Ordu Korgan Hava Durumu

У нас найдется все для вашего дома, дачи или сада!

Уважаемые друзья, неспроста поисковая система направила вас именно в наш интернет-магазин SHATERRU. Иначе и не могло быть! Здесь каждый находит для себя товар превосходного качества. 

Товары для дома и дачи на любой вкус и цвет.

Наша компания специализируется на продаже товаров для дачи и садовых участков, продаже разнообразной дачной мебели всех стилей дизайна, товаров для детей, а также всего самого необходимого для быта человека. Основной список предлагаемого ассортимента:

• Шатры, тенты, палатки, навесы, гаражи множества форм изготовления, которые пригодны для всех случаев жизни.
• Беседки – металлические, деревянные, искусственный ротанг.
• Садовая, дачная мебель – начиная от столов со стульями, заканчивая летними надувными бассейнами и так любимыми детьми  «безопасными» качелями.
• Впечатляющий выбор предметов интерьера из: натурального дерева, пластика от ведущего мирового производителя KETER,  кованого металла, плетеного ротанга.                     
• Садовые строения в виде теплиц, сараев, летних домиков.
• Товары для здорового развития детей, детские домики, а также для дома и отдыха.

Все товары поставляются на полки нашего интернет-магазина напрямую с заводов-изготовителей, с которыми мы сотрудничаем уже на протяжении нескольких лет. Поэтому мы работаем исключительно на индивидуальной основе. Любое ваше пожелание будет учтено и выполнено в самые сжатые сроки!

Идеальное качество+недорогая цена=SHATERRU

Довольно смелое утверждение, не правда ли? Но это действительно так! Покупатели идут к нам снова и снова, рассказывают своим друзьям и родственникам об интернет-магазине. А все почему? Разложим факты по полочкам.

Нам уже 5 лет. Компания основана в году и сейчас мы можем похвастаться тем, что имеем надежных, проверенных временем прямых поставщиков продукции в лице фирм-изготовителей. Сотрудничаем с известными транспортными компаниями РФ, которые доставят вам товар в любую точку России со скоростью формулы-1, при этом его целостность и сохранность будет как в банке.

Вы, уважаемые клиенты, для нас не просто клиенты – вы частичка нашей компании, помогающая нам развиваться на благо потребительского спроса. Индивидуальное отношение к клиенту как к своему близкому родственнику – наш главный постулат! Поэтому, даже если вы не найдете в каталоге интернет-магазина нужного вам товара, просто свяжитесь с нами. Эксперты-консультанты учтут все ваши пожелания и товар будет доставлен вам прямо к двери дома! 

Политика сайта прозрачна и открыта со всех сторон. Никаких скрытых уловок, надбавок цен, и т.д. Мы строго соблюдаем Закон РФ от N (ред. от ) «О защите прав потребителей» и Постановление Правительства РФ от N (ред. от ) "Об утверждении Правил продажи товаров дистанционным способом". На все виды товаров предоставляется сертификат качества.

Существенное занижение цен на продукцию вас должно приятно удивить. Мы нашли ту самую золотую середину, где соотношение цена-качество выставлено в лучшем свете для покупателя. В каталоге вы обязательно найдете то, что так долго искали. Удачного вам путешествия по интернет-магазину!

I hissə: Münbit vilayət və geniş düzənlikləri buğda tarlaları ilə örtülü idi, çəmənlərində çox gözəl at ilxıları bəslənirdi

 Bir çox tarixçilər qədim Azərbaycan ərazisi haqqında danışdıqda yunan və Roma mənbələrində göstərilən Atropaten ərazisini nəzərdə tuturlar. İran tarixçiləri içərisində Azərbaycanın (Atropatenin) qədim dövrünün fiziki-siyasi coğrafiyası haqqında nisbətən geniş məlumat verən Məhəmməd Həsənxan Etimadüs-Səltənə olmuşdur. O, Əbu On İshaq-ibn-e-Əliyə və ibn Müqəffeyə əsaslanaraq, Azərbaycanın keçmiş sərhədlərini belə müəyyən etmişdir: &#;Azərbaycanın sərhədi şərqdən Bərdə  və qərbdən Zəncandır. Şimal tərəfdən onun sərhədi Tarum dağı və Deyləm ölkəsi ilə birləşir. O, geniş bir ölkədir. Onun məşhur şəhərlərindən biri Təbrizdir. Bu əzəmətli bir məmləkətdir. Onun çox hissəsi dağlıqdır, bu məmləkətdə mühüm və faydalı olan çoxlu qala vardır. Onun meyvəsi boldur. Bu qədər bağlı-bağatlı, axar sularından daha çox bulaqları olan başqa bir yer görməmişəm&#;.

 Müəllif davam edərək yazır: &#;Azərbaycanda elə bir çeşmə vardır ki, oradan çıxan su bərkiyir və daşa çevrilir. Əhali kərpic qəlibi həmin su ilə doldururlar, az bir vaxt keçdikdə onun suyu yerə çöküb daş kərpic əmələ gəlir&#;.

 Məhəmməd Həsənxan Şardenə istinad edib yazmışdır: &#;Azərbaycanın iki böyük dağı var: Savalan və Səhənd. Savalan muğların yeri olmuşdur. Atəşpərəstlərdə savalan müqəddəs yer mənasındadır. Bu vilayətdə mədən suları vardır ki, firəng həkimləri onlara diqqətli yanaşdıqda çox faydalı olmasını görmüşlər. Yunan və Roma tarixlərində qeyd edilən Midiya indiki Azərbaycandır&#;.

 Müəllif Yaqut Həməvinin &#;Möcəm-ül-büldan&#; əsərinə istinadən qeyd etmişdir: &#;Böyük İsgəndərin dövründə Mazandaran dənizi Herkaniya adı ilə məşhur idi&#;. O sonra yazır: &#;Makedoniyalı İsgəndərin dövründən qabaq bir dəstə yunan taciri Qara dəniz tərəfdən Mazandaran dənizi sahillərinə gəlirdi. Yəni Poti tərəfdən o zaman Fazis adlanan Rioni çayının yanından Gürcüstana, Ermənistana və indiki Şirvana köçdülər. Onlar Kirus adlanan Kür çayı ilə Araks adlanan Araz çayı arasındakı ərazidə yaşayan Turan tayfasına mənsub bir dəstəyə rast gəldilər. Qədim iranlılar və yunanlar həmin əhaliyə sak, skif, sit və ya sakasena deyirdilər. Yəni saklar, skiflər və sakasenlərin sakin olduğu yeri, habelə Mazandaran dənizini də həmin nahiyələrin və ya sakinlərin adı ilə  Sakasena adlandırdılar. Sakasena yavaş-yavaş Kaspiyən oldu&#;.

 Məhəmməd Həsənxan &#;Bandhoş&#; kitabına istinadən qeyd etmişdir: &#;&#;Zare zənd&#; lüğətində &#;şorsu&#; dəniz mənasında işlədilmişdir. Zare fəraxrud, yəni böyük dəniz. Zənd &#;Avesta&#;da bir yerdə bu dənizin adı &#;Zare Ocestan&#; yazılıb və deyildiyinə görə, Dird çayı o dənizə tökülür&#;.

 Məhəmməd Həsənxan Bakı şəhəri haqqında yazır: &#;Həmzə İsfahaninin dediyinə görə, Sasani dövründə tarixçilər Mazandaran dənizini Akfudə dəryah və ya dra Akfudə adlandırmışlar. Dra və ya dəryah hər ikisi dənizdir. Şübhəsiz ki, Akfudə Badkubə deməkdir. Məşhur coğrafiyaşünaslar bu sözü &#;Baku&#;qeyd etmişlər&#;.

 Qeyd etmək lazımdır ki, Məhəmməd Həsənxanın Akfudanı müasir Bakı hesab etməsi sübutsuz olduğundan inandırıcı deyildir. Digər tərəfdən, Bakı adı, ehtimala görə, Baqavan-Baquan formasından əmələ gəlmişdir.

 Məhəmməd Həsənxan daha sonra qeyd edir: &#;Azərbaycanın paytaxtı ikinci şahnişin sayılırdı. Əzəmətinə və əhalisinə görə də ikinci idi. Belə ki, indi də belədir&#;. Müəllif həmin əsərin coğrafiya bölməsində yazır: &#;Atropaten qədim Azərbaycan ölkəsinin adıdır. Azərbaycan əvvəl Midiyadan, yaxud  Çibal ölkəsindən ayrılmışdır&#; &#;Kəyan nəslinin sonuncu şahı olan III Daranın dövründə Azərbad adında olan bir şəxs şah tərəfindən bu vilayətdə hakim idi. Yunanlılar Azərbada Atropat deyirdilər. Ona mənsub olan vilayəti Atropaten kimi qeyd etmişlər&#;.

 Müəllif Albaniya haqqında da qısa məlumat verir: &#;Albaniya&#; qədim Dağıstanın və Şirvanın adı olmuşdur. Qədim coğrafiyaşünaslara görə, bu ölkənin sərhədi Xəzər dənizi, Kür çayı, Gürcüstan və Azərbaycandır Bu ərazinin paytaxtı Kabala savar idi&#;.

 Həsən Pirniya Azərbaycanda olan Urmu gölü və Qafqazdakı Göyçə gölündən bəhs edərkən birincinin qədim fars mənbələrində, &#;Avesta&#;da və pəhləvi dilində olan kitablarda Çiçəst, ərəb mənbələrində Urmiyyə adlandırıldığını qeyd edir. Müəllif doğru olaraq Xəzər dənizi adının əsrlər boyu onun şimal-qərbində yaşamış  xalqın adı ilə əlaqədar meydana çıxdığını göstərir. O, Strabona istinad edərək qədim dövrlərdə bu dənizin Kasp və yaxud Herkan adlandığını, ərəb coğrafiyaşünaslarının isə Kasp sözünü Qəzbiyyən işlətdiklərini yazır.

 funduszeue.infoa Amerika coğrafiyaşünası Hüntinqtona əsaslanaraq bu dəniz suyunun Makedoniyalı İsgəndər dövründə hazırkı səviyyəsindən ayaq yuxarıda olduğunu qeyd edir.

 İran coğrafiyaşünaslarından Məsud Keyhan özünün &#;Coğrafiya-ye müfəssəl-e İran&#; əsərində Azərbaycanın qədim siyasi coğrafiyası haqqında yazır: &#;Azərbaycan qədim Midiyanın bir hissəsidir ki, şimaldan Arran, cənub-qərbdən Assuriya, qərbdən Ermənistan və şərqdən iki əyalət- Muğan və Gilanla həmsərhəd olmuşdur&#;.

 Məsud Keyhan Midiyanın sərhədlərindən danışarkən Azərbaycan haqqında da məlumat verir: &#;Midiya&#; (&#;Avesta&#;da Raqa, yaxud Rey) şimaldan Xəzər dənizi, qərbdən Ermənistan, cənubdan Suz, şərqdən isə Ariya (Harayu)  ilə həmsərhəd olmaqla, onun mərkəzi Əkbatan və ya Həngmədan (müasir Həmədan) şahın yay düşərgəsi idi. Midiyanın Ermənistana yaxın hissəsi dağlıq və soyuq olan Atropatena və yaxud Azərbad imiş. Münbit vilayət və geniş düzənlikləri buğda tarlaları ilə örtülü idi. Çəmənlərində çox gözəl at ilxıları bəslənirdi ki, hər il qatır və qoyundan başqa onlardan külli miqdarda xərac əvəzinə İran şahlarının xəzinəsinə təqdim edilirdi&#;.        

 Antik və ərəb tarixçilərinin verdikləri məlumat əsasında demək olar ki, Albaniya və Arran müasir Azərbaycanın müəyyən ərazisini təşkil edirdi. Antik tarixçilər bu ərazini Albaniya, ərəb müəllifləri isə Arran və ya Aran adlandırmışlar. Qeyd etmək lazımdır ki, müasir İran tarixçiləri Albaniya və ya Arranın qədim coğrafiyasına az diqqət yetirmişlər. İran tarixçilərindən Səid Nəfisi bu ərazi haqqında bir neçə cümlə deməklə kifayətlənmişdir: &#;Qədim zamanlarda oraya (Şimali Azərbaycana) daha çox Arran deyirdilər&#;. S.Nəfisiyə görə, çox qədim zamanlarda ari irqində bir qəbilə bu ərazidə yaşayırmış. İranlılar bunlara alan və ya alani deyirdilər və nisbətən yaxın dövrlərdə alan sözü İran dillərində arran şəklində yazılmışdır.

 Albaniya və Arran adları haqqında akademik Yusif Yusifovun tədqiqatına görə isə: &#;Qədim Azərbaycan ərazisində hal adlı qəbilələr yaşamış və həmin &#;hal&#; etnonimindən (h) alban adı  əmələ gəlmişdir&#;. Müəllifə görə, Aran adı isə qədim Azərbaycanda yaşamış yerli qəbilələrin dilindən götürülmüşdür. &#;Bu yerli dillərin qalığı İberiya-Qafqaz dillərində ehtimal ki, gözə çarpır. Məsələn, azərbaycanlılar isti düzən yerə aran deyirlər&#;

 S.Nəfisi Arran ərazisinin sərhədi haqqında yazır ki, əvvəllər Arran ərazisini şimal-şərqdən Dərbəndə, qərbdən isə Tiflisə, cənub və cənub qərbdən Kür çayına qovuşan bir nahiyə kimi tanıyırdılar. &#;Sonrakı dövrlərdə Arranı Şirvan ilə İran Azərbaycanı, yəni Kür ilə Araz çayları arasında yerləşən bir nahiyə kimi tanıyırdılar. Bu nahiyənin paytaxtı islamdan əvvəl Qabala, Gəvələk olmuş, ərəblər isə ona Qəbələ adı vermişlər&#;.

 S.Nəfisi Arranın istər qədim, istərsə sonrakı dövrlərdə sərhədini və paytaxt şəhərinin yerini düzgün müəyyən  etmişdir.

 Azərbaycanın qədim coğrafiyası haqqında Ələkbər Dehxuda yazmışdır: &#;Qədim dövrdə Azərbaycan şimaldan Arran, cənub-qərbdən Assur, qərbdən Ermənistan və şərqdən isə iki əyalət olan Muğan və Gilan ilə həmsərhəd olmuşdur. İqlimi mülayim və soyuğa maildir. Xüsusilə qışda hündür yerlərdə çox soyuq olur. Onun ərazisi ümumiyyətlə məhsuldar və yaşıl çiçəkli otlaqlardan ibarətdir. Azərbaycanın ən mühüm dağları Savalan və Səhənddir&#;.

 Ə.Dehxuda Arran haqqında yazır: &#;Arran Azərbaycanda bir ölkədir. Bu gün ruslar oranın hamısını Azərbaycan adlandırırlar Azərbaycanda vilayətdir. Gəncə və Bərdə onun şəhərləridir, deyirlər orada qızıl və gümüş mədənləri vardır. &#;Arran&#; təşdidsiz də deyilmişdir&#;.

 Ə.Dehxuda Deməşqinin &#;Nüxbət-üd-dəhr&#; əsərinə istinadən göstərmişdir: &#;Deyildiyinə görə iki adam- Qubad və Ənuşirəvan Arranın düzənliklərində, Arran və Ermənistanda dan artıq şəhər tikdirmişdir. Onu bina edən isə Arran bine Kəşlu Cim bine Liti olmuşdur&#;. Müəllif &#;Hüdud-ül-aləm&#; əsərinə əsasən aşağıdakıları qeyd edir: &#;Arran ölkənin bir hissəsidir ki, Bərdə şəhəri onun qəsəbəsidir. Kiçik şəhər olan Beyləqan, Bajgah, Gəncə, Şəmkur, Xunan nahiyəsi, Vərduqiyyə şəhəri, Tiflis, Qala, Şəki və Mübarəkə kəndi, Soq-ül-Cəbəl və Sünbatman, Senar nahiyəsi, Bərdic şəhəri, Şirvan nahiyəsi, Xirsan, Lizan və Kərdvan şəhərciyi və Şirvan və Xəzər Dərbəndi bu nahiyədəndir&#; &#;Axar suları çox olan ölkədir. Gözəl meyvələri, qırmızı boyağı, şalvar bağı, sumax, zili və xalçaları, ağacı, ipəyi, tutu, bitkidən hazırlanan rəngi, şabalıdı, qiymətli xəzi, zirəsi, yun paltarları və neft mədənləri vardır və s&#;

 Azərbaycan çaylarından danışan Dehxuda Azərbaycanda Araz, Maku çayı, Ağçay, Xoyda isə Qoturçay, Mərənd çayı (Mari kəndi Qoturçay ilə Ağçayın birləşdiyi yerdədir), Göy günbəz, Əndarab və Əhər çaylarının olduğunu göstərir.

 &#;İranın hərbi coğrafiyası&#; əsərinin müəllifi Əli Rəzmara Azərbaycanın coğrafi mövqeyi haqqında yazır: &#;Azərbaycan məntəqəsi şahənşahlıq ölkəsinin sərvətli, məhsuldar və mühüm əyalətlərindən biri olmaqla, sakinlərinin də nisbəti (çoxluğu) başqa məntəqələrə görə çox artıqdır&#;. Müəllifə görə: &#;Müxtəlif dağlıqlar, cürbəcür çaylar və yerin daim rütubətli olması bu əraziyə təravət və bol məhsuldarlıq vermişdir ki, ölkənin başqa yerləri ilə müqayisəedilməzdir. Bu məntəqədə məhsul və meyvələrin ölkənin başqa yerlərindən daha artıq olması burada torpağın münbit və bərəkətliliyini sübut edir. Ərazinin məhsuldarlığı və kifayət qədər qüvvətli sakinlərinin olması buranı iqtisadi və ticarət nöqteyi-nəzərindən çox əhəmiyyətli edir&#;. Əli Rəzmaraya görə, Azərbaycan istər hərbi və istərsə iqtisadi və ticarət nöqteyi-nəzərindən görkəmli məntəqələrindən biri olmuşdur.

 Beləliklə, müasir İran tarixçilərinə görə Azərbaycan şimalından Arran, qərbdən Ermənistan, cənub-qərbdən Assur, şərqdən Muğan və Gilan əyalətləri ilə həmsərhəd olmuşdur.

 Müasir İran tarixçiləri, habelə coğrafiyaşunasları Azərbaycanın sərhədlərini düzgün göstərmirlər. Ona görə ki, Atropatena dövründə (eramızdan əvvəl III eramızın II əsri) Muğan və Gilanın bir hissəsi Kiçik Midiya, yaxud Atropaten ərazisinə daxil idi. Atropatenin (Kiçik Midiyanın) sərhədləri haqqında Strabon belə demişdir: &#;Bu ölkə Ermənistan və Matianadan şərqdə, Böyük Midiyadan qərbə tərəf və hər iki ölkədən şimala tərəf yerləşmişdir. Cənubdan o, Qirkan dənizinin çökəkliyinə yaxın əyalətlərlə və Matiana ilə həmsərhəddir&#;. Göründüyü kimi, bu dövrdə Albaniya və yaxud Arran ərazisi Azərbaycana daxil edilməmiş və Muğanın sərhəd olması barədə bir söz deyilmir.

 Ərəb coğrafiyaşünası İstəxriyə görə, Azərbaycan şərqdən Kuhistan və Xəzər dənizi, qərbdən Ermənistan və şimaldan Allan, Qıbk dağları (Qıbk dağı Qafqaz dağı deməkdir), cənubdan İrak və Cəzirə ilə həmsərhəddir. İstəxrinin dediklərindən məlum olur ki, onun dövründə Atropaten (Kiçik Midiya), habelə Arran Azərbaycan adlanırmış. Müəllif Azərbaycanın şimal sərhədlərinin (Qıbk) Qafqaz dağlarına qədər uzandığı fikrini irəli sürmüşdür.

II hissə: Azərbaycan ərazisi Babilistan və Misir düzənliklərindən daha yaxşı suvarılırdı

 İran tarixçilərinin əsərlərində göstərilir ki, qədim Azərbaycanın ərazisində bir çox bitki əkilirdi. S.Rəhimzadəyə görə, &#;Əhəmənilərin dövründə qərblilər pambığı tanımır və onun əkmə üsulunu da bilmirdilər&#; Pambığın becərilən yeri Hindistandır. Daranın səltənəti dövründə İranın qərb və şimal-qərbində pambıq əkilirmiş. Pambıq parçalar yun parçalardan yumşaq toxunduğuna görə avropalılar arasında çoxlu müştərisi var idi&#;.

 Azərbaycan ərazisində bitən qızıl gül haqqında Zəkəriyyə Məhəmməd Əl Qəzvini yazır: &#;Azərbaycanda bitən qızıl gül öz bolluğuna görə dağlardakı lalələri xatırladır&#;.

 Azərbaycandan müxtəlif bitkilərin, o cümlədən yonca toxumu Avropa ölkələrinə aparılmışdır. Bu məsələyə İran tarixçilərinin əsərlərində toxunulmuşdur. Həsən Pirniya Pliniyə istinad edərək yazır: &#;Plini yoncanı Midiya otu (Herba Medica) adlandıraraq demişdir: onu iranlılar Daranın Avropaya qoşun çəkdiyi dövrdə o qitəyə aparmışlar&#;.

 İbrahim Purdavud Midiyanı yoncanın ilk vətəni hesab edərək bu bitkiyə midiyalılar tərəfindən əspəst deyildiyi fikrini irəli sürmüşdür. Qeyd etmək lazımdır ki, funduszeue.infoanın və funduszeue.infoudun Azərbaycanda yetişdirilən bitkilər haqqında yuxarıdakı qeydləri ilə razılaşmaq olar. Strabonun göstərdiyinə görə, Midiyada atların bəslənilməsi üçün ən keyfiyyətli yem hesab edilən ot Midiya otu adlanır.

 İranda əkinçiliyin tarixini tədqiq edən Tağı Bəhrami göstərmişdir: &#;Midiyalılar yəqin ki Gilan və Mazandaranın bir hissəsində də yaşamışlar. Midiya cənubdan müasir fars və Püştkuh ilə sərhəd idi. Qərbdən isə Zaqros dağları Midiyanı hücumlardan qorumaqla bərabər, həm də su ehtiyatı ilə onun ərazisini təmin edirdi. Bu hissə məhsuldarlığına, suyunun bolluğuna görə Midiyanın ən yaxşı nahiyələrindən biri idi. Bu müqəddimədən məqsədimiz Midiya əkinçiliyinin iki cəhətinə diqqət yetirməkdir. Biri yonca otlaqları, o biri isə Midiyanın şöhrət qazanmış at ilxılarıdır. Yoncanın əsl vətəni Midiyadır. Ona görə də bu bitkiyə Midiya şəbdəri deyirmişlər&#;.

 Cənubi Azərbaycanda professor Fondrastenin rəhbərliyi ilə Təxt-Süleymanda aparılan arxeoloji işlər bu ərazidə əkinçiliyin tarixini öyrənmək üçün bir sıra dəyərli materiallar vermişdir. Atropaten və Albaniya ərazisi əlverişli iqlim şəraiti və məhsuldar torpaqlara malik idi. Strabonun göstərdiyinə görə, Kür və başqa çaylar daşdığı zaman əmələ gələn lil (gil) təbəqəsi torpağı münbitləşdirir. Ona görə alban torpağı son dərəcə münbit və məhsuldardır. Çox vaxt bir dəfə əkilmiş torpaq iki və hətta üç dəfə məhsul verir; birinci dəfə, hətta dincə qoyulmadan və sadə xışla becərilən torpaq birə əlli məhsul verir&#;.

 İstər Atropaten və istərsə Albaniya ərazisində əkinçilikdən danışdiqda, şübhəsiz, bu ərazidə vaxtı ilə istifadə edilmiş süni suvarma sistemindən qısaca danışmaq lazım gəlir. Atropaten (Kiçik Midiya) ərazisində süni suvarma kanalları qədim tarixə malikdir. Arxeoloji qazıntılar zamanı Təxt-Süleymanda 7 süni su kanalı aşkar edilmişdir. Bu kanallar vasitəsilə Təxt-Süleyman qalasının daxilində olan gölün suyu ətrafındakı əkin yerlərinə aparılıb istifadə edilmişdir. Müəyyən vaxtdan sonra gölün suyu əvvəlkinə nisbətən azalmış və 3 kanalın suyu qurumuşdur.

 Muğan düzündə eyni ilə belə bir suvarma kanalı olmuşdur ki, funduszeue.info onun hələ eramızdan əvvəl birinci miniliiyin ortalarında əkinçilikdə istifadə olunduğunu qeyd edir. Başlanğıcını Araz çayından götürüb kilometrlərlə uzanan bu arxın hələ əhəmənilər dövründə çəkildiyi göstərilir. Mənbələrə görə. əhəmənilər dövründə İranın bir əyaləti (satraplığı) olan Midiyanın tərkibinə Kaspiana ərazisi də daxil idi. Burada əsas təsərrüfat sahəsi süni suvarma əsasında inkişaf edən əkinçilik olmuşdur. Onların ərazisindəkin süni suvarma arxlarının eramızdan əvvəl IV əsrdə çəkilməsi qeyd edilir. Qeyd etmək lazımdır ki, funduszeue.infoşşaninov da Mil düzündəki süni suvarma arxlarının eramızın IV-VI əsrlərində çəkildiyini göstərmişdir.

 Strabona görə, Albaniyanın bütün ərazisi arx və qeyri sular vasitəsilə Babilistan və Misir düzənliklərindən daha yaxşı suvarılır, bunun nəticəsində isə otlaq yerlərinin sayı-hesabı yoxdur, buranın iqlim şəraiti də oranınkından üstündür.

 Azərbaycan ərazisində eramızdan əvvəl suvarma işlərində kəhriz sistemindən istifadə edilmişdir. funduszeue.infoşevski haqlı olaraq göstərir ki, İranda kəhriz sistemi suvarmanın ən qədim növlərindən biridir. Albanlar eramızdan əvvəl I əsr - eramızın III əsrlərində əkin yerlərini suvarmaqda kəhriz sistemindən istifadə etmişlər. Orta əsr tarixçisi Həmdullah Qəzviniyə görə, Təbriz ətrafında bağları suvarmaq üçün dan artıq kəhrizin suyundan istifadə olunurmuş. Y.U.Hümmel Şamxor çayı ətrafında eramızdan əvvəl I ərsə aid qəbiristanlıqda qazıntı apardıqda qədim kəhrizin qalığına təsadüf etmişdir. Qədim kəhrizlər Bakı və Lənkəran şəhərlərində də aşkarlanmışdır.

 Təxt-Süleymanda aparılan qazıntılar nəticəsində müxtəlif təndirlərin, xəmir təknələrinin və gildən hazırlanmış tağarların, iki böyük dəyirman daşının və xeyli miqdarda qaralıb oksidləşmiş buğda dənələrinin tapılması faktı bu ərazidə yaşamış əhalinin təsərrüfat sahələrini öyrənmək üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Mütəxəssislərin fikrinə görə, yuxarıda göstərdiyimiz materiallar eramızın II əsrinin sonu və III əsrinin başlanğıcına aid edilmişdir.

 Albaniyanın daxil olduğu Zaqafqaziya ən qədim və əsas taxılçılıq rayonlarından biridir. funduszeue.infovun göstərdiyi kimi, Zaqafqaziya hətta bir sıra meyvə və dənli bitkilərin vətənidir. funduszeue.infokiyə görə, Qafqaz ərazisi əksər buğda növlərinin vətəni sayılır. Mingəçevirdə eramızdan əvvəl birinci minilliyin əvvəllərinə aid taxıl və un qalıqları tapılmışdır. funduszeue.infoayev tərəfindən tədqiq edilən bu unun bərk buğda növünə aid olması müəyyənləşdirilmişdir.

 Mingəçevirdə Kürün sol sahilıində qazıntı zamanı eramızın əvvələinə aid darı və arpa qalığı da tapılmışdır. Moisey Kaqankatvasi &#;Aqvan tarixi&#; əsərində Azərbaycanda başqa bitkilərlə bərabər, Kür çayı boyunca çoxlu taxıl yetişdirildiyini xəbər verir. Həmbullah Qəzvini də Azərbaycanın müxtəlif əyalətlərində taxılın qədim dövrlərdən becərildiyini göstərmişdir.

