Avamil Tablosu Pdf

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Did you find this document useful?

Original Title:

1 Volume 1, Issue 1, Haziran , pp AVÂMİL-İ BİRGİVÎ DE ÎRÂB ÎRÂB IN AVÂMİL-İ BİRGİVÎ Ömer NECÂTÎ Tasavvuf Tarihi Araştırmacısı ORCİD: Öz Arapça cümleleri oluşturan kelimelere, cümle içerisinde âmil ve mâmul oluşlarına göre anlam verilir. Cümle içerisinde yer alan bu kelimelerin sonlarındaki harf ve harekelerin farklı şekillerde olması da onların îrâbını teşkil eder. Cümleye anlam vermek ancak ve ancak kelimelerin îrâbı sâyesinde mümkündür. Bu sebepten îrâb bahsi, Arapça dilbilgisinin en önemli konusudur. Îrâb bahsi, dilbilgisi kitaplarında bir bölüm halinde işlendiği gibi, sâdece îrâbı konu edinen müstakil pek çok eser de kaleme alınmıştır. Îrâb bahsinin temellerini, herkesin anlayabileceği seviyede örnekler vererek en yalın ve anlaşılır bir üslûb ile izah eden eserlerden birisi de İmam Birgivî nin Avâmil adlı eseridir. Avâmil-i Cedîd diye de adlandırılan bu eser, asırlar boyu medreselerde nahiv ilmine başlangıç eseri olarak okutulmuştur. Nahiv ilminin temel konuları, Avâmilde gayet mükemmel bir düzenleme ile ele alınmış, eser, âmil, mâmûl, irâb olarak üç bölümden oluşturulmuştur. Birgivî, bu hacmi küçük ancak içinde çok geniş mânâların gizlendiği eserini, İzhâru l-esrâr adlı eseri ile şerh etmiştir. İzhâru l-esrâr îrâb bahsini detaylı bir şekilde işlemiştir. Ancak Nahiv ilmine yeni başlayanlar için anlaşılması zor inceliklerle dolu olan bu eser bir açıdan ihtisâs kitabı olarak değerlendirilebilir. Bu anlamda, Avâmil in detaylara girmeden, öz bir şekilde îrâb bahsini ele alması, mübtedîler için gayet faydalı olmuştur. Bu çalışmamızda avâmil kitabında işlenen îrâb konusu ele alınmış, detaylı îzahların gerektiği bölümlerde, Birgivî nin İzhâru l-esrâr ve İbn-i Hâcib in Kâfiye adlı eserlerinden faydalanılmıştır. Anahtar Kelimeler: Birgivî, Avâmil, Îrâb, Nahiv. 42

2 Abstract The words that make up the Arabic sentences are given meaning according to their being âmil or mâmûl in the sentences. The fact that the letters and vowels at the end of these words in the sentence have different shapes, constitutes their îrâb. It is possible to give meaning to a sentence only by their îrâbs. For this reason, the mention of îrâb is the most important issue of Arabic grammar. Just as the mention of Îrâb is covered in a separate chapter in Arabic grammar books, many independent works have also been written about îrâb. One of the works that explain the foundations of the mention of îrâb in a plain and understandable style by giving examples at a level that everyone can understand is the work of Imam Birgivî, called Avâmil. This work, also called Avâmil-i Cedîd, has been taught in madrasas for centuries as a starting work for the science of nahiv. The basic subjects of the science of nahiv were handled with a very perfect arrangement in Avâmil, and the work was composed of three parts as âmil, mâmûl, and îrâb. Birgivî explained the work of Avâmil which is small in volume but has very broad meanings, with his work called İzhâru&#;l-Esrâr. İzhâru&#;l-Esrâr dealt with îrâb in detail. However, this work, which is full of subtleties that are difficult to understand for those who are new to the science of Nahiv, can be considered as a book of expertise in a way. In this sense, to deal with the mention of îrâb without going into details, Avâmil was very beneficial for those who are new to the science of Nahiv. In this study, the subject of îrâb in the book of Avâmil was handled, and in the sections where detailed explanations were required, Birgivî&#;s works named İzhâru&#;l-Esrâr and İbn-i Hâcib&#;s Kâfiye were used. Keywords: Birgivî, Avâmil, Îrâb, Nahiv. 43

3 1. GİRİŞ Avâmil, âmil kelimesinin çoğulu olup, sözlükte iş yapanlar, etki edenler anlamındadır. Nahiv istilâhında ise Arapça cümlelerde bulunan kelimelere etki edip sonlarını şekillendiren ve onlara değişik mânâlar veren, isim, fiil ve harfler için kullanılır. Arapça cümlelere anlam verebilmek için cümlede bulunan kelimelerin, âmil, mâmul ve irab yönünden tahlillerinin yapılması gerekir. Âmil, mâmul ve îrâb Arapça cümle yapısını inceleyen Nahiv ilminin konusunu teşkil eder. Bu sahada, Avâmil-i Atik adlı eseri Seyyid Şerif el-cürcânî Arapça olarak yazmıştır. Cürcânî den sonra, İmam Birgivî de aynı konuda yeni bir düzenleme ile yine Arapça olarak, medreselerde Nahiv ilminin başlangıcı için okutulan Avâmil-i Cedîd adlı eseri kaleme almıştır. Bu eserin üçüncü bölümü, irab konusunu içine alır. Çalışmamızda, irab konusunu sistematik olarak işleyen bu bölümün tercümesini vermeden önce, isim ve muzari fiillerin irablanmasında çok önem arzeden temel bilgiler verilmiş, bu bilgiler tablolarla desteklenmiştir. Birgivî Âvâmilinde verilen örnekler, tek bir tablo ile görsel hâle getirilmiş, bununla, irab bahsinin toplu olarak bir tablo üzerinde mütâlaa edilmesi amaçlanmıştır. İrâb konusunun çok önemli oluşu ve onun temel bilgilerinin detaylı olarak fehm edilmesi zorunluluğu göz önüne alınarak, izahlar, konuya hiç âşina olmayan mübtedîlerin anlayabileceği tarzda yapılmaya çalışılmıştır. Bu çalışma, Arapların sebbiti l-arşe sümme nkuş (önce temeli sağlam yap sonra nakışla) özdeyişinin mânâsına uygun olarak, çok derin ve detaylı ilmî bahisleri içerisinde barındıran ve Kur ân-ı Kerîm i, ehadîs-i Nebeviyyeyi anlamada başlıbaşına bir ihtisas sahası olan irab ilmi konusunda, ilim tâlibi mübtedîler için bir alfâbe olacaktır. 2. ÎRAB HARFLERİ VE ÎRAB HAREKELERİ Arapça kelimelerin sonunda bulunan irab harekeleri veya irab harfleri, o kelimenin cümle içinde hangi görevi icrâ ettiğini belirtir. Kelimelerin özne veya nesne olup olmadıkları veya dilbilgisi yönünden başka bir görevde bulunup bulunmadıkları, hep bu irab elemanları sâyesinde anlaşılır. İrab elemanları, cümle içindeki bir kelimenin dört halden birinde bulunmasını gerektirir. Bunlar, ref, nasb, cer ve cezm halleridir. İsimlerde, Ref, nasb ve cer halleri, muzârî fiillerde ise Ref, nasb ve cezm halleri mevcuddur. Örnek olarak, eğer bir isim cümlede, özne görevi görüyorsa, o kelimenin ref halinde olması gereklidir. Yâni o cümleyi muhataba söylerken, konuşmamızda özne olarak tasarladığımız ya da muhatabın özne olarak algılamasını istediğimiz kelimeyi ref halinde telaffuz etmemiz gerekecektir ve o kelimenin ref halinde (merfû) olduğunu, özne görevinde bulunduğunu, muhatabın anlamasını sağlayacak tek şey de kelimenin sonundaki irab elemanıdır. 44

