələri öz<br />
motivlərini Yomut, Ersari, Sarik, Salor və Təkkə kimi<br />
türkmən tayfalarından alırlar. Müxtəlif tərəvəzlər və<br />
digər təbii komponentlərdən bu zəngin rənglərin alınmasında<br />
istifadə olunur. Müxtəlif nümunələrlə yanaşı<br />
bu xalçalar daha çox qırmızı və ya qəhvəyi fonda<br />
təsvir olunmuş fil ayağının təsviri ilə səciyyəvidir.<br />
Türkmən musiqisi və musiqi alətləri digər Türk<br />
xalqlarınınkına bənzəsə də özünəməxsusluqları da<br />
var. Dutar türkmən xalq musiqisinin ən geniş yayılmış<br />
alətlərindən biridir. Bu alətdən muğamlardan, saltıklardan<br />
tutmuş kirklar və novai kimi müxtəlif musiqi<br />
janrlarının ifasında istifadə olunur və o peşəkar ifacı<br />
adlanan sazəndə tərəfindən ifa olunur. Tuidik nəfəsli<br />
musiqi alətidir və türkmən xalqının qədim musiqi<br />
alətlərindəndir. Türkmən əfsanəsinə görə Adəm<br />
peyğəmbər (s) gildən hazırlanmışdı və onun ruhu yox<br />
idi. Ona ruhu tudikin sədaları altında Cəbrayılın rəqs<br />
etdiyi melodiya vermişdir. Tudik ifaçıları onu ifa<br />
edərkən qarşı-qarşıya dayanır. Bu alətin forması<br />
kimi, ifa tərzi də zurnaya bənzəyir. Dili tudik də nəfəsli<br />
alətdir, tudikdən fərqli olaraq o, ağacdan və qoyun<br />
dərisindən hazırlanır və daha çox klarnetə bənzəyir.<br />
Türkmən mətbəxi mərkəzi Asiyanın digər mətbəxləri<br />
ilə oxşardır. Burada gündəlik qida rasionun<br />
əsas elementi düyüdür. Ən sevilən yeməkləri plov,<br />
mantı, şurpa, şişlikdir.<br />
Türkmənistanın rəsmi bayrağı 1992-ci ilin 19<br />
fevralında qəbul olunmuşdur. Türkmənistan<br />
bayrağının əsas hissəsini yaşıl rəng təşkil edir. Yaşıl<br />
sahənin sağ tərəfində üzərində beş ayrı xalça gülü<br />
(xalçaların mərkəzində yerləşən bir və ya bir neçə<br />
əsas naxış) təsvir olunmuş qırmızı rəngli şaquli zolaq<br />
yerləşir. Qırmızı zolağın sağ tərəfində, yaşıl sahənin<br />
üzərində, yuxarıda Türk simvolu olan ağ rəngli<br />
aypara və yenə ağ rəngdə beş ədəd beş guşəli ulduz<br />
təsvir olunmuşdur. Bayraqda təsvir olunan yaşıl və<br />
qırmızı rənglər türkmənlərin tarixən hörmət etdikləri<br />
rənglər olmuşdur. Ağ rəngli aypara ölkə üçün işıqlı<br />
gələcək ümidinin simvoludur. Beş ulduz isə<br />
Türkmənistanın beş əsas əyalətini (Axal, Balkan,<br />
Daşoğuz, Lebap və Marı) göstərir. Ənənəvi xalça<br />
dizaynları ölkənin beş qəbiləsinin, atlarının və ölkə<br />
embleminin motivlərindən irəli gəlir.<br />
Türkmənistanın rəsmi gerbi 1991-ci ildə qəbul<br />
edilmişdir. Qızılı rənglə haşiyələnmiş Türk simvolu<br />
olan səkkizguşəli yaşıl ulduzun mərkəzində qırmızı<br />
halqa təsvir olunur. Qırmızı halqanın sağ və sol tərəfi<br />
(çöl tərəfdən) sümbül təsviri ilə əhatə olunur,<br />
içərisində isə mavi rəngin üzərində axaltəkə atı təsvir<br />
edilir. Bu emblemin dairəvi forması 1992-ci ildən<br />
2003-cü ilə qədər qüvvədə olmuşdur. Qırmızı<br />
dairənin üzərindəki gəvə motivləri bayraqda olduğu<br />
kimi qəbilələri, atları və ölkənin ənənəvi dini dəyərlərini<br />
əks etdirir. Gerbin mərkəzi elementləri olan<br />
sümbül budaqları türkmənlərin qonağı duz-çörəklə<br />
qarşılama adətləri ilə əlaqəlidir. Aypara və ulduzlar<br />
isə səciyyəvi Türk simvoludur. Ümumiyyətlə<br />
Türkmənistanın bayrağı və gerbi üzərindəki simvollar<br />
bir-biri ilə çox oxşardılar.<br />
Respublikanın idarəetmə forması prezidentli<br />
prespublikadır. Respublikya 1985-ci ildən 2006-cı ilə<br />
qədər prezident Səfərmurad Niyazov rəhbərlik edib.<br />
2006-cı idə Niyazovun ölümündən sonra Qurbanqulu<br />
Berdiməhəmmədov prezident seçilib. 2008-ci ilin<br />
sentiyabrına qədər Türkmənistanda birpartiyalı system<br />
mövcud idi. 2008-ci ilin sentiyabırında yeni<br />
Konstitusiyanın qəbulundan sonra ölkədə çoxpartiyalı<br />
sistemin formalaşmasına icazə verildi. 1991-ci<br />
ildən Türkmənistan Müstəqil Dövlətlər Birliyinin<br />
üzvüdür.<br />
Türkmənistan Respublikasının milli himninin<br />
sözləri Aman Kəkilov tərəfindən yazılmış, musiqisi<br />
Vəli Muxatov tərəfindən bəstələnmişdir. Bu musiqi<br />
“Türkmənistan” adlanırdı. 1997-ci ildə bu himn<br />
“Müstəqil, Bitərəf, Türkmənistan Dövlət Himni”<br />
adlandırıldı. Yeni himnin müəllifi ömürlük prezident<br />
elan olunmuş Səfərmurad Niyazov idi.<br />
www.uluturk.info<br />
ТЦРК EЛИ/SENTYABR-2010, No:8<br />
13
Qяrbиn иnkишafыnыn<br />
paradиqmasы<br />
Шahlar Яsgяrov<br />
professor, яmяkdar elm xadиmи<br />
XX яsrиn яvvяllяrиndяn baшlayaraq Azяrbaycanыn<br />
mцtяfяkkиr zиyalыlarыnыn bиr qиsmи (Яhmяd bяy Aьaoьlu,<br />
Яlи bяy Hцseynzadя, Mяhяmmяd Яmиn Rяsulzadя vя<br />
dиgяrlяrи) Шяrqиn bиr чox sahяlяrdя Qяrbdяn gerи qalmasыnыn<br />
sяbяblяrиnи юyrяnmяyя cяhd etmиш vя bu gerиlиyи aradan<br />
qaldыrmaq yollarыnы mцяyyяn etmяyя чalышmышlar.<br />
Zиyalыlarыmыzdan bяzиlяrи bu gerиlиyи dиndя, bяzиlяrи qadыnlarыn<br />
sosиal vяzиyyяtиndя, bяzиlяrи яlиfbanыn mцrяkkяblиyиndя<br />
gюrцrdцlяr. Gerи qalmanы aradan qaldыrmaq цчцn<br />
mцasиrlяшmяk vя avropalaшmaq иdeyasы bцtцn Шяrqи bцrцmцшdц.<br />
Mцbarиz Sцleymanlыya gюrя (“Mяdяnиyyяtdя<br />
mцasиrlяшmя problemиnя tarиxи bиr baxыш”) avropalaшma vя<br />
mцasиrlяшmя иdeyasы яtrafыndakы mцzakиrяlяr Azяrbaycan<br />
vя Tцrkиyя zиyalыlarыnы цч yerя parчalamышdыr:<br />
Mцhafиzяkar mюvqedя duran zиyalыlar (Cяmиl Merич,<br />
Tцrkиyя) belя hesab edиrlяr kи, mяdяnиyyяtdя mцasиrlяшmяk<br />
dиnиn–иmanыn яldяn getmяsи иlя nяtиcяlяnяcяk;<br />
Я. Aьaoьlu kиmи иkиncи qrup tяmsиlчиlяrи Qяrb mяdяnиyyяtиnиn<br />
иstиsnasыz qяbulunun<br />
tяrяfdarы olmuшlar;<br />
Цчцncц mюvqe tяrяfdarlarы (Я.<br />
Hцseynzadя, M. Я. Rяsulzadя) elmиtexnиkи<br />
tяrяqqиvяmяdяnиyenиlиklяrи<br />
mяnиmsяmяk, ruhи-mяnяvи dяyяrlяr<br />
иsя mцhafиzя etmяyи lazыm bиlmишlяr.<br />
Gюrцndцyц kиmи, Azяrbaycanыn<br />
яn parlaq zиyalыlarы Qяrbиn texnogen<br />
mяdяnиyyяtиndяn gerиqalmada hяmfиkиr<br />
deyиllяr vя problemиn hяllиndя<br />
mцxtяlиf mюvqedяn чыxыш edиrlяr. O<br />
zamandan bяrи чox vaxt keчmяsиnя<br />
baxmayaraq, vяzиyyяt az dяyишmишdиr.<br />
Yenя яvvяlkи kиmи dцnyada<br />
gedяn proseslяrиn subyektи Qяrb,<br />
obyektи иsяШяrqdиr.<br />
Gerиqalmanыn sяbяblяrиnи dцzgцn<br />
mцяyyяn etmяk цчцn hesab edиrяm<br />
kи, ona baшqa tяrяfdяn baxmaq<br />
vя problemи “Qяrbиn иnkишafыnыn яsas<br />
sяbяbи nяdиr” - sualыяtrafыnda чюzяlяmяk<br />
lazыmdыr. Baшqa sюzlя, Шяrqиn<br />
gerи qalmasыnыn sяbяblяrиnи araшdыrmaqla<br />
bяrabяr, Qяrbиn иnkишafыnыn<br />
яsas sяbяblяrиnи юyrяnmяklя daha<br />
dцzgцn fиkиrlяr sюylяmяk olar. Bu<br />
yanaшmanыn цstцnlцyц bиr dя ondadыr kи, o daxиlи иntellektual<br />
potensиalы parчalamыr, яksиnя bцtцn sяylяr bиr hяdяfя<br />
tяrяf yюnяlиr.<br />
Иstяnиlяn canlыnыn, o cцmlяdяn dяиnsanыn яsas mяqsяdи<br />
fиzиkи varlыьыnы qoruyub saxlamaqdыr. Иnsanыn yaшamasыnы<br />
tяmиn edяn яsas potensиal torpaqdыr. Adяtяn torpaьыn<br />
цstц иnsanlarыn yaшamasы vяишlяmяsи, tяbии sяrvяtlяrи иsя<br />
иqtиsadиyyatы qaydaya salmaq цчцn иstиfadя edиlиr.<br />
Tarиxяn, Шяrq xalqlarы gцnяшlи, mцnbиt vя yeraltы sяrvяtlяrlя<br />
zяngиn torpaqlarda mяskunlaшmышlar. Qяrblиlяrиn<br />
yerlяшdиyи torpaqlar nиsbяtяn az gцnяшlи vя az zяngиndиr.<br />
Bu fиzиkи fяrq tarиxиn sonrakы gedишиnя mцhцm tяsиr gюstяrmишdиr.<br />
Шяrq xalqlarыnыn mяskunlaшdыьы torpaьыn potensиalы<br />
(torpaqaltы sяrvяt), цzяrиndя mяskunlaшan иnsanlarыn rahat<br />
yaшamasы цчцn yetяrlи olduьundan, bu xalqlar tяrяqqиyя<br />
(hяm dя mцharиbяyя) meyиllи deyиllяr. Qяrb dюvlяtlяrиnиn<br />
yerlяшdиyи torpaqlarыn potensиalы цzяrиndя yaшayan яhalиnи<br />
14 ТЦРК EЛИ/SENTYABR-2010, No:8 www.uluturk.info