 Strabonun qeyd etdiyinə görə, Atropaten ərazisinin çox hissəsi yararlı, məhsuldar və səmərəlidir, ancaq oranın şimalı sərt dağlıq olub soyuqdur; burada yalnız dağda yaşayan tayfalardan başqa, heç kim yaşamır.

 Qədim Azərbaycanda maldarlıq və onun inkişafı haqqında Məhəmməd Həsənxan yazır: &#;Azərbaycanda qaramal, qoyun və öküz saxlayıb çoxlu gəlir götürürlər. Azərbaycanın otlaqlarının çoxusunda ilxılar da vardır&#;.

 Rəhimzadə Səfəviyə görə: &#;Şimal çəmənləri &#;xalisə&#; torpaqları olduğuna görə burada əyanların, adlı-sanlı şəxslərin hər birinin sürüləri var idi Uzunqulaq, yükdaşıyan qatır və iki hörgüclü dəvələrin çoxlu alıcısı olmuşdur&#;. Müəllif şimal əyalətləri dedikdə məhz Azərbaycanı nəzərdə tutur. funduszeue.infoanın göstərdiyinə görə isə, &#;Əhliləşmiş heyvanların əksəriyyəti öküz, dəvə, qoyun, keçi və s. ibarət idi&#;.

 &#;İran-e iqtisadi&#; əsərinin müəllifi Rəhimzadə Səfəvi atçılıqdan danışarkən Azərbaycanda bəslənən atların müharibələrdə və təsərrüfat işlərində şöhrət qazandığını göstərir. Bu məsələdən bəhs edən müəllif yazır: &#;İran İraqı, Xorasan, Azərbaycan, Ermənistan və Silesiyada elə atlar bəslənilirdi ki, qıvraqlığına və yük aparmaqlarına görə dünyada məşhur idi&#;.

 Azərbaycanın cənub rayonlarında yerləşən Urmu gölünün cənub-qərbindəki Həsənlu kəndində, müasir Təxt-Süieymanda və bir sıra başqa yerlərdə aparılmış arxeoloji qazıntılar qədim dövrlərdən etibarən bu ərazidə heyvandarlığın olması və inkişafı haqqında maraqlı materiallar vermişdir. Həsənlu mədəniyyətində metal və saxsıdan hazırlanmış bir sıra heyvan fiqurlarına və habelə qoyun, öküz, keçi, at və dəvə sümüklərinə rast gəlmək olar. Bunu palçıqdan hazırlanmış qabda və bu qabın hər üç payası üzərində qoyun və qoç başı şəkillərinin olması da subut edir. Yenə orada gildən vaxtı ilə hazırlanmış çayniklərin qulpunda və lülək hissələrində, gövdəsində müxtəlif ev heyvanlarının şəkilləri də vardır. Həsənlu mədəniyyətində əldə edilmiş qiymətli metallar və o cümlədən əqiq, lacivərd daşlarından hazırlanmış bir sıra bəzək şeyləri üzərində həkk olunmuş qoç, keçi, at, dəvə, öküz və başqa heyvanların şəkillərinə də rast gəlmək olur.

 Həsənlu kəndində tapılmış qızıl cam və qızıl güldan üzərində olan at, öküz, qoç, keçi, dəvə şəkilləri Azərbaycan ərazisində maldarlığın inkişafı tarixini göstərən qiymətli faktlardan biridir. İstər qızıl cam və istərsə də qızıl güldan üzərində olan heyvan şəkillərindən at, qoç və öküz şəkilləri diqqəti daha çox cəlb edirdi. Bunlar Azərbaycan ərazisində o zaman cins atlar bəslənildiyini, habelə qoyun, keçi, öküz sürülərinin də saxlanıldığını göstərir. Albaniyada da öz növbəsində çoxlu öküz, at və qoyun sürüsünün olması bir sıra mənbələrdə göstərilmişdir. Məlum olduğu kimi, bu ərazi sakinlərinin əsas peşəsi maldarlıqdan ibarət olmuşdur. Burada tapılmış heyvan fiqurları göstərir ki, onlar hazırlandığı dövrdə həmin heyvanların özləri də mövcud olmuşdur. Mingəçevirdə aparılan qazıntı zamanı II, III, IV, V kurqanlardan külli miqdarda at sümüyü tapılmışdır. Bu faktı ərazidə atçılığın inkişafını göstərən amil kimi qəbul etmək olar. Azərbaycan xalqının qədim babalarından biri olan albanlarda da atçılıq yaxşı inkişaf etmişdir. Bu ərazi otlaqlarla zəngin olduğu üçün maldarlığın inkişaf etməsinə əlverişli şərait yaradırdı. 

 Məhəmməd Həsənxan haqlı olaraq öz əsərlərində Azərbaycanda sənətkarlıqla bilavasitə əlaqədar olan faydalı qazıntılar və mədənlər haqqında məlumat vermişdir: &#;Təbriz şəhərinin yaxınlığında ağ mərmər mədənləri görünür. Bu mədənlərin birinci mərməri o qədər şəffafdır ki, o nə qədər bərk olsa da işığı keçirir. Deyildiyinə görə, bu mərmər bir bulağın, mənbənin suyudur ki, bulaqdan çıxdıqdan sonra bərkiyib mərmərə dönür. Təbriz şəhərinin ətrafında qızıl və duz mədənləri də vardır&#;. Müəllif daha sonra yazır: &#;Göstərdiyimiz dövrdə (eramızdan əvvəl IV eramızın III əsrində) əhalinin (şəxslərin) bəzək şeyləri qolbaqdan, üzük, sırğa və s. ibarət idi. Onlar qızıl, gümüş, tunc və misdən hazırlanmışdır. Bəzi kiçik zinətlər qızıldan şaxə kimi təmiz düzəldilirdi. Əl barmağının üzükləri qalın, lakin ayaq barmaqlarının üzükləri və bilərzikləri çox nazik hazırlanırdı. Qızıldan hazırlanmış bəzi baş zinətləri də tapılmışdır&#;. Məhəmməd Həsənxana görə, &#;Gülbatından olan bəzi enli qaytanlar da tapılmışdır. Bu zinət şeylərindən məlum olur ki, o dövrün adamları özlərini bəzəməyə çox meyl göstərmələri ilə bərabər, çoxlu var-dövlətə də malik olmuşlar&#;.

 Həsənlu kəndində tapılmış qızıl cam Azərbaycan ərazisində sənətkarlığın inkişafını göstərən ən dəyərli sübutdur. Həmin cam eramızdan əvvəl VIII əsrdə Manna sənətkarları tərəfindən hazırlanmışdır. Bu cam üzərində hərbi araba və fayton şəkilləri həkk olunmuşdur. Kirşmana görə, &#;Azərbaycan ərazisinin sənətkarları və metalçıları qədimdən şöhrət qazanmışdılar&#;. Həsənlu kəndində tapılan qızıl cam haqqında Londonda nəşr edilən jurnallardan biri yazmışdır: &#;Bu camın adi qiymətinin iyirmi min ingilis lirəsi təyin edilməsinə baxmayaraq, onun tarixi və sənətkarlıq əhəmiyyəti bu göstərdiyimiz rəqəmdən qat-qat artıqdır&#;. Göstərdiyimiz fakt sübut edir ki, Midiya və Ənəməni dövlətləri yaranmamışdan əvvəl Azərbaycanda sənətkarlıq, o cümlədən zərgərlik inkişaf etmişdir.

III hissə: Azərbaycanda 3 məşhur od vardı- ruhani təbəqəsinin Azərfərinborq, əkinçilərin olan Azərbərzinmehr və şahlara məxsus Qoşnəsb odları

 İran tarixçılərindən qədim Azərbaycanın və İranın şəhərləri və ticarət yolları haqqında məlumat verənlərdən biri Məhəmməd Həsənxan Etimad-üs-səltənə olmuşdur. O yazır: &#;Midiyanın böyük şəhərlərindən olan Fraata oranın paytaxtı olmuşdur (müəllif Midiya dedikdə Kiçik Midiyanı, yəni Atropatenı nəzərdə tutur). Biz gərək imkan daxilində bu şəhərin məhəl və məkanının tədqiq edilməsindən başlayaq. Qədim coğrafiyaşünas alimlər bu şəhərin adını müxtəlif şəkildə, məsələn, Plutarx Fraata, Dion Kassi Praaspa və ya Praspa, Strabon isə Verra kimi qeyd etmişlər. Tarixçilərin dediklərinə görə, Araz çayından bu şəhərə qədər olan məsafə yunan stadından ibarət olmuşdur ( kilometr)&#;. Məhəmməd Həsənxan da Danvilin &#;başqaları bu şəhərin İraqi-Əcəm Midiyasında olduğunu hesab etmişlər&#; fikrinə tərəfdardır. Danvil bu şəhərin Sultaniyyənin yuxarısında Reyə tərəf, onunla Qəzvin arasında yerləşdiyini, qeyd edir. Müəllif Plutarxa istinad edərək göstərir ki, bu şəhərdən Antoninin Azərbaycana hücumu zamanı romalıların öz atlarını otardıqları böyük otlaq və çəmənliklərə bir günlük məsafə olmuşdur. Müəllifin güman etdiyinə görə, Praaspa, yaxud Praspa, Verra Əbhər şəhərinin qədim adıdır. Əbhər şəhərinin qədim olmasını bir sıra mənbələr, məsələn, &#;Möcəm-ül buldan&#;, &#;Asar-ül-bilad&#;, &#;Mərased ül-İttila&#;, &#;Nüzhət-ül-qulub&#;, &#;Təqvim-ul buldan&#; və Zünət-ül-məcalis&#; əsərləri sübut edir. Qeyd edək ki, Əbhər şəhəri hazırda Qəzvin, Zəncan və Həmədan arasında yerləşir. Məhəmməd Həsənxan Əbhərin etimologiyasından danışaraq yazır ki, Əbhər &#;O&#;hər&#;dən ibarət olub, o - su, hər - dəyirman deməkdir. Lakin müəllif bir yerdə bu şəhərin Keyxosrov, başqa yerdə isə II Şapur tərəfindən tikilib başa çatdırıldığını, şəhər qalası əsasının əvvəlcə Dara, sonra isə Makedoniyalı İsgəndər tərəfindən qoyulduğunu iddia etməklə dolaşıq fikir irəli sürür. Müəllifə görə, Strabonun göstərdiyi Verra şəhərinin Atropaten ərazisində yerləşməsi fikri doğrudur. Lakn Təxt-Süleyman və yaxud Əbhərdən Araz çayına qədər olan məsafə yunan stadı deyil. Məhəmməd Həsənxanın əsas səhvi istər Əbhər şəhərini və istərsə də Təxt-Süleymanın yerləşdiyi ərazini Atropaten ərazisinə daxil etməməsidir. Tarixən bu, Kazaka şəhəridir. Strabon bu şəhəri Atropaten ərazisinə daxil edir.

 Strabona görə, Atropaten qərbdən Ermənistan və Matiyana, cənubdan Böyük Midiya, şərqdən Xəzər dənizi sahilndə olan Kaspi əyaləti ilə həmsərhəddir. Deməli, o dövrdə müasir Azərbaycan ərazisindən başqa, İraqi-Əcəm ərazisinin də şimali rayonları Kiçik Midiyaya və yaxud Atropaten ərazisinə daxil imiş.

 Məhəmməd Həsənxan yazır: &#;Azərbaycan şahları o ölkənin müstəqil hakimləri idilər Onlar yayı Kadzada, qışı isə Verrada yaşayırdilar. Məlumdur ki, Kadza müasir Təbrizdir. Yəqin ki, o ətrafda Verra da qışlaq imiş. Belə olduqda gərək deyək ki, Verra Kərmərudda yerləşirmiş&#;. Müəllif tərəfindən buraxılan ikinci səhv bundan ibarətdir ki, o, Strabonun qeyd etmiş olduğu Kazaka şəhərini indiki Təbriz şəhərinin yerində, Verra şəhərinin isə Gərməri mahalında (Gərmrud) yerləşdiyini göstərmişdir. Bu fikri sübut etmək üçün o, Plutarxın Antoni məğlub olduqdan sonra öz qoşunları ilə geri çəkilən zaman acı suya rast gəlməsi haqqındakı məlumatını misal gətirir və bu çayın Sarab, Gərməri və Təbriz mahalından keçib Urmu gölünə tökülən müasir Acı çaydan ibarət olduğunu yəqin edir.

 Azərbaycanın qədim şəhərləri haqqında məlumat verən müasir İran tarixçilərindən biri də Səid Nəfisidir. O özünün &#;Fərhəngnameye parsi&#; əsərində Kadza və ya Kadzaka haqqında yazır: &#;Yunan kitablarında onu Kadza və ya Kadzaka, erməni dilində Gəndzək və yaxud Gənzək adlandırmışlar. Ola bilsin ki, fars sözü olmaqla əslində bu, Gəncək olmuşdur. Ərəblər onu təhrif edərək Kəznə və ya ərəbləşdirərək Cənzə adlandırmışlar. Bura Zərdüşt dilinin ən böyük mərkəzlərindən biri olmuşdur&#;.

 Yaqut Həməviyə görə, bu şəhər indiki Marağa ilə Zəncan arasında yerləşərək Şəhr Zur və Dinəvər şəhərlərinin yaxınlığındadır. Müəllifin özü bu şəhərdə olmuşdur.

 İbn Xurdadbeh Cənzə (Gəncək) şəhərini Azərbaycanın ən görkəmli şəhərlərindən biri hesab edərək onun Xosrov Pərvizin, Urmu şəhərinin isə Zərdüştün şəhəri olduğunu qeyd etmişdir. Həmdullah Qəzvini bu şəhərin ərazisinin süturiq olduğunu göstərmişdir.

 Beləliklə, Kadza və yaxud Kadzaka şəhəri erməni və Suriya mənbələrində Gönzək və yaxud Kənzək, farslarda Gəncək, ərəblərdə Gəzna və yaxud Cənzə adlandırılmışdır. Ərəb mənbələrində bu şəhər Şiz və onun ətrafında olan ərazidə Əş-Şiz adı ilə məlumdur. Hazırda bu şəhərin yeri Təxt-Süleyman adı ilə məşhurdur. İngilis alimi Paylinsona görə, Təxt-Süleymanda olan xarabalıqlar Şiz şəhərinin xarabalıqlarından ibarətdir.

 İbrahim Purdavud yazır: &#;Gəncək İranın ən qədim şəhərlərindən biri olmaqla, Azərbaycanın da paytaxtı hesab edilirmiş; yunan və Roma tarixçiləri və coğrafiyaşünasları bu şəhərin adını müxtəlif formalarda- Qazaka və Kanzaka kimi qeyd etmişlər Azərbaycanın qədimdə iki paytaxtı olmuşdur. Bunlardan biri Gəncədir. Onun ərəbləşmiş forması Cəzən və yaxud Cəznəqdir. Azərbaycanın ikinci paytaxtı (paygahı) Strabonun kitabında qeyd edilməmişdir&#;.

 funduszeue.infoudun bu fikri sübutsuzdur, çünki bu barədə Strabon məlumat vermişdir. funduszeue.infouda görə, ərəb və İran tarixçiləri islam istilasından sonra birinci paytaxtı Şiz və ikincini isə Ərdəbil yazmışlar. Şübhəsiz, Ərdəbil yay düşərgəsi olmuşdur, ona görə ki, İbn əl Fəqih buranı İranın ən soyuq yeri hesab etmişdir.

 funduszeue.infokiyə görə, Atropaten ərazisinin müxtəlifliyi onun inzibati mərkəz olmasını zəruri etmişdir. Ərəb işğalları dövründə Mərzbanın mərkəzinin Urmu gölü ətrafindan köçürülüb Ərdəbil şəhərində yerləşdirilməsinə baxmayaraq, Atropatenin coğrafi şəraiti mərkəz şəhərinin sərhəddə olmasına imkan verə bilməzdi. Əgər belə olsaydı, Strabonun göstərdiyi kimi, Atropatenin şimalında olan köçəri tayfalar, o cümlədən kadusi, tapur və amardlara nəzarət edə bilməzdilər. Deməli, Atropatenin yay sarayı Məhəmməd Həsənxanın göstərdiyi Əbhər və yaxud Təbriz olmayıb, Müasir Təxt-Süleymanın yerləşdiyi yerdə dövrünə görə qədim Azərbaycanda şöhrət tapmış Kadza, yaxud Kazaka şəhəri olmuşdur.

 Qış sarayı çox güman ki, Dion Kassinin göstərdiyi Praaspa, yaxud Fraaspa, Plutarxın göstərdiyi Fraata və habelə Strabonun əsərindəki Verra şəhəri olmuşdur.

***

  Səid Nəfisi qədim Azərbaycanda olan atəşgədələrdən bəhs edərək Azərgüşnəsp atəşgədəsinin qədim dövrdə tutduğu mövqeyini ətraflı surətdə şərh edərək yazır: &#;Lüğət yazanlar deyirlər ki, atəşgədənin adı azərkəşəsbdir; mənasına gəldikdə &#;sıçrayan od&#; deməkdir. Azər- od, kəşəsb- sıçrayan deməkdir. Bu məna qığılcım ilə tam əlaqədardır&#;.

 Keçmişdə hər qəbilənin, əyalətin və ya kəndin özünəməxsus odu olsa da (Atəşi Bəhram) üç atəşgədə bu odların hamısından fərqlənirmiş. Bunlardan ruhani təbəqəsinin odu olan Azərfərinborğ, əkinçilərə məxsus olan Azərbərzinmehr, şahlara məxsus olan Qoşnəsb atəşgədəsi məşhur idi. Təxt-Süleymanda aparılmış qazıntılar atəşgədə barədə müəyyən təsəvvür verə bilir.

***

 Təxt-Süleymandakı qala ellips şəklində min kvadratmetrə bərabər olmaqla, şimaldan cənuba uzunluğu , şərqdən qərbə eni isə metrə bərabərdir. Qala dəniz səviyyəsindən metr yüksəklikdə olub, ətrafindakı ərazidən metrə qədər hündürlükdə yerləşmişdir. Qalanın dövrəsində daş və əhəngdən tikilmiş möhkəm divarın 6,,3 metr hündürlüyü, 3,9 metr eni vardır. Qalanın cənub-şərqindəki qapının üstündə olan işarələrdən məlum olur ki, bu divar parfiyalıların dövrünə aiddir.  Qala divarlarının üzərində bir-birindən metr aralı 36 yarımdairəvi bürc diqqəti cəlb edir. Qalanın hazırda 2 əsas böyük qapısı qalmaqdadır; bunlardan biri şimal qapıdır ki, onun hündürlüyü 5, eni 4,5 metrdir, ikincisi isə cənub-şərq qapısıdır ki, onun hundurlüyü 3, eni 3,4, divarın qalınlığı 3,9 metrdir, ona Təxt-Süleymana giriş qapısı deyilir.

 Aparılan qazıntılar nəticəsində məlum olmuşdur ki, atəşgədənin yeri gölün şimalında imiş. Burada qazıntı işləri Ril və Vagent tərəfindən aparılmışdır. Atəşgədənin bünövrəsi möhkəm daşlarla hörüldüyü halda, onun divarlarının yuxarı hissələri kvadrat şəklində 32x32 santimetr ölçüdə bişmiş kərpiclərlə hörülmüşdür. Bəzi tarixçilər və arxeoloqlar, o cümlədən İran arxeoloqu Mənuçehr İmani bu atəşgədənin parfiyalıların dövründə, bəziləri isə Sasanilər dövründə tikilməsi fikrini irəli sürürlər.

 Təxt-Süleyman şəhərinin qərbində aşkar edilmiş xəndək 25 metr uzunluğunda, 5 metr enində və 10 metr dərinliyində qazılmışdır. Xəndəkdə bir metr enində və müxtəlif uzunluqlarda əldə edilən daşlardan bir az aşağı bişmiş kərpicdən sıra ilə hörülmüş divarlara rast gəlmək olur. funduszeue.info kərpic divarlar üzərində müxtəlif uzunluqda olan daşların qeyri-müntəzəm düzülməsini midiyalıların tərəfindən qalanı gölün suyundan qorumaq üçün görülən tədbir kimi qeyd etmişdir. Bu xəndəkdə 5 metr dərinlikdə oksidləşmiş sınıq tunc cam, müxtəlif dərinliklərdə sınıq təndirlər, kuzələr, tabaqlar, tağarlar, şirli və şirsiz saxsı qabların qırıqları, iki böyük dəyirman daşı və bir az da qaralmış buğda dənələri tapılmışdır. İ.Mənuçehr bunların hamısını Sasanilərin son və ərəblərin ilk dövrünə aid etmişdir.

 Məhəmməd Həsənxan Etimad-üs-Səltənə Təbriz şəhərinin ətrafında kükürd mədən sularının və yaxınlığında mərmər daşı mədəni olmasını nəzərə alaraq Təbriz şəhərinin mənasını (Təb-riz) &#;qızdırma tökən&#; mənasında deyil, Tabriz - &#;işıqsaçan&#; sözü ilə izah edir. Məhəmməd Həsənxana görə, qədim dövlərdən bu şəhər Azərbaycanın paytaxt şəhəri olmuş, Zərdüştün də burada anadan olması ilə əlaqədar Təbriz öz adını atəşgədələrin işıq saçmasından almışdır. Lakin bu etimologiya Təbriz adının müasir şəkli əsasında verilmişdir. Dyakonov &#;Midiyanın tarixi&#; əsərində göstərir ki, orta əsirlərdə bu ad Tavreş, qədimdə isə Tarmakis kimi səslənirdi.

 Səid Nəfisi haqlı olaraq Təbriz şəhərinin tikilməsini Abbasilər dövrünə aid edən tarixçiləri tənqid etmişdir. O göstərir: &#;Bəzi yazıçıları (tarixçilər) Təbrizin bina edilməsini Harun Əl Rəşidin arvadı Zübeydəyə aid etmişlər. Bu fikir düz deyildir. Təbriz ondan əvvəl mövcud olmuşdur&#; &#;Eramızın IV əsrində erməni kitablarında bu şəhərin adı Torij, yaxud Toriş göstərilmişdir&#;.

 S.Nəfisiyə görə, bu söz əslində Təf, ya Tabdan əmələ gəlməklə, o dövrdə Səhənd dagının vulkan olması ilə əlaqədardır.

IV hissə: Ərdəbil - müqəddəs şəhər deməkdir

 funduszeue.infovskiyə görə, Tarüi, yaxud Tarmakis (Tarmakisa) sözü qala (iki qat qala) olmaqla muasir Təbriz şəhəri rayonunda yerləşmişdir. Ümumiyyətlə, Təbriz şəhərinin adı haqqında belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, bu ad hələ eramızdan əvvəl IX-XIII əsirlərdən məlumdur. Ola bilsin ki, göstərdiyimiz dövrlərdə bu şəhər müasir Təbrizin yerində yox, bir az uzaqda yerləşirmiş.

 Məhəmməd Həsənxanın bəhs etdiyi şəhərlərdən biri də Ərdəbildir. Onun fikrincə, bu şəhər Sasani sülaləsindən olan Firuzun dövründə onun əmri ilə tikildiyinə görə ona Bazani Firuz deyirmişlər.

 Əbu Əsədə görə, bu şəhərin binası Ord ibn Ərməni ibn Liti (Ləfti ləbiti) ibn Yunanla əlaqədar olmuşdur.

 Bəzilərinə görə, bu şəhər Kəyan nəslindən olan Səyavuşun oğlu Keyxosrov tərəfindən bina edilmişdir. Lakin bu rəvayət nə qədər əfsanə olsa da, Ərdəbilin qədim şəhər olmasını göstərir. Savalan dağının şərq ətəyində yerləşən Ərdəbil Sasanilərin dövründən çox əvvəllərdə Azərbaycanın ən görkəmli şəhərlərindən biri olmuşdur. Firdovsi &#;Şahnamə&#; əsərində Bəhmən qalasının (Dej Bəhmənin) Keyxosrovun əli ilə atəşgədəyə çevrilməsindən bəs edərək bu qalanın Ərdəbildə yerləşdiyini göstərmişdir. Həmdullah Qəzvini də bu şəhərin Keyxosrov tərəfindən tikilməsi fikrini irəli sürmüşdür.

 Yaqut Həməvinin bu şəhərin Ərdəbil adlandırılması fikrini Sənani də təsdiq etmişdir.

 &#;Riyaz-ül-lüğət&#;in müəllifinə görə Artaba, yaxud Artabe adı ilə məlum olan bu şəhər Savalan dağının şərq ətəyində Balıqlı çayının kənarında dəniz səviyyəsindən metr hundürlükdə yerləşmişdir.

 Həm Firdövsi, həm də Yaqut Həməvi Ərdəbilin Sasani sülaləsindən olan Firüz tərəfindn bina edilməsi fikrini irəli sürürlər ki, bu da təsadüfi deyildir. Ona görə ki, bu ərazidə olan bir sıra şəhərlər Sasani dövründə, xüsusilə Firuz Qubadın dövründə tikilməyə başlanmışdır. Deməli, Sasanilərin dövründə arxitektura da özünün yüksək səviyyəsinə qədər inkişaf etmişdir. funduszeue.info &#;İran tarixi haqda oçerklər&#; əsərində də bu fikirləri təsdiq edir.

 Bir sıra tarixçilərə görə, Sasanilərin döründə Ərdəbil şəhəri mərzbanın yerləşdiyi şəhərlərdən biri olmuşdur. Hərbi strateji mövqeyə və Şimali Qafqaza yaxın olduğuna görə bu şəhər Firuz Qubad və I Xosrov Ənuşirəvan tərəfindən yenidən bərpa edilmiş və xəzərlərlə aparılan müharibələrdə Sasanilərin ordu düşərgələrinin yeri və mərzbanların iqamətgahı olmuşdur. Deməli, Ərdəbil şəhəri Sasani dövründən çox əvvəl mövcud olan Azərbaycanın dini mərkəzlərindən biri imiş. Bu şəhəri şəxsən görən Yaqut Həməvi onun əhalisinin çoxluğundan bəhs etmişdir. Yaqut Həməvinin qeyd etdiyinə görə, Ərdəbil Azərbaycanın ən görkəmli iqtisadi mərkəzlərindən biri və ərəblərdən əvvəl mərzbanın oturduğu şəhər olmuşdur.

 Ərdəbil şəhərinin qədim dövrlərdən Azərbaycanın iqtisadi həyatındakı rolu bir də onunla izah edilə bilər ki, o Qafqaz, xüsusilə Şimali Qafqaz rayonları ilə ticarət yolu üzərində yerləşmişdir.

 Əbu On öz əsərində bu şəhərin adını Ard göstərmişdir və özü hicri tarixin ci ilində bu şəhəri görmüş, onun abadlığından, bol suyundan, meyvələrindən, ətrafda olan qalın meşələrindən bəhs etmişdir. Lakin Əbu On da Ərdəbilin Sasani şahı Firuz tərəfindən tikildiyini göstərir.

 Tarixçilərdən Həmdullah Qəzvininin yazdığına görə, Ərdəbil dördüncü iqlimə daxil olmaqla, Səyavuşun oğlu Keyxosrov tərəfindən Savalan dağının ətəyində tikilmişdir. Müəllif göstərir ki, Savalan dağının zirvəsində möhkəm qala olmuş və bu qala Dej Bəhmən və yaxud Ruindej qalası adlanlanmışdır.

 Hazırda Ərdəbilin 18 kilometrliyində yerləşib Savalan dağının şimal-qərb ətəyində olan Ruindej və yaxud Ruindizəq kəndi əhali arasında Qonaqqıran adı ilə məşhurdur. Guya bu kənd əvvəllər çox abad olub, Muğan, Meşkin və Qafqaza gedən yolun üzərində yerləşdiyi üçün işğalçıların diqqətini özünü cəlb etmişdir. Deyilənə görə, bir gecə buranın əhalisi birləşib qəsəbəyə dolan işğalçılarının hamısını qırdığına görə bu kəndə Qonaqqıran adı vermişlər. Hazırda bu kənd əhali arasında Qonaqqıran adı ilə məşhurdur.