4 İsim Çekimleri ve İsimlerde Îrab Elemanları Tablo. 1 Arapçada isim çekim tablosu, müzekker (eril), müennes (dişil) sütunları ile müfred (tekil), tensiye (ikili) ve cem (ikiden fazla olan çoğul) satırlarından oluşmuştur. İkiden fazla olan çoğul iki kısımdır. Birisi, kurallı olarak oluşturulan çoğullardır ki bunlara sâlim cem denir. İkincisi kuralsız olarak gelen ve tekil kalıbının harf ve hareke olarak değişimi ile oluşan çoğullardır ki bunlara da mükesser cem denir. Yardım etmek fiilini örnek alarak oluşturulan ism-i fâil (yardım eden) tablosunda görüldüğü gibi, kırmızı kare içindeki hareke ve harfler, bulundukları kelimelerin irab harfleri ve irab harekeleridir. 45

5 Tablo. 2 Tablo. 2 de gösterilen irab harf ve harekeleri, isimlerin ref halini belirtir. Yâni bu irab elemanlarını taşıyan isimler, merfû olarak ismlendirilir. Tablo. 3 de görülen harf ve harekeler, o isimlerin ref halinde (merfû) olduklarını göstermektedir. Tablo. 3 46

6 İsimlerin bulunabilecekleri üç halden birisi ref halidir. Ref hali, Tablo. 2 de kırmızı kare içine alınan harf veya harekeler ile oluşturulur. İsmin diğer bir hali olan nasb hâli ise, bu harf ve harekelerin, tablo. 4 deki tablodaki değişimlere uğraması ile elde edilir. İsmin üçüncü hali olan cer hâli de tablo. 5 deeki harf ve harekeler ile elde edilir. Tablo. 4 Tablo. 5 47

7 İsmin bütün hallerini oluşturan irab elemanları, toplu olarak tablo. 6 da gösterilmiştir. Tablo. 6 48

8 Muzârî Fiil çekimleri Ve Muzârî Fiillerde İrab Elemanları Muzârî fiillerin çekimine başlamadan önce, şahıs zamirlerinin tablo üzerinde gösterilmesi, konunu izahı açısından önemlidir. Muzârî fiiller, bu tablodaki şahısları özne olarak kabul ederler Genel Olarak Şahıs Zamirleri Arapçada 14 şahıs zamiri bulunmaktadır. Şahıs zamirleri tablosu, aynı zamanda fiil çekim tablosudur. Tablo. 7 deki gibi, tekil, ikili ve ikiden fazla çoğullar için birer satır, 3. Şahıs eril dişil, 2. Şahıs eril dişil ve konuşanın kendisi sütunları olmak üzere 5 sütun yer almaktadır. Konuşanın kendisi sütununda, ikili ve ikiden çok olanlar için tek bir şahıs zamiri kullanıldığından iki satır yer almıştır. Böylece toplam 14 şahıs zamirinin bulunduğu tablo teşekkül etmiştir. Arapça dilbilgisinde, 3. şahıslara gâib, 2. Şahıslara muhatab, konuşanın kendisine de mütekellim denir. Konuşanın kendisi tek bir kişi olursa ona nefs-i mütekellim vahde denilir. Konuşanların kendileri birden fazla kişi olursa ona da nefs-i mütekellim mealgayr adı verilir. Muhatab kendisi ile konuşulan kişidir. Gâib ise, mütekellim ile muhatabın konuşması esnasında, orada bulunmayan, orada hazır olmayan yâni kendisi hakkında konuşulan gâib kişidir. Muhatab ve gâiblerin erili ve dişili vardır. Bunların her bir bölümü de yâ tekil, yâ ikili yâ da ikiden fazla olan varlıklardır. Konuşanın kendisi için eril ve dişil ayrımı yoktur. Ayrıca konuşanın kendisi ayrı bir ikili çekime de sahip değildir. Tablo. 8 de, şahıs zamirleri Arapça olarak verilmiştir. Tablo. 7 49

9 Tablo. 8 Şahıs zamirlerinin ve onların üzerinde çekimi yapılan fiil kalıplarının, zihinde kalıcılığını sağlamak amacı ile, sağ elin parmak boğumlarının kullanılması, medresede Arapça eğitiminin temel taşlarından birini oluşturur. Parmak boğumlarının sayısı ile Arapçadaki şahıs zamirlerinin sayısının aynı olması, bu tablonun oluşturulmasına imkân tanımıştır. Tablo. 9 Tablo. 9 50

10 Muzârî Fiillerde Şahıs Zamirleri Muzârî fiil tablosundaki çekimlerde bulunan şahıs zamirleri iki gruba ayrılır. Birincisi, lâfızda görünen zamirlerdir. Onlar irab nûnlarından önce gelen vâv, elif ve yâ harfleridir. Mebni olan iki muzârî kalıbında ise, kelimenin sonundaki nûn harfleri, şahıs zamiridir. Kalan kalıplarda, şahıs zamirleri açıktan görünmeyip muzârî fiiller içinde içinde gizli kalmışlardır. Tablo. 10 Tablo

11 Muzârî Fiil Çekimlerinde İrab Harfleri ve ref hâli Tablo. 11 de, kırmızı kare içerisine alınan nûn harfleri ve zammeler, bulundukları kelimelerin irab elemanlarıdır ve o kalıbın ref hâlini gösterirler. Lacivert karelerdeki iki muzârî kalıbı ise mebnîdir yani iraba konu olmazlar. Tablo. 11 deki yedi kalıp, nûn harfinin varlığı ile ref halinde bulunur. Tablo. 12 Tablo. 11 Tablo

12 Muzârî Fiil Çekimlerinin Nasb Hâli Nasb hâline örnek olarak len harfi ile yapılanı verebiliriz. Len harfi fiil-i muzârîyi nasb eder ve o eylemin gelecekte asla vukû bulmayacağı anlamını kazandırır. Tablo. 13 de müfred müzekker gâib sıgasında gelen len yensura ibâresi, o asla yardım etmeyecek anlamını taşır. Nasb hâlinde, kelime sonlarındaki irab nûnlarının hazf olduğu, kelime sonlarındaki zamme harekelerinin fethaya dönüştüğü ve mebni olan iki muzârî kalıbında herhangibir değişikliğin oluşmadığı gözlemlenmektedir. Tablo