layиqиncя yaшatmaьa kиfayяt etmяdиyиndяn, bu xalqlar son<br />
bиr neчя yцz иllяr яrzиndя davamlы mцstяmlяkячиlиk, ишьalчыlыq<br />
sиyasяtи aparmышlar. Yaшamanы asanlaшdыrmaq цчцn<br />
mцxtяlиf texnиkи vasиtяlяrиn иcadыnы vя bu sяbяbdяn dя<br />
tяhsиlи dя dиqqяt mяrkяzиndя saxlamышlar. Alиmиn, иxtиraчыnыn<br />
adи vяtяndaшdan fяrqиnи, baшqa sюzlя яqlи gцcцn, fиzиkи<br />
gцcdяn qat-qat цstцnlцyцnц vaxtыnda dцzgцn dяyяrlяndиrиlmиш<br />
vя иnsanыn bюyцk potensиala malиk olduьu dяrk edиlmишdиr.<br />
Demяlи, Qяrb dцшцncяsиnя gюrя иnsanыn yaшamasы<br />
цчцn lazыm olan dиgяr яsas potensиal иnsanыn юzцdцr. Hяr<br />
bиr иnsan ayrыlыqda, toplum иsя bцtюvlцkdяbюyцk potensиala<br />
malиkdиr. Юzцnц qoruma иnstиnktиnиn tяsиrи altыnda, qяrblиlяr<br />
fяrd kиmи yox, toplum kиmи yaшamanыn faydalы<br />
olduьunu sюvq-tяbии olaraq dяrk etmишlяr. Toplum daxиlи<br />
mцnasиbяtи, mиllи bиrlиk sяvиyyяsиnя qaldыra bиlmишlяr.<br />
Kasыb tяbияt qяrblиlяrи hяm dя mцbarиz etmишdиr. Qяrb<br />
иnsanы problemdяn qorxmur, onun цzяrиnя getmяyи bacarыr<br />
vя sиyasи aktиv olur. Bиr neчя yцz иldиr kи, Qяrbdя dюvlяt<br />
quruculuьunun иnkишafы, hяm toplumun, hяm dя fяrdиn<br />
gцclц olmasы иstиqamяtиndя tяkmиllяшиr. Bu sяbяbdяn<br />
иnsan haqlarы vяazadlыqlarы yцksяlяn xяtt boyunca иnkишaf<br />
etdиrиlиr. Baшqa sюzlя иnsan daxиlиndяkи potensиalыn aчыlmasы<br />
цчцn hяr cцr hцquqи шяraиt yaradыlыr. Deyиlяnlяrdяn bu<br />
nяtиcяyя gяlmяk olar kи, Qяrbиn иnkишafыnыn<br />
paradиqmasы, иnsana var olmanыn torpaqdan<br />
яlavя potensиal kиmи baxmasыdыr.<br />
Qяrbdя toplumun qцdrяtlи olmasы dцшцncяsи<br />
цstцnlцk tяшkиl edиr.<br />
Шяrqdя yaшamanыn яsas potensиalы torpaq<br />
vя onun altыndakы tяbии sяrvяtlяrdи.<br />
Torpaьыn mцnbиtlиyи sяbяbиndяn hяr kяs<br />
mцstяqиl yaшaya bиldиyиndяn иnsanlarыn<br />
bиr-bиrиnя ehtиyacы az olur. Шяrqdя problemиn<br />
yanыndan keчmяyя цstцnlцk verиlиr.<br />
Иnkишafa az meyиllиlиyиn sяbяbи bu dur.<br />
Чцnkи, иnkишaf problemlяrиn hяllиndяn<br />
tюrяyиr. Prob lem yoxdursa, иnkишaf da yoxdur.<br />
Шяrqdя arzu olunan qяhrяmanlыq<br />
(Иsraиllя mцharиbя zamanы Яnvяr Sяdatыn<br />
Ye rиsяlиmя uчmasы kиmи) nцmunяlяrи<br />
azdыr. Шяrq cяmиyyяtlяrи юzlяrиnиn sabahы<br />
haqqыnda yox, bu gцnц haqqыnda daha чox<br />
dцшцnцr vя bu sяbяbdяn sиyasи cяhяtdяn<br />
az aktиvdиrlяr. Иnsanыn dяyяrи vя mиllи bиrlиyиn<br />
hиkmяtи az dяrk olunur. Шяrqdяиnsan<br />
haqlarы vя azadlыqlarы prиorиtet deyиldиr.<br />
Иnsana var olmanыn potensиalы kиmиbaxыlmыr.<br />
Иslam, иnsanы daha чox qoruyur, nяиnkи<br />
mиllи qanunverиcиlиk. Чцnkи, toplumun<br />
yaшamasы иnsandan yox, torpaьыn potensиalыndan<br />
asыlыdыr. Bu sяbяbdяn dя цmumbяшяrи<br />
dяyяrlяrя bиganяdиr. Qяddar cяza<br />
nюvlяrи (edam) яn чox Шяrqdяmюvcuddur.<br />
Шяrqdяhяr gцn bиr neчя иnsanыn edamыnыn,<br />
tolumun yaшamasыna tяsиr etmяdиyи dцшцncяsи<br />
цstцnlцk edиr.<br />
Шяrqdяcяmиyyяtиn nцvяsи aиlяdиr. Qяrbdяcяmиyyяtиn<br />
mяrkяzиndя aиlяdяn чox fяrd - иnsan dayanыr. Иnsanыn hяm<br />
personal, hяm dя professиonal keyfиyyяtlяrи qayьы altыndadыr.<br />
Bu sяbяbdяn dя bяшяrиyyяtиn иnkишafыna sяbяb olmuш<br />
son иkи elmи-texnиkи-bяшяrи иnqиlab (mцhяrrиkиn vя kompцterиn<br />
иxtиrasы) Qяrbdя baш vermишdиr. Personal sahяdя иnsana<br />
verиlmиш sonsuz azadlыq bиr чox sahяlяrdя uьurlara<br />
sяbяb olsa da, mяnяvиyyat sahяsиndя mяnfur sonluqla<br />
nяtиcяlяnmяkdяdиr. Qяrb, mяnяvи dяyяrlяrи, иqtиsadи<br />
dяyяrlяrя qurban verя-verя varlanыr vя korlanыr. Иnsanыn<br />
edя bиlяcяyиbцtцn иyrяnc ишlяrя, Qяrb яn yaxшы halda,<br />
bиganяdиr.<br />
Иnsan azadlыqlarыvяhaqlarыhяdd sevяr. Sяmavиkиtablar<br />
bu hяddи qorumaьa чaьыrыr. Hяdd olmayanda cяmиyyяt<br />
sцrяtlя чцrцyцr.<br />
Bu sяtиrlяrи yazarkяn “Assocиated Press”я иstиnadяn<br />
lenta.ru belя bиr xяbяr yaydы kи, Иslandиyanыn xanыm Baш<br />
nazиrи vя onun rяfиqяsи 27 иyun 2010-cu иldя “aиlя” qurublar.<br />
Bиr bиolojи prиnsиpdя deyиlиr kи, hяr bиr bиolojи varlыq<br />
юzцnя bяnzяrи yaratmaьa borclu vя mяcburdur. Bяs onda<br />
bu dцnya hara gedиr Genиш mцzakиrя tяlяb edиr. Oxucularы<br />
mцzakиrяyя dяvяt edиrяm.<br />
www.uluturk.иnfo<br />
ТЦРК EЛИ/SENTYABR-2010, No:8<br />
15
Тцркя йийя – Тцркийя<br />
Низамяддин Шямсизадя<br />
прîôессîр<br />
Мян бир Тцркям. ХХ вя ХХЫ ясрин, икинъи вя цчцнъц минилин<br />
гîвуøуб айрылдыьы тарихи заманда йаøайан бир Тцрк. Вя Тцрк<br />
îлмаьымдан щядсиз гцрур дуйурам. Вятянини, миллятини вя дювлятини<br />
севмяк вятяндаø îлмаьын, инсанлыьын баøлыъа øяртидир. Бцтцн<br />
дцнйада мяним кимлийим, уъалан байраьым-дилимдир: Азярбай -<br />
ъан Тцркъяси. Тцрк дилляринин îьуз групуна мянсуб ян камил, ян<br />
айдын, ян саô вя ян øирин Тцркъя!<br />
ХХ ясрин юнляриндя Няриман Няриманîв бюйцк бир мящяббятля<br />
йазырды: «Ана дили! Ня<br />
гядяр ряôиг, ня гядяр али щиссиййати<br />
– гялбиййя îйандыран<br />
бир кялмя! Ня гядяр мющтярям,<br />
мцгяддяс, ня гядяр язямятли<br />
бир гцввя! Ана дили! Бир<br />
дил ки, мещрибан бир вцъуд юз<br />
мящяббятини, øяôгяти – мадяранясини<br />
сяня î дилдя бя йан едибдир.<br />
Бир дил ки, сян даща беøикдя<br />
икян бир лайла øяклиндя юз<br />
ащянэ вя лятаôятини сяня еøитдириб,<br />
рущун ян дярин эуøяляриндя<br />
нягø баьлайыбдыр! Бир дил ки,<br />
щяйат вя каинат щаггында илк<br />
яввял î дил сайясиндя бир ôикир<br />
щасил едибсян, ъисм вя рущун<br />
мющтаъ îлдуьуну мябади î<br />
дилдя тяляб едибсян…<br />
Бир дил ки, ибтида î дилдя йахøы-йаманы билибсян, сяни йараданы<br />
таныйыбсан, щаман дил ки, дийари-гцрбятдя, биэаняляр ичиня дц -<br />
øяндя îна щясрят галырсан. Лакин иттиôагян îну еøидяндя цряйин<br />
дюйцнмяйя, цзцн эцлмяйя баøлайыр… бир дягигянин ярзиндя вя -<br />
тяни эюзцнцн габаьына эятирирсян». Мяним ана дилим – Тцрк ъям<br />
беля гцдрятли бир дилдир.<br />
Рявайят едирляр ки, ян яски чаьларда ики тайôа бир-бириля мц -<br />
щарибя едир. Инсанлар тамамян гырылыр. Щяр тяряôдян бир адам га -<br />
ланда îнлар мяъбур îлуб бир-бириня мцраъият едирляр. Мялум îлур<br />
ки, бу тайôаларын икиси дя бир гювмдян – Тцрк имиø. Ана дилляри<br />
îнлары бирляøдирир. Тцркцн гящряманлыгларла дîлу тарихиндя беля<br />
ôаъияляр дя чîхдур: Ямир Теймурун Илдырым Бяйазидя, Шащ Ис -<br />
майыл Хятаинин Султан Сялимя галдырдыьы гылынъ Тцрк баøы кясди.<br />
Чалдыран дюйцøцндя яслиндя щеч ким галиб эялмяди: ôитнякар Ав -<br />
рîпа диплîматийасы гялябя газанды. Эени бир, дили бир, дини бир гардаøлар<br />
юз ганларыны ахытдылар. Щяр ики тяряôдян ахан ган тяртямиз<br />
саô Тцрк ганы иди. Бу мяьлубиййятляр эен йаддаøынын, ган йаддаøынын<br />
амансыз мяьлубиййяти иди. Ямир Теймур Идырым Бяйазиди<br />
мяь луб етди, бу дярдя дюзмяди. Чин сяôяриня эедяркян гцссядян<br />
юлдц. Мяним йаддаøымда Тцркцн юлмяз бир сюз абидяси вар. Бу<br />
Билэя Каьанын (673-732) улу кялмяляридир: «Ей Тцрк оьуз бяйляри!<br />
Тцрк халгы, ешидин! Цстдян эюй чюкмядикъя, алтдан йер дялинмяйинъя,<br />
бил ки, Тцрк улусу, Тцрк йурду, Тцрк дювляти, Тцрк тюряси<br />
позулмаз. Су кими ахытдыьын ганына, даьлар кими йыьдыьын<br />
сцмцйцня лайиг ол! Ей юлмяз<br />
Тцрк улусу, юзцня дюн!» Бе -<br />
ляликля, Тцркцн вятяни йерля<br />
эюй арасында иди, îну эюйляря<br />
ВТОРОГО
ИНОСТРАННОГО ЯЗЫКА
учебно-методический комплекс
(ТУРЕЦКИЙ ЯЗЫК)
Красноярск
ИПК СФУ
2008
УДК 809.435
ББК 81.2
Ш47
Электронный учебно-методический комплекс по дисциплине «Лингвостранове-
дение второго иностранного языка (турецкий язык)» подготовлен в рамках реализа-
ции в 2007 г. программы развития ФГОУ ВПО «Сибирский федеральный универси-
тет» на 2007–2010 гг. по разделу «Модернизация образовательного процесса».