 Qeyd etmək lazımdir ki, hazırda Savalan dağı əhali arasında bir ziyarətgah kimi müqəddəs hesab edilir və onun qarla daim örtülmüş zirvəsində müqəddəs ziyarətgah vardır. Ərdəbil Sasani dövründə böyük önəm kəsib etmiş, Zərdüşt dininin meydana çıxdıqdan sonra müqəddəs məkan sayılmışdır.

 XIV əsr tarixçisi Həmdullah Qəzvininin göstərdiyinə görə, bu şəhərin iqlimi soyuq olduğundan buğda və arpa əkildiyi il döyülüb qurtarmadığından sonrakı ilə saxlanılır. O göstərirdi ki, bu ərazidə taxıldan başqa digər bitki əkilmir, suyu isə Savalan dağından gəlir.

 &#;Şahnamə&#;də göstərildiyinə görə, Savalan dağından olan Dej Bəhmən və Ruindej qalasının alınması Keyxosrov ilə Fəriburz arasında hakimiyyət uğrunda aparılmış mübarizəyə son qoymuşdur. Fəriburza qalib gələn Keyxosrov qalanı fəth etdikdən sonra şahlığa başlamışdır. Hazırda bu qalanın xarabaları qalmaqdadır.

 &#;Hüdud-ül-aləm&#;də şəhərin adı Ordvil göstərilmişdir. &#;Anendrac&#;ın müəllifinə görə, Ərdəşir sözü &#;Acıqlı şir&#; mənasında olduğu kimi, Ərdəbil sözü də &#;Acıqlı fil&#; deməkdir.

 &#;Mücəm-ül-buldan&#; əsərində Ərdəbil Bazani Firuz, &#;Bürhane Qate&#;də Firuzgerd, &#;Bürhani Süruri&#;də Badane Piruz (Firuzabad), Firdövsinin &#;Şahnamə&#; əsərində Piruz-ram adı altında göstərilmişdir.

 &#;Bürhane Qate&#;nin müəllifinə görə, Ard Erməni Yunan və oğlu Ləntinin adı ilə adlanmış və məşhur şəhər olmuşdur. Deyildiyinə görə, bu şəhərə Firuzgerd deyilmiş və bəzilərinə görə Erməni oğlu Ərdəbil tərəfindən tikdirilmişdir (&#;Lüğətnameyi Dehxuda&#;). Firdövsi bu adın (Ərdəbilin) &#;d&#; hərfini zəbərlə (fəthə ilə) və çox vaxt zir (kəsrə) ilə göstərilmişdir.

 Tariçilər və səyyahlar Ərdəbil şəhərinin qədim tarixə malik olması haqqında müxtəlif fikirlər söyləmişlər. Əslində də Ərdəbil Azərbaycanın qədim şəhərlərindən biridir. Bu şəhər məzdəizmin Azərbaycanda yayılması ilə əlaqədar olaraq inkişaf etməyə başlamışdır. Mənbələrdə bu şəhər Əndarabad, Bazani Piruz adı ilə qeyd edilmişdir.

 Müqəddəszadənin fikrincə, Ərdəbil şəhəri haqqında külli miqdarda xalq dastanları mövcuddur. Mənbələrdə Ərdəbil &#;Artavil&#; adlandırılmışdır. Azəri dilində &#;arta&#; müqəddəs, &#;vil&#; isə şəhər mənasını verir. Bir sözlə, Ərdəbil - müqəddəs şəhər deməkdir. 

 Səid Nəfisi bildirir ki, &#;Urmu&#; gölünün adı &#;Avesta&#;da Çeçestə göstərilmişdir. Bu söz XIV əsrə kimi &#;Şahnamə&#; və başqa kitablarda Çiçəst qeyd edilmişdir. XI əsrdə böyük əhəmiyyətə malik olmaqla, Urmiyə şəhəri ilə Marağa şəhəri arasında çoxlu gəmi işləmişdir. Gölün ortasında olan adada gəmidə işləyənlər qalırmışlar.

 Səid Nəfisiyə görə, bu göldə qədim dövrlərdən etibarən külli miqdarda balıq ovlanardı. Burada olan balıqlar görənləri təəccübləndirərdi. Ərərblər bu cins balıqlara suiti (kəlb-ül-ma) adını vermişlər.

 Mənbələrdən göründüyü kimi, bu göldə su heyvanlarının o cümlədən çoxlu miqdarda balığın olması ağlasığan deyildir. Ona görə ki, Strabon Atropatendə Kaputa adlı gölün çox duzlu olduğunu qeyd etmişdir. Strabona görə; &#;duz suyun üzərində durub kəf bağlayır, duzlu su adamın əlinə dəydikdə qaşındırır və bərk yara əmələ gətirməklə ağrıya səbəb olur. Bu yara və ağrının dərmanı əlif yağıdır ki, bu yağ da Atropatendə istehsal edilir. Əyin paltarı bu suya dəydikdə qabalaşır; şor suya düşmüş paltar şirin su ilə yenidən yuyulmadıqda ondan istifadə etmək mümkün olmur&#;. Buna görə də belə duzlu suda çoxlu heyvan və müxtəlif balıqlar olması haqqında Səid Nəfisinin fikri ağlasığan deyildir. Bu göl Tila gölü də adlanmışdır. Çox güman ki, göldə olan ada və oradakı qalanın da adı Tila adlanırmış. Bu adada duz, sürmə daşı (tutya) və s. əldə edilirdi.

 Səid Nəfisi Urmu şəhərinin qədim tarixi haqqında yazmışdı: &#;Urmu gölü ətrafında qədim zamanlardan olan mərmər və başqa faydalı qazıntı mədənləri istər bu gölün və istərsə Urmu şəhərinin adını əvvəllərdən şöhrətləndirmişdir. Bu şəhər kiçik bir məsafədə gölün qərbində yerləşirdi. Qədimdə onu Urmiyə adlandırırmışlar. Sonralar bu söz Urmi və Urmiyyə ilə əvəz edilmiş, hazırda isə Rizaiyyə adlanir. Qədimdə onu Zərdüştün anadan olduğu şəhər kimi tanıyırdılar. IV əsrdə böyüklüyünə, abadlığına və ticarətinə görə Marağa ilə bərabər idi və möhkəm qalalara malik olmuşdur. Böyük bir çay da onun ortasından keçirmiş&#;.

 Ə.Dehxuda &#;Lüğətnamə&#; əsərində Urmu şəhəri haqqında yazır: &#;Azərbaycanın qədim və böyük şəhərlərindən biridir. Bu şəhər Zərdüşt peyğəmbərin şəhəridir&#;. Müəllif Yaqut Həməviyə istinadən qeyd edir: &#;Yaqut deyir ki, mən oranı ci ildə (hicri tarixlə) görmüşəm. İqliminin yaxşı olması ilə bərabər, meyvələrinin bol olması, bağ-bostanlarının çoxluğu və gözəlliyi ilə məşhur şəhərdir&#;. Daha sonra əlavə edir: &#;Təbrizin qərbində yerləşən bu şəhəri qədimdə Tabarma adlandırmışlar&#;.

 Ə.Dehxudaya görə, bu şəhər mühüm coğrafi mövqeyə malik olmuşdur. Ona görə ki, bura Azərbaycanı Qafqaz, İraq, Ermənistan və Beynənnəhrinlə birləşdirmişdir.

 funduszeue.infoski İraklinin Atropatenə etdiyi hücumundan bəhs edərək yazır: &#;Xosrov Pərviz Qanzakdan Tabarmeysə getmiş, sonra ordan Bağdadın yaxınlığında olan Dəstəgerdə qayıtmışdır. Bu zaman İrakli Tabarmeysi tutaraq orada olan atəşgədəni və şəhəri yandırdıqdan sonra Xosrov Pərvizi təqib etməyə başlamışdır. Midiya qalasını görən İrakli qayıdaraq qışı Qafqazda keçirməyi qərara almışdır&#;. Səid Nəfisi yazmışdır: &#;İrakli Tabarmeysə, indiki Urmu şəhərinə çatmış, orada olan atəşgədə və şəhəri yandırdıqdan sonra Xosrov Pərvizi təqib etməyə başlamışdır&#;.

 Səid Nəfisi Bərdə şəhərinin Parfiya və Sasanilərin dövründə Pərtəv (Partava), ərəblərin dövründə isə Bərdə, Bərdəə və yaxud Bərzə adlandığını və onun xarabalarının Tərtər çayının Kür çayına qovuşduğu yerin yaxınlığında mövcud olduğunu göstərir. Qeyd etmək lazımdır ki, hazırda onun göstərdiyi ərazidə Bərdə şəhərinin xarabaları deyil, şəhərin özü mövcuddur. Səid Nəfisi yazır ki, hicri tarixin IV əsrində Bərdə Kür çayı arasında 3 ağac (fərsəng) ara var imiş. Bu dövrdə Bərdə Azərbaycan və Qafqazın ən böyük şəhəri, həm də ticarət mərkəzi idi. Şəhər bir ağac uzunluğa və bir ağac enə malik olub, Rey, İsfahan çıxıldıqdan sonra, ən böyük şəhərlərdən biri imiş. S.Nəfisiyə görə isə, IV əsrdə Bərdə şəhəri Qafqaza gedən ticarət yollarının son nöqtəsini təşkil edirdi.

 Müəllif Dərbənd şəhəri haqqında onun straeji əhəmiyyətini göstərməklə qeyd edir ki, Sasanilərin dövründə bu şəhər Bərdədən sonra Qafqazda ən böyük şəhərlərdən biri olub, Tiflisdən də üstün mövqeyə malik idi (Mənbə: funduszeue.infovskiy &#;Prolomeyin xəritəsi Xəzərətrafı tarixi coğrafiyasının işığında&#;, cü il).

 Klavdi Potolomeyə görə, Albaniyada 29 şəhər və kənd var imiş. funduszeue.infov Bərdədən tapılan Makedoniyalı İsgəndərə, Selevkidə, Arşakidə və romalılara aid sikkələri əsas götürərək qeyd edir ki,Bərdə eramızdan əvvəl də böyük ticarət mərkəzi olmuşdur.

 Erməni, gürcü, ərəb,fars və başqa dillərdə olan mənbələrdə də Bərdənin adına tez-tez təsadüf edilir. Eramızın V əsrində Bərdənin adı erməni mənbələrində Partav, gürcü mənbələrində Bardos, ərəb mənbələrində Bərdə adı ilə məşhurdur. funduszeue.infoıyev göstərir ki, Albaniyanın qədim paytaxt şəhəri əvvəl Qəbələ, sonralar isə Çola və Bərdə olmuşdur. Qəbələ Albaniyanın qədim şəhərlərindən biridir. Eramızın cu illərində yaşamış Plini Sekund qeyd edir ki, Kabalaka albanların əsas şəhəri olmuşdur. funduszeue.infomey isə bu şəhərin adını Xabala qeyd etmişdir. Xabala şəhərinin I-V əsrlərdə albanların mərkəz şəhəri olması haqqında ərəb və fars mənbələrində də məlumat vardır. Bu şəhərin xarabalıqları Qutqaşen rayonunun Çuxur Qəbələ kəndinin şərqində indi də qalmaqdadır.

V hissə: Qızılı müəyyən etmək üçün məhək daşı ilk dəfə Azərbaycanda istehsal olunmuş və bütün dünyaya buradan aparılmışdır

 Səid Nəfisi Azərbaycan, Arran və Ermənistan haqqında yazır ki, &#;Arran və Ermənistan ölkələri Azərbaycanla həmişə tam əlaqədə olmuşdur. Elə bu səbəbə görə də Azərbaycan, Arran və Ermənistanın tarixi bir-biri ilə tam əlaqədardır&#;.

 Atropaten hökmdarlarının Ermənistan hökmdarları, Parfiya şahları və Romanın görkəmli dövlət xadimləri ilə qohumluq və dostluq etmələrinin də öz növbəsində bu ərazidə ticarətin inkişafı üçün az təsiri olmamışdır. Strabon yazır: &#;Atropaten hökmüdarları Roma imperatoru və habelə Parfiya dövlətinin hüsn-rəğbətini qazandıqları üçün, Ermənistan romalılar tərəfindən məğlub edildikdən sonra, Simbakı Atropatenə geri qaytarmağa məcbur olmuşdur&#;. Strabona görə, midiyalılar farsların müəllimi olduqları kimi, bəzilərinin dediyi kimi, ermənilərin də müəllimi olmuşlar, ona görə ki, midiyalıların bir sıra adət-ənənələri və onların oxşarlığı ermənilər içərisində görünməkdədir.

 Məşhur coğrafiyaşünas funduszeue.infomey öz əsərində Dəlumays, sonralar Diləm adlanan gillərin şərqində Xəzər dənizi sahilində yaşayan tayfalardan ancaq tapurların adını qeyd etmişdir. Ərəb coğrafiyaşünasları sonralar tapurların yaşadıqları yeri Təbəristan adlandırmışlar.

***

 Albaniya dövləti Ellin aləminə bağlı idi. Bunu sübut etmək üçün eramızdan əvvəl II əsrə aid olub, Bərdə rayonundan Makedoniyalı İsgəndər və onun canişinləri selevkilərin dəfinəsinin tapılması faktı kifayətdir. Naxçıvanda arxeoloji qazıntılar zamanı İsgəndərin draxmaları və tetradraxmaları tapılmışdır.

 Bərdə, Xınıslı və Naxçıvanda tapılmış Selevki sikkələri bir daha sübut edir ki, Albaniyada eramızdan əvvəl II əsrdə ticarə və habelə alver inkişaf etməyə başlamışdır. Eramızdan əvvəl IV- eramızın III əsrində sap və kələf halında alınıb əyalətlərə gətrilən xam ipək Bəlx, Həmədan, Suz və başqa şəhərlərə, o cümlədən Kazakaya gətrilirdi. Bu şəhərlərdə toxunduqdan sonra ipək parçalar Yunanıstan və Romaya göndərilirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, Atropatendə toxunulmuş ipək və yun parçalar o dövrdə Yunanıstan və Romada xüsusilə böyük şöhrət qazanmışdı. Atropatendən rəngli yun, pambıq, məxmər, kətan parçalar, qızıl, gümüşdən hazırlanmış saplar, toxunulmuş zərli parçalar şöhrət qazanmışdı.

 Rəhimzadə Səfəviyə görə, Kolxida və Albaniyadan qul və metal, Qafqaz dağlarından isə müxtəlif bitki rəngləri İrana gətrilirdi. Midiya əyalətindən müxtəlif fərşlər, toxuma parçalar, qızıl və gümüş zirəli parçalar,kətan, məxmər, hərbi atlar və Xuzistandan isə neft ixrac edilirdi.

 Atropatendə güldən çəkilmiş ətrə gül mürəbbəsi, süd, zəfəran qatıldıqdan sonra o xurşidmanənd adlanırdı: bədənə sürtüldükdə bədəni ətirli edir, həm də dərini yumşaldaraq inkişaf etdirirdi. Ekshebenus adlı zərgərlikdə istifadə olunan daş (zərgərlər qızılı ona sürtər və qızıl olub-olmadığını təyin edərdilər) və ulduz daşı ilə bəzi xəstəlikləri sağaldırdılar. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın Şabran şəhərində qızılı müəyyən etmək üçün məhək daşının istehsalı və bütün dünyaya buradan aparıldığı mənbələrdə göstərilmişdir.

***

 funduszeue.infoanın göstərdiyinə görə, kadusilərin iki şahı olmuşdur. Kadusilərin şahları müstəqil olub, İran şahlarına tabe deyildilər. Onlar ancaq müharibələrdə İran şahlarına muzdlu qoşun dəstələri verirdilər.

 Abbas Purməhəmmədli yazır ki, İran zəhmətkeşləri bütün dövrlərdə şaha itaət  etmiş, azatlar, əyanlar özlərinin şöhrətpərəst olmalarını göstərməklə bərabər, eyş-işrətlə də məşğul olmuşlar; azatlar geniş torpaq sahələrinə və böyük sürülərə malik idilər. Müəllifə görə, Parfiya dövründə İran dövlətinin ərazisi 18 əyalətə bölünmüşdü; bu əyalətlərin bəzilərində, o cümlədən Azərbaycan, Ermənistan, Xuzistan, Fars və Sustanda Parfiya nəslindən olmayanlar hakimiyyəti idarə edirdilər. Əyalətlərdə olan şahlar daxildə müstəqil olmalarına baxmayaraq, müharibə zamanı şahənşaha kömək etməli idilər.

 funduszeue.infoəhəmmədəlinin göstərdiyinə görə, bu dövrdə İranda rütbə və hökmranlıq belə bölünürmüş:

I.Şahənşah-e İran. İranın şahlar-şahı və baş qadın (mələkə); funduszeue.info-Azərbaycan və Ermənistan şahları; funduszeue.infoan-Fars və çox güman ki Gurgan şahları (bu şahlar Sasanilər dövründə şətrdaran adlanırdı). IV.Uşrunə, Adyaben və Əlhəzr şahları və b. ibarət olmuşdur.

 Müəllifə görə, Parfiya dövründə yuxarıda göstərilən rütbələrdən başqa, adları aşağıda qeyid olunan ailələr də olmuşdur. Qaren, Spəhbod, Suren, Mehran, Gevputran və yaxud Güdərzik. Bunlara Pəhləviyan- Pəhlivan da deyilirdi. Müəllifə görə, şah ailəsindən sonra göstərdiyimiz altı ailə İranda ən görkəmli və nüfuzlu ailə hesab edilirdi. Bu ailələr Sasanilərin dövründə Qaren, Suren, Mehran, Spəhbod adlanmaqla, Nihavəndə Qaren, Sistanda Suren, Reydə İsfəndiyar və yaxud Mehran, Dehistanda Spəhbod, ya Güdərz hakimiyyətlik edirmişlər: adları qeyd olunanların bəziləri III əsrdə İberiya və Qafqazda hakimiyyətlik etmişlər.

 funduszeue.infoəhəmmədəlinin göstərdiyinə görə, yuxarıda qeyd edilən rütbələrdən başqa, Ərkbod və Spuhranlardan aşağıda (vəzifə etibarilə) azatlar, ya kvanvervanlar, süvarilər, baş dəbir, habelə dəbirlər, möbədan-e möbəd və hirbodan-e hirbodlar da olmuşlar.

 İctimai qrupları təhlil edən S.Nəfisi yazır: &#;Sasanilər dövründə İran əhalisi dörd qurupa bölünürdü: funduszeue.infolər; funduszeue.info başçıları; 3.Dövlət qulluqçuları; 4.Əkinçilər və sənətkarlar&#;. Müəllif daha sonra qeyd edir: &#;Möbədləri həmişə Midiyanın mağ tayfasından seçirdilər. Qrupun adı da bu tayfanın adı ilə əlaqədar olaraq meydana çıxmışdır. Belə ki, möbəd əslində moğbəd olub &#;məgupət&#; sözündən əmələ gəlmişdir. Mənasına gəldikdə &#;mağların başçısı&#; deməkdir. Möbədlərin başçısına (rəhbərinə) möbadən-e möbəd deyirdilər. İstər dini, istərsə ölkənin başqa işlərində onların rəyi qəti idi&#;.

 S.Nəfisi fikrini sübut etmək üçün yazır: &#;Hacıabad kətibəsi iki dildə, yəni dəri dilində və pəhləvi dilində (şərqşünaslara görə, Sasani pəhləvisi) yazılmış və sübut olmuşdur ki, şeirdir. Orada Şahpur böyükləri belə sayır: Şatrdaran (Şəhrdaran) İran şahzadələri. Vispuran (Visin oğlu, yəni tayfa) nəcibzadələr, böyüklər və azatlar&#;.

 S.Nəfusiyə görə, Parfiya dövründə ölkənin işləri yeddi ailə tərəfindən idarə edilirdi. Bu ailələr İranın nəcibzadələrindən, İran arilərindən olub, Sasanilər dövründə də əvvəllərdəki kimi böyuk nüfuza sahib idilər. Müəllifə görə, bu yeddi ailə aşağıdakılardan ibarətdir: 

funduszeue.info ailəsi, o cümlədən Ərdəşir Babəkin oğlu, onun oğlanları; bunlar ana tərəfdən parfiyalılardan idilər. 

funduszeue.info, ya Qarenpəhlu ailəsi; bunlara Sasanilərin ilk dövründə Nihavənd, sonralar isə Fərəşvadgər əyaləti tapşırılmış və bu göstərilən ərazi onların idi. 

funduszeue.infoəhlu ailəsi, daha doğrusu, bu ailə Parfiya dövründə qoşun başçılarından (supəhsalarlar) ibarət olmuşdur. 

funduszeue.infoəhboznəhlu ailəsi; Sasanilərin ilk dövründə Dehistan, Korgan əyalətində, sonraki dövrlərdə isə Təbəristanda hakimiyyəti idarə etmiş və Qarenpəhlu ailəsi ilə də birləşmişdi. 

funduszeue.infoəndyaz, yaxud İspəndyad ailəsi. Bu ailə Reydə hakimlik etmişdir. 

VI.Məhran ailəsi; Ermənistanda hökmranlıq etməklə Sasanilərin dövründə supəhsalarlıq da çox vaxt ona məxsus olmuşdur. 

funduszeue.info sənədlərində &#;zik&#; adı ilə qeyd edilmiş ailələr; bu ailələrə külli miqdarda iqta torpaqları tapşırılmışdı. Sasanilərin bir sıra əyalətlərində hakimiyyəti idarə edirdilər və onlara tapşırılmış torpaq sahələrindən külli miqdarda gəlir götürdükləri üçün şahın xəzinəsindən heç bir şey almırdılar .

 İsgəndər III Daranı məğlub etdikdən sonra onun tutmuş olduğu ölkələrdə idarə işlərinə yerli əyanların nümayəndələrini cəlb edib, onlara fəxri nişanlar verir, qiymətli hədiyyələr bağışlayırdı. Gerşmanın göstərdiyinə görə, Babil, Suz, Paritagen, Herat və Midiyanın hakimləri İsgəndər tərəfindən öz vəzifələrində saxlanılmışlar. &#;Sonuncu əyalətdə (Kiçik Midiyada) Atropat hakim idi. Bu şəxs hakimlik etdiyi ərazini öz adı ilə adlandırmağa başladıqdan sonra bura o dövrdə Atrapatakan (Atropaten) və müasir dövrdə isə Azərbaycan adını almışdır&#;.

 Əhəməni imperiyasının süqutundan sonrakı dövrdə Azərbaycan tarixindən bəhs edənlərdən biri Məhəmməd Həsənxan Etimad üs-Səltənədir. O özünün &#;Dürr-üt-Tiycan fit-tarixe Bəni Əşşkaniyan&#; əsərində yazır: &#;İsgəndərin dövründən Azərbaycanın, ümumiyyətlə, öz şahı olmuşdyr. Eramızın cu ilinə qədər Azərbaycanda hökmranlıq etmiş bu şahlar tam müstəqil idilər. Azərbaycan şahı Mark Antoniya yardım göstərdiyi üçün Parfiya şahı hücum edərək ona qalib gəlmişdir&#;.

VI hissə: Azərbaycan şahlarının nizam-intizamlı orduları olmuşdur, xüsusilə onların süvari dəstələri şöhrət qazanmışdır

 Azərbaycanın qədim tarixi məsələlərinə öz əsərlərində az-çox toxunmuş İran tarixçisi Abbas Purməhəmmədəli Şüştəri (Mehrin) yazır: &#;Üçüncü Artakserks (Ərdəşir) və III Daranın vaxtında Azərbaycanın hakimi Atropatana adlı sərkərdə olmuşdur. Ona Atropat-Azərbod və Aqrapat da deyirmişlər. Mənasına görə  bu sözlərin  hamısı eyni mahiyyət daşımışdır. İsgəndərlə olan müharibələrdə İran dövlətinə ləyaqətli qulluq etmiş, İsgəndər qalib gəldikdə ona təslim olmuşdur&#;.   

 Abbas Purməhəmmədəli Şüştəri göstərir ki, Qavqamel vuruşmasından bir az əvvəl (eramızdan əvvəl ci ildə) Atropat Daranın gödərdiyi süvari kəşfiyyat dəstələrinə başçılıq etmişdir. Döyüş zamanı midiyalılarla birlikdə kadusilər, albanlar, sakazenlər də vuruşurdular. İsgəndər hələ Suzda olan zaman eşitmişdi ki, yunanlı Harpales Suz hakimi iranlı Mazyus ilə birlikdə xəzinədən 6 min talant pul götürüb, bir dəstə yunan əsgəri ilə Kiçik Asiyaya qaçmışdır. Bu zaman İsgəndər Suzdan Həmədana və oradan isə Atropatenə (Azərbaycana) gəlmişdi. Hökmüdar Atropat İsgəndəri qarşılamaq üçün nəfər silahlı süvari qadınla onun yanına gəlmiş və süvariləri ona bəxş etmişdir.

 Şüştəri İsgəndərin vəfatından sonra yaranmış Mülük-üt-Təvayif (böyük mülkədarların, yaxud qəbilə başçılarının tayfalar üzərində hökmranlığı deməkdir) ərazisini, o cümlədən Bəlx, Əfqanistan, Ermənistan, Azərbaycan, Kapadokiyanı İran ərazisi hesab etməklə, oranın hakimlərinin də iranlı olmalarını qeyd etmişdir. Müəllifə görə, İsgəndərin vəfatından sonra Azərbaycan ərazisi Atropatın hakimiyyəti altında birləşərək müstəqil dövlət şəklini almiş və bu sülalə uzun müddət- bəzən müstəqil, bəzi hallarda Parfiya dövlətinin təsiri altına düşərək hökümranlıq etmişdir.

 Müəllif əsərinin &#;Azərpatakan ya Maday-i şimali&#; başlıqlı hissəsində qeyd edir: &#;Midiya və yaxud İranın ortası qədimdə iki böyük hissəyə bölünmüşdü: onun cənub hissəsi müasir İran İraqından ibarət olub, ən böyük şəhərləri Həmədan, İsfəhan, Tehran və s.-dir. Bu ərazinin şimal hissəsi yunan dilində bir vaxt Matiani adlanmışdır. Hazırda bu əraziyə Azərbaycan deyilir&#;.

 Şüştəriyə bildirir ki, İsgəndər Daranı məğlub etdikdən sonra Atropat ona təslim olub, xidmət göstərdiyinə görə eramızdan əvvəl ci ildə İsgəndər tərəfindən Azərbaycanın hakimi təyin edilmişdir. Atropat isə xidmət göstərmək məqsədi ilə İsgəndərdən gizli özünü Midiyanın hakimi elan edib, ona qarşı çıxmış Bariyaks adlı Midiya hakimini eramızdan əvvəl cü ildə məğlub edərək, onu əsir alıb böyük bəxşişlə İsgəndərin yanına getmişdir. Öz növbəsində İsgəndər də Atropata hörmət etdikdən sonra onun qızını öz sərkərdələrindən biri olan Perdikkiyə ərə vermişdir. İsgəndərin vəfatından sonra isə Atropat özünü Azərbaycanın müstəqil hakimi elan etmişdir. Müəllifə görə, &#;Azərbaycan şahlarının nizam-intizamı orduları olmuşdur. Xüsusilə onların süvari dəstələri şöhrət qazanmışdır&#;. Şüştəri daha sonra yazır: &#;Azərbaycan İranın görkəmli əyalətlərindən (Mülük-üt-Təvayifdən) biri hesab olunurdu. Bəzi halda romalıların da nəzər-diqqətini cəlb edirdi. Onlar istəyirdilər ki, Ermənistan kimi bura da İrandan ayrılıb müstəqil olsun və yaxud  onların təsiri altına düşsün. Azərbaycan şahları parfiyalılarla qohumluq edib, hətta onların bir neçəsi İranın şahənşahı oldu&#;.

 Müəllif eramızdan əvvəl ci ildə Atropatdan sonra hakimiyyətə keçən Artabazdan danışaraq qeyd etmişdir: Artabaz ci ildə Selevki padşahı böyük Antioxun müasiri olmuşdur. O, Azərbaycana hücum edərkən sülh və itaətə məcbur oldu.

 Şüştəri göstərir ki, eramızdan əvvəl cu ildə I Aryə Bərzənə, ondan sonra isə eramızın ci ilində I Artavazd Parfiya şahı Fraatın və yaxud Ordun müasiri idilər (Atropetendə hökümranlıq etmişlər). I Artavazd romalı Antoni ilə Fraat arasındakı müharibədə əvvəl Fraatın tərəfində olub Antoni ilə vuruşmuşdur. Sonralar qənimətin bölünməsi üstündə Fraatdan inciyərək Antoninin tərəfinə keçmişdir. Buna görə də Fraata onun ölkəsinə hücum edib onu məzul etmişdir. Azərbaycanı Ermənistan şahına bağışlamışdır.

 Şüştəri qeyd etmişdir: &#;I Artavazd məcbur olaraq, Antoniyə pənah aparıb onun oğlu ilə qohumluq etdi. Antonidən sonra Avqust Kiçik Asiyaya gəldi. Artavazdın xidmətini bəyəndi. O vaxt Ermənistan şahı Artakezyas əhali tərəfindən öldürüldü. I Artavazd Ermənistan şahlığına təyin oluduqdan sonra oraya gəldi və vəfat etdi. Avqust onun yerinə oğlu Aryə Bərzənəni Azərbaycanın şahlığına qəbul etdi. II Aryə Bərzənə eramızın cu illərində romalıların səyi ilə şahlığa çatmasına baxmayaraq, Parfiya şahına itaət etməklə vergi də verirdi. Aryə Bərzənənin oğlu II Artavazd Azərbaycandan başqa Ermənistana da şahlıq edirdi.

 Bundan sonra isə Artaban (Artapavna) yaxud III Ərdəvanın (eramızın cı illərində) anası Parfiya şahzadələrindən idi. O, Azərbaycandan başqa, həm də İranın şahənşahı elan edilmişdir. Ona görə ki, Artaban və yaxud III Ərdəvanın anası Parfia şahzadə xanımlarından, atası isə Azərbaycan şahlarından idi. Beləliklə, III Ərdəvanın dövründən etibarən Azərbaycan şahları Azərbaycana şahlıq etməklə bərabər, həm də bütün İranın şahənşahı olmuşdular.

 Abbas Purməhəmmədəli Mamsonun &#;Selevki tarixi&#;nə istinad edərək yazır: &#;Azərbaycan Ermənistanla sərhəddir. Oranın şahları Azərpatın nəslindən idilər. Selevkilərin dövründə öz hakimiyyətlərini müstəqil olaraq qoruyub saxlaya bilmişlər. Parfiyalılar qüvvətləndikdən sonra Mülük-üt-Təvayif kimi özlərini İran şahından asılı hesab edirdilər. Parfiyalılar başqa ölkələrlə müharibə apardıqları və daxildə olan iqtişaşlara məruz qaldıqları dövrlərdə müstəqil olurdular. Bu sülalə eramızdan əvvəl cu ildən III Ərdəvanın hakimiyyətinin sonuna kimi eramızın 10 və cu illərinə qədər) ildən artıq hakimlik etmişdir. Şübhəsiz, başqa şahları da olmuşdur. Onların adları məlum deyildir&#;.

 Həsən Pirniya &#;İran-e Bastani&#; və ya &#;Tarix-e müfəssəl-e İran-e qədim&#; əsərində Atropaten haqqında yazır:&#; Bu ad Atropat adlı hakimin adı ilə əlaqədar olaraq sonralar Atropaten olmuşdur. Fars dilində Atropatakan adlanırdı&#;. Müəllifə görə, İsgəndər öldükdən sonra Kiçik Midiya və yaxud Atropaten (Azərbaycan), Ermənistan, Kapadokiya, Qara dəniz sahilində Bitiniyyə və Pərqam dövlətləri meydana çıxmışdır. O yazır: &#;İsgəndərin vəfatından sonra məlumdur ki, Perdikinin canişinliyi ilə Atropat Azərbaycan hökmdarlığında qaldı; ona görə ki, eramızdan əvvəl ci ildə İsgəndərin imperiyası bölüşdürüldükdə Kiçik Midiya onun payına düşdü. Atropatın uzun müddət bu ölkədə qalması onun qüdrətini bir daha artırdı. Ondan sonra onun nəsli də burada hökmranlıqda daim qalırdı. Tədricən bu ölkə elə dövlət oldu ki, nominal olaraq Selevki dövlətinin bir hissəsi sayılırdı. Lakin əslində müstəqil idi&#;.

 Həsən Pirniyanın bu fikri tamamilə doğrudur. Lakin bu ərazi formal da olsa, o dövrdə selevkilərə tabe deyildi. Müəllif Atropateni (Kiçik Midiyanı) İranın ayrılmaz hissəsi hesab edir: &#;Midiya və yaxud Atropatendə yaranmış birinci İran dövləti istər yunan mədəniyyəti və istərsə onun dilinin bu əraziyə yayılmasının qarşısını almaqla, İran mədəniyyəti və İran dilinin qorunmasında yeganə payigah olmuşdur&#;. Müəllif göstərir ki, selevkilərin tarixinin öyrənilməsi bu dövrün tarixini öyrənmək üçün çox faydalıdır. Seleflekilər Atropateni özlərinə tabe etməyə cəhd göstərdilərsə də, müvəffəqiyyət qazana bilmədilər. Eramızdan əvvəl ci illərdə Midiya satrapı Molonun üsyanı baş verən zaman Selevki çarı III Antiox Atropatenə hücuma keçmişdir Selevkilər Atropatendə güclü müqavimətə rast gəldilər. Hücuma keçən Artabazan düşməni təqib edərək selevkilərin paytaxtı Selevki şəhərinə çatdı. Atropaten hökmdarı eramızdan əvvəl ci ildə selevkilərlə müharibəni qurtarıb onlarla müqavilə bağladı; o, bu müqavilə ilə öz ərazisini genişləndirdi.

 funduszeue.infoa Şərqdə parfiyalıların Selevki dövləti əleyhinə olan qiyamlarını geniş izah edir: Kiçik Asiya və Atropaten hakimlərinin parfiyalılardan əvvəl Selevki dövləti əleyhinə qiyam qaldırdıqlarına və müstəqil dövlət  yaratdıqlarına baxmayaraq, onların bu dövləti Parfiya dövləti kimi nəticə verməmişdir.

 Müəllif Raylinsona istinad edərək bunları bildirir. Bəzi müəlliflərə görə üç Midiya olmuşdur: funduszeue.infoar İraqi-Əcəm adlanan Böyük Midiya; 2. Azərbaycan, yaxud Kiçik Midiya; 3. Rey ölkəsi, yaxud Razi Midyası. Lakin müəlliflərin bir çoxu Razi Midiyasını Böyük Midiyanın bir hissəsi hesab edirlər. Belə ki, Razi Midiyası son zamanlara qədər İraqi-Əcəmi bir hissəsi hesab olunurdu.

 Qeyd etmək lazımdır ki, müəllif o dövrdə Ermənistan tarixindən də bəhs edir. Ermənilər keçmiş dastan  və rəvayətlərə əsaslanaraq öz tarixlərini belə şərh etmişlər: Ermənistan dünyanın mərkəzi olmaqla, bu ölkədən dörd böyük cay, o cümlədən Fərat, Dəclə, Kür və Araz çayları axırmış. Yer üzünün behişti olan Ermənistan Nuhun tufanından sonra insan cəmiyyətinin ikinci beşiyi olmuşdur. Beləliklə, funduszeue.infoa yuxarıda göstərdiyi faktları tədqiq etmədən əfsanəvi məlumatlarla razılaşmışdir, halbuki məlumdur ki, bəşəriyyətin ilk mədəniyyət beşiyi bir versiyaya görə Muğanda, bir versiyaya görə Mesopotamiyada meydana gəlmişdir.

 Pirniya Ermənistan şahı II Tiqranın dövründən bəhs edərkən göstərir ki, Tiqran eramızdan əvvəl ci ilə qədər hökmranlıq etmiş və 85 yaşında ölmüşdür. funduszeue.infoaya görə, II Tiqranın Parfiya sülaləsindən olan II Mitridatla müharibəsi eramızdan əvvəl ci ildə baş vermiş və bu müharibələrdə II Mitridat () məğlub edilərək, Kərduen və Adyaben əyalətlərini itirmişdir. III əsrin əvvəlindən müstəqil dövlət olan Atropaten də öz növbəsində bu dövrdə II Tiqranın təşkil etdiyi dövlətin ərazisinə qatılmışdi. Müəllif yazır: &#;Azərbaycan da İsgəndərin dövründən etibarən atropatların ailəsindən idi. Belə ki yuxarıda göstərildiyi kimi, eramızdan əvvəl III əsrin əvvəllərindən etibarən müstəqil idi. Lakin bu zaman Tiqran dövlətinin hissəsi oldu&#;.

 Ola bilsin ki, II Mitridat məğlub olarkən, Atropaten ilə həmsərhəd olan Kərduen və Adyaben əyalətləri II Tiqrana tabe olduğu zaman Atropaten ərazisinin bu əyalətlərə yaxın bəzi rayonları II Tiqran tərəfindən işğal edilmişdir. Hər halda II Tiqran öldükdən sonra Atropaten öz torpaqlarını  geri qaytardı. Bununla əlaqədar olaraq müəllif yazır: &#;Parfiyalılar məğlub olandan sonra Ermənistanla qonşu olan bəzi dövlətlər özlərini II Tiqrandan asılı hesab etməyə məcbur oldular. Atropaten hökmdarı ona xərac verməli və müharibə zamanı köməkçi qoşun hissələri göndərməli idi. II Tiqran öldükdən sonra Atropaten şahları Ermənistanın daxilində olan ziddiyətlərdən istifadə edərək eramızdan əvvəl cü ildə öz itirdikləri torpaqları dərhal geri qaytara bilmişlər&#;. Strabonun qeyd etdiyi kimi, atropatenlilərin ermənilər, parfiyalılar kimi qüdrətli qoşunları olmuşdur. Bu qoşunlar tez-tez onun vilayətlərini kəsib götürdüklərinə baxmayaraq, atropatenlilər müqavimət göstərmiş və çox vaxt düşmən tərəfindən işğal edilmiş ərazini geri qaytarmışlar.

VII hissə: Azərbaycan yunanlıq qarşısında iranlılığın səngəri olmuşdur

 Həsən Pirniya yazır: &#;Azərbaycan İranın hissələrindən biri idi, çox tez Selevki dövlətindən ayrıldı. Onun ayrıldığı tarix dəqiq məlum olmasa da belə hesab etmək olar ki, Parfiya və Baxtərdən əvvəl müstəqil olmuşdur. Selevkilər onun müstəqilliyini tez tanımaqla Atropatın nəslinə toxunmamışlar: Görünür ki yunanların buraya təsiri olmamışdır. Azərbaycan yunanlıq qarşısında iranlılığın səngəri olmuşdur. Zərdüştün təriqəti və rüsumları burada toxunulmamış qalmışdir&#;.

 funduszeue.infoa funduszeue.infoa əsaslanaraq Atropat sülaləsinin şahlarını belə göstərmişdir: &#;Atropat eramızdan əvvəl ci ildə İsgəndərin dövründə hakimiyyətə keçmişdir. Artabazan selevkilərdən olan III Antioxla dostluq müqaviləsi bağladı. Mitridat (Mehridad) eramızdan əvvəl ci ildə Ermənistan şahı II Tiqranın qızı ilə evlənmişdir. Dara (Daryuş) eramızdan əvvəl ci ildə, I Aryə Bərzən eramızdan əvvəl cu ildə, I Artavazd eramızdan əvvəl ci ildə ölmuşlər. II Aryə Bərzən eramızdan əvvəl ci ildən eramızın 2-ci ilinə qədər ömür sürmüş və eramızın birinci ilində isə Ermənistanın da şahı olmuşdur. Roma sərkərdəsi Antoni Misir şahzadə xanımı (mələkəsi) Kleopatradan olan oğlu İsgəndəri onun Yutapa adlı bacısı ilə evləndirmişdir&#;. Müəllif Polibiyə istinad edərək yazır: &#;Aryə Bərzənin oğlu II Artavazd Azərbaycanın və həm də Ermənistanın şahı olmuşdur&#;.

 funduszeue.infoa erməni tarixçilərinə əsaslanaraq yazmışdır: &#;Ermənistan şahı üçüncü dərəcəyə malik idi. Kiçik Midiya və yaxud Azərbaycan şahı haqqında məlumat olmasa da I Balaşın (Valaqezin) dediyindən  belə nəticə çıxarmaq olur ki, ikinci dərəcəli olmuşdur. Əlaltı şahların Parfiya şahənşahlarına itaət edib tabe olmaları haqqında da kifayət qədər məlumatımız yoxdur. Buna baxmayaraq, ərəb tarixçilərinin bir-iki yerdə yazdıqlarından belə məlum olur ki, tabe şahlar parfiyalıları sevmirdilər&#;.              

 funduszeue.infoa qeyd edir: &#;Bu kimi kiçik dövlətlərin sayı nə qədər idi? Bilmirəm, lakin Parfiya tarixində qeyd edildiyinə görə belə olmuşdur: Kiçik Midiya (Azərbaycan), Ermənistan-Adyaben; Elam (Xuzistan) və Pars; şübhəsiz demək olar ki, bunların sayı çox olmuşdur&#;. O davam edərək yazır: &#;Parfiya dövlətinin özü Mülük-üt-Təvayif (tayfaların şahlığı) halında idi. Buna görə də Mülük-üt-Təvayifin təşviq edilməsi təbii olmuşdur; ikinci tərəfdən Selevki dövləti təqribən ilk əvvəldən və xüsusilə zəiflədiyi vaxtdan hakimlərin öhdəsindən gələ bilmirdi. Vilayətlər ayrılmasın deyə hakimlərlə yaxşı rəftar edilirdi. Formal cəhətdən tabe və məzmun etibarilə müstəqil olan ölkələr bunlar idi: Azərbaycan, Ermənistan, Kapadokiya, Pont, Pörqam, Bitiniyyə və çox güman ki, Midiya və Pars da bu vəziyyətdə olmuşdur&#;.

 Alanların Azərbaycana basqını haqqında Yusif Filaviyə əsaslanan müəllifi yazmışdır: &#;Alanlar eramızın ci ilində iberlərlə (gürcülərlə) sazişə gəlib gürcülərin ixtiyarında olan Daryal keçidindən keçib Qafqazın bu tərəfinə gəldilər. Oradan cənuba tərəf gəlib qətl-qarətə və dağıtmağa başladılar. Nəticədə parfiyalılardan asılı olan Azərbaycan şahı Pakor muqavimət göstərə bilməyib dağlara pənah apardı. Bundan sonra alanlar Azərbaycandan Ermənistana hücum edib Tirdadı məğlub edərək, onu kəmənd ilə tutdular&#;.

 Pirniyaya görə, alanlar Azərbaycanı və Ermənistanı taladıqdan sonra  saysız-hesabsız əsir və çoxlu qənimət ələ keçirib İranı tərk etdilər. Bundan  az sonra Voloqez öldu (eramızın ci ilində). Alanların İran və Ermənistanda çapqınçılığı 3 il davam etdi.

 Əli Razmara yazır: &#;Azərbaycan bütün dövrlərdə, qədimdən son əsrlərə qədər İran ordusunun yadlarla düşmənçilik nəticəsində apardığı müharibələrin meydanı olmuşdur. Ona görə ki, qədim dövrlərdən qonşular belə bir məhsuldar yeri tutmağa səy göstərmişlər&#;. Müəllifə görə, Azərbaycan Selevki dövlətindən çox tez ayrılan İran əyalətlərindən biri idi və tam müstəqil olmasa da, daxili istiqlaliyyətə  sahib idi.

 S.Nəfisiyə görə, Atropaten sülaləsinin hökmranlığı eramızdan əvvəl ci ildən başlamışdır. O yazır: &#;Atropaten ölkəsi Parfiya dövründə bir müddət müstqil idi. Eramızın II əsrinin II yarısına qədər müstəqil qalmışdır. Sonra eramızın III əsrində bu vilayət Azərbadkan adlandırılırdı. Sasanilərin sonuna qədər belə adlandırılmışdır&#;.

 Müəllif Atropaten sülaləsinin hökmranlarından danışaraq göstərir ki, Artavazd Azərbaycanın (Atropatenin) qədim şahının adı, oranın müstəqil sülaləsinin varislərindən biri idi. Atropatdan sonra o, sülalənin sonuna kimi Parfiya dövründə şahlıq etmişdir. Onun özü Aryə Bərzənin oğlu idi. Eramızdan əvvəl I əsrdə Azərbaycanda hökmran olmuşdur. S.Nəfisiyə görə, ermənilər Antoninin oğlu İsgəndərin hökmranlıq etməsindən narazı qalaraq onu hakimiyyətdən qovub, Ermənistan şahı Artaşesi onun yerinə keçirmişdilər. Belə olduqda Atropaten şahı öz yeznəsini (İsgəndərin) müdafiə etmək məqsədi ilə Ermənistana qoşun çəkmişdir. Artaşes IV Fraata pənah aparmışdır. IV Fraat isə Atropatenə qoşun çəkib, oranın şahı olan Artavazı hakimiyyətdən qovmuşdur. Müəllif qeyd edir ki, Parfiya şahı IV Fraat Azərbaycan və Ermənistanı tutmuşdur Buna görə də Artavazdın hakimiyyətdən kənar edilməsi ilə əlaqədar olaraq onun sülaləsinin də istiqlaliyyəti aradan qaldırılmışdır.

 Abdulla Fazili göstərir ki, Səid Nəfisi burada səhv edir, ona görə ki I Artavazddan sonra Antoninin oğlu İsgəndər, sonra isə II Aryə Bərzən, II Artavazd və sonra III Artabaz Atropatendə hakimiyyət sürmüşlər. I Artavazdın oğlu Ariobarzan Roma imperatoru Avqustun dövründə Ermənistanda da şahlıq etmiş, ondan sonra onun oğlu V Artavazd bizim eranın ci illərində Ermənistan şahı olmuşdur. Deməli, belə bir nəticə əldə etmək olar ki, Ermənistanda Artaşesin nəslindən olan IV Artavazd Artaşes sülaləsinin sonuncu nümayəndəsi olmuş və bundan sonra Ermənistanda hakimiyyət Atropaten sülaləsinin əlinə keçmiş və bu sülalə I Şahpurun dövründə də () burada hökm sürmüşdür. Bizim eranın ci ilində isə Palmir şahları Ermənistanın tutduqları dövrdə bu sülalə sona çatmışdır. İkinci tərəfdən, III Artabaz (eramızın cı illəri), Artabanın dövründən etibarən Atropaten şahları Ermənistanda olduğu kimi, bütün İranda və parfiyalıların son dövrünə qədər hakimiyyət başında olmuşlar.

 Müasir İran ədəbiyyatşünaslarından olan Məhəmməd Müin də özünün bir sıra əsərlərində Azərbaycan tarixinin bəzi məsələlərinə toxunmuşdur. Müinə görə, Atropat sərkərdə adıdır ki, İskəndərdən sonra indiki III və IV Ostanın (vilayətin) satrapı (xşatrpavn-şəhrban) oldu. O vilayət yunanlara görə Atropaten, qədim ermənilərdə Atərpatakan adlanırdı. Atropat İranın III-IV əyalətlərində (ustanlarında) müstəqil hökmranlıq etmişdir. Müəllif davam edərək  qeyd edir ki, bu ərazi burada olan atəşgədələrin adı ilə əlaqədar olymayıb, əksinə, atəşgədələr bu ölkənin adı ilə adlanmağa başlamışdır.

 Ə.Kəsrəvi tərəfindən cu ildə Təbriz şəhərində &#;Azərbaycan&#; başlığı altında yazılmış məqalə də qədim Azərbaycan tarixini öyrənmək üçün faydalıdır: &#;Bu ad 2 min il bundan əvvəl İranın məşhur coğrafi adlarından biri olmaqla, hər dövrdə mühüm tarixi hadisələrlə əlaqədar olmuşdur. Yazılmış tarix kitablarinda müxtəlif şəkillərdə göstərilmişdir&#;. Ə.Kəsrəvi Strabona istinad edərək yazir: &#;Əhəməni şahlığı yıxıldıqdan sonra Azərbaycanda Kiçik Midiyada Atropat adlı sərkərdə həmin ərazinin yunanların əlinə keçməsinə mane olmuş və ölkə onun adı ilə Atropaten adlandırılmışdı&#;. &#;Strabon öz kitabını Parfiya şahlığı dövründə (eramızın ərəfəsində) yazmışdır. O deyir ki, indi də Atropatın canişinləri qalmaqla müstəqildirlər və bəzi halda erməni, Parfiya şahları Suriya hökmranları ilə də qohumluq edirdilər&#;.

 Strabonun yazdığından belə nəticə alınır: Azərbaycanın adı əslində Atop-patakan idi və iyirmi dörd əsr qabaq Makedoniyalı İsgəndərin dövründən meydana çıxmışdır. Ondan sonra Azərbaycan ölkəsi Midiya ərazisinin bir hissəsi olduğuna görə Midiyadan başqa ad daşımamışdır. Nəhayət, Həmədan və onun ətraf rayonlarına Böyük Midiya və Azərbaycana Kiçik Midiya adı verilmişdir. 

 Ə.Kəsrəviyə görə, Strabonun dediklərindən Azərbaycan sözünün Atropaten adı ilə əlaqədar meydana gəldiyi nəticəsi alınır. Ə. Kəsrəvi &#;Çehil&#; məqaləsində Fəzlullah Rəşid-əddinin və İranda bəzi lüğət yazanların fikrini tənqid edərək Azərbaycan sözünün bu ərazidə olan atəşgədənin adı ilə əlaqədar olaraq meydana çıxdığını rədd etmisdir. Kəsrəvi bildirir ki, Fəzlullah Rəşid-əddinin göstərdiyinə görə Uğuz Xanın dövründə Azərbaycan alındıqdan sonra burada olan çəmənliklər və bağlar onun xoşuna gəldiyi üçün əmr vermişdir ki, hərə bir ətək torpaq gətirib oraya töksün. Bu əmr yerinə yetirildikdən sonra, orada böyük təpə əmələ gəlmiş və bu təpəyə də Azərbaycan adı verilmişdir. Çünki &#;azər&#; türk dilində hündür yerə deyilməklə, bayqan da böyüklərə və cəlallı adamlara deyilirmiş. Ə.Kəsrəviyə görə, bu torpağın haradan gətirildiyi məlum deyildir. Müəllifə görə, Strabonun dediklərindən çıxan üçüncü nəticə bundan ibarətdir ki, Azərbaycan yunan işğalları dövründə yadların əsarətini qəbul etməyib, öz azadlıq və istiqlaliyyətini qoruyub saxlamışdır. Bəzi şəxslər Atropatın yunanlı və İsgəndərin sərkərdələrindən olduğu fikrini irəli sürmüşlər, bu da əsassızdır. Ona görə ki, Strabonun yazdığından başqa, Atropat adının özü də sübut edir ki, o, iranlı olmuşdur.

 Ə.Kəsrəvi yazmışdır: &#;Azərbaycan parfiyalıların dövründə də azad olmaqla bərabər İranın başqa əyalətlərindən ayrı idi. Lakin təssüflə qeyd edilməlidir ki, Azərbaycanın azadlığının bünövrəsini qoyan, azı üç yüz il hökmranlıq edən Atropat və onun sülaləsi haqqında (Strabonun yazdıqlarından başqa) heç bir məlumat yoxdur. İndiyə qədər onların bir sikkəsi belə görünməmişdir&#;.

 Ə.Kəsrəvinin Azərbaycan haqqında yuxarıdakı fikirləri ilə razılaşmaq olar. Ona görə ki, Ə.Kəsrəvi bu əsərinı mənbələr əsasında yazmışdır. O Strabon, Plutarx, Dion Kassi, Ammian Marsellin, Ksenifon, Ptolemey və başqa bu kimi tarixçi və coğrafiyaşünasların əsərlərini diqqətlə öyrənmiş, məsələlərin təhlilində onlara istinad etmişdir.

 Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, yuxarıda adları çəkilən müəlliflər içərisində Strabonun əsəri xüsusi yer tutur. O, bu dövr haqqında çox qiymətli və inandırıcı məlumatlar vermişdir. 

 Strabon parfiyalıların hakimlik etdiyi dövrdə yaşadığı üçün Atropaten dövrü haqqında başqalarına nisbətən ətraflı məlumat verə bilmişdir. Bundan başqa, Ə.Kəsrəvi həmin dövrü tədqiq etmək üçün qədim Roma, Bizans, yunan dillərində yazılan əsərlərlə kifayətlənməyib qədim erməni dilini də yaxşı bildiyi üçün yeri gəldikcə ondan da istifadə etmişdir.

VIII hissə: Albanlar döyüş meydanına 60 min piyada, 22 min süvari çıxarmaq iqtidarına malik idilər

 III Artakserks öldürüldükdən sonra onun qohumlarından olan III Dara Kadoman hakimiyyət başıına keçdi. Daranın hakimiyyət başına keçməsi Filippin başçılığı ilə yunan əyalətlərinin Makedoniya ətrafında birləşdirlməsi dövrünə təsadüf etmiş və beləliklə, Makedoniya İranın ən güclü rəqibi olmuşdur.

 Həsən Pirniya Diodora istinad edərək göstərmişdir: &#;III Dara Filipp öldürülməmişdən bir az əvvəl hakimiyyətə keçdi və Filipplə müharibə etməyə hazırlaşdı. Bu mənada ki müharibəni Makedoniyada aparmaq istəyirdi (Diodor, IV kitab, hissə 7). Lakin Filippin ölməsini və onun gənc oğlu İsgəndərin taxta oturmasını eşitdikdə, Makedoniya tərəfindən rahat oldu, çünki heç güman etmirdi ki, İsgəndər İrana bir qorxu törətsin&#;. funduszeue.infoa Plutarxa, Arriana, Diodora, Yustinə və Polibiyə istinad edərək, Makedoniya ilə İranın 3 böyük vuruşmasını: Qranik (eramızdan əvvəl cü ildə), İss (eramızdan əvvəl cü ildə) və Qavqameli (eramızdan əvvəl ci ildə) şərh etmişdir. Lakin funduszeue.infoa göstərdiyimiz döyüşlərin heç birində o dövrdə Əhəməni imperiyasına tabe olan xalqların silahlı dəstələrinin iştirakından yazmamışdır.

 Məlum olduğu kimi, midiyalıları, kaspiləri, albanları, sakazenləri və digər tayfaları əhəmənilər öz ordularına cəlb edirdilər. Midiyalılar və kaspilər yalnız piyada qoşununda deyil, donanmada da çalışırdılır. III Dara İsgəndərlə müharibə etmək üçün bütün əyalətlərdən hərbi qüvvə toplamışdı. Daranın ordusunda o dövrdə Kiçik Midiya satrapı olan Atropatın komandanlığı altında midiya atlılarından təşkil edilmiş böyük bir dəstə olmuşdu. Xüsusilə Qavqamel döyüşündən əvvəl Atropat İran ordusunda süvari kəşfiyyat dəstələrinə başçılıq etmişdi. Arrianın yazdığına görə, &#;Midiyalılarla birlikdə kadusilər, albanlar, sakazenlər də var idi&#;.

 Midiyalılar, albanlar, kaspi, kadusi və sakazenlərin silahlı hərbi dəstələri makedoniyalılara qarşı olan vuruşmalarda iştirak etmişlər. İkinci tərəfdən yuxarıda göstərdiyimiz xalqların və tayfaların ümumi düşmənə qarşı aparmış olduqları müharibədən əsas məqsəd İran tarixçilərinin göstərmiş olduqları kimi, İranı müdafiə etmək xatirinə deyil, öz doğma torpaqlarını düşməndən qorumaq naminə olmuşdur.

 Plutarxın göstərdiyinə görə, Babil yaxınlığındakı dənizdən çoxlu ərəb, Kaspi dənizindən külli miqdarda alban və onların qonşuları iberlər gəldilər. Həmçinin Araz boyunda yaşayan müstəqil tayfalardan da az adam gəlməmişdi.