13 Muzârî Fiil Çekimlerinin Cezm Hâli Cezm hâline örnek olarak lem harfi ile yapılanı verebiliriz. Lem harfi fiil-i muzârîyi cezm eder ve o eylemin geçmişte yapılmadığı anlamını kazandırır. Tablo. 14 de müfred müzekker gâib sıgasında gelen lem yensur ibâresi, o geçmiş zamanda yardım etmedi anlamını taşır. Cezm hâlinde, kelime sonlarındaki irab nûnlarının hazf olduğu, kelime sonlarındaki zamme harekelerinin cezme dönüştüğü ve mebni olan iki muzârî kalıbında herhangibir değişikliğin oluşmadığı gözlemlenmektedir. Tablo

14 İsimler ve Muzârî Fiillerin Çekimlerinin Toplu olarak İrab Elemanları 55

15 3. BİRGİVÎ NİN AVÂMİLİ NDE ÎRÂB BAHSİ İrab bahsi, üç temel grubda ele alınır. I-Harekeler ile irab II-Harfler ile irab III-Hazf ile irab Bütün grublarda irabı oluşturan elemanların toplamı on tanedir. Harekeler ile oluşan irabın elemanları, 1-Zamme 2-Fetha 3-Kesra Harfler ile oluşan irabın elemanları, 4-Vav 5-Yâ 6-Elif 7-Nûn Hazf ile oluşan irabın elemanları, 8- Harekenin Hazfi 9- İllet harfi olan son harfin Hazfi Nûn Harfinin Hazfi dir. Sadece harf ile yâ da sadece hareke ile oluşan irablar isimlerde meydana gelir. Hareke ve harekenin hazfı, harf ve harfin hazfı ile oluşan irablar da fiillere aittir. I- Harekeler ile irab 1- Tam irab Zamme ile ref, fetha ile nasb, kesra ile cer olur. Bu, munsarif tekil ve munsarif mükesser cemde olur. 2-Nakıs irab, bu da iki kısımdır. a-zamme ile ref, fetha ile nasb ve cer olur. Bunlar gayri muınsarif olan isimlerdir. b-zamme ile ref, kesra ile nasb ve cer olur. Bunlar da sahih müennes cemilerdir. II- Harf ile irab: 1-Tam İrab Vâv ile ref, elif ie nasb, yâ ile cer olur. Bunlar 6 kelimedir. Ancak bu kelimeler, mütekellim yâsına muzaf olmamalı, müfred olmalı, mükebber olmalı yani ismi tasgir olmamalıdır. 2-Nâkıs İrab a-vav ile ref olur, yâ ile nasb ve cer olur, bunlar cemi sahih müzekkerler, ışrûne ve kardeşleridir. b-elif ile ref yâ ile nasb ve cer olur, bunlar tesniye ve isnânidir. 56

16 III- Hazf ile irab 1-Tam irab a-son harfin harekesinin hazfı ile oluşan irab: Bu nâkıs olmaz ancak tam olur. Zamme ile ref, fetha ile nasb, ve son harfin harekesinin hazfı ile cezm olur. Bunlar muzari fiillerdir. Ancak bu fiillerin bazı özellikleri olmalıdır. Bu özellikler, son harflerin sahih harf olması, illetli harf (elif, vâv, yâ ) olmaması, fiillerin sonlarına zamir bitişmemiş olmasıdır. Bu durumda son harfin harekesi hazf olur, son harfin kendisi hazf olmaz, harekenin hazfı demek son harfin cezimli hale gelmesi demektir. b-son harfin kendisinin hazfı ile oluşan irab: Bu zamme ile ref, fetha ile nasb, son harf olan illet harfinin hazfi ile cezm olur. Bunlar da muzari fiillerdir. Öyle ki son harfleri illet harfleridir. Ve sonlarına zamir bitişmemiştir. 2- Nâkıs irab Sonuna nûnsuz bir zamir bitişen fiil-i muzaridir. Bu fiiller nun ile ref olur. Nasb ve cezm olması da nûnun hazfi iledir. Tesniye nûnu bir muzari fiilin manevi amille ref olduğu zaman vardır. O fiil nasb olunca bu nûn düşer, hazf olur. Fiil cezm olursa o nûn yine düşer. 57

17 Tablo

18 Bir başka yönden îrab konusu şu şekilde ele alınabilir: İrab, geçmiş misallerde olduğu gibi lafızda zâhir olursa lafzî irab olarak isimlendirilir. Eğer lafızda zâhir olmayıp da lafzın sonunda takdîr edilmişse takdîrî îrab olarak isimlenir. Eğer ne lafzî ne de takdîrî değilse mahallî îrab olarak isimlenir. Tablo

19 4. SONUÇ Avâmil-i Birgivî de îrab konusu, gayet anlaşılabilir bir sistem içerisinde, basit örneklerle işlenmiş nahiv ilminin en karışık ve zor bahislerinden birisi olan irab bahsi, öz bir şekilde, yeni başlayanlar için genel hatları ile ortaya konulmuştur. Arapça cümlelerin en dakîk mânâlarının anlaşılabilmesi, irab ilmindeki vukûfa müsteniddir. İrab, gayet derin ve ihtisas gerektiren bir nahiv konusudur. Bu ilmi öğrenmenin en kolay yolu ise, îrab meselelerini genel hatları ile biribiri ile bağlantılı bir şekilde sınıflandırmak, basit örneklerle öğrencinin zihnini, konuya yaklaştırmaktır. Avâmil-i Birgivî de bu metod uygulanmış, detaylı izahlar, İzhâru l- Esrâr kitabında aynı sınıflandırma içerisinde verilmiştir. Birgivî, on adet îrab elemanını zikrettikten sonra, bu elemanların isim ve fiillerde oluşturdukları kombinezonları ele almıştır. İleri seviye Arapça dilbilgisi kitaplarındaki irab bahislerini anlayabilmek için basit örneklerle açıklanmış böyle temel bir sınıflandırmanın gayet ilmî ve öğretici olduğu, Avâmil in, yüzyıllar boyu, medârisde, nahiv ilmine giriş kitabı olarak okutulması, şehâdet etmektedir. Çalışmamızda, irab konularının sadeleştirilerek şemalarla ele alınması, Avâmil kitabından istifâde etmeyi daha da kolaylaştıracak, ilim tâliplerini, irâb bahrının derinliklerine dalabilme cehdine teşvik edecektir. KAYNAKÇA Birgivî, İzhâru l-esrâr, Beyrût: Dâru l-minhâc, Molla Câmi, Fevâidü z-ziyâiyye, Karaçi: Mektebetü l-büşrâ, Necâti, Ömer, İzhâru l-esrâr Şerhi, Trabzon: Şürûhu l-avâmil, Beyrût: Dâru l-kütübi l-ilmiyye, Trabzonî, El-Hâc Muhammed Emîn, Avâmil-i Atîk Tercümesi El Yazması Metin, Metinkale Medresesi, El-Hâc Muhammed Emîn Trabzonî Özel Kütüphânesi. 60