Рецензенты:
Красноярский краевой фонд науки;
Экспертная комиссия СФУ по подготовке учебно-методических комплексов дис-
циплин
Шенкал, Г. ..
Ш47 Лингвострановедение второго иностранного языка (турецкий язык). Вер-
сия 1.0 [Электронный ресурс] : практикум / Г. Шенкал, Х. Ключук,
Е. М. Фейтельберг. – Электрон. дан. (6 Мб). – Красноярск : ИПК СФУ, 2008. –
(Лингвострановедение второго иностранного языка (турецкий язык) : УМКД
№ 344-2007 / рук. творч. коллектива Е. М. Фейтельберг). – 1 электрон. опт. диск
(DVD). – Систем. требования : Intel Pentium (или аналогичный процессор дру-
гих производителей) 1 ГГц ; 512 Мб оперативной памяти ; 6 Мб свободного
дискового пространства ; привод DVD ; операционная система Microsoft
Windows 2000 SP 4 / XP SP 2 / Vista (32 бит) ; Adobe Reader 7.0 (или аналогич-
ный продукт для чтения файлов формата pdf).
ISBN 978-5-7638-1257-2 (комплекса)
Номер гос. регистрации в ФГУП НТЦ «Информрегистр» 0320802576
от 01.01.0001 г. (комплекса)
Настоящее издание является частью учебно-методического комплекса по дисциплине «Лингвост-
рановедение второго иностранного языка (турецкий язык)», включающего учебную программу, мето-
дические указания к самостоятельной работе, контрольно-измерительные материалы «Лингвостранове-
дение второго иностранного языка (турецкий язык). Банк тестовых заданий», наглядное пособие «Лин-
гвострановедение второго иностранного языка (турецкий язык). Презентационные материалы».
Изложены основные сведения по географии, культуре, политике, экономике и культурной жизни
Турции на русском и турецком языке с соответствующим иллюстративным материалом. Приведен лек-
сический, грамматический комментарий к текстам на турецком языке, даны вопросы и задания для
контроля знаний.
Предназначен для студентов направления подготовки бакалавров 031200.62 «Лингвистика и меж-
культурная коммуникация» укрупненной группы 030000 «Гуманитарные науки».
Рекомендовано к изданию
Инновационно-методическим управлением СФУ
Редактор Л. Ф. Калашник
Введение .................................................................... 5
Модуль 1 ..................................................................... 6
Раздел 1. География турции. Türkiye coğrafyası... 6
Тема 1.1. Общая информация о географическом положении страны и ее
населении. Ülkenin coğrafisi ve nüfusu hakkında genel bilgiler ............................... 6
Тема 1.2. Климат, флора и фауна Турции. Türkiye’nin iklimi. Bitki ve hayvan
örtüsü .............................................................................................................................. 12
Тема 1.3. Сельское хозяйство и промышленность в Турции.
Türkiye’de tarım ve sanayi ............................................................................................ 19
Тема 1.4. Административно-территориальное деление, главные города
страны. Türkiye’nin idari taksimatı. Ülkenin en önemli şehirleri ............................. 25
Раздел 2. История турции. Türkiye’nin tarihi .... 30
Тема 2.1. Период до 1923 года. 1923 yılından önceki dönem ................................. 30
2.1.1. Ранняя история тюрок до принятия ислама ................................................ 30
2.1.2. История тюрок от принятия ислама до образования Османской
империи ............................................................................................................................... 36
2.1.3. История Османской империи........................................................................ 44
2.1.4. Первая мировая война и Национально-освободительная война ............. 51
Тема 2.2. Период республики (от 1923 г. до наших дней). Cumhuriyet Dönemi
(1923’ten sonra Türkiye) ................................................................................................ 56
Раздел 3. Конституция и государственные
органы турции. Türkiye’nin anayasası ve yönetim
organları .................................................................... 63
Тема 3.1. Место Турции в мире. Türkiye’nin dünyadaki yeri .................................. 63
Тема 3.2. Внешняя и внутренняя политика Турции. Türkiye’nin iç ve dış
politikası .......................................................................................................................... 66
Тема 3.3. Политическая система, выборы, партии, меджлис.
Türkiye’de seçim, meclis ve partiler............................................................................. 70
Раздел 4. Экономика турции. Türkiye’nin
ekonomisi .................................................................. 78
Тема 4.1. Импорт и экспорт. İthalat ve ihracat .......................................................... 78
Тема 4.2. Промышленность и иностранный капитал в стране. Sanayi ve
yabancı sermaye ............................................................................................................ 82
Раздел 5. Туризм в турции. Türkiye’de turizm...... 89
Тема 5.1. Исторические и туристические места. Türkiye’nin tarihi ve turistik
yerleri............................................................................................................................... 89
Турция со спутника
Текст
Türkiye, Asya ve Avrupa kıtalarının buluştuğu yerde bulunan bir ülkedir.
Türkiye topraklarının bulunduğu yer, Asya karasının batıya doğru en büyük bir
yarımadası üzerinde yer almış. Türkiyenin yüzölçümü 780.576 km2dir. Bu sayının
içinde göller de vardır. Yine bu sayı içinde Türkiye’nin 23.485 km2lik arazisi
(bütün yüzölçümünün %3’ü) Avrupa karasında olup, ‘Trakya’ adı ile alınır.
Bu yeri ve bu durumu ile Türkiye, kimi kaynaklarda bir Asya devleti, kimi
kaynaklarda bir Avrupa devleti olarak belirtilmiştir. Türkiye, Avrupa ile Asya
arasında önemli yeri olan bir devlettir.
Türkiye’nin Avrupa’da Bulgaristan ve Yunanistan ile, Asya’da ise Surye,
Irak, İran, Ermenistan ve Gürcistan ile sınırları vardır. Türkiye 4 denizle çevrilidir:
kuzeyinde Karadenizi ile, batısında Marmara ve Ege denizleri ile ve güneyinde
Akdenizle çevrilidir.Türkiye’nin kıyılarının boyu 8272 km.dir; bu yüzden Türkiye,
bir deniz ülkesi olma özelliğini kazanmıştır. İstanbul ve Çanakkale Boğazları
önemli bir deniz yoludur. Bu boğazlar ve Marmara denizi, komşu ülkelerle olan
ticaret bağlantıları için önemli bir yoldur. Bu önemli geçitleri üzerinde
bulunmasından olan siyasi önemi hiç bir zaman değerini kaybetmemiş, günümüzde
bu değer daha da artmıştır.
Türkiye toprakları içinde bulunan iki deniz boğazı (İstanbul Boğazı ve
Çanakkale Boğazı) var. Bu dar deniz yolları, memleketin her yanını birbirine iki
köprü kurulacak kadar yakın bir durum göstermektedir.
Türkiye’nin nüfusu 60 milyondur. Bu duruma göre, Türkiye’nin komşuları
olan beş Balkan devletinin nüfus toplamının, yaklaşık olarak yarısını geçen bir
nüfus sayısı vardır. Bu nüfusu ile Türkiye Avrupa’nın da çok nüfuslu
ülkelerindendir.
Coğrafi bakımından önemli yeri, geniş toprakları ve gittikçe artan nüfus
sayısı ile Türkiye, yer yüzünde ve özellikle dünyanın bu bölümünde güçlü bir
varlık ve değerli bir denge unsurudur. Bu bakımdan Türkiye, dostluğu ve ittifakı
her zaman bir kıymet taşımıştır.
Лексический комментарий
yarımada – полуостров;
yüzölçümü – площадь, площадь поверхности;
göl – озеро; acı göl – солёное озеро;
kara – суша, земля; karaya ayak basmak – ступить на землю, высадиться
на берег; karaya çıkarmak – высадить на берег; karaya düşmek – быть
выброшенным [волной, течением] на берег; karaya oturmak – сесть на мель;
karaya vurmak – биться о берег; karada ölüm yok – на суше смерти нет (после
всего пережитого невозможно встретиться со смертью на суше);
kaynak,ğı – источник родник; kaynak suyu – родниковая вода; gelir
kaynağı – источник дохода; ısı kaynağı – источник тепла; inanılır/güvenilir
Грамматический комментарий
1. Km2 читается как kilometre karе.
2. Проценты читаются как yüzde otuz (%30), yüzde elli (%50) и т. д. За-
помните, что в турецком языке знак «%» всегда ставится перед числом.
3. Обратите внимание на предложение Türkiye, bir deniz ülkesi olma
özelliğini kazanmıştır. Для того, чтобы сделать его перевод, необходимо разо-
браться в связях между словами, выраженных с помощью притяжательных
окончаний (изафета). Для этого сначала выделяем сказуемое (kazanmıştır) и
подлежащее (Türkiye); затем ищем словосочетания из двух существительных,
соединенных между собой с помощью изафета (deniz ülkesi и olma özelliği).
Переводим их, учитывая, что первое существительное всегда является опре-
делением второго: морская страна и свойство (право) быть (являться, на-
Вопросы и задания
1. Тщательно изучите географическое положение Турции, используя
при этом физическую карту Турции, политическую карту мира и любые дру-
гие географические карты. Подумайте, можно ли назвать географическое по-
ложение Турции выгодным с экономической и политической точки зрения?