 Tiqranakert altındakı döyüşdə ermənilərin, atropatenlərin, albanların və iberlərin birləşmiş qoşunları düşmənə şiddətli müqavimət göstərmişdir. Lakin Lukull Tiqranakerti ala bilmişsə də, eramızdan əvvəl ci ildə müttəfiqlərin təzyiqi nəticəsində Ermənistan ərazisini boşaldıb geri çəkilmişdi. Buna görə Roma senatı onu vəzifədən azad edib, hərbi sərkərdə Pompeyi onun yerinə təyin etmişdi.

 İran tarixçilərindən Məhəmməd Həsənxan bu məsələ ilə əlaqədar olaraq göstərmişdir: &#;Ermənistan və Midiya ki İran İraqıdır, habelə Atropaten, yəni Azərbaycanın müstəqil şahları olmuşdur bunlardan bəziləri Parfiya şahlarına az miqdarda vergi verdilər. Müharibə zamanı da əsgəri qüvvə ilə onlara kömək edirdilər. Parfiya şahları müqabilində o vilayətlərin qayda-qanunlarına toxunmayaraq həm də onların daxili işlərinə qarışmırdılar&#;. &#;Parfiya şahənşahı Mitridat (Mehrdad) Artavazd adlı Ermənistan şahını məğlub edib, öz qardaşını Ermənistan və Midiya ölkəsinin hakimi təyin etdi&#;. Məhəmməd Həsənxana görə, erməni tarixçilərinin yazdıqları sənədlər bu mövzu haqqında əsas mənbədir. Onlar yazırlar: &#;Mitridat qardaşını Ermənistana hakim təyin etdikdən sonra Midiyanın bir hissəsi olan Azərbaycanı da qardaşının ölkəsilə birləşdirdi. Atropaten uzun illər Ermənistanda hökmranlıq edən parfiyalıların ixtiyarında olmuşdur&#;.

 M.Həsənxan erməni tarixçilərinə əsasən bildirir ki, Maku, Xoy, Urmi, Qarabağ, Naxçıvan, Muş, Tbilisini bu dövrdə Ermənistan ərazisinə daxil olmuşdur. Müəllifə görə, Makedoniyalı İsgəndər İran dövlətini məğlub etdikdən sonra Ermənistan ərazisi də bu hökmdara tabe olmuşdur. O öldükdən sonra Artavazd adlı bir şəxs Suriya selevkilərinə qarşı üsyan qaldırmış, lakin məğlub edilmişdir. Bu ərazi yenidən Selevki dövlətinin ixtiyarına keçmişdir. Lakin buna baxmayaraq eramizdan əvəl cu ildə Böyük Ermənistan hakimi Artaşes və Kiçik Ermənistan hökmdarı Zaryadın Selevki hökmranlığına qarşı apardıqları mübarizə nəticəsində bu iki əyalətdə müstəqil dövlət yaradılmışdır. Böyük Ermənistan eramızdan əvvəl ci ildə Parfiya şahı I Mitridat tərəfindən işğal edildikdən sonra, bu ərazini  öz qardaşı Valarşaqa tapşırmış və beləliklə, Ermənistanda Arşakilər dövləti yaranmışdır. Eramızdan əvvəl cü ildə isə Kiçik Ermənistan romalılar tərəfində işğal edilmişdi. Müəllif qeyd edir ki, romalılar hələ birinci dəfə eramızdan əvvəl cı ildə III Antioxun dövründə Asiya qitəsinə qədəm qoyub, Termopol döyüşündə Antioxu məğlub etmişlər. Lakin buna  baxmayaraq, onlar sülh bağladıqdan sonra geri çəkilmiş, eramızdan əvvəl ci illərə qədər Asiya qitəsinə gəlməmişlər. O, Raulinsona istinad edərək yazır: &#;II Mitridat öldükdən sonra (eramızdan əvvəl ci illər) İranın daxilində baş vermiş çəkişmələrdən istifadə edən II Tiqran Azərbaycanı İran parfiyalılarının tabeliyindən çıxararaq Ermənistanla birləşdirmişdir. Parfiya şahı qocaldığından öz torpaqlarını müdafiə edə bilməmişdir. Digər tərəfdən Romaya qarşı istər Pont çarı Mitridatın və istərsə II Tiqranın müttəfiq olmaq təkliflərini də rədd etmiş, habelə Roma ilə Pont və Ermənistan arasında aparılacaq müharibələrdə bitərəf qaldığını bildirmişdir&#;.

 Qeyd etmək lazımdır ki, &#;Azərbaycan tarixi&#;ndə də əksini tapmış Atropaten dövlətinin il müstəqil hökmranlıq etməsi fikri inandırıcı deyildir. Ona görə ki, həmin sülalə təqribən ilə qədər müstəqil hakimiyyət sürmüşdür.

 Məhəmməd Həsənxanın irəli sürdüyü bəzi fikirlərlə, o cümlədən romalılara qarşı parfiyalıların bitərəf mövqe tutmaları, Pont və Ermənistan şahı II Tiqran tərəfindən romalılara qarşı vuruşma faktı ilə razılaşmaq olar.

 Məhəmməd Həsənxan və başqa İran tarixçiləri (funduszeue.infoadan başqa) öz əsərlərində Pompeyə qarşı albanların cəsarətlə vuruşub Roma işğalçılarına gərgin müqavimət göstərmələrindən yazmamışdır. Halbuki Strabonun qeyd etdiyinə görə, romalılarla vuruşda albanlar o zaman böyük qüvvə- 60 min piyada, 22 min süvari çıxarmaq iqtidarına malik idilər. Onlar düz qılınclarla, nizələrlə, cidalarla, yay və oxlarla silahlanmış və zirehli paltar geymişdilər. Silahlanma səviyyəsinə görə albanlar iberlərdən və ermənilərdən geri qalmırdılar. Onlar da ermənilər kimi piyada və atlı, yüngül silahlı və zirehli paltarda vuruşurdular.

 funduszeue.infoa qeyd etmişdir: &#;Pompey Mitridatı təqib edən zaman Kür çayına qədər gəlib alban tayfaları ilə vurşdu (bunlar İran arilərindən idilər ki, Qafqaz dağlarının o tərəfində Daryal Dərbəndinə kimi olan ərazidə yaşayırdılar), sonra Qara dənizə tərəf getdi və Mitridatı tapa bilmədi. Bu vaxt qərara gəldi ki, Xəzər dənizinə tərəf getsin. Lakin yolda gördü ki, ilanlarla vuruşmalı olacaqdır. Ola bilsin ki göstərilən yer Muğan səhrası imiş. Ona görə ki orada yayda çox ilan olur. Buna görə də geri qayıdır&#;.

 İran tarixçilərindən Məhəmməd Həsənxan, funduszeue.infoa və başqaları Atoninin Azərbaycana etdiyi yürüşündən ətraflı məlumat vermişlər.

 İran tarixçilərindən Mirzə Məhəmməd Hüseynxan Züka-ül-Mülk (Füruqi) özünün &#;Tarix-e İran&#; əsərində yazır ki, Roma imperiyası görkəmli sərkərdə Antoni ilə Avqust arasında bölüşdürüldükdə Şərqi Roma ərazisi Antoninin payına düşmüşdü. Bu vaxt o, İranı işğal etmək məqsədi ilə min nəfərlik qoşunla Ermənistandan keçib Azərbaycana gəmişdi. Müəllifə görə, Azərbaycanın sərhədində parfiyalılarla romalılar arasında baş vermiş üç böyük vuruşmada romalılar məğlub edilib geri çəkilməyə məcbur olmuşdular. Mizə Hüseynxan yazır: &#;Miladdan əvvəl cı il müharibəsində parfiyalıların romalılara qaib gəlmələrinə baxmayaraq, Parfiya dövlətinin daxilində hakimiyyət uğrunda aparılan çəkişmələr romalıları təqib edib, onlara sonuncu zərbə vurmağa imkan verməmiş, əksinə, bu müharibə Parfiya dövlətini bir daha zəiflətmişdir&#;. Müəllif parfiyalılarla Antoninin (eramızdan əvvəl cı ildəki) müharibəsinin Azərbaycanın sərhədində baş verməsini də göstərmişdir.

 Məhəmməd Həsənxanın qeyd etdiyinə görə, Ermənistanda Antoninin min nəfərlik qoşunu var idi. O dövrdə Ermənistan ərazisində toplaşıb böyük qüvvə olan bu ordu Asiya xalqlarını təşvişə salırdı. Ordu başçıları Antoniyə məsləhət gördülər ki, bu böyük qüvvə Ermənistan ərazisində qışladıqdan sonra yazda Atropatenə hərəkət edib oranı qarət etsin. Antoni isə ordu başçılarının bu təklifi ilə razılaşmayıb təcili Araz çayını keçərək Atropaten ərazisinə daxil oldu. Bu səfərdə Antoni ilə hərəkət edib, qalauçuran alətləri 10 min əsgəri qüvvə ilə birlikdə gətirən Tatyanus da vardı.

 Məhəmməd Həsənxanın yazdığına görə, Antoni Araz çayından stad aralı yerləşən Fraatanı, yaxud Praspanı mühasirə etmiş, lakin şəhəri ala bilməmişdi. Bu fakt Strabonun göstərdiyi kimi, həqiqətəuyğundur. Ona görə ki Antoni Atropatenə hücum edərkən Araz çayını keçdikdən sonra dağlıq hissə ilə deyil, düzənliklərlə gəlib Fraata şəhərinə çatmışdır. İkinci tərəfdən bu şəhər coğrafi cəhətdən möhkəm yerdə yerləşmişdi. Son zamanlarda muasir Təxt-Süleymanda aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində atropatenlilərin yay sarayları yerləşən Kazaka şəhərinin yerində möhkəm bir qalanın divarları aşkar edilmişdir. Antoni atropatenlilər tərəfindən bu möhkəm qala ətrafında məğlub edilmişdir.

 Məhəmməd Həsənxan yazmışdır: &#;Antoni Fraata şəhərini mühasirə etməyə gəldi. Şəhərin hasarlarına yaxınlaşdıqda mühasirə alətlərini, mancanaqları özü ilə gətirmədiyindən peşman oldu. Çarəsizlikdən şəhər divarının ətrafında çoxlu səngər tikdirdi ki, bəlkə şəhərə müsəllət olub onu fəth edə bilsin. Bu tərəfdən Parfiya şahı Fraat külli miqdarda qoşunla hərəkət edib Antoninin əsgəri qüvvələrinin qarşısını almağa gəldi&#;. Müəllifə görə, Antoninin ikinci bir səhvi ondan ibarət olmuşdur ki, o öz görkəmli süvari dəstələrinin bir hissəsinin atlarını otarmaq üçün bu şəhərə birgünlük yol olan otlağa göndərmişdir. Bu dəstə otlaqlara çatmamış, parfiyalıların hücumlarına məruz qalmışdır. Antoni özü də bu süvarilərin içərisində idi. Parfiyalıların şiddətli ox yağdırmalarını görən Antoni piyada əsgələrə parfiyalılara hücum etmək əmrini vermişdir. Bu zaman parfiyalılar qəsdən qaçmışlar. Bu hadisəni görən Antoni sevinmiş, lakin parfiyalılar geri qayıdaraq Antoninin dəstələrinə hücum etmiş, onların şəhər ətrafında olan səngərlərə yaxınlaşmalarına mane olmuşlar. Lakin romalılar şəhər ətrafında olan səngərlərə yaxınlaşdıqda midiyalılar romalılar tərəfindən muhasirəyə alınmış, şəhərdən çıxaraq romalılarla qarşılaşmış, onlara böyük zərbə vurub qaçmağa məcbur etmişlər. Bu məğlubiyyətdən qəzəblənən Antoni bütün ordunun toplanması və onların sıraya düzülməsi, hər 12 nəfərdən birinin &#;qura çəkməklə, püşk atmaqla&#; öldürilməsi əmrini vermişdi. Müəllifə görə, Antoni geri çəkilən zaman ona bir nəfər amardlı bələdçilik edib, dağ yolu vastəsilə onu Araz çayına çatdırmışdır. M.Həsənxan görə, Antoni Fraata şəhərindən Araz çayına qədər olan məsafəni 27 gün ərzində qət etmişdi.

IX hissə: Əgər bir vuruşmada Azərbaycan ordularından nəfər ölürdüsə, yunan ordusundan həlak olanları saymaq mümkün olmurdu

 Antoninin başçılığı ilə eramızdan əvvəl cı ildə romalilarin Azərbaycana yürüşünü geniş izah edən İran tarixçisi Həsən Pirniya yazmışdır: &#;Antoni qışı Ermənistanın qışlaqlarında düşərgə salmalı idi. 8 min stad ( ağac) yol gəlmiş qoşuna istirahət verməli idi Midiyanı isə yazın əvvəlində tutmalı idi. Lakin bu plana əməl etməyib, Ermənistanı sol tərəfdə buraxaraq qoşunları ilə Azərbaycana gəldi və oranı qarət etdi. O, qala alan mühasirə alətlərini arabaya yükləmişdi Antoni Urmu gölünün cənub-şərqində (Təxt-Süleyman adlanan yerdə), onun kilometirliyində (25 ağaclığında) yerləşən Praspa və yaxud Fradeyiaspa şəhərinə gəlib çatmışdır. Bu şəhər Atropaten şahlarının arvad-uşaqları yaşayan paytaxt şəhər olmaqla, Midiyanın ən böyük şəhərlərindən biri idi&#;. Müəllif Tatyanus adlı sərkərdənin 10 min nəfərlə geridə qalmasını və qalauçuran alətləri özü ilə gətirməsini də qeyd etmişdir. IV Fraat bu zaman onlara çatmış, qalauçuran alətləri Tatyanusdan alıb sındırmış, 10 min nəfər qoşunu isə məhv etmişdi. Bu hadisə Antoniyə pis təsir göstərmiş, Ermənistan şahı Artavazd isə bu hadisədən sonra öz orduları ilə Ermənistana geri çəkilmişdir.

 Fraata şəhərində müharibədə olan midiyalıların şəhərdən kənara çıxıb romalıları dəhşətə saldıqlarını və onları qaçmağa məcbur etdiklərini Həsən Pirniya qeyd edərək yazır: &#;Bu zaman Frada şəhərində mühasirədə olan midiyalılar qaladan kənara çıxaraq romalıları elə bir dəhşətə saldılar ki, onlar qaçmağa başladılar. Bu hadisədən qəzəblənən Antoni Romada qədimdən olan cəza tədbirlərini tətbiq etməyə başladı&#;. Müəllifə görə, Antoni geri çəkilərkən Ermənistan torpağında öz qoşunlarını hesablamış və məlum olmuşdu ki, qoşun hissələrindən 20 min piyada, 4 min süvari Atropatendəki vuruşmalarda məhv olmuşdur.

 funduszeue.infoa Plutarxı tənqid edərək göstərmişdir: &#;Plutarx əsərində romalıların Atropaten yürüşündən danışaraq onların 17 qələbəsini qeyd etmişdir&#;. funduszeue.infoaya görə, Plutarxın dediklərindən belə nəticə çıxır ki, romalılar Atropatenə daxil olduqda 10 min nəfər döyüşçü itirmiş, onların qalauçuran alətlərin isə parfiyalılar ələ keçirib sındırmışlar. İkinci tərəfdən, Plutarxa görə, romalılar Frada şəhərin mühasirə edib ala bilməmişlər; üçüncüsü, qışın yaxınlaşmasını görən Antoni qələbə ümidindən əl çəkərək danışıqlar aparmağa və geri çəkilməyə məcbur edilmiişdir. Bu məqsədlə Antoni öz elçilərinə demişdir: &#;Mən Fraatdan Krassos vuruşmasında ələ keçirmiş Roma bayraqları ilə əsir alınmış şəxsləri geri qaytarmaqdan başqa heç bir şey tələb etmirəm&#;. Fraat isə Antoninin bu təkliflərini qəbul etməmiş, lakin ona vəd etmişdir ki, Roma orduları geri çəkilən zaman onlara mane olmayacaqdır. Lakin Antoni geri çəkilrkən Atropaten və Parfiya orduları romalıları incitməyə başlamışlar. Plutarxın dediyi 17 qələbə bəlkə də ondan ibarət imiş ki, romalılar özlərini 17 dəfə müdafiə etmişlər. Müəllif daha sonra yazmışdır: &#;Antoni Azərbaycandan qovulduqdan sonra Atropaten şahı (Azərbaycan) ilə Fraat arasında ələ keçirilmiş qənimətləri bölmək üstündə mübarizə başlanmışdır. İlk növbədə Midiya (yəni Kiçik Midiya) şahı payına düşən qənimətdən narazı qaldığı üçün, sonralar isə bu mübarizə nəticəsində şahlığının təhlükə qarşısında qalmasından ehtiyat edərək Antoninin yanına elçilər göndərib parfiyalılara qarşı mübarizədə ona hər cür köməklik göstərəcəyini vəd etmişdir. Bu elçilər də öz növbəsində Antoni tərəfindən məhəbbətlə qarşılanmışlar&#;.

 Qeyd etmək lazımdır ki, Antoninin Atropaten elçilərini hərarətlə qarşılaması təsadüfi deyildir. Çünki o, Atropaten ilə müttəfiq olduqda birinci növbədə muharibədə malik ola bilmədiyi Atropaten süvarilərinə və təcrübəli gözəl ox atanlarına malik olacağını hiss edirdi. İkincisi, Azərbaycan elçiləri də Atropaten şahının silahlı qüvvələrinin Antoninin ixtiyarına veriləcəyini bildirmişdilər. Bu səbəbə görə Antoni Araz çayı kənarında Atropaten şahı ilə görüşdükdən sonra parfiyalılara yenidən hücum etmək qərarına gəlmişdi. Buradan belə nəticə çıxır ki, Atropaten şahları öz istiqlaliyətlərini qorumaq xatirinə bu və ya digər ölkə ilə müstəqil diplomatik əlaqələr yarada bilirmişlər.

 Dion Kassinin göstərdiyinə görə, Antoni ilk hücumunu Beynəlnəhreyndən Krassın gəldiyi yol ilə başlamaq istəyirdi. Lakin o, eramızdan əvvəl ci ildə Fərat çayının sahilinə yetişdikdə parfiyalıların hazırlıq işlərini görüb, buradan keçməyin mümkün olmadığinı nəzərə alaraq Ermənistana tərəf hərəkət etmişdir. Antoni bu səfər zamanı Ermənistan şahı Artavazd ilə ittifaq bağlamaq istəyirdi; Artavazd Antoni ilə müttəfiq olur. Ermənistan şahına görə, Atropaten orduları bu zaman Praspa şəhərini buraxıb, Fərat çayı sahilində parfiyalılara köməyə gəlmişdilər. Bu səbəbə görə Antonidə Atropatenin paytaxt şəhərini tez ala biləcəyinə inam yaranmışdı. Ona görə də Ermənistan şahının bu təklifləri Antoniya xoş gəldiyi üçün, o yuxarıda göstərdiyimiz əməliyyata başlamışdı.

 Romalıların Azərbaycanı və İranı işğal etmək planları barədə Abbas Purməhəmmədəli Şüştəri yazır: &#;Antoni Krassın buraxmış olduğu səhvləri və məğlubolma səbəblərini təkrar etməmək üçün işə çox ehtiyatla yanaşıb, Ermənistan şahı Artavazd ilə razılaşdıqdan sonra, Ermənistan vasitəsilə Atropatenə, oradan da Böyük Midiya və yaxud İran İraqına hərəkət etməyi nəzərə alıb arxadan Tisfuna zərbə endirmək istəyirdi. Müəllif qeyd edir ki, Antoninin hərb arabasında 80 ayaq uzunluğunda olan qalauçuran alətləri yerləşdirilmişdi. Bu uzun sütunları təkərin üzərində qoyub qala divarlarının uçurulmasında işlədirdilər. Bu alətlər 10 min nəfər orduya başçılıq edən sərkərdə Oppius Statianusa tapşırılmışdı. IV Fraatın orduları 10 min nəfəri qırdıqdan sonra bu alətləri də məhv etmişlər. Müəllifə görə, Ermənistan şahı Artavazd Antoni ilə birlikdə Atropatendə olan vaxt öz orduları ilə IV Fraata qarşı vuruşmuşdur. Lakin bu səhv fikirdir, ona görə ki Artavazd Atropaten paytaxtının mühasirəsi uzandıqda 16 min nəfər süvari ordusu ilə öz ölkəsinə geri çəkilmişdir. Şüştəri qeyd edir ki, Antoni yol üzərində olan kəndləri işğal edib dağıtdıqdan sonra ölkənin mərkəzi olan Frad-i Aspa, yaxud Fraspaya yaxınlaşmış, bu şəhəri mühasirə etmiş, lakin ala bilməmişdir. Antoni qarşısına iki məqsəd qoymuşdu; birincisi, qalanı alıb orada qışlamaq, ikincisi isə IV Fraat ilə vuruşub onu məğlub etmək. Antoni birnci planı məqsədə uyğun hasab etmişdir. Müəllifə görə, Antoni nəinki qalanı ala bilməmiş, hətta onu geri çəkilməyə məcbur etmişlər. Şəhərin müdafiəçiləri şəhəri inadla qorumaqla bərabər, bəzən hücuma da keçirmişlər. Əgər bir vuruşmada Atropaten və İran ordularında nəfər ölürdüsə, Antoninin ordusundan həlak olanları saymaq mümkün olmurdu. Müəllif Antoninin ordusundan 20 min piyada və 4 min süvarinin həlak olduğunu, aclıq və soyuqdan isə 7 min nəfərin öldüyünü qeyd etmişdir. 

 Şüştəriyə görə, qədim dövlətlərin müharibə tarixində belə ağır itkiyə təsadüf olunmur. Bu vuruşmalarda 20 min piyadanın, 4 min süvarinin, 10 min nəfər Tatyanus ordusunun, minin isə acından həlak olması böyük rəqəmdir. Deməli, Antoni bu vuruşmada 42 min nəfər itirmişdir.

 Abbas Purməhəmmədli o dövrdə Roma dövləti ordularının hərbi texniki cəhətdən Parfiya ordularından bir neçə qat yüksək və təcrübəli olmalarını da qeyd etmişdir. Müəllif sual verir: romalılar şücaətli deyildilərmi? Özü sualına cavab verir ki, onlar şücaətli idilər. Roma sərkərdəsinin məharətinə baxmayaraq, müəllif görə, İran şahı IV Fraatın möhkəm iradəyə malik olması romalıları məğlub etmişdir.

 Qeyd etmək lazımdır ki, Ermənistan şahı Artavazd Antoni məğlub olana qədər romalılarla müttəfiq olub, ona köməklik edirdi. Məğlubiyyətdən sonra IV Fraatın tərəfinə keçərək, romalılara qarşı çıxmışdır.

 Strabon göstərir ki, eramızdan əvvəl ci ildə Antoni Ermənistan şahına məktub göndərir, eramızdan əvvəl cü ildə isə yeni ordu ilə qəflətən bu əraziyə yenidən daxil olur. Ermənistan şahı cürət edib müqavimət göstərə bilmədiyi üçün Atoninin yanına gedir, Antoni isə onu həbsə alır. &#;Erməni xalqının tarixi&#; əsərində (&#;Aypetrat&#; nəşriyyatı, Yerevan, ci il) göstərilir ki, Antoni Atropaten şahının qızı Yotabanı öz oğlu İsgəndərə alır. Toy etdikdən sonra Atropaten şahı Artavazdı götürüb oranı qarət edir, sonra isə Misirə gedir. Müəllif qeyd edir ki, miladdan əvvəl ci ildə Antoni yenidən Araz çayına qədər gəlib Atropaten şahı ilə dostluq müqaviləsini təzələmişdir.

 O, ikinci dəfə Azərbaycan sərhədindən uzaqlaşdıqdan sonra IV Fraat Ermənistan şahı Artavazdın oğlu Artakezyas ilə birlikdə Atropatenə hücum etmişdir. Birinci vuruşmada IV Fraatın məşğul olmasına baxmayaraq, ikincidə Atropaten şahı Artavazdı məğlub edib, oranı işğal etmişdir. Bu zaman Artakezyas da Ermənistanı ələ keçirib, orada olan Roma ordularını dağıtmışdır.

 Beləliklə, Atropaten eramızdan əvvəl ci ildə yenidən parfiyalıların idarəçiliyinə qayıtdı. Abbas Purməhəmmədəliyə görə, bu hadisə uzun sürməmiş, IV Fraat hakimiyyətdən əl çəkdikdən sonra atropatenlilər parfiyalılara vergi verməkdən boyun qaçırıb, yenidən müstəqil siyasət aparmışdır. Müəllif Parfiya şahı Artabanın ana tərəfdən parfiyalılardan, ata nəslinin isə Atropaten şahlarına mənsub olduğunu, eramızın ikinci və beşinci illərində Atropaten nəslinin hım də İrana şahlıq etməsini və ondan sonra Parfiya hakimiyyətinin Atropaten sülaləsinə keçməsini göstərmişdir.

X hissə: Talışlar və Bakı kadusiləri nə əhəminələrə, nə selevkiilərə, nə parfiyalılara, nə Sasanilərə və nə müsəlman hakimlərinə tabe olmamış, yalnız Səfəvilərin vaxtında şiəlik gəldikdə birləşmişlər

 Azərbaycanın qədim sakinlərinin etnik tərkibi və onlarla əlaqədar dil və toponimika haqqında bəzi nöqsanlara baxmayaraq, İran tarixçilərinin əsərlərində qiymətli fikirlər söylənilmişdir. Lakin bu fikirlər tarixçilərimizin əsərlərində indiyə qədər lazımi dərəcədə öz əksini tapmamışdır.

 Müasir İran tarixçi və ədəbiyyatşünaslarndan M.Həsənxan, funduszeue.infoa, Ə.Bərzigər, funduszeue.infoud, Ə.Kəsrəvi, S.Nəfisi, funduszeue.info, funduszeue.info, Ə.Karəng, Ə.Rəzmara və başqa tədqiqatçıların əsərləri lamızi surətdə araşdırılarsa, Azərbaycan xalqının qədim mənşəyinə dair qiymətli məlumatlar aşkara çıxarılar.

 İran tarixçilərindən Məhəmməd Həsənxan Etimad-üs-Səltənə tarixi əsərlərində az-çox etnogenez məsələlərinə toxunmuşdur. O, Xəzər dənizi ilə əlaqədar olan mövzuda yazmışdır: &#;Xəzər dənizi ətrafında bu tayfalar yaşamışlar: Tovratda məgug, Quranda isə möcüc göstərilən massagetlər, finuva, albanlar, kadusilar, amardlar, allanları, quzlar, türkmənlər, uzlar, poloveslər, özbəklər, qıpçaqlar, dağıstanlılar, çeçenlər, ləzgilər, kalmıklar və başqa tayfalar yaşamışlar. Lakin Mazandaran dənizi ətrafında (Xəzər dənizi) İran ərazisində əsas etibarilə 4 tayfa: mard və ya maz, tapur, cil və yaxud gil, kadusilər yaşayırdılar&#;. Müəllifə görə, mardlar və ya mazdlar Heraz çayının qərb axarında, daha doğrsu, Amoldan (Amildən) qərbə doğru olan ərazidə yaşamışlar ki, Mazandaran əyalətinin adı da bu tayfa ilə əlaqədar olaraq meydana çıxmışdır. &#;Maz- bulud mənasındadır. Mazandaranda bulud çox olduğuna görə ona Mazandaran demişlər. Tapurlar şimal-şərqdə, yəni Ətrək çayı sahilindən Araspi çayına qədər olan ərazidə sakin olmuşlar, cil və ya gillər Qızılözən və yaxud Sefidrud çayından Limirə qədər, kadusilər Limirdən Lənkarana kimi olan ərazini abadlaşdırmışlar ki, hazırda talışlar onların yerində sakindirlər&#;.