SİSTEMATİK UYGULAMALI-ALIŞTIRMALI ARAPÇA FİİL CÜMLESİNİ TAMLAYANLAR VE KARŞITSAL ÇÖZÜMLEMESİ Prof. Dr. Candemir DOĞAN 2 Prof. Dr. Candemir DOĞAN Bir sanat olarak gördüğü ve çok sevdiği öğretmenliğe yıllında başladı, yılında “Muhammed Abdulhalim Abdullah’ta Kısa Hikâyecilik” yüksek lisans teziyle Arapça öğretimine yöneldi. Ürdün, Tunus, Mısır, Suriye ve Suudi Arabistan üniversitelerinin yabancılara Arapça öğretim enstitülerinde araştırmalar yaptı. ’da Türkiye’de ilk “Arapça Öğretim Metodolojisi” doktoru, ’de ilk “Arap Dili Eğitimi” doçenti ve ’da profesör oldu. Anadolu’nun batısından doğusuna çeşitli illerinde görev yaptı ve Bakan adına teşekkür belgesiyle ödüllen- dirildi. MEB, Ankara Devlet Memurları Yabancı Diller Eğitim Merkezi Arapça Öğretmeni ve Öğretmen Eğitmeni olarak seçkin pek çok Arapça öğretmeni yetiştirdi. Dicle Üniversitesi Fen Edebiyat ve Edebiyat Fakülteleri, Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesinde çalıştı, Adıyaman Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yabancı Diller Eğitimi Bölümü Arap Dili Eğitimi Anabilim Dalını kurdu, İslami İlimler Fakültesi kurulum ve yönetiminde bulundu. Misafir öğretim üyesi olarak Mısır, Ayn Şhams, Ezher ve Hilvan Üniversitelerinde dersler verdi. Akademik Performans Başarı ödülü aldı. Halen kurduğu İstanbul Aydın Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yabancı Diller Eğitimi Bölümü Arap Dili Eğitimi Anabilim Dalı Başkanıdır. ARAPÇA ÖĞRETİM KİTAPLARI 1. Arapça Şibih Cümle ve Karşıtsal Çözümlemesi 2. Arapça Terkip Sistemi ve Karşıtsal Çözümlemesi 3. Avâmil ve Karşıtsal Çözümlemesi 4. Arapça Fiil Cümlesi ve Karşıtsal Çözümlemesi 5. Arapça İsim Cümlesi ve Karşıtsal Çözümlemesi 6. Arapça İsim Cümlesini Yeniden Yapılandıran Amiller 7. Arapça İsim-Sıfat Tamlamaları ve İsim Cümlesi Kurulumu 8. Karşılaştırmalı Arapça -Türkçe Bağlaçlar 9. Sistematik Yabancı Dil Öğretim Yöntemleri Arapça Öğrenim ve Öğretim Kılavuzu Yabancı Dil Olarak Arapça Öğretim Metot ve Teknikleri Modern Usullerle Arapça - Orta 1. Sınıf için Talim Terbiye Kurulu Onaylı Ders Kitabı (Doğan, vd.) Modern Usullerle Arapça - Orta 2. Sınıf için Talim Terbiye Kurulu Onaylı Ders Kitabı (Doğan, vd.) Modern Usullerle Arapça - Orta 3. Sınıf için Talim Terbiye Kurulu Onaylı Ders Kitabı (Doğan, vd.) Modern Usullerle Arapça - Lise 1. Sınıf için Talim Terbiye Kurulu Onaylı Ders Kitabı (Doğan, vd.) DİĞER BİLİMSEL KİTAPLARI 1. Ailede İletişim Sanatı 2. Ailede Mutluluk Sanatı 3. Aile Yönetim Sanatı 4. Anadolu Sahabisi Hz. Safvân b. Muattal (RA) 5. Kur'an-ı Kerim Dersleri 5 (Ortaokul ve İmam Hatip Ortaokulları) 6. Konuşmak Lazım (Doğan, vd.) 7. İnsanlar Konuşa Konuşa (Doğan, vd.) 3 Pahası, paha biçilemez olan aileme… 4 5 İÇİNDEKİLER TAKRİZ 17 TAKDİM 19 ÖNSÖZ 21 FİİL CÜMLESİNİ TAMLAYAN ÖGELER 25 I. MEFULLER / TÜMLEÇLER 27 TÜRKÇEDE TÜMLEÇLER 27 ARAPÇADA MEFULLER 28 I. MEFULÜ BİH / NESNE 33 1. MEFULÜ BİHİ MANSUPLUKLA EKLEMLEME 34 Mefulü Bihi Nasp Eden Amiller 36 Mefulü Bih Olan Yapılar 38 2. MEFULÜ BİH TÜRLERİ 41 Mefulü Bih Sarih / Belirtili Nesne 41 Mefulü Bih Gayrı Sarih / Belirtisiz Nesne 44 Mastara Te’vil Edilen Mefulü Bih Gayrı Sarihler 45 Müfrede Te’vil Edilen Mefulü Bih Gayrı Sarihler 45 Şibih Cümle Yapılı Mefulü Bih Gayrı Sarihler 45 3. MEFULÜ BİHİN CÜMLE DÜZENİNDE YERİ 46 Mefulü Bih Fiilden Önce Gelebilir 46 Mefulü Bihin Fiilinden Önce Gelmesi Vaciptir 46 Mefulü Bihin Fiilinden Önce Gelmesi Caizdir 48 Mefulü Bihin Fiilinden Sonra Gelmesi Vaciptir 51 Mefulü Bih Failden Önce Gelebilir 52 Mefulü Bihin Failden Sonra Gelmesi Vaciptir 52 Mefulü Bihin Failden Önce Gelmesi Vaciptir 53 Mefulü Bihin Failden Önce Gelmesi Caizdir 55 Mefulü Bihin Hazfi 56 Mefulü Bihin Amilinin Hazfi 56 Mefulü Bih Çözümleme Alıştırmaları 58 6 4. MAHZÛF YÜKLEMLİ MEFULÜ BİH ÜSLUPLARI 61 Tahzir Söz Sanatı 61 Tahzir Söz Sanatının Ögeleri 62 Tahzir Söz Sanatının Türleri 62 Tahzir Çözümleme Alıştırmaları 67 İğrâ Söz Sanatı 71 İğrâ Söz Sanatının Ögeleri 71 İğrâ Söz Sanatının Özellikleri 72 İğrâ Çözümleme Alıştırmaları 74 İhtisâs Söz Sanatı 77 İhtisas Söz Sanatının Ögeleri 78 İhtisas Söz Sanatının Yapısı 79 İhtisas Üslubuyla İfade Edilen Anlamlar 80 İhtisas Çözümleme Alıştırmaları 81 5. İKİ YÜKLEMLİ MEFULÜ BİH CÜMLELERİ 84 Tenazû’ Söz Sanatı 84 Tenazû Söz Sanatının Ögeleri 85 Tenazû Söz Sanatının Şartları 86 Tenazû Söz Sanatı Çözümleme Alıştırmaları 88 İştiğâl Söz Sanatı 91 İştiğâl Söz Sanatının Ögeleri 91 İştiğâl Söz Sanatının Şartları 92 İştiğâl Söz Sanatı Çözümleme Alıştırmaları 94 6. MEFULÜ BİH ÇÖZÜMLEME ALIŞTIRMALARI 97 II. MEFULÜ FÎH / ZARF TÜMLECİ 1. MEFULÜ FİHİN AMİLİ 2. MEFULÜ FİH OLAN ZARF TÜRLERİ Zaman Zarfları Belirli Zaman Zarfları Belirsiz Zaman Zarfları 7 Mekân Zarfları Belirli Mekân Zarfları Belirsiz Mekân Zarfları Ortak Zaman-Mekân Zarfları Mutasarrıf Zaman-Mekân Zarfları Gayrı Mutasarrıf Zaman-Mekân Zarfları Gayrı Mutasarrıf Zarfların İrabı Mansup Gayrı Mutasarrıf Zaman Zarfları Mansup Gayrı Mutasarrıf Mekân Zarfları Mahzûf Fiilin Mefulü Olan Mansup Zarflar Harfi Cerle Mecrur Zaman ve Mekân Zarfları 3. MEFULÜ FİH OLABİLEN SÖZDE ZARFLAR 4. MEFULÜ FİHİN AMİLİNİN HAZFI Amilin Hazfinin Caiz Olduğu Yerler Amilin Hazfinin Vacip Olduğu Yerler Mefulü Fihin Cümleden Hazfi Cümleden (‫ )في‬Harfi Cerinin Hazfi 5. MÛREB MEFULÜ FİH ZARFLAR Mûreb Zaman Zarfları Mûreb Mekân Zarfları 6. MEBNİ MEFULÜ FİH ZARFLAR Mebni Zaman Zarfları Mebni Mekân Zarfları 7. MÛREB-MEBNİ ZAMAN VE MEKÂN ZARFLARI 8. MEFULÜ FİH OLAN SEMAİ ZARFLAR 9. MEFULÜ FİH ÇÖZÜMLEME ALIŞTIRMALARI III. MEFULÜ MUTLAK 1. MEFULÜ MUTLAK TÜRLERİ Anlam Pekiştiren Mefulü Mutlak Tür Açıklayan Mefulü Mutlak 8 Sayı Belirten Mefulü Mutlak Fiilin Yerine Geçen Mastarlar Talebî Naibi Fiil Mastarlar Haberî Naibi Fiil Mastarlar Semaî Naibi Fiil Mastarlar Kıyasî Naibi Fiil Mastarlar 2. MEFULÜ MUTLAKIN AMİLİ Mefulü Mutlakın Cümlede Yeri Mefulü Mutlakın Amiline Eklemlenmesi Naibi Mefulü Mutlaklar Mefulü Mutlakın Tesniye ve Cemi Olması 3. MEFULÜ MUTLAKIN AMİLİNİN HAZFİ Amilin Hazfinin Vacip Olduğu Yerler Amilin Hazfinin Caiz Olduğu Yerler Amili Mahzûf Semaî Mastarlar 4. MEFULÜ MUTLAK ÇÖZÜMLEME ALIŞTIRMALARI IV. MEFULÜ LİECLİH / LEH 1. MEFULÜ LİECLİHİN YAPISI Mefulü Lieclih Mastar Olur Mefulü Lieclih Mansup Olur Mefulü Lieclih Kalbi Mastarlar Olur Mefulü Lieclih Zaman Uyumlu Olur Mefulü Lieclih Fiil-Fail Uyumlu Olur Mefulü Lieclih Fiilin Oluş Sebebi Olur 2. MEFULÜ LİECLİH TÜRLERİ Mefulü Lieclih Sarih Mefulü Lieclih Gayrı Sarih 3. MEFULÜ LİECLİHİN AMİLİ Cümlede Mefulü Lieclihin Yeri Mefulü Lieclihin Amili Hazf Edilebilir 9 4. MEFULÜ LİECLİHİN YAPISI Nekre Mastar Mefulü Lieclih Olur Mârife Mastar Mefulü Lieclih Olur Muzâf Mastar Mefulü Lieclih Olur 5. MEFULÜ LİECLİH ÇÖZÜMLEME ALIŞTIRMALARI V. MEFULÜ MEAH 1. MEFULÜ MEAHIN YAPISI Yapı ve Anlam Olarak Feri Öge Olmalıdır İzlediği Mâiyye Vâvı (‫ُ) َواوُُال َم ِعيَّ ُِة‬Olmalıdır İzlediği Atıf Vâvı (‫ف‬ ُِ ‫ ) َواوُُالع َ ْط‬Olmamalıdır 2. MEFULÜ MEAHIN AMİLİ Tam Fiil Mefulü Meaha Amil Olur İsmi Fiil Mefulü Meaha Amil Olur İsmi Meful Mefulü Meaha Amil Olur Mastarlar Mefulü Meaha Amil Olur İsim Fiil Mefulü Meaha Amil Olur Bazı Edatlar Mefulü Meaha Amil Olur 3. MEFUL MEAH ÇÖZÜMLEME ALIŞTIRMALARI II. MEFUL BENZERİ ÖGELER I. HAL 1. HALİN YAPISAL ÖZELLİKLERİ Hal Cümlenin Feri Ögesidir Hal Daima Mansup Olur Hal Zûlhalin Durumunu Belirtir 2. HALİN İŞLEVSEL TÜRLERİ Mûessise Hal Mukârine Hal Mukaddere Hali Mûvettie Hali Mûekkide Hal Yüklemi Pekiştiren Hal 10 Anlamı Pekiştiren Hal Sahibi Hali Pekiştiren Hal 3. HAL OLABİLME ŞARTLARI Hal Türemişlerden Olur Hal Camit Kelime Olur Müştak Tevilinde Camit Hal Olur Müştaka Tevil Edilemeyen Camit Hal Olur Hal Nekre Kelime Olur Hal Muntakile Anlamlı Olur Hal Mutâbık Anlamlı Olur 4. SAHİBİ HAL Sahibi Halin Özellikleri Sahibi Hal Olabilen Ögeler Fail Sahibi Hal Olur Naibi Fail Sahibi Hal Olur Mefulü Bih Sahibi Hal Olur Mefulü Fih Sahibi Hal Olur Mefulü Mutlak Sahibi Hal Olur Mefulü Lieclih Sahibi Hal Olur Fail ile Mefulü Bih Beraber Sahibi Hal Olur Müpteda Sahibi Hal Olur Haber Sahibi Hal Olur Şibih Cümle Sahibi Hal Olur Muzâf-Muzâf İleyh Sahibi Hal Olur 5. HALİN AMİLİ Halin Asli Amili Halin Lafzi Amilleri Halin Manevi Amilleri 6. HALİN CÜMLE DİZİMİNDE YERİ Hal Sahibi Halden Sonra Gelir 11 Sahibi Hal Halden Önce Gelir Sahibi Hal, Halden Önce de Sonra da Gelir Hal Vâvı ile Yapılan Bağlantılar 7. HALİN YAPISAL TÜRLERİ Hal Müfret Yapılı Olur Hal Cümle Yapılı Olur Hal İsim Cümlesi Yapılı Olur Hal Fiil Cümlesi Yapılı Olur Şibih Cümle Yapılı Hal Halin Sayısal Adedi 8. HAL ÇÖZÜMLEME ALIŞTIRMALARI II. TEMYİZ 1. MÜPHEM KELİMELERİN TEMYİZİ Temyizin Özellikleri Temyizin Türleri Müfret Temyiz Müphem Alan Ölçülerinin Temyizi Müphem Tartı Ölçülerinin Temyizi Müphem Hacım Ölçülerinin Temyizi Sayıların Temyizi Kinayelerin Temyizi Cümlenin Temyizi Failden Dönüşen Menkûl Temyiz Mefulden Dönüşen Menkûl Temyiz Müptedadan Dönüşen Menkûl Temyiz Hiçbir Ögeden Dönüşmeyen Asli Temyizler Gayrı Menkûl Kıyasi Taaccüp Temyizler Gayrı Menkûl Semai Taaccüp Temyizler Temyiz Çözümleme Alıştırmaları 2. SAYILARIN TEMYİZİ 12 Asıl Sayılar Asıl Sayıların Temyizi Müfret Asıl Sayıların