Почему?
2. Оцените водные ресурсы Турции.
3. Учитывая рельеф и географическое положение страны, оцените зе-
мельные ресурсы Турции. Как география Турции влияет на развитие сельско-
го хозяйства? Почему?
4. Подумайте, по какой причине многие древние племена избирали для
создания государства именно территорию Анатолии? Какие географические
факторы могли обуславливать их выбор?
5. Изучите границы Турции, перечислите ее «соседей». Что вы знаете
об отношениях Турции с этими странами?
Альпийские луга
Полупустыня Ихневмон
Ястреб Каравайка
Важнейшие национальные парки: Олимпос-Бейдаглары, Кёпрюлю-
Каньон (охрана природных комплексов Западного Тавра), Дилек-Ярымадасы
(охрана флоры и фауны Эгейского побережья), Каратепе-Асланташ (охрана
Текст
Türkiye, çok çeşitli iklimlere sahiptir. Ülke sanki bir mozayik görünüşünde
iklim bölgeleri ve bölgecikleri ile doludur. Bir iklim bölgesinin özelliğini belirtmek
için iklim unsurlarını öğrenmek gerekiyor. Bu unsurlar, sıcaklık, yağış, basınç ve
rüzgârdır. Bu unsurları hesaba katarak Türkiye iklimleri, dört çeşide ayırılır.
1. Karadeniz iklimi. Bu iklim bölgesinde her mevsim yağışlıdır, yüksek dağ
yamaçları bu yağışların daha bol yağmasına imkân verir. Ara sıra don olayları olur,
sis belirir, kar yağar.
2. Akdeniz iklimi. Bu iklim bölgesinde yağış yüksek ise de, uzun yaz
kurakları vardır. Akdeniz kıyı bölgesinin kuzeyden dağlarla çevrili olmasından
dolayı, yüksek yaz sıcakları hüküm sürer. Kış ise geç başlar ve ılımlı geçer. Yağış
mevsimi kıştır.
3. İç bölge iklimi. Burası bir bozkır iklimidir. Yazları sıcak, kışlar soğuktur.
Bol yağışlar ilkbahardadır. Temmuz ve Ağustos, kurak ayılardır. Yaz aylarında,
kısa süreler içinde de yağış olur. Bu iklim en belirgin özelliğini Tuz gölü ve
çevresinde bulur.
4. Doğu Anadolu iklimi. Doğu Anadolu denizlerden uzak, dağlarla kapalı bir
bölgedir. Bu yüzden bu bölge, çok karasal iklim özelliklerini gösterir. Burada
sıcaklık oynamaları çok ve şiddetlidir (meselâ, Kars yaylalarında kış ile yaz aylık
oratamaları arasında 25-300 sıcaklık oynaması vardır). Bu bölge karlı, soğuk
(200den aşağı düşen sıcaklıklar fazla) ve kışlar pek uzundur.
İklim gibi, Türkiye’nin bitki ve hayvan örtüsü çok geniş çeşitlilik gösteriyor.
Türkiye’nin bitki örtüsü yaklaşık olarak 6700 tür bitki içine alır. Bunların üçte
birinden fazla çok eskidir ve bazı tepe bilezikleri gibi Türkiye’den başka yerlerde
rastlanmazdır. Karadeniz kıyısında yoğun meşe, kayın, gürgen, akçaağaç ve çınar
ormanları vardır. Şimşir ve yaban üzüm de sık sık rastlanır. Akdeniz bölgelerinde
defne, mersin, antepfıstığı ve zakkum ağaçları hakim bitkilerdir. Dağlara yakın
bölgelerde, ender Lübnan sediri, ardıç, çeşitli meşe ağaçları, zeytin, badem ve
ceviz ağaçlar bulunabilir. Anadolu yaylalarının bitki örtüsü ise bozkır ve yarı
çöldür.
Türkiye’nin hayvan örtüsü de çok özeldir. Dağ ormanlarında geyik,
alageyik, karaca, yaban domuzu, leopar, ayı, porsuk rastlanır. Bozkır bölgelerinde
ise çok kemirici ve engerek, Akdeniz kaplumbağası, kertenkeler gibi sürüngenler
vardır.
Лексический комментарий
tepe bileziği – астрагал;
meşe (ağacı) – дуб;
kayın – бук;
gürgen – граб;
akçaagaç,cı – клен;
Грамматический комментарий
1. Слово sahip «хозяин» в сочетании с дательным падежом способно
образовывать сочетание –e sahip olmak, то есть «обладать чем-либо».
2. С помощью восьмивариантного аффикса –cık, -cik, -cuk, -cük, -çık,
-çik, -çuk, -çük образуется уменьшительно-ласкательная форма: например,
kedicik «кошечка», anneciğim «моя мамочка», Ayşeciğim «моя милая Айше»,
incecik «тонюсенький», bölgecik «маленькая область, местечко» и т. д.
3. Сочетание аффикса условного наклонения –sa, -se с послелогом
da,de переводится как «хоть и, даже если». Например: Beni unutsan da, seni
asla unutmam «Даже если ты меня и забудешь, я тебя не забуду никогда».
Hava yağmurlu olsa da, dışarı çıkarım «Даже если будет дождь, все равно пой-
ду на улицу». Bu iklim bölgesinde yağış yüksek ise de, uzun yaz kurakları vardır
«Хоть в этой области доля осадков велика, летом случаются длительные за-
сухи».
4. Üçte bir – «одна треть», т. е. «один из трех». Остальные дроби чита-
ются по аналогичной схеме: dörtte üç «три четверти», т. е. «три из четырех»,
onda yedi «семь десятых» и т. д.
Текст
Türkiye’nin tarımı, sanayinin çok hızlı gelişmesine rağmen, ülkenin
ekonomisinin çok önemli unsurudur. Nüfusun yarısı çiftçilik, hayvancılık,
Лексический комментарий
toprak mülkiyeti – землевладение;
toprak sahibi – земельный собственник;
ücretli – наемный;
çiftçilik,ği – земледелие;
hayvancılık,ğı – животноводство, скотоводство;
balıkçılık,ğı – рыбный промысел, занятие рыбным промыслом; рыбо-
ловство;
tahıl – зерновые; хлебные злаки; зерно; хлеб (в зерне);
pamuk,ğu – 1) хлопок; pamuk atmak – чесать/трепать хлопок; 2) вата;
pamu,ğu – 1) хлопковый 2) ватный;
meyva ağaçları – плодовые деревья;
Регионы Турции
Как правило, или носят то же название, что и их административные
центры, также называемые центральным районом. Но из этого правила есть
исключения: или Хатай (административный центр – г. Антакья), Коджаэли
(административный центр – г.Измит) и Сакарья (административный центр –
г. Адапазары). Наиболее населённые или: Стамбул (более 10 млн.), Анкара
(более 4 млн.), Измир (более 3,4 млн.), Конья (более 2,2 млн.), Бурса (более
2,1 млн.), Адана (более 1,85 млн.).
Текст
İdari taksimat bakımından Türkiye 80 il ve 849 ilçeye ayrılır. Bazı ilçeler ise
bucaklara ayrılırlar; toplam olarak Türkiye’de 681 bucak sayılır. Bundan başka,
büyük şehirler mahallelere ayrılırlar. Bir ilin başı, validir. Valinin adaylığı İçişleri
Bakanlığı tarafından gösterilir, sonra vali Bakan Kurulu tarafından göreve alınır ve
Cumhurbaşkanı tarafından onaylanır.
Türkiye’nin meclisinden başka, ülke yönetimi problemleri özel görevli
mercileri (belediyeler) tarafından çözülür. Bu eyaletlere ait olan belediyelerin
bunun için gereken yetkileri ve görevleri vardır.
Türkiye’nin en büyük ve en önemli şehirleri, İstanbul, Ankara ve İzmir’dir.
İstanbul, yaklaşık 7500 yıl boyunca çeşitli imparatorluklara başkentlik
yapan, Türkiye’nin ve Avrupa’nın en kalabalık şehridir. Bazı kaynaklara göre,
İstanbul’un nüfusu 23 milyona yaklaşıyor. Türkiye'nin kültür ve finans merkezidir.
32 ilçeden oluşan şehir, İstanbul Boğazı boyunca ve Haliç’i çevreleyecek şekilde
Türkiye'nin kuzeybatısında kurulmuştur. İstanbul, batıda Avrupa yakası ve doğuda
Asya yakası olmak üzere iki kıtada yaşam merkezleri olan Dünya'daki tek şehirdir.
Dünya'nın en eski şehirlerinden olan İstanbu, M.Ö. 5500 yıllarında Oy-Urum
Atınların beyliği, 330 - 395 yılları arasında Roma İmparatorluğu, 395 - 1204 ile
1261 - 1453 yılları arasında Bizans İmparatorluğu, 1204 - 1261 arasında Latin
İmparatorluğu ve son olarak 1453 - 1922 yılları arasında Osmanlı İmparatorluğu'na
başkentlik yapmıştır. İstanbul'un tarihi bölgeleri 1985 yılında UNESCO tarafından
Dünya Miras Listesi'ne alınmıştır.
Ankara, Türkiye’nin başkenti ve İstanbul'dan sonra ikinci büyük şehridir.
Eski adı Angora olan şehrin nüfusu 2005 verilerine göre 4 milyondan fazladır.
Лексический комментарий
органы самоуправления – özyönetim organları;
il – (название административной единицы в Турции) иль, вилайет,
губерния;
ilçe – (название административной единицы, соответствующей уезду,
району) ильче; ilçebay – начальник ильче;
mahalle – 1) махалле, квартал, район (населённого пункта); 2) все
жители [одного] махалле; mahalleyı ayağa kaldırmak — поднять на ноги весь
квартал, взбудоражить всю округу;
vali – вали, губернатор, начальник иля/вилайета;
aday – кандидат; aday göstermek – выдвигать кандидата;
İçişleri Bakanlığı – Министерство внутренних дел;
Bakan Kurulu – Совет министров;
meclis – 1) меджлис, турецкий парламент, палата, собрание; совет; Ayan
Meclisi – сенат; çift meclis sistemi – двухпалатная система; Millî Meclis – на-
циональное собрание (в Турции); belediye meclisi – муниципальный совет;
yönetim meclisi – административный совет; 2) собрание, встреча друзей;
meclis kurmak – собраться, организовать встречу;
merci -i – государственное учреждение, инстанция; son merci – послед-
няя инстанция;
belediye – муниципалитет; belediye başkanı – мэр; belediye meclisi – му-
ниципальный совет; belediye seçimleri – муниципальные выборы; belediye
suçları – действия, запрещённые уставом муниципалитета; belediye zabıtası –
муниципальная полиция;
eyalet – 1) область, округ; губерния; 2) эялет, провинция (в период Ос-
манской империи);
yetki – компетенция, правомочие, полномочие; yetkisini kullanmak –
воспользоваться своим правом; yetki vermek – предоставлять/давать пра-
во/полномочия;
yaka – 1) воротник, ворот; devrik yaka – отложной воротник; dik yaka –
стоячий воротник; kolalı yaka – накрахмаленный воротник; 2) петлица;
yakasına bir karanfil takmıştı – в петлице у него была гвоздика; yaka işareti –
знак различия; 3) берег (один из двух берегов); karşı yaka – противоположный
Грамматический комментарий
1. Сочетание –e ait olmak переводится как «принадлежать чему/кому-
либо». Глагол olmak в его составе используется для образования различных
видовременных форм, т.е. для настоящего времени он не нужен. Например,
bu bana ait, şu sana ait «Это принадлежит мне, а это принадлежит тебе»; bu
eyaletlere ait olmak «принадлежать (относиться к) этой области (губернии)».