 Məhəmməd Həsənxana görə, bu dörd tayfa əslində İran mənşəli deyil, turan mənşəli olmuşdur. Göstərdiyimiz bu dörd tayfanı turan mənşəli hesab etməsinə baxmayaraq, müəllifin əlində əsaslı elmi dəlil olmadığından inandırıcı deyildir. Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, turan məfhumu tək-tək hallarda türk mənasında işlənmişdir. Müəllifə görə, &#;Şərqdə Ətrək çayından Lənkərana kimi olan ərazidə göstərdiymiz dörd böyük tayfanın nəsli yaşamış, 3 min il bundan əvvəl hər tayfanın müstəqil hökmdarı olmuş, bu hakimlər nə əhəminələrə, nə selevkiilərə, nə parfiyalılara, nə Sasanilərə və nə müsəlman hakimlərinə tabe olmamışlar. Lakin Səfəvilər dövründə Səfəvi şahlarından I Şah Abbasın Mərəşilərlə qohum olması nəticəsində bunların İran şahlarına təslim və tabe olmaları üçün şərait yaranmışdı.  

 Müəllif qeyd edir ki, yuxarıda göstərdiyimiz dörd tayfa 3 min il bundan əvvəl Turan ölkəsindən bu əraziyə köçüb gəldiyi vaxtdan Səfəvi hakimiyyətinə qədər olan müddətdə İran şahlarına tabe olmamışdır. Bəzi hallarda isə az miqdarda vergi verirdi. İran şahları xarici ölkələrə qoşun çəkib müharibə apardıqda Mazandaran və Gurgan hakimlərinə pul göndərərək, müqabilində onların təcrübəli sapand və ox atanlarından istifadə edirdilər.

 Müəllifə görə, &#;I Daranın dövründə bütün İran 20 satraplığa bölünmüşdü. Xəzər dənizinin cənub sahilində yaşayan tayfalar, Herodotun göstərdiyi kimi, kaspi adlandırılaraq, ci satraplığı təşkil etməklə ildə İran şahına 20 min talant gümüş vergi verirmişlər&#;&#; &#;Kserk Yunanıstana qoşun çəkdiyi vaxt hər əyalət imkan daxilində könüllü qoşun dəstələrini onun ixtiyarına vermişdi, o cümlədən kaspi tayfaları da bir dəstə göndərmişdilər. Bundan başqa, mardlar və yaxud mazdlar-amazdlar da olmuşlar. Belə ki Herodot onların geyim və silahlarını təsvir etmişdir&#;.

 Məhəmməd Həsənxan &#;mard&#; sözünün mənasının izah edir. &#;Aryumardos iki sözdən- aryu və mardus, yaxud aryu mard sözündən əmələ gəlmişdir. Bu söz əgər zənd sözüdürsə, onda &#;səxavətli igid&#; və əgər pəhləvi sözündəndirsə, &#;azra&#; sözündən ibarət olub, mənası bəbir deməkdir&#;.     

 Müəllif Kiprin coğrafi əsərinə əsaslanaraq gillərin, tapurların və kadusilərin mard, yaxud amardların qolu olmarını qeyd etmişdir. O, bu faktı düzgünlüyünü təsdiq edərək hər tayfanın xususi adı olduğunu və onların Xəzər dənizinin cənub sahilinə gəlib bu yerləri öz adları ilə adlandırmağa başladıqlarını göstərir. O yazır: &#;Mazd dağı Azərbaycandan, yəni Ərdəbil şəhərinin yanında başlayaraq, Kurqana tərəf uzanır, bu dağın cənubda müxtəlif adları vardır. Lakin şimalda Maz dağı adlanır. Daha doğrusu buradan belə məlum olur ki, böyük mard tayfası bu dağın şimal ətəklərində məskən salaraq o ərazini Mazandaran adlandırmışlar.

 Beləliklə, Məhəmməd Həsənxan qədim müəlliflərə arxalanıb kadusi, yaxud gilləri amard mənşəli hesab edir. Müəllifə görə, &#;Gilanda yaşayan kadusi, kaduz və yaxud kadusların bir hissəsi Qizilözən çayının sahilini tutub, çayın cənub və cənub-qərb axarı ilə irəlilədilər. Karrusın yaxınlığında çayın mənbəyinə çatıb orada məskən saldılar. Öz adları ilə o ərazini adlandırdılar. Beləliklə get-gedə kadus sözü karrusa çevrildi&#;. Müəllif göstərir ki, tədqiqatçılardan bir nəfər mard və ya mazd tayfalarını və ondan ayrılan hissələrin adların çəkir- gil, kadusi, dərbis, uviyətyən, yaxud viyətyən, anari, dukuzini, kassi, tapuri və bu qədim adları müasir yaşayış yerləri ilə əlaqələndirir. Məhəmməd Həsənxana görə, Gil, Gilan, Kadusi Amard çayının sol sahilində Rəşt ətrafında olan müasir kəndlərdən Kadusara və Kadukiya, Kada və Kuda Fomin ətrafında olan Duda, Dərvis və Druqdaq adı ilə əlaqədar olan Dilfəkə uyğun gəlir&#;.

 Müəllif Herodota istinad edərək yazmışdır: &#;Herodot dərbik və yaxud dərvik tayfasını ən güclü tayfa hesab edərək qeyd etmişdir ki, Dərvik ölkəsini Keyxosrov (Kir) öz sərkərdələrindən Espidas adlı birisinə suyurğal olaraq bağışlamışdır&#; (Espidasın mənası &#;ağ at sahibi&#; deməkdir). Müəllifə görə, &#;Viyətyən, yaxud Uviyətyən Zərinədağın şimal ətəyində Rəhmətabad yaxınlığında Məncil körpüsünün 12 kilometrliyində kənd adıdır. Viyə də Deylimdə kənd adıdır. Lakin Anariyə müasir dövrdə Ənarə məhəlləsi, yəni Ənarə təpəsi deyirlər. O, Rəhmətabaddadır. Dokuzini tayfası həmin xalqdandır&#;.

 Məhəmməd Həsənxana görə: &#;Amard və yaxud amara güman ki amarlu tayfalarının adı olmuşdur. Hazırda isə anbarlu adı ilə məşhurdur. Kaspi tayfası mard və yaxud mazdın tayfalarından şücaətli və cəsur olmuşdur&#;.

 Yuxarıda göstərilən fikirlərlə rastlaşmaq olar. Çox güman ki, müasir Ərdəbil şəhərinin şimal-şərqində Bağro dağları başlanan yerdə (Mazd dağı), sərhəddəki Həmin qəsəbəsinin kəndlərindən olan Ambaran, Əmincan da keçmiş amard və yaxud kadusi tayfalarının nəslindən olub, o dövrdən qalan adlarla adlanmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, istər Ambaran, istərsə Əmincan və o ərazidə yerləşən kəndlərin sakinləri hazırda da talış dilində danışırlar.

 Məhəmməd Həsənxan Strabona istinad edərək göstərmişdir: &#;Strabon kaspi tayfalarının adını çəkmiş, lakin ona görə, bu tayfa bir müddətdir ki, aradan çıxmışdır&#;. Müəllif belə nəticəyə gəlir ki, &#;mard və ya mazd tayfası İran tayfalarının həqiqi sakinləri idi&#;. 

 Müəllifə yazır: &#;Mardların dili pəhləvi dili olmuş, Xəzər dənizinin cənub sahilləri və Təbəristan dağlarının sakinləri də bu dildə danışmışlar. İndi də bu ərazi sakinlərinin lüğət fonduna çoxlu pəhləvi sözü qalmaqdadır. Deməli, onların lüğət fondlarının yarısı pəhləvi dilindədir&#;.

 Amma &#;Qədim fars dili Fars əyalətində və bu ölkənin körfəzi sahilində, Kirman və İsfahanda yayılmışdır&#;. Bundan başqa, müəllifə görə, midiyalıların dili turan, pəhləvi və xet dillərinin çarpazlaşmasından əmələ gəlmişdir. Müəllifə görə bu müddəanı subut edən əsas amil Bisutun yazılarıdır. Lakin son fikir Bisutun yazıları əsasında subut olunmur. Umumiyyətlə, Midiya dili haqqında bir-iki sözdən başqa heç bir məlumat yoxdur. Müəllif gösdərmişdir: &#;Gilan sərhədlərində yaşayan tayfaların dillərinə gəldikə, onlar Azərbaycanla qonşu ərazidə yaşadıqları üçün belə bir dilə malik imişlər. Bu dil həm zənd və həm də pəhləvi dilinin qarışığından ibarət olmuşlar. Lakin Mazandaran, Təbəristan və xüsusən bu ölkənin dağlıq yerləri, o cümlədən Savadkuh və ona yaxın olan yerlərin dili, göstərdiyimiz kimi, pəhləvi dili olmuşdur&#;.

 Müəllif qeyd etmişdir: &#;Strabona görə, müasir Bağro və yaxud Talış dağları Kaspiyan (başqa qədim müəlliflərə görə, Mazd, yaxud Mard) dağları adlanırmış. Belə güman edilir ki, İranın bu hissəsində yaşayan tayfalar birmənşəli xalqlardan ibarət olmuşlar&#;.

 Həsən Pirniya kadusilər haqqında yazmışdır: &#;Kadusilər Gilanda yaşayan xalq olmuşlar. Bəzilərinə görə, bunlar müasir talışların əcdadı imişlər. Kadus sözü müasir taluş, yaxud talış sözünün yunanlaşmış formasından ibarət olmuşdur. Hələlik əlimizdə elə bir sənəd yoxdur ki, bu faktı isbat etsin. Lakin kadusilər müasir Azərbaycanın şimal-şərqində və Gilanda  yaşayırmışlar&#;. Müəllif Plutarxa əsaslanaraq qeyd etmişdir: &#;Bu tayfa Artakserksin (Ərdəşirin) dövründə (eramızdan əvvəl cü ildə) İranın başqa vilayətləri kimi üsyan etmişdir. Şah Artakserks bura üsyanı yatırmaq üçün gəlir&#;. Pirniya kadusilərin vilayətini Plutarxa istinadən belə təsvir edir: &#;Bura dağlıq və keçilməz bir ölkə olmaqla daim buludludur. Bu ölkədə taxıl yetişmir Buranın döyüşkən sakinlərinin ruzusu meşədə yetişən (vəhşi) alma-armuddur. Elə bu səbəbə görə də Artakserks bu əraziyə gəldiyi zaman azuqə qıtlığına və möhkəm müqavimətə rast gəlir. Onlar gətirdikləri mal-qaranı, sonra isə atlarını yeməklə özlərini ölümdən qurtarmışlar&#;.

XI hissə: Tarixin bütün dövrlərində İran ərazisinə hücum edən tayfalar, bu ölkəyə gəldikdən sonra yerli əhali ilə qaynayıb qarışaraq öz etnik formalarını itirmiş, yerli əhalinin təsiri altına düşmüşlər

 İran tarixçisi Ərdəşir Bərzigərə görə, Mard ölkəsi şərqdən (Bərqana) Herqaniya, Parfiya (Part), şimaldan Dərəyə və yaxud Drakaspiyən, şərqdən isə Lənkaran, cənub-şərqdən Kumisin (Kumizin, Kumıs-Əlqumıs), Simnan, Damğan, Bəstam şəhərləri ilə həmsərhəd olmuşdur. O qeyd edir ki, Xəzər dənizinin şimal-qərbində yaşayan kaspi tayfalarının adı ilə əlaqədar olaraq, bu dənizə də Kaspi dənizi deyirmişlər. Müəllifə görə, kasu-kasak-kazak və Qafqaz kazakları da bu göstərdiyimiz kaspi tayfalarının davamından ibarətdir. Ərdəşir Bərzigərə görə, mardların sakin olduqları ərazinin şimalı rütubətli, düzənlik, cənubunu isə sıx meşələr və hündür dağlar əhatə etmişdir. 

 Ərdəşir Bərzigər yazır: &#;Mard tayfasının bir qolu kadusilərdən ibarət olmuşdur. Bu tayfaya tarixdə kəluy-kelay-katuzi də deyirmişlər, yaşadığı ərazi müasir Lahicandan Lənkaranın şimalına qədər olan sahədən ibarət imiş (Kür çayına qədər). Bu ərazi sakinləri antropoloji cəhətdən müasir Lənkaran, Astara və Mazandaranın əhalisindən, dilləri isə bu ərazi sakinlərinin dillərindən o qədər də fərqlənmir. Kadusilərdən olan kaspilər ölkənin qərbini məskən seçmiş, müasr talışlar isə onların davamıdır; çox güman ki talış və kalış sözü də kadusi sözündən əmələ gəlmişdir. Gəlayilərin ayrı bir kiçik dəstəsi və yaxud giləklər öz yerlərində qalıb müasir gilək nəslinin bünövrəsini qoymuşlar ki, giləmərd sözü də buradan meydana çıxmışdır&#;.

 Qeyd etmək lazımdır ki, İran tarixçiləri etnik adları oxşar sözlərlə əlaqələndirib elmi surətdə əsaslandırmamışlar. Ərəb tariçiləri kadusiləri qadisyan, gilləri cil, gilanı isə cilan adlandırmışlar. Justinə görə, mardlar şücaətli və cəsur xalq olmuşlar. Arriana görə, mardlar kasıb, lakin çox zəhmətsevən və dözümlu idilər. Strabona görə, bu yerin adı amard, ərəb tarixçilərinə görə, Ər-ruyan, Bartolda görə, Dələmay (Deyləm), fransalı Darmesteterə görə, Röyandır. Bu söz Tanserin məktubunda da Royan göstərilmişdir.

 Kəsrəvi Təbrizi də Strabona istinad edərək Midiya Atropateninin qədim sakinləri kadusi, amar və tapurlardan danışır. Kəsrəviyə görə, iki tayfa- amard və tapur tamamilə aradan çıxmışdır. Strabon buradakı tapurları Atropatenin şimal dağlarında olan tayfalardan hesab edir. Onun başqa bir yerdə göstərdiyindən aşkar olur ki, bu tayfa o zaman Astrabadın və Xorasanın şimal dağlarında yaşamışdır. Belə məlum olur ki, Strabon Əlborz dağının hamısını- Astaradan Astrabada kimi Atropatenə aid etmişdir.

 Ə.Kəsrəvinin yazdığına görə, Strabondan çox əvvəl tapurlar Mazandaran dağlarında yaşadıqları üçün bu ərazi də onların adı ilə əlaqədar olaraq Tapuristan adlanırmış. Təbəristan adı hazırda çox məşhurdur və bu əraziyə aid çoxlu sikkə bizə bu adın keçmiş Taputistanla əlaqədar olması fikrini irəli sürməyə imkan verir. Bundan başqa, pəhləvi kitablarında da bu ad Tapuristan göstərilmişdir. Müəllifə görə, &#;habelə Təbərk adı iki məşhur qalaya deyilirmiş; bunlardan biri İsfahan yaxınlığında olan Tapurək, ikincisi isə Rey yaxınlığındakı qaladır və şübhəsiz ki, bu iki yer vaxtı ilə o tayfanın bölüklərinin məskəni olmuşdur. Lakin amardlar və yaxud mardlar Makedoniyalı İsgəndərin yürüşü zamanı Mazandaranda yaşamışlar. O dövrdə hələ tapurlar buraya gəlməmişdilər. Sonralar Strabonun dediyinə görə, amardlar Atropaten, Ermənistan, Fars və başqa yerlərə yayılmışlar. Elə bu səbəbə görə də bəzi yerlər bu tayfanın adı ilə əlaqədar olaraq adlanmışdır&#;.

 Ə.Kəsrəviyə görə, nə kadusilər aradan getməmiş və nə də talışlar başqa ərazidən buraya gəlməmişlər. Talış sözü təqribən kadusi sözündən əmələ gəlmişdir. Ona görə ki kadusi sözünün əsli kaduşi, yaxud qaduş, qadış olmuşdur. Yunanlar və ərəblər bu adı dəyişmiş, birincilər &#;ş&#; hərfi əvəzinə &#;c&#; hərfini, ikincilər isə tilesanı talışan kimi qeyd etmişlər. Moisey Xorenskidə bu söz qaduş göstərilmişdir. Şübhəsiz ki bu müəllif İran dillərindən istifadə etmişdir. Sonralar isə &#;k&#; hərfi &#;t&#; hərfinə, &#;d&#; hərfi isə &#;l&#; hərfinə çevrilərək taluş-talış şəklini almışdır. Ə.Kəsrəvi belə nəticəyə gəlir ki, kadusi sözünün kökü kaduşdur və talışlar da kadusilərdən törəyərək onların davamı olmuşlar. Ə.Kəsrəviyə görə, galışın da kökü kaduş olmuş, bu ərazidə yaşyanların dillərində olan ləhcələrin fərqi ilə əlaqədar birmənşəli tayfanın bir dəstəsi talış, ikinci bir dəstəsi isə kalış adlanmışdır.

 Azərbaycanın qədim etnik tərkibi haqqında öz əsərlərində bəhs edən İran tarixçilərindən biri də Rəşid Yasəmidir. O qeyd etmişdir: &#;Qafqaz dağları ilə Hindistan ölkəsi arasında olan ərazisində o tayfalar məskən salmışlar ki, onların adları dünya tarixində təkrarən qeyd edilmişdir. Məsələn, bu ərazidə Babil, Asor və Finikiyanın qədim mədəniyyəti yayılmışdır. Dil nöqteyi-nəzərindən Asiyanın ərazisində yaşayan əhalinin dili iki qrupa bölünür. Bunlardan biri İran, digəri isə Semit dil qurulmuşdur&#;. funduszeue.infoəmi göstərmişdir: &#;İran, Bilucistan, Əfqanıstan və Kiçik Asiya Şərqi İran irqinin beşiyidir. Bu irqin qrupları indi də vardır. Məsələn: farslar, taciklər, Qafqazda olan azərbaycanlılar, rus Türkmənistanında olan sartlar, Xəzər dənizinin cənub-qərbindəki tatlar, şərqdə əfqanlar və biluclar və ermənilərdir. Bunlar qrup-qrup müxtəlif ərazilərdə yaşayırlar&#;.

 funduszeue.infoəmi qeyd edir ki, əgər biz bu tayfaları antropoloji nöqteyi-nəzərindən qruplaşdırsaq, o zaman biz bir çox çətinliklərə rast gələ bilərik. Ona görə ki bu tayfalar istər baş quruluşlarına və istərsə başqa formalarına görə biri digərindən çox fərqlənir. O yazır: &#;Məsələn, patanlar, əfqanlar doliko sifaldırlar (uzunbaşlı). Muasir iranlıların çox hissəsi doliko sifal təsirlidir. Taciklərin və farsların bir hissəsi braki sifalların təsiri altındadır. &#;Madon braki sifalın bir qolu olan Azərbaycan tatları qəti braki sifal yastıbaşlı ermənilərə qarışmışlar. Beləliklə, demək olar ki bir dil (İran) ətrafında o tayfalar birləşmişlər ki, onların bəzilərinin irqi kökləri müxtəlif olmuşdur. Ona görə ki bu ölkə çox hadisə və hücumlara məruz qalmışdır. Hər əsrdə hücum edən tayfalar gəlmiş, xalis İran irqinin hissəsi olmaqla bərabər onlarla qaynayıb qarışmışdır&#;. funduszeue.infoəminin dediklərindən belə nəticə cıxır ki, tarixin bütün dövrlərində İran ərazisinə hücum edən tayfalar, bu ölkəyə gəldikdən sonra yerli əhali ilə qaynayıb qarışaraq öz etnik formalarını itirmiş, yerli əhalinin təsiri altına düşmüşlər.

 funduszeue.infoəmi yazırdı: &#;Əgər qədim dövrlədə İran ərazisinə Midiya və yaxud Fars ölkəsi demiş olsaq, bu o demək deyildir ki, burada əvvəldən xalis birmənşəli xalq mövcud olmuşdur. Belə ki məqsəd odur ki, midiyalılar və farslar qalib tayfa olduqları üçün başqa tayfalar da onların adları ilə adlandırılmışdır&#;.

 Xalqımızın müxtəlif dövrlərdəki çoxəsrli tarixinin bütün sahələrini aydınlaşdırmaq üçün arxeoloji materiallarla yazılı mənbələrin birgə əlaqələndirilməsi lazımdır. Bu, demək olar ki hələlik başlanğıc halındadır. Deməli, bizim bu əsərdəki mülahizələrimiz gələcəkdə zənginləşib mükəmməlləşə biləcəkdir.

RÖVŞƏN NOVRUZOĞLU İLƏ AZƏRBAYCAN TARİXİNƏ SƏYAHƏT

XII hissə: Təyinolunmuşlar ərazinin gücü və qüdrəti olaraq qalır

 Tarixdə &#;təyin olunmuşlar&#; və yaxud &#;seçilmişlər&#; ifadələrinə tez-tez rast gəlirik. Araşdırma materiallarına görə hər bir ölkənin, şəhərin, rayonun (məntəqənin), kəndin və nəhayət ailənin öz &#;təyinolunmuş&#; və &#;seçilmiş&#; simaları, şəxsləri var. Yaradan tərəfindən nəzərdə tutulmuş &#;təyinolunmuş&#; və yaxud &#;seçilmiş&#; şəxsin (şəxslərin) mənəvi-əxlaqi keyfiyyətləri, gücü, bilik və dərketmə qabiliyyətləri, insani münasibət və fərqli davranışları haqqında danışmırıq. Sadəcə məxfi qovluğun materiallarına nəzər salıb, az da olsa onlar haqqında məlumatlara malik olmaq mümkündür.

 &#;Tam məxfi -1&#; qovluğun materiallarına görə Yaradan tərəfdən yer üzündə &#;seçilmiş&#; və &#;təyinolunmuş&#; şəxslərə Azərbaycanın bütün qütblərində rast gəlmək mümkündür. Sadəcə onları tanımaq və seçib-seçilməmək lazım gəlir. Məsələn, VIII əsrdə Tisa çayının (Macarıstan) sahillərində dünyaya göz açan filosof Erjebet Seç bu istiqamətdə apardığı tədqiqatlar və araşdırmalarda iddia edir ki, &#;Təyinolunmuşlarla&#;, &#;Seçilmişlər&#;i qarışıq salmaq olmaz. Onun fikrincə &#;Təyinolunmuşlar&#;ın möhürü bilavasitə Allah tərəfindən basılır. Belə şəxsləri əzmək, öldürmək, məhv etmək, sıradan çıxarmaq filosofa görə əxlaqa sığmayan hərəkət hesab olunur. Onların din xadimlərilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Amma onlar da sadəcə adi insan kimi mənsub olduqları dinə inanır, din xadiminə, din atributlarına hörmət və ehtiram bəsləyirlər. Digər tərəfdən yaradan tərəfdən &#;Təyinolunmuşlar&#;ın nədən təyin olunmalarında məqsəd hələlik tam mənada qapalı qalır.

 Məlumata görə, ci il iyulun da Moskvadan Şirvan ərazisində, xüsusən Şamaxı yaşayış məntəqəsində &#;Təyinolunmuşlar&#;ı axtarıb tapmaq, onların siyahısını tərtib etmək, onların yaşayış məntəqələrini ayırd edib, müəyyənləşdirmək üçün tarixçi, Moskva Dövlət Universitetinin professoru Dmitri Bulanoviç Urbanın başçılıq etdiyi kiçik bir qrup Azərbaycana gəlir. Sənədlərdə qeyd olunur ki, professorun Şamaxıya gəlişi heç də təsadüfi deyildi. Digər tərəfdən professor funduszeue.info iyirmi ildən artıq idi ki, meteorit parçaları və daş lövhələri üstündə göydən yerə göndərilən xüsusi işarələrin içində ad və familiyaları oxumaqla məşğul idi.

 Araşdırma materiallarına görə professor funduszeue.info funduszeue.info münasibətlərini araşdıran, tədqiq edən ilk alimlərdən biri olub. Məsələn, professor &#;Tədqiqatlarım&#; adlı əsərində (çap olunması qadağan edilib) yazır ki, cü il dekabrın da funduszeue.info funduszeue.infoə tarixi bir məktub ünvanlayır. Məktubda Hitler Stalinə anlatmağa çalışırdı ki, o və onun ətrafı Sovet İttifaqı ərazisində xüsusi işarələr altında gəzən &#;Təyin olunmuş&#;ları qorusun, onları öldürməsin, qorusun. Müharibənin şıdırğı yerində Kremlə, Stalinə ünvanlanmış məktubda Hitler yazır: &#;Bu məktubu etiraf məktubu kimi qəbul etmə. Mən müharibəni uduzuram. Geriyə dönüş yoxdur. Amma bir xahişim var. Mənim öz xahişim güman ki tarixdə qalacaq. Mən nə üçün uduzdum? Müharibə məğlubiyyətimə səbəblərdən biri zəbt etdiyim ərazilərdə Yaradanın, yəni Tanrının yer üzü üçün &#;təyin etdiyi&#; insanlara qarşı, yəni &#;Təyinolunmuşlara&#; qarşı amansız oldum, onlara rəhm etmədim, onların bir qismini diri-diri yandırdım. Gərək belə etməyəydim. Onları tanımaq o qədər də çətin deyil. Bizim kimi adamlar, dövlət başçıları və yaxud fatehlər, sərkərdələr &#;Təyinolunmuşlar&#;ı asanlıqla tanıyır, asanlıqla onları görür. Mən Allahın qəzəbinə gəldim Sən onları axtar, tap və onlara yardım et. Çünki onlar yaşadıqları ərazilərdə həm quraqlıq, həm bərəkət, həm bilik və savad, həm mərdlik və dözümlülük, sabitlik simvoludur. Onların heç biri hakimiyyət və yaxud var-dövlət hərisi olmur Tale səni və sənin dövlətini çaşdırmasın&#;.

 Professor funduszeue.info Şamaxıda gözlənilmədən tədqiqatını saxlayıb geri, Moskvaya qayıdır. &#;Tam məxfi -1&#; qovluğu üçün yazdığı arayışda professor qeyd edir: &#;Fikrimdə var ki, gəldiyim Şamaxıda ən azı bir ay qalım. Mən Azərbaycanın yaşayış məntəqələrini çox yaxşı tanıyıram. O yerlərdə xeyli tədqiqat işlərim olub. Şamaxıdan tez qayıtdım. Çünki bu ərazidə &#;Təyinolunmuşların&#; taleyi qaranlıq idi. Onlardan bir qismi məhv edilmişdi&#;

 Məlumata görə Şamaxı ərazisində &#;Təyinolunmuş&#;ların sayı ötən əsrin sonları və yeni yüzilin birinci on ilində on bir nəfər olub. Onların taleyi haqqında məlumatlar hələ ki dumanlıdır Professorun açıqlamasına görə, &#;istərdim Şamaxıda yaşayan insanlar sadə bir həqiqəti dərk etsinlər. Ərazidə yaşayan və dünyaya ana bətnində göndərilən &#;Təyinolunmuşlar&#; Şamaxının gücü və qüdrəti olaraq qalır&#;.

 Araşdırma materiallarına görə dünyada ayrı-ayrı dövlətlər aparılan idarəçilik prinsiplərinin həyata keçirilməsində &#;Təyinolunmuş&#;ların taktikasından və strategiyasından geniş istifadə edirlər. Xüsusən Çin Xalq Respublikasının bu sahədə apardığı siyasət və qurduğu model diqqəti cəlb edib.