Temyizi Bir ile İki Sayısının Temyizi Üç ile On Sayılarının Temyizi Yüz ile Bin Sayılarının Temyizi Mürekkep Asıl Sayıların Temyizi Onluk Asıl Sayıların Temyizi Matûf Asıl Sayıların Temyizi Sıra Sayıları Müfret Sıra Sayıları Mürekkep Sıra Sayıları Onluk Sıra Sayıları Matûf Sıra Sayıları Saat Sayıları Sayılarla İlgili Genel Bilgiler Sayılarda Mârife ve Nekrelik Sayıları Okuma ve Yazma Müfret Yapılı Sekiz Sayısı ve Özellikleri Basit Kesirli Sayıların Okunuşu Temyiz ile Halin Benzerlik ve Farkları Temyiz ile Halin Benzerlikleri Temyiz ile Halin Farklılıkları Kinaye Sayıların Temyizi Kemi İstifhamiye ve Temyizi Kemi Haberiye ve Temyizi Keeyyin Kinaye İsmi ve Temyizi Kezâ Müphemlik Edatı ve Temyizi Bidâ’ Sayı Kinayesi ve Temyizi Neyyif Sayı Kinayesi ve Temyizi 13 Keyte Müphem İsmi ve Temyizi Zeyte Müphem İsmi ve Temyizi Sayıların Temyizini Çözümleme Alıştırmaları III. İSTİSNA ÜSLUBU 1. İSTİSNA CÜMLESİNİN ÖGELERİ Genel Hüküm Müstesna Minh Müstesna İstisna Edatları 2. İSTİSNA TÜRLERİ Tam Olumlu İstisna Cümlesi Tam Olumsuz İstisna Cümlesi Muttasıl İstisna Cümlesi Münkatı’ İstisna Cümlesi Müferra’ İstisna Cümlesi 3. İSTİSNA EDATLARININ İŞLEVSEL ÖZELLİKLERİ İllâ İstisna Edatı ve İşlevleri Gayr İstisna İsmi ve İşlevleri Sivâ İstisna İsmi ve İşlevleri Halâ İstisna Edat-Fiili ve İşlevleri ‘Ada İstisna Edat-Fiili ve İşlevleri Hâşâ İstisna Fiil-Edatı ve İşlevleri Leyse İstisna Fiili ve İşlevleri Lâyekûnu İstisna Fiili ve İşlevleri 4. CÜMLEDE İLLÂNIN TEKRARI Tekrarla İstisnayı Pekiştirme İstisnanın Tekrarla İstisnası 5. İSTİSNA ÇÖZÜMLEME ALIŞTIRMALARI IV. NİDÂ ÜSLUBU 1. NİDÂ ÜSLUBU VE ÖGELERİ 14 Nidâ Edatları Kısa Hemze Nidâ Edatı Uzun Hemze Nidâ Edatı Yâ Nidâ Edatı Vâ Nidâ Edatı Heyâ Nidâ Edatı Ey Nidâ Edatı Eyâ Nidâ Edatı Münâdânın Türleri Özel İsim Münâdâlar Nekre Maksûde Münâdâlar Nekre Gayrı Maksûde Münâdâlar Muzâf Olan Münâdâlar Muzâfa Benzeyen Münâdâlar Başına El (‫ )أل‬Gelen Münâdâlar Lafzı Celâle Münâdâ “El” Alır Müşebbeh Bih Münâdâ “El” Alır Müsteğâs Bih Münâdâ “El” Alır İsmi Mevsûl Münâdâ “El” Alır Nidâ Üslubunun Gayesi Taaccüp Anlamlı Münâdâ Nudbe Anlamlı Münâdâ İstiğâse Anlamlı Münâdâ İğrâ Anlamlı Münâdâ İhtisâs Anlamlı Münâdâ Tahassür Anlamlı Münâdâ Zecr Anlamlı Münâdâ 2. MÜNÂDÂNIN İRABI Lafzen Mansûp Münâdâlar Nekre Gayrı Maksûde Mansup Münâdâlar 15 Muzâf Mansup Münâdâlar Muzâf Benzeri Mansup Münâdâlar Lafzen Mebni Münâdâlar Mebni Özel İsim Münâdâlar Mebni Nekre Maksûde Münâdâlar Mebni Asıllı Münâdâlar Münâdâya Tabi Olan Ögeler Marifeye Muzâf Münâdâlar Muzâf veya Muzâf Benzeri Olmayan Münâdâlar Mahalli Esas Alınan Mebni Münâdâ 3. ÖZEL NİTELİKLİ MÜNÂDÂLAR Mütekellim Yasına Muzâf Münâdâ Münâdâ Ebu ve Ummu Kelimeleri Münâdâ İbn ve İbne Kelimeleri Terhîm Üslubu Mükerrer Münâdâlar 4. NİDÂ EDATININ HAZFİ Nidâ Edatı Hazf Edilebilir Nidâ Edatı Hazf Edilemez Nidâ Edatı Bazen Hazf Edilebilir 5. NİDÂ ÜSLUBU ÇÖZÜMLEME ALIŞTIRMALARI ALIŞTIRMA VE TESTLER 1. MEFULLER 2. AMİLİ MAHZÛF MEFULLER 3. HAL 4. TEMYİZ 5. SAYILARIN TEMYİZİ 6. İSTİSNA ‫ قائمة املصادر واملراجع‬ 16 TAKRİZ Dil hayatın her alanını kuşatan gelişen, değişen, üreten, çok boyutlu, girift ve canlı bir sistemdir. Sitemin öğrenimi, ancak dört temel dil becerisinin dilbilgisi denetimli ve tümleşik edinimiyle gerçekleşir. Çünkü dört temel beceri bir aracın tekerleklerine, dil- bilgisi de onları yöneten direksiyona benzer. Bütünler yapısı gereği öğretiminde beş un- surdan birinin dışarıda bırakılması, hepsini işlevsiz yapar. Acı gerçekse biri diğerinin asla ayrılmazı nahiv ile konuşma ediniminin birbirine zıtmış gibi ikiye bölünmesi ve takım taraftarı bağnazlığıyla rakip hale getirilerek öğrencinin bütünler öğrenimden yoksun bı- rakılmasıdır. Yabancı dil kimliği ile Arapça dört temel dil becerisi, dilbilgisinden ayrıştırıla- rak öğretilemez. Dilbilgisi öğretimiyle de Arapça iletişimsel dört temel dil becerisi öğre- tilemez. Yüzyıllar süregelen uygulamanın kesin sonuçlarını hala tartışmaksa geçmiş ve َّ gelişmelerden habersizliktir. Zira Sibeveyh’e atfedilen ve pek çok kaynakta olan ( ‫الن ْح ُو ِفي‬ َّ ْ َ ََ ْ ُ ُ َ ‫ )الكَل ِم كا ِملل ِح ِفي الط َع ِام‬vecizesi, dilbilgisinin ölçü ve değerini belirtir. İbn Muheymir; ( ‫أ َّول ُه شغل‬ ْ َ ‫ ) َوآ ِخ ُر ُه َبغي‬nahvin temel, ancak hep temelde kalmanın aşırılık olacağını belirtir. Ebu Hanife ْ َ َ َْ ْ ْ ُ ْ َ ْ َّ ْ ُ ْ ُ de; (‫س ش َجر ل ُُث ِم ُر‬ ِ ‫ )املك ِثر ِمن النح ِو كاملك ِث ِر ِمن غر‬aşırı nahvi meyve vermeyen hep süs ağacı dik- meye benzeterek açıklar. Arapça öğretiminin sürüp giden problemlerinden bir de; “kem alet ile