2. Форма настоящее время на –makta переводится так же, как и обычное на-
стоящее время на –yor-; обычно эта форма используется при констатации простых
истин и фактов, например, Dünyada çok değişme olmaktadır «В мире происходит
множество изменений», как правило, в официальных и научных текстах.
Вопросы и задания
1. Вспомните названия территориально-административных единиц
Турции. В чем сходства и различия турецкой и русской систем территори-
ально-административного деления?
2. Перечислите семь регионов Турции. В чем смысл этого деления?
Покажите их на карте. В каких регионах находятся следующие города: Из-
мир, Анкара, Адыяман, Батман, Конья, Адана, Эскишехир, Сакарья, Синоп,
Карс, Бурса, Адапазары, Эдирне? Найдите их на карте.
3. Опишите систему органов местного самоуправления Турции. Срав-
ните ее с системой местного самоуправления в России: в чем сходства и в
чем различия?
4. Какова система назначения вали в Турции? Отличается ли она от
системы назначения губернатора в России?
5. Как вы думаете, почему для вступления Турции в Евросоюз необхо-
димо реформирование системы органов самоуправления? Что еще вы знаете
о процессе вступления Турции в Евросоюз? Знаете ли вы, какие реформы
еще необходимы для благополучного завершения этого процесса?
Список литературы
Уйгуры
В 552 г. вслед за распадом империи гуннов в Азии в восточном предго-
рье Алтая возник Тюркский каганат, называемый по-турецки «Империя Гёк-
тюрк»: Гёктюрк переводится дословно как «небесные», или «голубые тюр-
ки». Эта народность впервые употребила слово «тюрк» в официальном на-
звании государства. Бильге Каган и Кюль Тигин вошли в историю как самые
мудрые и героические деятели тюркской государственности. Оба они, а так-
же Тонйукук, один из гёктюркских ханов, обессмертили свою деятельность
благодаря текстам, известным под названием орхоно-енисейские памятники,
считающимся первыми памятниками письменности на тюркском языке. Осо-
бенно важно отметить, что орхоно-енисейские памятники открыты в Туве и
Хакассии, т. е. относительно недалеко от Красноярска.
В 741 г. уйгуры создали третье в истории тюркское государство. Одна-
ко оно распалось в результате нападения на столицу киргизских тюрок, кото-
рые жили на северо-западе.
Западные гунны, жившие в районах Аральского моря и Туркестане и
являвшиеся потомками азиатских гуннов, под натиском аваров были вынуж-
дены покинуть насиженные места и переселиться в западное Поволжье. Их
предводитель Баламир после нанесения поражения остготам начал наступле-
ние на западные племена этой народности. Тогда же визиготы, гонимые гун-
нами, стали двигаться на запад. Так начался период великого переселения
Текст
İslamdan önce Türk tarihi
Asya'da Türk siyasi tarihinin Hunlar ile başladığı kabul ediliyor. M.Ö. 3.
yüzyılda tarih sahnesine çıkan Hun Devleti, kurucusu Mete Han'ın yönetiminde
güçlü bir devlet haline gelmiş. Belli bir stratejisi olan Mete, Moğolları yenerek,
Çin'in Batı kapıları ile ticaret yollarını kontrol altına almış ve böylece önemli bir
ekonomik güç elde etmişti. Bu genişleme siyaseti, buğday ve erzak ambarı olan
Doğu Türkistan'ın da Hunlar'ın eline geçmesiyle sonuçlandı.
Asya Hun Devleti'nin yıkılmasından sonra bu devletin idari tecrübesinden
yararlanan Türk kavimlerinin oluşturduğu Göktürk adında yeni bir devlet ortaya
çıktı. Göktürk Devleti (552-740), Türkler'in kurdukları ikinci büyük devlettir. Bu
devlette Hunlar'ın aksine kentleşmeye önem verilmiş, tarım reformu ve tohum
ıslahı gerçekleştirilmiş. Bilge Kağan ve Kül Tegin, Türk devlet adamlığının en
bilge ve en kahraman kişileri olarak tarihte yer aldılar. Onlar, yanlız savaşçılık ile
devletin yönetilemeyeceğini, kağanlığın aynı zamanda bilgeliği de gerektirdiğini
savunuyorlardı. Bu nedenle, her iki hakan ile yine Göktürk hakanlarından olan
Tonyokuk, icraatlarını birer yazıt ile ebedileştirdiler. "Orhun Yazıtları" adı verilen
bu yazıtlar Türk dilinin yazılı ilk metinleridir.
Bir yandan Çinliler'le mücadeleler, öte yandan Göktürk Devleti içinde
yaşayan Dokuz Oğuzlar, Karluklar ve Basmıllar gibi Türk kavimleri, Göktürk
Devleti'nin yıkılmasına neden olarak, Orhun ve Selenge vadilerinin yerli kavimleri
olan Uygur Türkleri üçüncü büyük Türk Devleti'ni kurdular. Ticarete önem veren
Uygur Devleti (741-840), Göktürkler'in gelenek ve törenlerini devam ettirdi.
Resmi dini olan Mani'liğin etkisiyle ticaret gelişti, kurulan Mani dini tapınakları
zamanla pazar tapınakları haline geldi. Kültür ve ticaret bakımından gelişen
Uygurlar'ın savaşçılık yönleri zayıfladı. Kuzeybatılarında yaşayan Kırgız
Türkleri'nin Uygur başkentine düzenledikleri baskın sonucu Uygurlar dağıldı.
Batı Türkleri.
Hunlar'dan Batı'ya göç eden bir grup, önce Karadeniz'in kuzeyinde Tuna
nehrine kadar olan bölgede yerleşti. Kafkasya üzerinden İran ve Anadolu'ya
akınlarda bulunan Hunlar, ardından Doğu ve Batı Roma üzerine yürüdüler. 428
yılında Franklar'la mücadele ettiler ve iki yıl sonra bugünkü Hollanda ve
Danimarka'ya kadar ulaştılar. Avrupa'da kurulan ilk Türk devleti olarak bilinen ve
kendilerine Avrupa Hunları denilen Batı Hunları, Attila önderliğinde Ren nehri
kıyılarından Volga nehrine kadar uzanan çok geniş topraklarda büyük bir devlet
haline geldiler. Doğu uygarlığının Batı'ya taşınmasında rol oynayan bu devlet,
Attila döneminde İtalya'ya, Balkanlar'a ve Galya'ya seferler düzenledi. Batı Hun
Devleti, Attila'nın ölümünden kısa bir süre sonra dağıldı (470).
Лексический комментарий
hunlar – гунны; Hun devleti – государство гуннов;
kurucu – 1) основатель, учредитель, создатель; gazetenin kurucusu – уч-
редитель газеты; 2) учредительный; kurucu meclis – учредительное собрание;
Грамматический комментарий
1. При чтении и переводе этого текста обратите особое внимание на
причастия: не забывайте, что с помощью причастий в турецком языке слож-
ноподчиненные предложения «сворачиваются» в про-
стые и на русский язык их можно перевести только с
помощью сложноподчиненных предложений. При этом
проще всего начинать с конца, то есть со сказуемого,
Государство Тимуров
Тадж Махал
В это время Шах Исмаил, создавший свое государство в Иране и отли-
чавшийся особой приверженностью к шиизму, со временем расширил его
границы. Однако когда он устремил взоры на Анатолию, был вынужден по-
мериться силой с османским правителем Явузом Султаном Селимом в Чал-
дыране. Это сражение, происшедшее в 1514 году, Исмаил проиграл. Все по-
следующие правители Сефевидов, также противостоявшие османам, проиг-
рали все войны. Закат государства Сефевидов пришелся на период правления
Шаха Надира.
Один из представителей династии Тимура Захируддин Бабюр, полу-
чивший известность своим трудом на турецком языке под названием Векяи
Бабюрнаме, основал империю Бабюров или Тюрко-индийскую империю
(1526–1858 гг.). После его смерти на период нахождения у власти сыновей
Хумаюна и Экбера приходится период расцвета государства. Тогда значи-
тельная часть Индийского полуострова оказалась под его властью. В эпоху
Хюррем, в которую правил шах Джихан (шах Мира), в сфере политики и ис-
кусства был достигнут самый высокий уровень. Тогда был возведен в Агре
храм Тадж Махал, считающийся самым прекрасным архитектурным памят-
ником в мире. В его строительстве участвовали архитекторы Османской им-
перии.
Текст
İslamdan sonra Türk tarihi
Uygur Devleti'nin yıkılmasından sonra yerine Karluk, Çiğil ve Argul gibi
Türk boylarına tarafından Karahanlı Devleti kuruldu (840). Karahanlılar devri
Türk tarihinde önemli bir dönüm noktası sayılır. Çünkü Karahanlı hükümdarı
Satuk Buğra Han zamanında İslamiyet resmi din olarak kabul edildi. Karahanlılar,
Orta Asya'da kurulan ilk Müslüman Türk devleti olmaları nedeniyle, Türk-İslam
kültür ve uygarlığı denilen tarihi gelişmenin temellerini attılar.
İlk yönetim merkezi Kaşgar ve kuzeydeki ikinci merkezi de Balasagun olan
Karahanlı Devleti, 1042 yılında Doğu ve Batı Karahanlı olmak üzere iki kardeş
arasında bölüşüldü. Bunlardan Doğu Karahanlı Devleti 1211 yılına kadar yaşadı ve
daha sonra Büyük Selçuklu Devleti'nin yönetimine girdi. Genellikle adil, dindar ve
kültürsever hükümdarlar tarafından yönetilen Karahanlı Devleti zamanında İslami
Türk edebiyatı gelişti, Kaşgar ve Balasagun birer kültür merkezi haline geldi.
Karahanlılar'ın hüküm sürdüğü dönemlerde başkenti Afganistan'daki Gazne
şehri olan ikinci bir Türk devleti daha bulunmaktaydı. Gazneli Devleti'nin
(969-1187) en güçlü dönemi ilk kez "Sultan" ünvanını kullanan Gazneli Mahmud
zamanı oldu. Hindistan üzerine birçok sefer düzenleyen Gazneli Mahmud, buraları
Türk yönetimine alarak islamlaştırdı ve böylece bugünkü Pakistan Devleti'nin
temellerini atmış oldu. Gazneli Mahmud'dan sonra gelen hükümdarlar bu parlak
dönemi devam ettiremedi. Selçuklularla yaptıkları Dandanakan Savaşı (1040)
sonrasında Hindistan'a çekilmek zorunda kalan Gazneliler, sonunda Selçuklu
egemenliği altına girdiler.