***

 Araşdırma materiallarına görə Azərbaycanın Ağdaş, Göyçay, Ucar ərazilərində xüsusi işarələrə qarşı insanlar daha həssas olublar. Məsələn, bu günün özünədək Ağdaşın Lələyurd deyilən ərazisində (indinin Qaradağlı və Gülbəndə yaşayış məntəqələrinin ərazisi) təqribən iyirmi beş il beş müxtəlif xüsusi işarələrin axtarışı olub. cü ilin dekabr ayının da Kreml təcili olaraq bu əraziyə altı nəfərdən ibarət &#;Qızılgül&#; qrupu (soraqlaşmaq, axtarmaq üçün) göndərir. Qrupa milliyyətcə tatar olan professor-etnoqraf Bayram-Ali (Əli) Bikmuxammadov təyin edilir. Araşdırma materiallarına görə həmin ərəfədə funduszeue.infoə məlumat verilmişdi ki, Lələyurd ərazisində müharibənin, baş verən fəlakətin sirləri gizlədilib. O sirlər aşkar edilərsə &#;daş lövhələr tapılarsa və oradakı xüsusi işarələr oxunarsa, müharibə tamamlanar&#; (professor funduszeue.infoy). Məlumata görə on yeddi gündən sonra professor B.Ə.Bikmuxammadov üç nəfərlə geri qayıdır. Dəstədən iki nəfər- alim İlya Nikolayeviç Qorbunov və hərbi məsələlər üzrə mütəxəssis Daniel Aleksandroviç Kim Lələyurdda vəfat edir və orada da dəfn edilir. Professor &#;Arayış&#;da yazır: &#;Bizim qrupdan iki nəfər məlum omlayan xəstəliklərdən (?) vəfat etdi Təyin olunmuş ərazidən (Şübhəsiz Lələyurddan), adını bilmədiyimiz yerdən bir-birindən fərqli altı daş lövhə çıxartdıq. Möcüzə idi. Elə bilirdin bu lövhələrə zər tökülmüşdü, ulduz kimi yanırdı. Onları təcili olaraq yun örtüklərə büküb, Bakıya gətirmək istəsək də xüsusi tapşırıqla biz həmin xüsusi işarələri Tiflisə gətirdik&#;

 Tarix, tarix olaraq qalır. Onu dəyişmək olmur. Professor ikinci &#;Arayış&#;da qeyd edir: &#;Üstündə çox maraqlı, insanı düşündürən və onu uzaqlara aparan xüsusi işarələr olan kiçik daş lövhələrlə ehtiyatla davranırdıq. Onları Moskvaya gətirəndə Kremlin üstündəki beş ulduz lövhəsi sanki işıq saçmağa başladı. Möcüzə, möcüzə olaraq qalır. Bu insanın yox, bizi yaradan Allahın möcüzəsi idi Müharibənin gedişi dəyişildi. Bir-birinin ardınca işğal olunmuş ərazilər azad edilidi. On bir gün bu işarələr &#;yüklənmiş&#; təyyarə Moskvanın, Leninqradın başı üstündə dövrə vurdu. Hər iki şəhər alınmaz qalaya çevrildi. Bütün bunlarla yanaşı alman ordusunda həddi bilinməyən, saya gəlməyən intihar halları artırdı. Alman qoşun kontingentində vaksinləri məlum olmayan xəstəliklərdən ölən generalların sayı artırdı&#;

 Başqa bir məlumatda isə genetik araşdırmalar aparan Akademik funduszeue.infon-Men iddia edir ki, həmin ərəfədə Moskvanın və Leninqradın həndəvərinə yaxın gələnlər kütləvi surətdə yüksək təzyiqə və yaxud başgicəllənməyə mübtəla olurdu Lələyurda gəlincə, lövhələrə həkk olunmuş xüsusi işarələr ərazidən çıxarıldıqdan sonra, indiki Qaradağlı və Gülbəndə yaşayış məntəqəsində məskunlaşan ailələrin körpə uşaqlarının demək olar ki, hamısı məlum olmayan səbəblərdən vəfat edirlər. Məlumata görə təqribən iki il həmin ərazidə yaşayan ailələrdə artım (doğum halları) qeydə alınmır. Göyçayda və Ucar ərazilərində isə intihar hallarının sayı getdikcə artır.

 Araşdırma materiallarına görə cı və ci illərdə Qaradağlı və Gülbəndə ərazisində genetik baxımdan dünyada tayı-bərabəri olmayan gözəl (həqiqi mənada gözəl) uşaqlar dünyaya gəlir. Professor B.Ə.Bikmuxammadov &#;Məxfi arayışları&#;nın birində isə qeyd edir: &#;Mən müharibədən sonra üç dəfə Lələyurdda oldum. Bu dəfə bizi ora Azərbaycanın tanınmış simalarından olan şəxslər apardı (?). Yanımızda Vatikandan gəlmiş iki genetik alim var idi. Onlar Lələyurdda doğulan uşaqlar üçün gəlirdilər. Bu alimlər həm də regionun tanınmış simaları idi&#; Başqa bir araşdırma materialında isə qeyd olunur ki, Lələyurddan on bir uşağın Vatikana apararaq, orada oxumaları, xüsusi qayğılarla əhatə olunmaları üçün Moskvadan xüsusi göstəriş verilmişdi.

***

 cü ilin yayında Vatikana başçılıq edən XVI Qriqori Azərbaycana gəlib gizli &#;On üç açar&#;ı axtaranda cənubda böyüyən atasız və anasız uşaqların bir neçəsini satın almaq istəmişdi. Amma bu sövdələşmə baş tutmamışdı. On üç açara gəlincə, o Lənkəranda Kiçik Bazar ərazisinə məxsus qədim, sökülüb dağılmış qalanın yerini qazdırmış və oradan çıxarılan, qızıl parçalara bükülən iki açarı götürmüşdü. Əvəzində Lənkəranın din xadimi olan Şeyx Əyyub adlı birisinə iki qızıl onluq verdi. Şeyx də əllərini göyə qaldırıb, ona əvəzsiz dualar elədi

 HAŞİYƏ: Vatikan arxivindən ci ildə əldə edilmiş sənədlərə əsasən Vatikanın gələcəyi, xristian dünyasına hökmranlığı bu on üç açarla bağlıdır. Bu açarlar Vatikan haqqında sabahkı məlumatların, baş verə biləcək hadisələrin toplusudur Bu işarəli açarların harada olması istiqamətində XVI Qriqori xəritə ilə işləyib. Onun əlində çox qədim bir xəritə olub. Həmin xəritə onu Qarabağa, Lənkərana və Gəncəyə aparıb Gəncə camaatı isə XVI Qriqorini Gəncəyə buraxmadı. XVI Qriqori Vatikan üçün, onun taleyi üçün müəyyənləşmiş on üç açardan cəmi doqquzunu əldə etdi. Qızıl açarlardan dördü isə hələ durur. Həmin açarlar Azərbaycandadır. Vatikanın taleyi gələcək taleyi Azərbaycanın əlindədir. Bu barədə general olan funduszeue.infoovun məxfi Arayışında məlumat verilir.

XIII hissə: Xüsusi işarəlilər Moskvaya kömək etməlidirlər

 CƏLİLABADLI KİŞİ RUSİYA, SONRA DA İSRAİL DÖVLƏTİNİN TƏŞƏKKÜLÜNDƏ ROL OYNADI. Araşdırmalar göstərir ki, Seçilmiş insanların ən çox cəmləşdiyi bölgə Azərbaycanın cənub-şərqi ərazisidir (Bakı-Lənkəran yolu). Rusiya çarı 1-ci Pyotr da ci ildə bura məhz Seçilmişlərin ardınca gəlmişdi. O burda müəqəddəs kitabdan nişan verilmiş Muğanlı Hacı Şövqizadə Mehdi oğlunu, Salyanlı Şeyx Mövsünzadəni, Lənkəranlı Hacı Qasım Ağanı, Hasıllıdan (indiki Cəlilabad) Şirinəli Mövhumatzadəni tapıb özü ilə Rusiyaya aparmışdı. Allah tərəfindən seçilmiş və təyin olunmuşları yığaraq Rusiyaya aparmağı 1-ci Pyotr özü üçün şərəf işi hesab edirdi. Fakt budur ki, 1-ci Pyotru Pyotr edən də elə bu təyinolunmuşlar, seçilmişlər idi. Az müddət ərzində onlar Rusiyanın, hakimiyyətin dayaqlarına çevrildilər. Rusiyanı imperiya edən elə həmin cənublular oldu.

 Məsələ burasındadır ki, cu ildə &#;Dünyanın Vahid Xarici Siyasəti&#; haqqında İngiltərə, Rusiya, Fransa və Almaniya kimi söz sahibi olan dövlətləri arasında &#;Memorandum&#; imzalandı. Amma bu memorandum cəmi üç gün qüvvədə qaldı. Üç gündən sonra hər bir ölkə qərara aldı ki, özünün müstəqil Xarici Siyasətini ifadə edən memorandum hazırlasın. Çünki hər bir dövlət özünü mövcud dünyanın hərəkətverici qüvvələrindən biri kimi görürdü.

 1-ci Pyotrun imzaladığı Memorandumun ikinci bəndində qeyd edilirdi: &#;Böyük və nəhəng Rusiya dayanmadan özünün bir nömrəli strategiyası olan &#;Təyinedilmişlər və seçilmişlər&#; strategiyasını (Daha dəqiq: &#;Rusiya üçün təyinedilmişlər və seçilmişlər strategiyası&#;nı) hazırlamalıdır&#; Amma Rusiya üçün minlərlə insanın içindən seçmək, müəyyən etmək, bütün bunları yoluna qoymaq çətin məsələ idi. 1-ci Pyotr üçün Böyük Rusiyanı idarə etmək, onun daxili və xarici siyasətini tənzimləmək üçün Böyük Yaradanın - Allahın təyin etdiyi, seçdiyi adamlar lazım idi (Çünki məhz belə seçilmiş və təyinolunmuş adamlar Yer kürəsini, Bəşəriyyəti, Göy cisimlərini, nəhayət Təbiəti tənzimləyir. Onlar bu qüdrətə sahibdirlər. Onlar sadə olduqları qədər də möhtəşəmdirlər).

 Məlumata görə ci ilin yanvarın da keşiş Tiqran 1-ci Pyotra bir məktub verir. Çar məktubda yazılanları diqqətlə və təkrar-təkrar oxuduqdan sonra, xəritənin önünə gəlir. Keşiş Tiqran 1-ci Pyotra üstündə ci ilin möhürü olan və Vatikandan oğurlanmış məktubu vermişdi. Tarixi mənbələrə görə 1-ci Pyotr məktubu oğurladığı üçün keşiş Tiqranı məzəmmət edir. Keşiş Tiqrana gəlincə o, bütün bunları ancaq Böyük Rusiyanın və Böyük Pyotrun gələcəyi naminə etdiyini etiraf edir. Araşdırma materiallarına görə məktubda cu islam peyğəmbəri Mərmərənin adı çəkilir və ona istinadən xəbər verilir ki, Böyük Rusiyanı bütün bəlalardan Xəzər sahillərində məskən salan köç və qəbilələrin arasında yaşayan Allahın təyinedilmiş və seçilmiş bəndələri xilas edə bilər. Məktubda hətta onların adları da çəkilirdi. Keşiş Tiqran məsləhət bildi ki, çar Xəzəri, onun sahillərini səyahətə çıxsın.

 1-ci Pyotr oğurlanmış məktubda adları çəkilən bu adamları axtarıb tapır və özüylə paytaxta aparır. Məlumata görə 1-ci Pyotr tərəfindən Muğanlı Hacı Şövqizadə Mehdi oğlunun kiçik bir heykəli qədim Moskvanın tən ortasında qoyulur. Dövrün təzkirçisi Afanasii Krumin bunu da yazır ki, Moskva çayının sahillərinə yaxın qoyulmuş bu heykəl gecələr alov kimi yanardı (?). Bu heykəl cı ilin sentyabrınadək qoyulduğu yerdə qorunurdu. cı ilin sentyabrın də heykəl götürülür və yoxa çıxır.

 Araşdırma materiallarına görə heykəl funduszeue.infoin otağına gətirilir. Artıq Stalin də heykəlin kimə mənsub olduğunu bilirdi. Çünki 1-ci Pyotrun arxivindən (xüsusən kilsənin qoruduğu arxiv) keşiş Tiqranın oğurladığı məktub artıq Stalində idi. O, bilirdi ki, bu kiçik heykəl əslində Moskva üçün ən böyük mesaj idi, xüsusi işarə idi. Heykəl- xüsusi işarə beş il Moskvanı epidemiyadan, bəla və xəstəliklərdən qorudu. Məsələn, Bonapart Napoleon iddia edirdi ki, o artıq beş dəfə heykəli yuxusunda görüb. Heykəl demək olar ki, Moskva çayının sahillərində, şəhərin ətraf yaşayış məntəqələrində və nəhayət Kremldə xəstəliklərin, ağır durumların qabağına sədd çəkildi.

 Məlumata görə artıq Təyinolunmuşlar və Seçilmişlərlə bağlı xüsusi qərar verən Stalin belə şəxsləri ətrafında saxlamağı xoşlayır, onlardan tez-tez məsləhətlər alırdı. O vaxt heykəlin yoxa çıxması ilə bağlı onlarla müxtəlif rəvayətlər yayılır. Sonuncu rəvayətə görə heykəl-xüsusi işarə Ben-Quriona (İsrailə) aparılır, ci ildə İsrail dövlətinin qurulmasında &#;iştirak edir&#;. Bütün bu hadisələrdən sonra, işə Azərbaycan tərəfi qoşulur, Tel-Əvivə üç nəfərdən ibarət Azərbaycan alimi (professor funduszeue.infobəyov, funduszeue.infoçıvanski, professor funduszeue.infoayev) göndərilir. Heykəl isə qaytarılmır Araşdırma materiallarına görə bu gün İsrail dövlətini on üç müxtəlif heykəllər-xüsusi işarələr qoruyur. Muğanlı Hacı Şövqinin heykəli də həmin heykəllərin sırasında və yaxud cərgəsindədir. 

 Məlumata görə cı ilin martın dən Stalin Siyasi Büronun üzvlərilə məsləhətləşmələrdən sonra &#;Təyinolunmuşlar və yaxud seçilmişlərlə iş&#; planlarını açıqlayır. Amma nə qədər maraqlı məsələ də olsa, təyinolunmuşları və yaxud seçilmişləri axtarıb tapmaq mexanizmi yox idi. Necə axtarmaq? Harada axtarmaq? Bu iş ölkənin Hərbi Kəşfiyyat İdarəsinə tapşırılır və məsələnin nə qədər ciddi olması haqqında həmin idarəyə &#;təlimatlar&#; göndərilir. Çünki funduszeue.info həmin təyinolunmuşların və yaxud seçilmişlərin iti zəkalarından, ağıl və düşüncələrindən, potensial imkanlarından istifadə edərək, yeni silah növlərinin ixtirasını tələb edirdi. Bu onun ən ali məqsədlərindən biri idi. Eləcə də Səhiyyə Nazirliyinə xüsusi məktubla müraciət olunmuşdu ki, baş verə biləcək epidemiyalara, öldürücü xəstəliklərə qarşı mübarizədə vaksinlərin və dərman preparatlarının hazırlanmasında diqqətli olsunlar Nəticədə ci ildə Dövlət İttifaqının müxtəlif yaşayış məntəqələrindən nəfər &#;təyinolunmuş&#;, nəfər isə &#;seçilmiş&#; insanın adı, soyadı müəyyənləşdi. Azərbaycanda 55 nəfər &#;təyinolunmuş&#;, 14 nəfər isə &#;seçilmiş&#; insan məlum oldu. Bu şəxslərin iştirakı ilə ilk olaraq Azərbaycanın strateji, hərbi obyektlərinin təhlükəsizliyi təmin olundu.

 Altı ay ərzində (ci il) Azərbaycanın səhiyyə sistemində dörd vaksin hazırlandı. &#;Qara yara&#; epidemiyasına qarşı ilk dərman preparatı düzəldildi &#;Təyinolunmuş&#; 16 nəfər Mərkəzi Komitənin göstərişilə yüksək vəzifələrdə işləmək üçün göndərildi. Azərbaycan KP MK-nın ci ilin iyulun də qəbul etdiyi məxfi qərara əsasən &#;Təyinolunmuşlar&#;ın, &#;Seçilmişlər&#;in ciddi şəkildə qorunması məsələsi bir daha müzakirəyə çıxarıldı (Qeyd edək ki, bu istiqamətdə qurulan iş indi də RF-da həyata keçirilir).

 Araşdırma materiallarına görə cu ilin iyulun da Kremldə keçirilən qapalı iclasda Stalin Sovet İttifaqının müxtəlif regionlarından dəvət olunmuş 65 nəfərin qarşısında çıxış edərkən, xatırladır: &#;Mən Sizləri- Allah tərəfindən seçilmiş və təyinolunmuşları ölkənin Şah damarı, bel sütunu hesab edirəm. Sizin hər birinizin adına qədim, tarixi bilinməyən daş parçalarının üstündə rast gəldik. Alimlərimiz, akademiklərimiz min bir əzabla sizlərin hər birinizi kəşf etdi. Ölkəmizdə bütün yollar sizin üzünüzə açıqdır. Siz var gücünüzlə ölkənizə yardım edib, arxa durun. Moskvaya kömək edin&#;

 Bəli, Seçilmişlər Rusiyaya xidmət etməlidirlər. Tarixin bizə qoyduğu kod nizamı budur. Unutmaq lazım deyildir ki, şahımız Xətainin ulu babası Şeyx Səfinin xalçaları Kremldə Stalinin otağına sərilmişdi

***

 VI əsr ərəb tarixçisi Qəvvar Əl Sull maraqlı məlumatlar verir. Digər tərəfdən ərəb tarixçisi Qəvvar haqqında elə bir əlavə məlumatımız yoxdur. Əl Sull doğrudanmı ərəb adıdır? Polkovnik funduszeue.infoşknin imzaladığı bu sənəddə yazılır ki, Gəncənin şimalındakı İmam Əli ərazisində (indi həmin ərazi Sərkar, Qarabağlar, Alpout yaşayış məntəqələrini əhatə edir) dünyaya gələn qız uşaqlarının sinələrində və oğlan uşaqlarının kürəyində xüsusi işarələr olardı. Bu işarələr bir

qayda olaraq həmin doğulan uşaqları yaman şişlərdən, qan xərçəngindən, ürək-damar və baş-beyin xəstəliklərindən qoruyardı. Məsələn, ötən əsrin ci illərində Gəncənin İmam Əli yaşayış zolağında ölüm halları olduqca az olardı. cü ilin oktyabrın də keçmiş SSRİ Səhiyyə Nazirliyinin zona haqqında verdiyi arayışda qeyd olunur ki, İmam Əli yaşayış məntəqəsi Qafqazda yeganə ərazi sayılır ki, orada uşaq qəbristanlığı salınmayıb (Bu günsə həmin ərazidə məlumata görə beş yerdə uşaq qəbristanlığı var). 

 AİLƏ QURMAQ ÜÇÜN ƏRƏBLƏR GƏNCƏYƏ AXIN EDİRDİLƏR. Yeni ailə qurmaq arzusunda olanlar, İmam Əli yaşayış məntəqəsindən evlənərdilər. Hətta bura bir sıra ərəb ölkələrindən də qız almaq, ailə qurmaq üçün adamlar gələrdilər. Məlumata görə, yəni Vatikan sənədlərinə görə XV əsrdən etibarən Gəncənin İmam Əli yaşayış məntəqəsindən 26 nəfər Mədinəyə, 4 nəfər Məkkəyə, 12 nəfər Dubaya, 9 nəfər Bolqarıstana, 10 nəfər Rumıniyaya, 8 nəfər Yerusəlimə gəlin köçüb. Hələlik səbəblər məlum deyil. Amma kəşfiyyat polkovniki, 24 səhifəlik Vatikan materiallarını təhlil edən funduszeue.infov qeyd edir ki, İmam Əli yaşayış zolağını öyrənə bilmirdik. Maraqlı nüanslardan biri bu idi ki, Gəncəyə axışan ərəblər dərhal ailə quracaqları qızların sinələrindəki xüsusi işarələrlə maraqlanırdılar. Məhz bundan sonra sövdələşmə baş tuturdu. Ərəblər bəri başdan sinələrində xüsusi işarəsi olan qızlar üçün dənə qızıl pul sayırdılar Araşdırma materiallarına görə bu zonadan alınan qızlara xüsusi nəzarət vardı. Bu qızları incitmək, döymək, söymək, günah sayılırdı. Onlar vəfat edərkən, ancaq qəbiristanlığın girəcəyində dəfn olunardılar. Onları ziyarət etmədən heç bir addım atılmazdı.

XIV hissə: Xəzər gölü torpağının sirləri çoxdur

 cı ildə Vatikan hakimiyyətində olan XVI Qriqoriy qeyd edir ki, Azərbaycandakı İmam Əli yaşayış məntəqəsi qədər yer üzündə təmiz və pak bir yer yoxdur. 24 səhifəlik sənədin içərisində XVI Qriqoriyə məxsus möhürlü vərəqlər var. Vatikan başçısı XVI Qriqoriy yazırdı: &#;Xəzər gölü torpağının sirləri çoxdur. Gəncədəki İmam Əli ərazisini heç kəs öyrənmək istəmədi (?). Burda hansı səbəbdən uşaqlar xüsusi işarələr altında doğulur? Mən dərk edirəm ki, bütün bunlar Azərbaycanın yeni nəsillərindən xəbər verir. O nəsilləri öyrənmək Vatikan üçün maraqlı olacaq&#;.

 Nə üçün məhz Vatikan? Nə üçün biz yox?.. İmam Əli yaşayış ərazisi hələlik öyrənilməmiş qalır. 24 səhifəlik məlumat materialları həm ciddi, həm də maraq doğuran məsələdir. Digər tərəfdən bu məsələnin uzun müddət açıq qalması da bizləri ciddi düşündürməlidir. Məsələn, həkim komissiyasının cü il 16 aprel arayışına əsasən, Gəncə şəhərindəki İmam Əli ərazisində (Şimal zonası) doğulan uşaqlar yaddaşlarına və fitri istedadlarına görə həmişə fərqləniblər. Araşdırma materiallarına görə məşhur Cavad xanın dəstəsində olanların 80 faizini İmam Əli ərazisində doğulan uşaqlar təşkil edirdi. Həmin ilin iyun ayının 9-da SSRİ EA-nın xüsusi təyinatlı tədqiqatçılar qrupunun təqdimatında qeyd olunurdu ki, bu ərazi (yəni İmam Əli ərazisi) qadağan zonası kimi nəzərə alınsın. Bundan sonra əraziyə girmək çoxları üçün çətinləşdi. Qoyulan qaydaları pozan nəfər əcnəbi-turist zonadan çıxarıldı. 

 ŞƏMKİRDƏKİ ÜÇ ABİDƏNİN SİRRİ. Sual cavabsız qalırdı: Nə üçün ərazidə doğulan uşaqlar xüsusi işarələr altında doğulur? Hələlik tədqiqatlar heç bir nəticə vermirdi. Araşdırma materiallarında Şamxor ərazisi də geniş təhlil olunurdu. Vatikan arxivi əsasında formalaşan və ölkənin xüsusi xidmət orqanları tərəfindən nəzarətə götürülən 24 səhifəlik &#;Məxfi sənəd&#;də Şamxor ərazisinin cənub hissəsindən daha çox danışılır. Məsələn Daşbulaq, Hacıalılar, Göyməmmədli, Atabəy və Çənlibel yaşayış məntəqələrini əhatə edən ərazi (bu ərazi kəşfiyyat sənədlərində Bahar ərazisi adlanır) bəşəriyyətin diqqətində olan ərazi sayılıb. Professor-etnoqraf funduszeue.info qeyd edir ki, XVII əsrdən bu ərazidə üç abidə olub. Bu abidələr gün çıxandan, gün batanadək rəngdən-rəngə tutulurdu. Bütün bunları seyr edən və yaxud seyr edənlər təqribən 15 il cavanlaşırdılar. Bu necə ola bilər?.. Məlumata görə bu ərazini Vatikan tərəf almaq və yaxud uzunmüddətli icarəyə götürmək qənaətinə gəlir. Amma heç bir nəticə əldə olunmur. Bahar ərazisi məxfi sənədlərdə &#;Qırmızı sahə&#; adlanırdı. Bu &#;qırmızı sahənin&#; abidələrindəki rənglərin yaranması səbəbləri, hələlik sirr olaraq qalır.

 Məxfi sənədlərdə qeyd olunan başqa bir məlumatın üstündə dayanmaq maraqlı olardı. Akademik funduszeue.infoçenko XII əsrin filosofu ərəb Qəmərinin (Ubeydə) iddiasını əsas göstərərək yazır ki, rayonun cənub zonasında olan üç abidənin görünən rəngləri bütöv Şamxor yaşayış məntəqəsində yeni nəsillərin yetişməsində və formalaşmasında əsas təşkil edir. Yəni Şamxoru Şamxor edən həmin ərazilərdir. Məlumata görə indiyədək on bir dəfə həmin ərazi təbii fəlakətlərlə üz-üzə dayanıb. Dağılıb, yenidən qurulub. Abidələrə gəlincə, bir-birinin eyni olan bu abidələr bütövlükdə Şamxor ərazisini dağılmaqdan qoruyan abidələr olub. Vatikan arxivinin sənədlərinə gəlincə, Şamxorun Bahar ərazisində yerləşən (indiki Şəmkirçay istiqamətində, Şimal-Şərq yaşayış məntəqəsində) bu qədim abidələr ayaq üstə, Allaha səcdə edən tərzdə təsvir olunub. Abidələrdən biri Şimal istiqamətində, ikincisi Cənub istiqamətində, üçüncüsü isə Şərq istiqamətində dayanırmış. Gün çıxanda bu abidələrdən biri sarımtıl, digəri tünd yaşıl, o biri abidə isə tünd çəhrayı rəngdə olarmış. Günortadan sonra isə rənglər dəyişərmiş. Qərb tərəf abidəsiz idi. XVII Qriqorii (Vatikan rəhbəri) bunu belə izah edir ki, Şamxorun qərb hissəsində Əsrikçayla Babaçay arasındakı ərazidə islam peyğəmbərindən birinin məzarı görünərmiş. Vatikan izah edir ki, bu hələlik adı heç bir yerdə qeydə alınmayan, ümumiyyətlə tədqiqatı aparılmayan Cəddi Peyğəmbərin məzarı olub. Bu peyğəmbər say cədvəlində ci peyğəmbər kimi tanınıb və onun yaşadığı və dəfn olunduğu ərazi ilə bağlı duası var. Şəmkirə bəla üz verəndə o, sadəcə əllərini açıb, Allahdan nicat istərmiş. Cəddi Peyğəmbər ilkin tədqiqata görə VII əsrin sonuna təsadüf edir Hər halda bu, torpaq üçün, millət üçün böyük nemətdir. Amma bu məzar artıq məhv edilib. Arxiv sənədlərə görə ci ilədək bu məzar olub və böyüklü-kiçikli bu məzarın ziyarətinə gəliblər. Maraqlıdır ki, XVII Qriqoriy də Vatikana başçı keçməzdən öncə Şəmkirdəki Cəddi Peyğəmbərin ziyarətinə gəlib. Məlumata görə XVII Qriqoriy cu ildə bu yerlərdə olub. Ağır beyin zədəsi olan müqəddəs Qriqoriy üç gün bu məzarın yaınnda dayanıb. O, əvvəl bir saat, ikinci gün iki saat, üçüncü günsə üç saat başını və alnını, gicgahlarını Cəddi Peyğəmbərin qırmızı kərpicdən olan balaca məzarına söykəyib, toxtaqlıq batıb. ci ilin avqustun da isə məzar dağıdılıb (Kim tərəfindən? Anlamaq olmur). Bundan sonra ərazidə, yəni peyğəmbər məzarının ərazisində kütləvi şəkildə qızların, analrın, gəlinlərin, ümumiyyətlə ancaq qadınların arasında kütləvi ölüm halları başlayıb. Heç kəs gələn bəlanın önünə keçib, onu saxlaya bilməyib.