kemâlat olmaz” ekseninde biriken engellerdir. Gereğinden fazla girift ve karmaşık birleşenler ar- sından hassas öğretim-öğrenim dengesini kurarak “alet yapar, el övünür” ile problemi çözecek olan sistematik öğretim kitaplarına çok gerek vardır. Bundan dolayı temel kay- nak ihtiyacını karşılayacak nitelikte, maharet ve dirayetle hazırlanmış bu eseri sizlere sun- manın sevinç ve mutluluğu içindeyim. Ayrıntılı inceleme fırsatı bulduğum eser, Arapçanın omurgasını oluşturan fiil cümlesi konularını ayrıntılarıyla ele alır. Fiil cümlesi; fiil ile failden oluşan cümle olsa da, olayın geçtiği yer, zaman ve eylemin cereyan ediş şeklini açıklayan unsurları da içerir. Bununla birlikte cümlenin ana unsuru olan fiil de bazen farklılıklar gösterebilir. Çünkü Arapçada öyle filler vardır ki “gönderdim” “çıkardım” derken kendisi nesne “meful” olur. Bununla birlikte bir nesneye ihtiyaç duymayan “hastalandım”, “giyindim” anlamlı 17 filler de vardır. Dolaysıyla Arapça dilbilgisi konuları içinde yer alan fiil cümlesini tamla- yanların ayrı bir kitap halinde ele alınmasını oldukça gerekli ve önemli buluyorum. Temel kaynaklarımızda ele alınmış konuların yeniden karmaşık bileşenler den- gesinde ayrıştırılması, öğretim ihtiyacı odaklı ve çağdaş yabancı dil öğretim yaklaşım, yöntem ve tekniklerine uygun maharetle işlenmesi, takdire şayan bu eserin ortaya çıkma- sına neden olmuştur. İşlenecek konuların ana ve tali başlıklar altında önce tablolar halinde toplu sunumu, konuların birbiriyle ilişkisinin net görülmesi ve bir bütün olarak öğrenilip hatırlanmasına fırsat vermektedir. Eser, nahiv kitabı olmakla birlikte dört temel dil becerisinin öğretimini de önem- ser bir tarzda tasarlanmıştır. Önemi vurgulanması gereken bir başka husus da konu, açık- lama ve örneklerin sonuç elde etmeye odaklı tekniklerle işlenmiş olmasıdır. Konuların hatta örnek cümlelerin bile kolaydan zora derecelendirilmesi, muhtevanın daha kolay öğ- renilmesine, örneklerin hızla hafızaya yerleşmesine ve her konuya eklenen alıştırmalarla da hedefe ulaşılması kolaylaştırılmıştır. Sözü uzatmamak için pek çok diğer önemli özelliklerinden bahsedemediğim bu örnek çalışmadan değerli meslektaşlarımın mutlaka faydalanmalarını tavsiye ederim. Arapça öğretiminde beceri-nahiv hassas dengesini titizlikle koruyarak bu eseri öğrenen ve öğretenlere sunan aziz meslektaşım Candemir Doğan Hocayı tebrik eder, daha nice güzel hizmetler için muvaffakiyetler dilerim. Prof. Dr. Ahmet Suphi FURAT Bahçelievler-İstanbul 18 TAKDİM Dil; Yüce Allah’ın insanoğluna bahşettiği en üstün güzel sanat aracı ve mucize bir armağandır. Onunla düşünür, duygu ve isteklerini edebi ve ebedi iletilere çevirerek güzel sanat eseri formunda aktarma zevkini yaşar. Bir sanat eseri manzumesi yaratılışında olan insan güzeldir ve hep güzele tutkundur. Bunun için güzel sanatların zirvesi olan ede- biyat, tarih boyunca insanlığın ilgi odağı olmuş ve güzel söze tutkularını edebi sanat nesir, nazın ve hitabe eserleriyle abideleştirmişlerdir. Arapça tarihin tanıdığı en güçlü edebi güzel sanat dilidir ve bunun doğal sonucu olarak edebi ürünleri de eşsizdir. Arapçanın büyüleyici gücüyle tanışan Türk toplumunun değişimi din, bilim, kültür gibi sosyal hayattaki köklü değişimlerle sınırlı kalmamış coğ- rafi bölgelerini dahi yeniden biçimlendirmişler. Hatta bu etki yüzyıllar süren biçimlen- meyle yeni hedefler, idealler ve ufuklar şekline dönüşmüştür. Odağa alınan Arapça başa- rısıyla orantılı olarak onun etrafında biçimlenen hayatın her alanı da başarılı olmuştur. Arapçanın işlevsel gerileme dönemlerinde toplumda iletişim kargaşası yaşandığı ve bunun sosyal kutuplaşmalara ortam hazırlayarak çözülme ve gerilemelere neden ol- duğu tarihi tecrübelerle sabittir. Eğer tarihin bu tecrübelerinden ibret alırsak Arapça ile yeniden kendi kültür kodlarımızı çözümleme, komşu toplumlarla bir anlaşma ve kay- naşma aracı haline getirmemiz gerekir. Her ne zaman Arapça iletişimde yerini ve değerini yitirmişse gerilemişiz, ne zaman aksi olmuşsa kalkınmış ve yükselmişiz. Aydın Üniversitesinin sosyal sorumluluk bilinci gereği gelecek nesillerin yükse- lişi ekseninde Arapçayı aydınlık geleceğin müjdecisi yapma azmindeyiz. Geçmişin başa- rılarla dolu parlak günlerini yeniden inşa edecek geçlerimizi dilsel iletişimin başarısıyla söylediğini bilen, söyleneni anlayan nesiller yetiştirme idealini eyleme dönüştüren ve sos- yal yükselişi yeniden inşa hamlesi olan ikinci kitabı sizlerle buluşturmanın sevinci için- deyim… Dr. Mustafa AYDIN İstanbul Aydın Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanı 19 20 ÖNSÖZ Arapça dünya dilleri arasında kendine özgü yazı, okuma ve anlama sistemine sahip farklı nitelikli bir dildir. Arapça bir cümlenin doğru okunabilmesi için önce ilettiği anlamın tahmin edilmesi ve sonra bu tahmine uygun öge-anlam bağlantısının kurularak sesletimi gerekir. Çünkü dil birimlerini doğru okuma aracı olan irap, her kelimenin cüm- lede yüklendiği görevin bilinmesini gerektirir. Diğer dillerin aksine, okuyup anlama ye- rine, anlayarak okuma ilkesiyle işleyen bir sisteme sahiptir. Arapça cümlenin ögeler arası bağlantısı, iletimi istenen anlama göre dizilir. Bu dizim de iletilmesi istenen anlamın dikkate alınarak uygun okunmasıyla anlaşılır. Doğru okuma; önce tahmin etme sonra anlama uygun çözümleme süreçlerini izler. Süreç sağlıklı işlerse doğru okuma işlemi gerçekleşir. Bundan dolayı Arapça okuma, Türkçe okumadan farklı bir işlem sırası izler. Yani Türkçede önce okunur, sonra anlaşılır, Arapçada ise önce anlaşılır ve sonra anlama uygun olarak doğru okunur. Arapçanın doğru okunması için anlaşılması, Türkçenin okunarak anlaşılma dizi- minde olması, iki dilin karşılaştırmalı öğretimini gerektirir. Diller arası karşıtsal sistemin varlığı öğretimde dikkate alınması etkin bir öğrenmenin olmazsa olmaz bir gereğidir. Arapça cümlenin yapısal olarak okuma-anlama sisteminde olması, öğretinde güçlü bir dilbilgisi öğretiminin yer alması gereğini ortaya çıkarır. Arapça öğretim tarihi geçmişinde dilbilgisi öğretiminde yoğunlaşma ve önem- seme nedenin bu özellikte aranması gerekir. Dil melekesinin omurgasını kurallarla inşa edecek kadar ayrıntılı ve nesrinden nazmına varıncaya kadar her tür kitabın telif edilmesi bu gerçeğin bir yansımasıdır. Günümüzde hem Araplar arasında hem de yabancı dil ola- rak öğrenenler arsında dilbilgisi yetersizlik sıkıntıları, tarihi tecrübenin haklılığını da açıkça göstermektedir. Tarihte hiçbir zaman günümüzde olduğu kadar bilgiye ulaşmak kolay olmamış- tır. Ancak günümüzün problemi bilgiye ulaşmak değil, bilgi yığınları arsında boğulmadan bilgiyi tasnif ederek beceriyle işlemektir. Eğitimde başarı, elzem-lazım sırasında seçimin yapılarak esas-ayrıntı temelli tümleşen bir sistemle bilginin sunumunda saklıdır. 21 Arapça öğretiminde başarı için önce Arapçanın dilsel özelliğinin öğretimin oda- ğına alınması gerekir. Yukarıdaki ilkelere uygun olarak gerekli sırlama ve ayıklamalar yapılarak bilgi kirliliğinden kurtarılmalıdır. Halen sürdürülmekte olan değişim ve geli- şime kapalı eğitim ise bu sorunları bulma ve çözme yeteneğinden yoksun olmamakla kal- mamakta kısır döngü içindeki öğretime kendisi ayıca bir problem olarak katılmaktadır. “Sistematik Uygulamalı-Alıştırmalı Arapça Fiil Cümlesini Tamlayanlar ve Karşıtsal Çözümlemesi” Arapça öğrenim problemlerini çözme çabasının bir ürünüdür. Öğrenimin omurgasını oluşturan dilbilgisi kurallarını sıradanlaşan yollarla öğretme ye- rine, iletişimsel ihtiyaçlara uygun sistematik yollarla öğretilmelidir. Hem öğretim aracı hem de hedefi olan dil, en uygun yöntem ve tekniklerle en verimli şekle getirilebilir. Apaçık gerçek; “dil öğrenilmez, edinilir” ilkesini esas alan serinin bu altıncı ki- tabı Arapça edinimini odağa alır. Yapısal kuralları, sözün yerindeliğine uygun sade ve basit anlatımla kavratacak cümleler içinde öğretir. Her kural dilin yaşayan iletişimsel ör- nekleriyle açıklanır, dil canlı varlık kimliğiyle öğretilir. Odağa alınan dilin canlı ve yaşa- yan sistem olarak öğretimi, çeşitli örgü alıştırmalarıyla gerçekleştirilir. Eşleşen aktarımla cümle kurulum iskeleti çözümlenir, doğru okuma, anlama, yazma ve konuşma üslubunun geliştirilmesine ortam hazırlar. Mevlâ’dan Arapça öğrenen ve öğreten tüm gönül erlerine faydalı olmasını niyaz eder, tüm emeği geçenlere, özellikle tetkik ve tashihini yapan; Prof. Dr. Ahmet Suphi FURAT, Prof. Dr. Abdullah KIZILCIK ve Yrd. Doç. Dr. Ahmed AZZAWİ’ye en içten teşekkür ederim. Prof. Dr. Candemir DOĞAN 22 FİİL CÜMLESİNİ TAMLAYAN ÖGELER GİRİŞ Lazım fiil özne, müteaddi fiil de temel ögesi olan fail ile mefulü bihi ala- rak tam anlamlı cümle kurar. Ancak iletimi istenen duygu, düşünce ve tasarılar bazen bu üç temel ögeyle kapsamlı bir biçimde ifade edilmez. Bu temel ögelerin dışında çeşitli görevleri olan tümleçler, dolaylı tümleçler, hal ve temyiz gibi diğer yardımcı ögelere de gerek duyulur. Yükleme çeşitli anlamlar katarak tamlayan ögelerin dizimdeki yeri, sa- yısı ve çatı niteliği, ileti çeşidine göre değişir. Arapçada cümleyi tamlayan ögeler mansûbât ve mecrûrât şeklinde iki ana guruba ayrılır.