Oğuzların Kınık boyuna mensup Selçuk Bey tarafından kurulan Selçuklu
Devleti (1040-1157) bir diğer büyük Türk devletidir. Selçuklu devletinin
kurulduğu sırada Karahanlılar ve Gazneliler gibi iki güçlü Türk devleti daha
bulunuyordu. Selçuklular bu iki Türk devletiyle üstünlük mücadelesine girdiler ve
Türk birliğini kurmayı başardılar. Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey, 1055 yılında
Abbasi Hilafet Merkezi Bağdat'a girerek Şii Büveyhi Devleti'ne son verdi. Bunun
üzerine halife tarafından kendisine "Dünya Hükümdarı" ünvanı verildi. Onun
yerine geçen Sultan Alparslan zamanında ülkenin sınırları daha fazla genişledi. Bu
dönemin en önemli olayı ise Bizans İmparatorluğu ile yapılan mücadeleydi.
Anadolu sınırlarına gelen Sultan Alparslan, Bizans İmparatoru Romanos
Diogenes'i 1071 yılında Malazgirt'te ağır bir yenilgiye uğrattı. Bu zaferle Türkler'in
Anadolu'da yerleşmeleri kesinlik kazandı.Selçuklular'ın büyük hükümdarlarından
Sultan Melikşah zamanında ise Selçuklu tarihinin askeri, siyasi, ilmi ve edebi
alanda en parlak dönemi yaşandı. Ülkenin her yerinde medreseler açıldı. Bunlardan
en önemlisi Nizamülmülk tarafından yaptırılan ve Batı üniversitelerinin
mimarisine temel olan Nizamiye Medreseleri'dir.
Лексический комментарий
devir -vri – 1) эпоха, пора; период; devir açmak – открыть [новую] эpy;
çocukluk devri – пора детства; o devirlerde – в те времена; Osmanlı devri –
период Османской империи; 2) вращение; кругооборот; devir adeti/sayısı –
число оборотов; devir merkezi – поворотная точка, точка вращения; devir
müddeti – период вращения, время вращения; Dünyanın devri – вращение
Земли; tekerleğin devri – вращение колеса; 3) перегрузка; перенесение,
перемещение;
dönüm noktası – 1) поворотный пункт; 2) перелом, поворот; переломный
момент; savaşın dönüm noktası – переломный момент в борьбе/войне;
uygarlık,ğı – цивилизация; культура;
bölüşmek -i, -lе – делить между собой, делиться с кем-либо;
adil – справедливый, правый; adil bir mahkeme – справедливый суд;
dindar – религиозный, набожный, верующий;
ünvan – титул, звание;
islâmlaştırmak -i – обратить в мусульманскую веру;
temel – 1) фундамент; основание; evin temeli – фундамент дома;
2) основа, база; temel atmak – заложить основу (чего-л.); temel kakmak –
упрочиться, укрепиться; обосноваться (где-л.); temel tutmak – укорениться,
пускать корни; 3) основной, главный; temel düşünceler – основополагающие
идеи; temel prensipler – основные принципы;
egemenlik,ği – 1) суверенитет; millî egemenliği savunmak – защищать
национальный суверенитет; 2) власть, господство;
mensup -bu, -e – 1) относящийся, входящий в состав; 2) mensup -bu –
представитель (какой-л. организации); parti mensubu – член партии; ordu
mensupları – военнослужащие; basın mensupları – представители печати;
halife – 1) халиф; 2) преемник; наместник;
medrese – медресе; духовное училище;
üs,ssü – база; üsler kurmak – строить базы; ana üs – главная/основная
база; askerî üs – военная база;
Грамматический комментарий
1. Именно-глагольная форма на –ma, -me («отглагольное существи-
тельное) по своему функционированию и значению сходна с английским ге-
рундием: она также сочетает в себе черты глагола и существительного. Как
существительное, оно способно принимать притяжательные и падежные аф-
фиксы и служить определением и подлежащим, а как глагол, оно способно
принимать аффиксы залога и отрицания. Для того, чтобы не перепутать от-
глагольное существительное без падежных и притяжательных аффиксов с
глаголом в отрицательной форме повелительного наклонения, необходимо
обратить внимание на его место в предложении: глагол, скорее всего, будет
стоять в конце, в то время как отглагольное существительное будет стоять
либо в начале, либо в середине и, не имея падежных окончаний, являться ли-
бо подлежащим, либо определением (то есть стоять перед определяемым
словом). Кроме этого, отглагольное существительное наравне с причастиями
используется для «свертывания» сложноподчиненных предложений в про-
стые, следовательно, это неизбежно отражается при переводе на русский
язык. Например, Karahanlılar, Orta Asya'da kurulan ilk Müslüman Türk devleti
olmaları nedeniyle, Türk-İslam kültür ve uygarlığı denilen tarihi gelişmenin
temellerini attılar «Так как государство Караханидов стало первым тюркским
мусульманским государством в Центральной Азии, именно в нем были зало-
жены основы тюркско-исламской культуры и цивилизации».
2. При возникновении затруднений с переводом некоторых глагольных
форм проведите их морфемный анализ. Например, durduramadı: dur-dur-a-
ma-dı, где dur- корень «стоять, останавливаться», -dur- аффикс понудитель-
Вопросы и задания
1. Вспомните, какое тюркское государство имело столицу в Афгани-
стане? Как оно называлось, как называлась его столица, как звали его прави-
теля? В чем еще заключаются его заслуги? Что стало результатом его много-
численных походов в Индию?
2. Когда и кем было основано государство Великих сельджуков? Что
произошло с ним после смерти Мелихшаха?
3. Столицей какого тюркского государства был Изник? Расскажите об
этом государстве – когда, где и кем оно было основано.
4. Время правления какого султана было признано для тюрок Анатолии
золотым? Почему? Как закончилось это «золотое время»?
5. Что произошло с тюрками Анатолии после монгольского нашествия?
Что такое бейлик?
6. Расскажите о группах Аккоюнлу и Каракоюнлу. В какое время они
возникли? Кем по национальности они являлись? Какова их роль в развитии
тюркской цивилизации в целом?
7. Что представляла собой Анатолия накануне образования Османского
государства? В чем предпосылки его образования?
Лексический комментарий
beylik,ği – 1) казённый, государственный; 2) стереотипный, трафарет-
ный; 3) удельные владения бея, княжество; 4) солдатское одеяло;
birleştirmek – присоединять, соединять, сочленять, объединять, стыковать;
Orta Çağ – средние века, средневековье;
ermek -er – 1) -e достигать чего-либо, доходить до чего-либо; 2) созревать;
dek – до, вплоть до;
hanedan – 1) династия; знатный род; Selçuk hanedanı – сельджуки, дина-
стия сельджуков; 2) а) знатный, родовитый; б) гостеприимный; хлебосоль-
ный;
teşkilat – организация;
maliye – финансовые дела, финансы; Maliye Bakanlığı – министерство
финансов;
keşif –şfi – 1) открытие; coğrafi keşifler – географические открытия;
2) раскрытие, обнаружение; 3) разведывание, разведка;
uymak -e – 1) подходить; соответствовать; гармонировать; bu renkler
birbirine uymaz – Эти цвета не сочетаются; 2) следовать чему-либо; соблю-
дать что-либо; поступать согласно чему-либо; iyi ki size uymadım – Хорошо,
что я вас не послушался; kurallara uymak – соблюдать правила; 3) приспосаб-
ливаться, приноравливаться; 4) быть одинаковым, совпадать, соответство-
вать;
leh – для, в пользу кого/чего-либо; за кого/что-либо; lehimde – в мою
пользу, за меня; lehte olmak – быть за кого/что-либо; lehte ve aleyhte – за и
против;
milliyetçilik,ği – национализм;
örgütlemek -i – организовать;
yenilgi – поражение, проигрыш;
çökmek – 1) оседать; toprak çöktü – Земля осела; 2) обвалиться, рухнуть;
taban çöktü – Потолок обвалился; 3) приседать на корточки; опуститься, при-
Грамматический комментарий:
1. Образованное с помощью аффикса –er числительное birer перево-
дится как «по одному», «каждый по отдельности». Аналогичным способом
можно образовать и такие формы, как ikişer «по двое, попарно», üçer «по три, по
трое», dörder «по четыре», beşer «по пять», altışar «по шесть», yedişer «по семь»,
sekizer «по восемь», dokuzar «по девять», onar «по десять» и т.д. Например,
fabrikayı onar onar gezdik «Мы ходили по фабрике группами по десять человек».
2. Сочетание двух временных аффиксов –mış и –tı представляет собой
сложное время Duyulan geçmiş zamanın hikayesi, давнопрошедшее (или преж-
депрошедшее) время, которое употребляется для обозначения действия,
имевшего место ранее какого-либо другого действия, также совершившегося
в прошлом (ср.: Past Perfect в английском). Чаще всего при переводе этой фор-
мы на русский язык используются такие слова, как давно, уже, еще раньше.
3. Сочетание двух временных аффиксов –acak и –tı представляет собой
сложное время Gelecek zamanın hikayesi, будущее-прошедшее время, обозна-
чающее действие, которому предстояло совершиться в прошлом. На русский
язык оно переводится как «собирался, намеревался, должен был, предстояло +
инфинитив».
Вопросы и задания
1. Когда и каким образом была образована Османская империя? Кто
был ее первым правителем?
2. Как Османская империя достигла своего величия? Какие земли были
ей завоеваны?
3. Назовите размер территории Османской империи во время ее рас-
цвета. Где располагались ее границы? Как складывались ее отношения: а) со
странами Европы; б) с Америкой; в) с Россией?
4. Вспомните школьный курс истории: сколько было русско-турецких
войн? Каковы были их причины, результаты?
Текст
1. Dünya savaşı ve Kurtuluş Savaşı
Birinci Dünya Savaşı'nda (1914-1918) Almanlar'ın yanında yer alan
Osmanlı Devleti'nin toprakları, mihver ülkelerin yenilmesi üzerine; 1918 yılında
imzalanan Mondros Mütarekesi'nin ardından İngiltere, Fransa, Rusya ve
Yunanistan'ın işgaline uğradı. Ülke topraklarının işgale uğraması ve İstanbul
Hükümeti'nin çaresiz kalması, Anadolu ve Trakya'daki Türk halkı için direnişten
başka seçenek bırakmamıştı. Yunan işgali, küçük savunma cephelerinin
kurulmasını, bölgesel direniş örgütlerinin oluşmasını hızlandırdı.
Osmanlı İmparatorluğu, altıyüz yıl boyunca yönetiminde bulunan farklı din,
dil ve ırktan insanları bir arada tutabildi, din ve vicdan özgürlüğü sağlayarak,
bünyesindeki ulusların kültür ve dillerinin korunmasına imkan verdi.
Ulusal Kurtuluş Savaşı (1919-1923).
Ulusal Kurtuluş Savaşı, ömrünü tamamlamış bir imparatorluğun
yıkıntılarından çağdaş bir devletin ortaya çıkarılması çabasıdır. Türk direniş
çabalarının tam bir bağımsızlık savaşına dönüşmesi, Mustafa Kemal'in 19 Mayıs
1919'da 9. Ordu Müfettişi olarak Samsun'a ayak basması ile başladı ve çok zor
koşullarda, dünyanın büyük devletleri tarafından desteklenen ordulara karşı
başarıya ulaştı.