 Mən ötən əsrin son gününü yadımdan, yaddaşımdan silə bilmirəm. Mən gələn yeni yüzilliyin ilk gününü də unuda bilmədim. Əsrlərin- iki nəhəng tarixin qovuşub, ayrıldığı gecəni ürəyimdən, beynimdən çıxara bilmirəm. Biri nəhəng yol tutub, gedirdi digəri isə gəlirdi. Mən gedəndə də var idim, gələndə də. Sadəcə əsrlərin qovuşub ayrılan gecəsini görmək bəs edərdi. Onda sanki göy guruldayır, yer məhvərindən çıxıb, titrəyir, ay, ulduz bir az da insana yaxın dururdu. Köhnə yüzil qan-tər içində sanki min ilin əzabını arxasınca sürüyüb aparırdı. Döyülmüş, haldan-hala salınmış, sifətinə, sinəsinə çalın-çarpaz dağ basılmış, gözlərinə mil salınmış, ürəyinin şah damarına bıçaq sancılmış köhnə yüz il fikrimcə can verə-verə çəkilib gedir, yerini qollarının, ayaqlarının qüdrətinə, gücünə arxalanan yeni yüz ilə təhvil verirdi. Düşünürəm ki, ötən əsrdə nə qədər görüləsi, yarımçıq işimiz qaldı, yeni əsrdə nə qədər işə yarımçıq başladıq. İndi gəl insan kimi yaşa, insan kimi düşünüb, daşın. Cəhd etdim ki, bir azərbaycanlı kimi genimdə, soy-kökümdə, qanımda, canımda, həyat tərzimdə gedəndə də qalım, gələndə də Qala bildimmi? 

 Mən həmişə öz inamımla yaşayanda xeyir tapmışam. İnamıma söykənib dünyaya nəzər salanda daha vüqarlı, qüdrətli olmuşam.

 Araşdırma materiallarına görə düşmən həmişə çalışıb ki, bu inamı əlimdən alıb, oğurlasın, onu iflic etsin. Bunun üçün, azərbaycanlılara məxsus bu inamı məhv etmək üçün xaricdə beş iri Hərbi Sənaye Kompleksi, Elmi-Tədqiqat Mərkəzləri fəaliyyət göstərir. Məsələn, Böyük Britaniyada alimlər (xüsusən &#;Bayle həkimlər qrupu&#;) dəstəsi ötən əsrin əvvəllərindən səy edirlər ki, müsəlman aləminin &#;Allaha inam kodu&#;nu axtarıb tapsınlar, genetikamızda onu öldürsünlər, həmin gen kodunu məhv etsinlər. Məsələn, başqa bir əldə olunmuş tarixi fakt isə düşüncələrimizə bir az da aydınlıq gətirir. Məlum olur ki, müsəlman dünyasının genetikasına olan hücumlar dünənki məsələ deyil. Məlumata görə hələ ci ildə (bəlkə də daha əvvəlki illərdə) Böyük Britaniya kralı I Karlın oğlu II Yakov monarxiyalı bir rejim uğrunda mübarizəyə başlayır və Britaniyada &#;Kilsə rejimi&#; deyilən bir rejim yaradır. Həmin vaxt kilsənin qarşısında çox ciddi bir məsələ qoyulmuşdu: Müsəlman genetikasında &#;Allaha məxsus gen kodunu bələkdə ikən boğmaq&#;, onu damarlardan &#;çəkib çıxarmaq&#;, məhv etmək Məlumata görə, &#;Bayle- genetikləri öyrənən dəstə&#; II Yakovun təkidi ilə genetik kodlar arasında çox məşhur olan &#;DİK&#;-nı sıradan çıxarmaq istəyirdi. Amma hadisələr onun istədiyi kimi özünün təsdiqini tapmadı. Belə ki &#;DNK&#; genetikamızın &#;Allaha inam&#; kodudur.

 Araşdırma materiallarına görə II Yakov qarşısına qoyduğu məqsədə nə qədər səy edirdisə də istənilən nəticəni verirdi. Məlum oldu ki, heç bir güc və taktika genetik kodu- &#;Allaha inam kodunu&#; ürəkdən qopara bilmədi.

 Araşdırma materiallarına görə hələ eramızdan əvvəl cı illərdə Yunan hakimiyyətini ələ keçirən Makedoniyalı İsgəndərin atası II Filippin yanında &#;İnsanları öyrənən cəmiyyət&#;in həkimi Leonid Staqir iddia edirdi ki, müsəlmanların (o, buna &#;qara rəngli insanlar&#; deyirdi) bir damarı başqa rəngli insanların damarından artıqdır (Belə çıxır ki, müsəlmanların qan damarları xaçpərəstlərin qan damarlarından artıqdır. Bu necə ola bilər?) Hind hökmdarı Şah Cahanın yanında (ci illər) isə genetik mühiti araşdıran &#;Cəmiyyət və əxlaq&#; qrupunun üzvü, yüksək elmi biliyə malik filosof Şivaqi isə iddia edirdi ki, müsəlman genetikasındakı belə kod &#;Allah sevgisi kodu&#; adlanır və müsəlmanla bir doğulur, dünyaya bir gəlir.

XV hissə: Ən ucqar yerlərdən ailə qurmaq üçün gəlin axtarışına çıxanların çox böyük qismi Astraxanbazara gələrdilər

 Məlumata görə ci ildə Şvaqi nəslindən olan bir filosof Humayun Azərbaycana gəlir. Onun fikrincə filosof elmə, ümumiyyətlə dünyaya sübut etməyə çalışır ki, qan təkcə qırmızı rəngdən ibarət deyil. Onun qara və mavi çalarları var. Filosofun &#;Gördüyüm və həsrətlə gözlədiyim adamlar&#; əsərində iddia olunur ki, Allah bu yerləri xüsusi bir zövqlə yaradıb. O, yazır: &#;Mən bir kasıb balıqçının evində oldum. Dedilər bu yerlərin adı Astaradır. Astara Mənimçün çox maraqlı göründü. O vaxt balıqçının oğlu ağır xəstəlik keçirirdi. Qoca balıqçı Bayram gecələrin birində Allaha yalvardı ki, onun ömrünü xəstə oğluna versin. Qəribə idi. İki gündən sonra balıqçı oğlu sağaldı, Bayram isə yatağa düşdü və bir daha o yataqdan qalxmadı. Onda hiss etdim ki, bu millət Allaha bizlərdən daha yaxındılar Sonra Astaranın Şindan qalasına getdim. Dağlarda gecələdim (Mən bu yerlərə babamın xəritəsilə gəlmişdim). Adına Bəhrəli-Barlı deyilən ərazidə qalmalı oldum (Bu ərazi Züngüldaş, Sərək yaşayış məntəqələrini əhatə edir). Adına Allah Amanlı (Alman?) deyilən çox böyük bir ailə ilə tanış oldum. Gözləri tünd mavi, sarışın, cüssəli bir nəsil idi. Məlum oldu ki, bu nəsil- Allah Amanlı nəslinin qanı tünd mavi rəngdədir. Bu əsl möcüzə idi&#; Hələlik Astara ilə bağlı kitabların heç birində belə məlumat yoxdur. Filosof onu da yazır ki, bu yerlərdə bir nəfər də olsun əxlaqsız iş görə bilməz. Doğulan uşağın atası bilinməzsə, onu meşəyədək qovurlar Qeyri-qanuni doğan analara qarşı amansız və qəddar olurlar. Allah Amanlılar xəstəlik nədir, bilməzlər. Onlar öz mavi qanları ilə ən ağır, ölümcül xəstəliyi belə sağaldırlar.

 Araşdırma materiallarına görə eyni rəngli qanı olan nəsillərin böyük bir qrupu bu gün Fransanın Cənub hissəsində yaşayır. Elmin və tədqiqatın hələlik bu istiqamətdə heç bir açıqlaması yoxdur. Elm bu işlərdə aciz olduğunu göstərdiyindən, hər şeyi Allahın varlığında axtarmaq maraqlı olardı. Məlumata görə Allah Amanlılar çox da böyük nəsil olmayıb. Filosof Humayun yazır ki, bu nəsil biri-birinə qarğış etməz, pis söz deməzlər. Onlar həmişə üzlərini göyə tutub, deyirlər: &#;ALLAH OĞLUMUN, QIZIMIN AİLƏ QURMASINA YARDIMÇI OLSUN. ÖZLƏRİ ÇÖRƏYƏ ÇATARLAR&#; Araşdırma materiallarına görə tariximizdə, etnoqrafiyada və təbabətdə hələlik tədqiq olunmayan bir nəsil- Allah Amanlı nəsli var.

 Ümumiyyətlə toplanmış materiallarda qəribə bir parodoks var. Məsələn, filosof Humayun iddia edir ki, bu Astarada &#;peyda olmuş&#; Allah-Amanlı nəsli bəşər tarixi üçün maraqlı olduğu qədər də ciddidir. Məlumata görə Bombey bu istiqamətdə tədqiqat aparmaq istəsə də Kreml bu məsələyə biganə yanaşmış, hind tədqiqatçılarına buraxılış vərəqəsinin verilməsinə etiraz etmişdi. Başqa bir araşdırma materialında isə qeyd olunur ki, məşhur hind kinosunun yaradıcılarından olan Yaş Çopra və Rac Kapur &#;İttifaqı&#; qrupu Astara regionu ilə maraqlanmış, hətta Allah-Amanlı nəslilə bağlı film çəkmək istəyində olub. Bununla bağlı &#;Hindistan tayms&#; qəzeti ölkənin o vaxtkı prezidenti Z.Hüseynin () müsahibəsini dərc etmişdi. Digər bir materialda isə &#;TASS&#;-ın o vaxtkı Hindistan üzrə müxbiri funduszeue.infoyev yazır ki, Dehli Astarada yaşayan Allah-Amanlı nəslilə çox ciddi məşğuldur (ci il, II). Filosof Humayun bunu da xatırladır ki, regionda (yəni Cənub regionunda) ilk döş yarası da (bu gün nə qədər maraqlı da olsa o yaraya &#;xərçəng&#; deyilir) burada- Astarada yaşayan &#;Allah-Amanlı nəsli&#;ndə peyda olub, yayılıb, nəsildən-nəslə keçib Astaralı təbib Həyrat Sadıq bu  döş yarasının ilk tədqiqatçısı olub və ona qarşı &#;Bəraət&#; adlı bir vaksin tapıb. Məlumata görə təbib Həyrat Sadıq ixtira etdiyi &#;Bəraət&#; vaksinilə bir gündə üç və yaxud dörd döş yarasını sağaldırdı (Bu gün isə Azərbaycanda gündə 28 nəfər döş xərçəngindən vəfat edir). Məlumata görə təbib Həyrat Sadıq (Mütəssim) epidemiyadan özünü qoruya bilmir, vəfat edir. İlləri məlum olmadığından biz onu izah edə bilmədik. Mən bütün bu məsələləri sistemləşdirməkdə, eyni məcraya yönəltməkdə çox çətinlik çəkirəm. Bəzən fakt və hadisələrin çoxluğundan lazımı və daha gərəkli məqamları aça bilmirəm. Burada oxucu məni bağışlasın

***

 Tədqiqatçı-alim Mentajın məlumatına görə, ci ilə qədər Astraxanbazarda (indiki Cəlilabad) cəmi bir nəfər qeyri-qanuni doğulmuşdu. Onu da salamat buraxmamışdılar.

 Əlbəttə, bu çox maraqlı və təhlil tələb edən məsələdir. Məhz bu keyfiyyətə görə o vaxt respublikanın ən ucqar rayonlarından ailə qurmaq üçün &#;gəlin axtarışı&#;na çıxanların çox böyük qismi Astraxanbazara gələrdilər Rayon ərazisində ərə getməyənlər cəmi bir faiz təşkil edirdi. Boşanma isə yox idi. Yəni həmin vaxtlar bu yerlərdə heç kəs cürət edib, təmiz və namuslu ailəsini dağıda bilməzdi. 

 Araşdırma materiallarına görə Azərbaycanın İmişli və Biləsuvar yaşayış məntəqələrində ilk dəfə olaraq cu ilin mayın də qeyri-qanuni doğulanların siyahıya alınmasına başlanıb (?). Həmin ildə məlum olub ki, İmişli yaşayış məntəqəsində cəmi 7 nəfər qeyri-qanuni doğulan olub. Bu yeddi nəfər də müəyyən fasilələrlə Axund Yəhyazadənin təkidilə ərazidən çıxarılaraq, Bakıya- uşaq evlərinə göndərilib. Biləsuvar ərazisində isə həmin il beş nəfər qeyri-qanuni doğulan olub. Eyni qayda ilə bu beş nəfər də ərazidən çıxarılıb. Atdığı addıma görə o cu ilin avqustun 3-də Bakıya çağrılır və bir daha geri qayıtmır. Bir məlumata görə Axund Yəhyazadə Azərbaycan KP MK-də və &#;NKVD&#;-də (&#;KQB&#;) ünvanına deyilən təhqir və böhtanlara görə, yaxud xəcalətli olduğuna görə özünü dənizə ataraq intihar edir (?). Başqa bir məlumata görə isə, Axund Yəhyazadə utandığından, həya etdiyindən bir daha regiona qayıtmır. Və onun harada ölməyi, harada dəfn olunmağı da bu günə kimi qaranlıq qalır.

 Məsələn, cu ilin avqustun da &#;Kommunist&#; qəzetinin əməkdaşı Ş.Şahmuradov &#;Mir Sahib Yəhyazadəni axtarırıq&#; adlı yazısında qeyd edir: &#;Hündür boylu, cüssəli Axund Mir Sahib Bəcirəvan yaşayış məntəqəsindəki evindən Bakıya çağırıldı. O, Daha geri qayıtmadı. Buna səbəb var. Axund qeyrət və qüdrət sahibi olduğundan onlarla nəslin təmizliyi, paklığı yolunda canını girov qoymuşdu. Amma arxalandığı ailələr ona xəyanət etdi, adət və ənənələri vurub dağıtdı. O deyirdi ki, əgər doğulduğum, gəzib-dolaşdığım kənddə bir nəfər abrını, ismətini əldən verirsə, o günah mənimdir. Demək zəif adam olmuşam. İnsanlardan uzaq olmuşam. Axund Mir Sahib Yəhyazadə bütün bunlara qarşı intiharı ilə etiraz etdi&#; Mən bu yazılanlardan hiss edirdim ki, Yəhyazadənin intiharı adi intihar olmayıb, insanı sarsıdan, yeri-göyü ağladan, ağıllı və mənəvi cəhətdən zəngin olan insanları göynədib

 Axundun intiharı İttifaqı silkələdi. Araşdırma materiallarına görə Axundun intihar etməsi o vaxt Mir Cəfər Bağırovu da çox sarsıdıb. Mərkəzi Komitənin məxfi şöbəsinin rəis müavini, kəşfiyyat polkovniki Mixail Aleksandroviç İvanov Bakının cu ildəki &#;Strateji durumu&#; ilə bağlı Kremlə ünvanladığı &#;Arayış&#;da Axund Yəhyazadənin ölüm səbəblərinə toxunaraq, bütün bu işlərin regionda psixoloji durumları pozacağından ehtiyat edirdi. Polkovnik yazırdı: &#;Axund Yəhyazadənin ölümündən sonra Mir Cəfər Bağırov professor Həsən Ağa Qulamovdan ibarət kiçik bir araşdırma və tədqiq edən bir komissiya yaratdı Amma ən qorxulu bu idi ki, (funduszeue.infoğırov cəhd edirdi) regionlarda qeyri-qanuni doğulanlar məhv edilsin. Hətta belə bir məsələni müzakirəyə çıxarmaq istəsə də, sonda əl saxladı. Mən hiss edirəm ki, funduszeue.infoğırov belə məsələlərdə əziyyət çəkirdi&#;

 Məlumata görə indiki İmişli-Biləsuvar ərazisi (Bəhramtəpə) Azərbaycanın ən güclü strateji əhəmiyyəti olan ərazisi hesab olunurdu. Bu ərazidə uzunmüddətli ekspedisiya işləri aparan &#;Professor Muradəlibəyov qrupu&#;nun üzvləri maraqlı məqamlarla üzləşib. Məsələn qrupun üzvü, tədqiqatçı, hərbi həkim funduszeue.infoçenko yazır ki, bu yerlərin genetikasında olan immunitet (dözümlüyü) dalğası başqa regionlardakı immunitet dalğasından iki dəfə artıqdır. Səbəblərə gəlincə, məsələn, Biləsuvarın Can Gül yaşayış məntəqəsinin (indiki Amankənd ərazisi; daha dəqiq Aşağı Cürəli ilə Yuxarı Cürəli kəndləri arasındakı yer) on bir ailəni özündə birləşdirən Şahilər nəsli tarixdə ən ciddi nəsillərdən biri olub. Şahilər nəslinin üç üzvü Məhəmməd Tağı Şahi, Əbdülxan Şahi və İlman Ağa Şahi nəinki regionda, hətta xarici ölkələrdə belə, tanınırdılar. Məsələn, Məhəmməd Tağı Şahi elmə və dünya alimlərinə sübut etməyə cəhd edirdi ki, onun torpağında dünyaya göz açanların nüfuzu həmişə yüksək olub. Araşdırma materiallarına görə həkim İlman Ağa Şahi vərəmə vaksinlərin, digər pereparatların hazırlanmasında və tapılmasında iştirak edib. Məlumata görə İlman Ağa Şahi onaltı il Moskvada, Kreml xəstəxanasında çalışıb, ci ilin iyulun 9-da (&#;İzvestiya&#; bülleteni, 4-cü səh.) isə millətçi &#;Suvorovçular&#; tərəfindən güllələnib.

 Başqa bir araşdırıcı professor Ehtiram Hüseynzadə isə xatırladır ki, Şahilər nəsli həm də regionda genetikalarına, soy-köklərinə hörmət və ehtiram bəsləyən ləyaqət simvolu olub. Onlara qız verib, qız alanlar özlərini əbədi olaraq Şahilər nəslinin üzvü hesab edirdilər. Amma tarixin maraqlı məqamları var. Məlumata görə ci ilin oktyabr ayının da Bakıya Kremlin &#;Xüsusi məktub&#;u göndərilir. General funduszeue.infonın razılığı ilə hazırlanmış bu məktuba kəşfiyyat polkovniki funduszeue.infoev-Tuayev isə əlavə məktub yazmışdı. Məqsəd Şahilər nəslini kəsmək idi. Maraqlısı bu idi. N.Şovqatov adlı bir kəşfiyyat mayoru məktubla bir yerdə Bakıya gəlmişdi. O, adi bir icraçı idi. Lakin onun qəribə bir cəhəti də bu idi ki, Şahilər nəsli haqqında &#;Xüsusi qeydlər&#; aparırdı. N.Şovqatov &#;DTK&#;-ya yazdığı qeydlərdə həmişə Şahilər nəsli üçün təəssüf etdiyini bildirirdi Məlumata görə Şahilər nəslinin özünəməxsus xüsusiyyətləri var idi. Bu nəslin genində əyilmək, yarınmaq, yaltaqlıq edib iş görmək, həyasızlıq, satqınlıq, pislik və yaramazlıq sifətləri yox idi. Bu isə, çoxlarının xoşuna gəlmirdi.

XVI hissə: nəfər 10 yaşlı qızları qızıl pulla alıb Vatikana apardılar

 Araşdırma materiallarında İmişli və Biləsuvar ərazilərində bitən Rumsal otu genetik inkişafda həmişə əsas faktorlardan biri olub. Damarlarda qanın təmizlənməsində bu ot əvəzsiz bir dərman kimi tanınıb. Amma təəssüflər olsun ki, ci ilin aprel-may aylarında Bakıya gələn və Rumsal otu üçün İmişli-Biləsuvar ərazilərini gəzən ingilis tədqiqatçıları indiki Xırmandalı ərazisində bitən bu nadir &#;vaksini&#; köklü-köməcli çıxararaq, London Krallığına daşıdılar. Çünki o vaxt Rumsal otunun bir qramının qara bazar dəyəri min funt-sterlinq idi. Digər məlumatlara görə Rumsal otunun yetişdiyi ərazilərlə (indiki Mürsəlli, Qaralar, Xoşgibanlı, Aranlı, Üçtəpə ərazilərini əhatə edən əkin sahələri) bağlı Azərbaycan KP MK-nın bürosunda ci ilin iyun ayının 2-sində məsələ müzakirə olundu. Müzakirə zamanı məlum oldu ki, azərbaycanlı həkimlər S.Ə.Əlibalayev, funduszeue.infoadə, funduszeue.infoıqcanov Rumsal otunun yetişdiyi əraziləri ingilislərə nişan verdikləri üçün, strateji ərazinin məxfilik prinsiplərinə toxunmuşlar və onlar həbs olundular. Məxfilik prinsiplərindən biri bu idi ki, Rumsal otu bitən ərazilərdə vəba, tif, qara yara, sarılıq kimi xəstəliklər baş qaldırmazd. Bütün bunlara görə London Azərbaycan üçün xüsusi planlara malik idi.

 Araşdırma materiallarına görə Azərbaycanda qeyri-qanuni doğulanlara qarşı ilk yürüş ci ilin aprelin 4-də baş verib. Bu yürüş Muğanda keçirilib və tarixdə çox nadir hallarda xatırlanır. Məlumata görə yürüş yüzlərlə insanın iştirakı ilə keçirilirdi. Yürüşçülər tələb edirdilər ki, qeyri-qanuni doğulanlar ərazilərdən çıxarılsınlar, işdən qovulsunlar. Hətta belə bir şüar da var idi: &#;Rədd olun! Siz bütün bəlaların kökündə dayanıbsız&#;. (&#;Kommunist&#;, eyni mənbə).

 Məlumata görə amerikalı tədqiqatçı Kristin Devali apardığı araşdırmalarda göstərir ki, &#;Azərbaycan ərazisi murdarlıq götürmür&#; Uzun müddət Vaşinqtonda yaşayan və sonra Bakını görmək üçün bu yerlərə gəzməyə gələn professor Riçard Vuylon Muğan torpağı haqqında fikirlərini bölüşür. Professor-psixoloq funduszeue.info dörd gün ardıcıl olaraq müxtəlif klinikalarda çıxışlar edir və xatırladır ki, bu torpağı sevin. Məsələn, onun çıxışlarını izləyən, görüşlərində iştirak edən azərbaycanlı həkim funduszeue.infoşayev yazır ki, funduszeue.info bir gündə onu dinləyənlərə 95 dəfə xatırlatdı ki, bu torpağı sevin və onu qoruyun. Professor funduszeue.info xatırladırdı: &#;İmkan varsa, Azərbycan torpağını çox şumlamayın, didib-tökməyin Bu torpağı mərmilərdən, güllələrdən qoruyun&#;. Şübhəsiz, burda bəzi sözlər məcazi mənalarda deyilsə də həqiqət idi.

 Araşdırma materiallarında Biləsuvar və Muğan ərazilərində qeyri-qanuni doğulanlar üçün &#;Lənətabad&#; deyilən bir qəbiristanlıq da yarandı. Yəni bizə məlum olan fakta görə qeyri-qanuni doğulanlar və yaxud əxlaqsız qadın, kişi ölərsə, onlar &#;Lənətabad&#;da basdırılmalı idi.

 Məxfi araşdırma sorğularına görə Azərbaycan ərazisində yeddi yerdə belə qəbristanlıq var. Həmin qəbiristanlıqlara gəlincə o yerlər ildə bir dəfə çevrilib dağıdılardı. Bağdad şeyxi Əbu Səid &#;Kitab Əlmavali əl Kindi&#; kitabında iddia edir ki, o yerdəki qulaqlar qurğuşunla dolur, həqiqət eşidilmir, o yerdə &#;Lənətabad&#; var

***

 Məlumata görə, ci illərdə Vatikana başçılıq edən XIII Qriqorinin millətlər və onların genetik oxşarlıqlarına dair çox ciddi bir tədqiqatı var. Vatikan arxivində saxlanılan bu əsərin bizim üçün maraqlı cəhəti budur ki, başçının qeydlərində Azərbaycanın, millətin adı çəkilir. XIII Qriqorinin &#;sorğu cədvəli&#;nə görə &#;Qeyrətli millətlər&#; cərgəsində (&#;qeyrət&#; sözünü XIII Qriqori &#;vüqarlı, böyük, Allaha yaxın&#; kimi nəzərdə tutur; onun fikrincə vüqarlı və uca elə qeyrətli deməkdir) 58 millətin içərisində Azərbaycan millətinin adı üçüncü çəkilirdi. Vatikan rəhbərinin fikrincə Azərbaycan ərazisi haram götürmür: &#;Əxlaqa yaramayan pis iş görülərsə, bir kimsəyə zülm və işgəncə verilərsə, günahsız əzilərsə, bütün bunların əvəzini Allah zülm edənin, yalan danışıb insanları bəlaya salanların yeddi arxadan dönəninin damarından çəkib çıxarır, əvəzini yerdə qoymur&#; (funduszeue.info: &#;XIII Qriqorinin Vatikanda izləri&#;, Moskva, SSRİ EA-nın nəşri, )

 XIII Qriqori həmçinin işarə vururdu ki, Azərbaycanlı olan hər bir kəsin genetikası araşdırılmalı, tədqiq olunmalı, yaxşı nə varsa qoparıb Vatikana gətirilməlidir. Nəticə maraqlı idi. Araşdırma materiallarına görə Kardinal Adrian (nəvə) Azərbaycana gələn ilk Vatikan ekspedisiyasının başçısı idi. Araşdırma materiallarına görə Kardinal Azərbaycanın Qazax, Gəncə, Lənkəran, Quba yaşayış məntəqələrindən nəfər 10 yaşı yenicə tamam olan qız uşaqlarını çox baha qiymətə alıb, Vatikana aparmışdır. Bütün bunlar nə üçün idi? Vatikan tədqiqatçısı Minar yazırdı ki, xüsusən XVII əsrdə dünyanın bir sıra ölkələri digər ölkələr üçün, onların yaşaması üçün donor kimi diqqətdə idi. Azərbaycan təkcə XIX əsrdə on iki digər ölkə üçün genetik baza idi.

 Araşdırma materiallarına görə Vatikanın yaşaması üçün Azərbaycan əsas mənbə olub. Əhalisinin sayı bir milyondan artıq olan Vatikan əsasən katoliklərin beşiyi sayılıb. cı ilin dekabrın 1-dən bu günədək Dövlət Katibi Kardinal Ancelo Sodano özünü həmişə azərbaycanlıya bənzətməyə çalışıb. Məlumata görə Kardinalın ulu babası Yardımlının Demon kəndindən olub. Kardinal &#;Xüsusi təyinatın sirləri&#; səhifəlik tərcümeyi-halında (məhz tərcümeyi-hal, çünki Vatikanda bütün kardinal və papalar öz tərcümeyi hallarını səhifədə tamamlayırlar- bu daxili qanunlardan biridir) qeyd edir: &#;Mənim ana babam Azərbaycandadır və o, Demon yaşayış məntəqəsində anadan olub&#; (Adını çəkdiyimiz əsər cü ilin iyul ayında İstanbulda &#;Mərmərə&#; nəşriyyatında çap olunub). Biz qeyd etdik ki, Azərbaycan ötən yüz illikdə Vatikan üçün donor &#;rolunu&#; oynayıb və onun yaşamasını təmin edib. İtaliya ərazisində yerləşən və dünyada ən kiçik dövlət kimi diqqəti cəlb edən bu yer həm də tarixdə müsəlman dünyasına qarşı başlanılan &#;Səlib yürüşü&#;nün təşkilatçısı olub. Hər il mart ayının başlanğıcında Kardinallar və Roma Papası qanını yuduzduraraq &#;təmizləyir&#;, damarlarına yeni qan vurulur.

 Məlumata görə İtaliya Kəşfiyyat xidmətinin polkovniki Enrike Kassato uzun müddət Demon yaşayış ərazisini tədqiq edib, araşdırıb. Onun fikrincə ötən yüz illikdə hər il dağıdılmış və viranə qalmış Demon yaşayış məntəqəsinin ətraf kəndlərindən qızıl pulla alınmış qan xüsusi konteynerlərdə Vatikana daşınıb. Roma Papası üçün daşınan bu qan onun həyatını təmin edib. Səbəb maraqlıdır. Məsələn, Kardinal Luka Boston iddia edir ki, Vatikanın əsasını qeyri-qanuni doğulanlar qoyduğundan buranın sakinlərinin qan hüceyrələri &#;uzun ömürlü&#; olmur. Vatikana () başçılıq edən IV Piy &#;Qadağan olunmuş kitabın indeksi&#; əsərində bu məsələyə toxunaraq yazır ki, Vatikanda &#;Demon&#; adlı müqəddəs bir kitab var. Məlumata görə &#;Vatikan&#; sözü ilə &#;Demon&#; sözü eyni məna çalarına malikdir.