Osmanlı ordusuna 11 Ocak 1905'te yüzbaşı rütbesiyle katılan Mustafa
Kemal, Birinci Dünya Savaşı'nda askeri yeteneğini hemen hemen bütün cephelerde
kanıtlamıştı. Birinci Dünya Savaşı'nın ardından, Yıldırım Orduları'nın kaldırılması
üzerine İstanbul'a dönmüştü. İstanbul Hükümeti'nin baskısı altında işgalci güçlere
karşı siyasi açıdan bir sonuç elde edilemeyeceğini anlayan Mustafa Kemal
Anadolu'ya geçerek mücadeleyi oradan sürdürmeye karar verdi. Ulusal direnişi
örgütlemek için Anadolu'daki mevcut tüm birliklerle ve direniş örgütleri ile ilişkiye
geçti. 22 Haziran 1919'da Amasya'da yayınladığı genelge ile ulusal hareket için ilk
çağrısını yaptı, Erzurum ve Sivas Kongreleri ile bu savaşımı örgütleyerek resmi bir
konum kazandırdı. Sivas Kongresi'nde son şeklini alan Milli programına göre
Türker’in oturduğu yerler hiçbir biçimde parçalanamayacaktır.
Mustafa Kemal, Osmanlı Devleti'nin altı yüz yıllık hayat ve hakimiyetine
son verildiğini, Büyük Millet Meclisi'nin 23 Nisan 1920'de Ankara'da
toplanacağını açıkladı. Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM), 23 Nisan 1920'de
çalışmalarına başladı ve Mustafa Kemal Meclis Başkanı seçildi.
Ankara ve İstanbul arasındaki son bağlar 12 Ağustos 1920 tarihinde Sevr
Antlaşması'nın imzalanmasıyla kopmuştu. Anlaşmaya göre Türkler, Anadolu'nun
küçük bir parçasına egemen olabilecekler ve yabancı ülkelerin mali ve askeri
denetimi altında bulunacaklardı.
Sevr Antlaşması'na göre Doğu Anadolu'da bir Ermeni devleti kurulması için
başlatılan çabalar etkisiz duruma getirildi. 18 Kasım 1920'de yapılan ateşkes
Лексический комментарий
mihver – ось; mihver devletleri (ülkeleri) – державы оси;
mütareke – перемирие; Mondros Mütarekesi – Мудросское перемирие;
çaresiz – безвыходный, безнадёжный; çaresiz durum – безвыходное
положение; çaresiz kalmak – оказаться в безвыходном положении;
direniş – 1) сопротивление, противодействие, отпор; 2) бойкот;
cephe – 1) фасад; 2) фронт; cephe ateşi – фронтальный огонь; cephe[yi]
büyütmek – а) расширять фронт; б) развёртываться по фронту; cepheye girmek –
прибыть на фронт; 3) сторона; işin bu cephesi – эта сторона дела; 4) фронт;
millî kurtulmuş cephesi – фронт национального освобождения;
hızlanmak – набирать скорость, убыстряться, учащаться; усиливаться;
ırk – раса; beyaz ırk – белая раса; sarı ırk – жёлтая раса;
bünye – 1) строение, устройство, структура; 2) телосложение,
комплекция;
yüzbaşı -yı – капитан, ротмистр;
rütbe – 1) степень, ступень; 2) чин, ранг, звание;
kanıtlamak -i – доказывать, аргументировать, обосновывать доводами;
çağrı – 1) приглашение; вызов; 2) призыв, воззвание;
Грамматический комментарий
1. Наиболее яркий пример использования причастий при передаче
сложноподчиненных предложений – косвенная речь: например, Mustafa
Kemal, Osmanlı Devleti'nin altı yüz yıllık hayat ve hakimiyetine son verildiğini,
Büyük Millet Meclisi'nin 23 Nisan 1920'de Ankara'da toplanacağını açıkladı
«Мустафа Кемаль сообщил, что 600-летнему существованию и гоподству
Османской империи положен конец и что Национальное собрание будет со-
звано 23 апреля 1920 года в Анкаре». Для того, чтобы осуществить перевод
подобного предложения, необходимо точно определить сказуемое (açıkladı) и
согласованное с ним подлежащее (Mustafa Kemal). Затем найти причастия в
форме винительного падежа; они будут сказуемыми подчиненных предложе-
ний, а согласованные с ними существительные или местоимения в родитель-
ном падеже – подлежащими подчиненных предложений (в данном случае –
Osmanlı Devleti'nin son verildiğini и Büyük Millet Meclisi'nin toplanacağını.
2. Сочетание –e göre переводится как «по мнению», «по словам», «со-
гласно чему-либо», «как говорится в…» и т. д.
Вопросы и задания
1. Расскажите о движении младотурок: что они представляли собой,
что они требовали, что стало результатом их движения. Как назывался коми-
тет, созданный ими? Когда и при каких обстоятельствах он пришел к власти?
2. Что толкнуло Османскую империю на участие в Трипольской, Бал-
канской, Первой мировой войне? С кем велись эти войны? На чьей стороне
выступали османы? Назовите даты начала и окончания этих войн, а также ре-
зультаты их проведения.
Сулейман Демирель
Текст
23 Nisan 1920'de TBMM'nin açılışı ile yeni bir devlet kuruldu. Ancak
Kurtuluş Savaşı devam ederken, milli birlik ve beraberliğin bozulmaması için re-
jimin adı konulmamıştı. Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde (TBMM) 29 Ekim
1923'te Anayasanında ülkenin yönetim şekli cumhuriyet olarak belirlenmiştir.
1923-1929 yılları arasında Teşvik-i sanayi Politikası uygulandı ama dünyada
yaşanan ekonomik kriz nedeniyle yeterli yararlı olamamıştır.
1930'lu yıllar dünya tarihi açısından son derece önemliydi. Avrupa'da faşizm
yayılmakla birlikte Türkiye'nin doğu komşusu SSCB'de de sosyalist idare anlayışı
totaliter bir şekilde yayılmaktaydı. Dünyada ekonomik buhran vardı. Türkiye’nin
amacı, buhranı atlatabilmek ve hızla kalkınabilmekti.
Atatürk'ün ölümü üzerine 11 Kasım 1938'de cumhurbaşkanlığına seçilen
İnönü Cumhurbaşkanlığının yanı sıra CHP genel başkanlığına da geçip yönetim
üzerinde geniş otorite sahibi oldu.
26 Aralık 1938’de toplanan CHP Üçüncü Büyük Kurultayı'nda İsmet Paşa
genel başkan ve Milli Şef ilan edilmesiyle yaklaşık 12 yıl sürecek olan milli şeflik
dönemi başlamış oluyordu.
II. Dünya Savaşı (1939-1945) döneminde İnönü ülkeyi savaştan uzak tut-
maya çalıştı. II. Dünya Savaşı'nın bitmesiyle basında ve mecliste çok partili siyasal
sistemi savunan bir anlayış oluştu. Buna CHP genel başkanı ve cumhurbaşkanı
İsmet İnönü de yaptığı konuşmalarla destek verdi. 7 Ocak 1946'da Demokrat Parti
kuruldu. Parti genel başkanlığına Celal Bayar getirildi. Demokrat Parti birinci ikti-
dar dönemimde (1950-54) liberalleşmede önemli adımlar attı. Yabancı yatırımlar
desteklendi. Ezanın Arapça okunması ve radyoda dini program yapılması yasağı
kaldırıldı ve okullara din dersi kondu. 1950 yılında Kore'ye asker gönderilmesin-
den sonra 1952'de NATO'ya girildi.
1960ta TSK yönetime el koydu ve Milli Birlik Komitesi'nin onayıyla Adnan
Menderes, Hasan Polatkan, Fatin Rüştü Zorlu idam edildi. Celal Bayar ve Refik
Koraltan ile 11 kişinin idam cezası ömür boyu hapse çevrildi. DP, 29 Eylül 1960'ta
kapatıldı.
11 Şubat 1961'de Demokrat Parti'nin devamı olarak kurulan Adalet Partisi
1961 seçimlerine girerek %34,8 oy topladı. 450 kişilik mecliste 158 milletvekilini,
Senatoda ise 150 senatörün 70'ini aldı. Cumhuriyet Halk Partisi-Adalet Partisi
koalisyonu kuruldu.
Лексический комментарий
anayasa – конституция, основной закон;
belirlemek –i – 1) определять, устанавливать; 2) сужать, ограничивать
(понятие);
teşvik -ki – поощрение, стимулирование;
SSCB – Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği – СССР, Союз Советских
Социалистических Республик;
totaliter – тоталитарный;
buhran – кризис;
CHP – Cumhuriyet Halk Partisi – Народно-республиканская партия;
otorite – авторитет, влияние;
şef – шеф, начальник;
ilan etmek – анонсировать, декларировать;
sıkıntı – 1) грусть, тоска, скука; томление; 2) трудность, затруднение,
затруднительное положение; maddî sıkıntıler – материальные затруднения; su
sıkıntısı – нехватка воды; 3) лишение, тяготы жизни, нужда; sıkıntı çekmek –
переносить тяготы жизни/лишения/трудности; sıkıntıya düşmek – испытывать
трудности (с деньгами и т. п.);
iktidar – 1) власть; iktidar başında bulunmak/olmak – находиться у власти;
iktidara gelmek – прийти к власти; iktidarda ikilik – двоевластие; iktidarı kötüye
kullanmak – злоупотреблять властью; iktidar partisi – правящая партия;
iktidardan düşmek – отойти от власти; 2) сила, мощь; iktidarı olmamak – быть
не в силах;
Грамматический комментарий
1. Форма –makla birlikte / beraber переводится как «вместе с …»; при-
соединение ile-падежа к инфинитиву становится возможным благодаря
именным качествам турецкого инфинитива.
2. Пассивный залог, помимо смещения отношений между субъектом и
объектом, используется в турецком языке для образования безличных и не-
определенно-личных предложений. Таким образом, предложение NATO’ya
girildi переводится просто как «Было осуществлено вступление в НАТО».
Вопросы и задания
1. Что такое Лозаннское соглашение? Когда оно было принято и что
оно утверждало? В чем его значение для современной Турции?
2. Какую позицию занимала Турция во время Второй мировой войны?
Отразилась ли война каким-либо образом на состоянии страны?
3. Когда пришла к власти Демократическая партия (ДП)? Кто являлся
лидером этой партии? Что изменилось в стране с приходом этой партии к
власти (особенно в аспекте отношений между Турцией и США)?
Список литературы
1. Вольский, Д. А. Турция: партнер, знакомый и незнакомый /
Д. А. Вольский (Политика. Бизнес. Культура. Туризм.). – М., 1997.
2. Кинросс, Л. Расцвет и упадок Османской империи / Л. Кинросс. –
М. : Крон-Пресс, 1999.
3. Турция: карманная энциклопедия. – М. : Восток-Запад, 2007.
4. Турция: современные проблемы экономики и политики. – М., 1997.
5. Хитцель, Ф. Османская империя / Ф. Хитцель. – М. : Вече, 2006.
6. Электронный ресурс http://www.kultur.gov.tr/
7. Электронный источник: http://www.turkey.mid.ru/rus_smi/rus_
smi56.html
8. Электронный источник: http://old.marin.ru/turkey/history6.shtml
9. Электронный источник: http://turtsia.ru/rus/index/history
10. Электронный источник: http://www.zarubejye.com/history/
history4.htm
Текст
Türkiye'nin alan veya coğrafi konum açısından Asya ile Avrupa arasında bir
köprü durumunda ve batı kültürü arasında bir geçiş kuşağında yer almaktadır.
Coğrafi konum açısından kuzeydeki ülkelerin deniz yoluyla Akdeniz, Hint
Okyanusu, Atlas Okyanusu ile temas kurarak dünyaya açılması, boğazlar
vasıtasıyla Türkiye üzerinden geçmektedir. Aynı şekilde Avrupa'nın Orta Doğu'ya
kara yolu bağlantısı yine Türkiye'nin işgal ettiği Anadolu ve Trakya üzerinden
sağlanmaktadır. Bunun yanında Türkiye'nin bulunduğu kütle, Orta Doğu ülkeleri
için önemli bir hayat damarı halindedir. Başta Fırat ve Dicle'nin suları ile hayat
bulan Suriye ve Irak Anadolu yarımadasına sıkı şekilde bağlıdır.
Sadece bu noktalar ele alındığında Türkiye gerek batı gerekse orta doğu
dünyası için bir bakıma hayati çıkarlarının sağlandığı bu alemde birbirine
bağlayan, pekiştiren bir doğal köprü durumundadır. Stratejik açıdan ele alındığında
dünya petrolünün %60'ını oluşturan Orta Doğu ülkelerinde istikrarın sağlanması ve
bir bakıma batının petrol çıkarlarının devam etmesi açısından da Türkiye'nin
üzerine önemli görevler düşmektedir. Nitekim bu stratejik önem körfez krizi ve
savaşın müddetinde kendini güçlü olarak hissettirmiştir. Örnek olarak Birleşmiş
Milletlerin aldığı ambargo kararının Irak'a uygulanmasında Türkiye anahtar
durumunda olmuştur. Türkiye buna uymadığı takdirde ambargonun uygulanması
mümkün olmayabilirdi ve körfez savaşında müttefik kuvvetlerin sağladığı başarı
yine Türkiye'nin müttefiklerin yerine uyguladığı politika sayesinde olabilmiştir.
Batı dünyası ne güçlü ne de zayıf bir Türkiye istemektedir.Bu amaç uygun
olarak bazı batı ülkeler ve komşularımız terörist eylemler için adeta yataklık
yapmışlar ve hatta gizli yollarla destek bile sağlamışlardır. Hiç bir batı ülkesinin
kendi ülkesi siyasi ve demokratik düşüncesi aleyhinde çalışan bir örgüt
barındırmazken Türkiye'nin parçalanması ve bölünmesi için faaliyet gösteren
çeşitli örgütleri beslemekte ve onlara gizli yollardan her türlü desteği
sağlamaktadır.
Batı dünyası bu amacına uygun olarak ülkemiz için çoğu uluslar arası
safhalarda çifte standart uygulamıştır.Bunun en tipik örneklerinden biri Kıbrıs’ta
Türk halkı katledilirken batının seyirci kalması anlaşmalardan doğan hakkımızı
kullanmakla da Türkiye'nin bir "istilacı ülke" olarak dünyaya tanıtılması başta
Amerikanın silah ve diğer ambargoları uygulamasıdır. Avrupa topluluğunu
Yunanistan politik nedenlerle alınırken Türkiye'nin bu topluluğa girmesini
zorlaştırıcı, engelleyici işlemlerinin sürdürülmesi de batının Türkiye üzerindeki
sevimsiz emellerini açıkça ortaya çıkarmaktadır. İnsan haklarına çok
Лексический комментарий
konum – положение; местоположение, местонахождение;
temas – 1) касание, прикосновение; 2) соприкосновение, контакт;
3) связь, сообщение;
vasıta – 1) средство; 2) посредник;
damar – 1) сосуды, вена; 2) прожилка (в дереве, мраморе и т. п.); 3) жи-
ла; altın damarı – золотоносная жила; petrol damarı – нефтеносная жила;
4) нрав, натура, характер; 5) жилка, склонность (к чему-то); şairlik damarı –
поэтическая жилка;
Dicle ve Fırat – Тигр и Евфрат;
istikrar – 1) утверждение, укрепление; 2) стабильность; устойчивость;
Birleşmiş Milletler – ООН;
ambargo – эмбарго;
terörist eylem – террористический акт;
safha – 1) стадия, этап, период; 2) грань, сторона, бок;
istilâcı – 1) захватчик, оккупант; 2) захватнический.
Yurtta Sulh, Cihanda Sulh – мир на родине, мир во всем мире: слова sulh
и cihan не употребляются в современном турецком языке, имея синонимы
barış и dünya.
Грамматический комментарий
1. Слово açıdan схоже по значению со словом bakımdan – «с точки зре-
ния, с позиции». При его применении следует обратить внимание на то, что
грамматическая форма этого слова зависит от того, стоит оно после сущест-
вительного или прилагательного, так как при взаимодействии с существи-
тельным будет возникать изафет: coğrafi açısından «с точки зрения геогра-
фии». Если же ему предшествует прилагательное, то по правилам граммати-
ки изафет возникать не будет: stratejik açıdan «со стратегической точки зре-
ния».
2. Hissettirmek является формой понудительного залога от глагола
hissetmek и может быть переведена как «заставить чувствовать, заставить по-
чувствовать».
3. При добавлении окончаний, начинающихся с гласного звука, к слову
Irak (или другим именам собственным, заканчивающимся на k), написание
слова не изменяется, однако читаться оно будет так, будто вместо k стоит ğ:
Irak’ın – [Irağın], Irak’a – [Irağa].
Вопросы и задания
1. Охарактеризуйте в целом место Турции в современном мире. Какое
место она занимает на Среднем и Ближнем Востоке? Как можно охарактери-
зовать ее отношения с европейскими странами?
2. В какие международные организации входит Турция? Когда она стала
членом каждой из этих организаций? Какие страны, помимо Турции, входят в
них?
3. Сколько времени продолжаются попытки Турции вступить в ЕС?
Что является причиной отказа Евросоюза? Какие реформы, какие изменения
необходимо ввести Турции, чтобы увеличить свои шансы?
4. Подумайте, какие выгоды и проблемы может принести Турция Евро-
союзу. Является ли вступление в Евросоюз для Турции выгодным со всех
сторон?
5. Объясните суть конфликта между Турцией и Грецией. Когда он на-
чался? Как он влияет на внешнюю политику обеих стран? Как он развивается
в настоящее время?
Лексический комментарий
çözmek -i – 1) распутывать; düğümü çözmek – развязать узел;
2) расстёгивать пуговицы; 3) распутывать (вопрос, проблему и т. п.);
4) разгадывать, расшифровывать;
tanınmak – быть узнаваемым, узнаваться, признаваться, быть признан-
ным;
su kullanımı – водопотребление;
kanun dışı – вне закона;
ilâç,cı – 1) лекарство, лечебное средство; ilâçla tedavi – медикаментоз-
ное лечение; ilâç yapmak/hazırlamak – приготовить лекарство; ilâç yazmak –
выписать лекарство; 2) средство (от чего-л.);
eroin – героин;
Çalışmada 2005 ile 2007 yılları arasında Amerika Birleşik Devletleri’nin Florida Eyaleti’nin Jacksonville şehrine göç eden Ahıska Türklerinin kimliklerini oluşturan unsurlar, göç süreci içerisinde ele alınmıştır. Araştırmanın amacı, Ahıska Türklerinin Amerika’ya göç etme nedenlerinin, yaşadıkları sorunların ve göç sürecinin Ahıska kimliği üzerindeki yansımalarının ortaya konulmasıdır. Araştırmanın verileri, 2016 yılının Ocak-Mart ayları süresince Jacksonville’de yaşayan Ahıska Türklerinden elde edilmiştir. Ahıska Türklerinin sosyal gerçekliklerini onların bakış açılarından anlamak önemli olduğu için çalışmada 9 Ahıska Türkü ile derinlemesine görüşme yapılmış ve gündelik hayatlarını geçirdikleri mekânlarda katılımlı gözlem gerçekleştirilmiştir. Araştırmada Ahıska Türklerinin ABD’ye göç etmeden önce maruz kaldıkları ayrımcılık, en önemli sorun olarak ortaya çıkmıştır. Bunun yanı sıra Ahıska Türklerinin ABD’ye zorunlu olarak ve akrabalarıyla birlikte göç ettikleri ve göç ettikten sonra da Ahıska kimliğinin temel unsurlarını korudukları gözlenmiştir. Ahıska Türklerinin kimliğini belirleyen temel unsurlar ise Türklük, Türkçe ve Müslümanlık olarak saptanmıştır. In this study, elements constituting identities of Ahiska Turks who migrated to Jacksonville, Florida, between 2005 and 2007 was tackled in terms of migration process. The objective of this study is to present the reasons why the Ahiska Turks migrated to United States, the problems they faced before migration, and the effects of migration process on their identities. Data are obtained during January-March, 2016 from Ahiska Turks who live in Jacksonville, Florida. In-depth interviews with 9 Ahiska Turks and the participant observation was conducted in spaces where they spend their daily lives by forming an interaction in order to comprehend their social realities from their own point of view. The study revealed that discrimination toward Ahiska Turks before their migration to the United States was the most important problem they had. Further, It was observed that the Ahiska Turks involuntarily migrated to the United States with their families and they preserved the fundamental elements of their identities after their migration. Moreover, the basic elements determining the identity of Ahiska Turks are found to be Turkishness, Turkish, and Islam.
çamaşır makinesi ses çıkarması topuz modelleri kapalı huawei hoparlör cızırtı hususi otomobil fiat doblo kurbağalıdere parkı ecele sitem melih gokcek jelibon 9 sınıf 2 dönem 2 yazılı almanca 150 rakı fiyatı 2020 parkour 2d en iyi uçlu kalem markası hangisi doğduğun gün ayın görüntüsü hey ram vasundhara das istanbul anadolu 20 icra dairesi iletişim silifke anamur otobüs grinin 50 tonu türkçe altyazılı bir peri masalı 6. bölüm izle sarayönü imsakiye hamile birinin ruyada bebek emzirdigini gormek eşkiya dünyaya hükümdar olmaz 29 bölüm atv emirgan sahili bordo bereli vs sat akbulut inşaat pendik satılık daire atlas park avm mağazalar bursa erenler hava durumu galleria avm kuaför bandırma edirne arası kaç km prof dr ali akyüz kimdir venom zehirli öfke türkçe dublaj izle 2018 indir a101 cafex kahve beyazlatıcı rize 3 asliye hukuk mahkemesi münazara hakkında bilgi 120 milyon doz diyanet mahrem açıklaması honda cr v modifiye aksesuarları ören örtur evleri iyi akşamlar elle abiye ayakkabı ekmek paparası nasıl yapılır tekirdağ çerkezköy 3 zırhlı tugay dört elle sarılmak anlamı sarayhan çiftehan otel bolu ocakbaşı iletişim kumaş ne ile yapışır başak kar maydonoz destesiyem mp3 indir eklips 3 in 1 fırça seti prof cüneyt özek istanbul kütahya yol güzergahı aski memnu soundtrack selçuk psikoloji taban puanları senfonilerle ilahiler adana mut otobüs gülben ergen hürrem rüyada sakız görmek diyanet pupui petek dinçöz mat ruj tenvin harfleri istanbul kocaeli haritası kolay starbucks kurabiyesi 10 sınıf polinom test pdf arçelik tezgah üstü su arıtma cihazı fiyatları şafi mezhebi cuma namazı nasıl kılınır ruhsal bozukluk için dua pvc iç kapı fiyatları işcep kartsız para çekme vga scart çevirici duyarsızlık sözleri samsung whatsapp konuşarak yazma palio şanzıman arızası