Ilhan Koman Heykeli Neyi Ifade Ediyor

Ezieva Zukhra MUKHTAROVNA Popüler Kültür ve Geleneksel Türk Halk Müziği Günay ATALAYER - Feriha I. HEKİM; - Başak Ö. UYSAL İrem S. GÖNÜL - Vildan T. DERECİ  Orta Asyadan Anadoluya Türk Sanatlarının Dünü Bugünü ■ 9 Çağdaşlık Ekseninde Geleneğin Direnişi TOPAKLI- Mustafa KINIK  Orta Asyadan Anadoluya Türk Sanatlarının Dünü Bugünü ■ Türk Heykel Tarihinde İlhan Koman’ın Yeri ve Önemi * Şeyma Müge İBA İlhan Koman, Türk heykel tarihinde üsluplaşan ve döneminde dünyaca ta- nınan heykeltıraşlardan biridir. Edirne de başlayan hayatı onu önce İstanbul’a daha sonra Paris’e ve vefatına kadar yaşadığı İsveç’e sürüklemiştir. Bu süreçte yaşamı boyunca, sanata ve bilime pek çok katkısı olmuştur. Onun için sadece bir heykeltıraş demek yeterli olmaz, o çok donanımlı ve matematik ile geometri- ye çok hâkim bir mucittir de aynı zamanda, fakat onun bu buluşları pek bilin- memektedir. Bu sebeple bu çalışma, onun çok yönlü kişiliğini ve vakıf olduğu disiplinlerdeki etkisini ve katkısını göstermeyi hedeflemektedir. Türk heykel tarihindeki izinden bahsedecek olunursa, bu alanda en karakteristik kurguya sahip olan sanatçılardan biri olduğunu söylemek mümkündür. Pek çok mecrada Türk Heykel’ ini dünyaya tanıtmış ve kökenine sahip çıkarak sahip olduğu kül- türünden aldığı ilham ile pek çok heykel yapmıştır. Bu bağlamda yaptığı işlerde- ki maneviyat form kaygısının dışındadır ve etkileyici bir anlatıma sahiptir. Mekteb-İ Sanayi-İ Nefise-İ Şahane (Sanayi-İ Nefise-İ Mekteb-İ Alisi), Türk heykel tarihinden bahsedebilmek için öncelikle bu sanatın başladığı okula Mekteb-i Sanayi-i Nefise-i Şahane’ye değinmek gerekir. Günümüzde Mi- mar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi olarak bilinen okul; sanat tarihçisi, arkeo- log, müzeci ve ressam olan Osman Hamdi Bey tarafından ’de Sanayi-i Nefi- se Mektebi adıyla kuruldu ve 2 Mart ’de öğretime başladı. Ülkemizin ilk sanat ve mimarlık yüksekokulu olan kurumda Heykel Bölümü üniversitenin ilk bölümlerinden biridir. Kurulduğu dönem itibariyle Paris Ekölü (École de Paris) örnek alınmış ve bu doğrultuda eğitimlere başlanmıştır. Hem teorik hem de pratik bir eğitimin, usta öğreticiler tarafından resmî bir müfredat bağlamında takip edildiği ilk kurum Sanayi-i Nefise Mektebi olur. Çünkü Sanayi-i Nefise Mektebi’ne kadar, Osmanlı Devleti topraklarında ne yerli ne de yabancıların açmış olduğu özel atölyelerde/resimhanelerde heykel eğitiminin verildiğine dair şu ana kadar elimizde herhangi bir kayıt bulunmamaktadır (Özyiğit, ). Okulun kurucusu Osman Hamdi Bey’nin yardımcılığına ve Heykel Bölümü- nün başına Yervant Oskan Efendi getirilir. Roma Güzel Sanatlar Akademisi ve Fransa’da eğitim gören sanatçı, özellikle İtalyan naturalist anlayışın etkisinde * Öğretim Görevlisi Dr., Selçuk Üniversitesi, Mimarlık ve Tasarım Fakültesi, El Sanatları Bölümü, mu- [email protected], [email protected]  ■ Orta Asyadan Anadoluya Türk Sanatlarının Dünü Bugünü kalır. Akademiye 32 yılını veren Oskan, ilk Türk heykel kuşağını yetiştirmesi açısından oldukça önemli bir sanatçıdır (Köksal, ). Oskan Efendi’nin, öğrencilerine genellikle mulaj eserlerden kopya yaptırarak yılsonu sergileri dü- zenlediği bilinmektedir. Sanayi-i Nefise Mektebi ’de genel bir reform yaşar. Bu reform süreç- lerinde Nazi Almanya’sından kaçan bilim adamlarına, Türkiye kapılarını açmış- tır. Bu doğrultuda yılında Alman Rudolf Belling (Berlin, Münih) heykel bölümüne getirilmiştir. Bu bağlamda yaşanan reform; yabancı hocalarla birlikte ülkemiz sanat ortamına çağdaş ve modern anlayışları da bera- berinde getirmiştir (Koç,). Artık heykel bölümünde Belling dönemi başlamıştır. Bu dönemde heykel atölyelerinde çağdaş ve özgün işler yapılmıştır. Belling üslubu olan modern bir sanatçıdır ve öğrencilerini de bu bağlamda çalış- tırır. yılında akademiye Belling gelince; artık daha önceki gibi heykelde salt doğa taklit edilmez, bunun yanı sıra dönemin popüler arayışlarından geometrik ve plastik yorumlamalarda çeşitlilik dikkat çeker. Bu durum soyut heykel kav- ramını doğurur ki bu kavram Avrupa’da da o tarihlerde şekillenmektedir. Biçim- lerle oynama, hacme verilen önem, kübik yansımalar, çeşitlenen malzemeler, kısaca sanatçıların kendilerine özgü çizgide bir sanat anlayışı sürdürme çabaları dikkate değerdir (Gezgin,).O dönemde malzeme bulma konusunda yaşanan güçlüğe rağmen öğrenciler tıpkı çağdaşları gibi, taş, ahşap ve zaman zaman metal malzemelerle heykel yaparlar. Malzemenin doğasını ve sınırlarını Belling ile çözer ve zorlarlar. Belling, artık çağdaş ve modern, soyut denemelerden uzak kalmayan, kimi zaman öznel çalışmalar yapan deneyimli bir kuşağın yetişmesini sağlar. Bunların arasında sayılabilecek isimlerse şöyledir; Hüseyin Özkan, Hakkı Atamulu, Yavuz Görey, Rahmi Artemiz, İlhan Koman, Mari Gerekmezyan, Zerrin Bölükbaşı, Hüseyin Gezer, Mehmet Şadi Çalık v.d. (Berk ve Gezer, ). İlhan Ko- man için hocasının heykeldeki bu modern tarzdaki yaklaşımı çok önemlidir. Çünkü bu bağlamda soyut heykelle ve geometrik yapıların, bazen bir eleman bazen de ritmik bir yapı olarak heykelde kullanımı ile karşılaşıştır. Bu karşılaş- malar daha tam tanımlayamadığı pürist yaklaşımın fikirsel olarak ilk kıvılcımları olur.  Orta Asyadan Anadoluya Türk Sanatlarının Dünü Bugünü ■ İlhan Koman () İlhan Koman yılında Edirne’de dünyaya gelir. Ancak lise döneminde rahatsızlanıp tüberküloza yakalanınca İstanbul’da uzun bir tedavi dönemine girer. Bu uzun dönemi değerlendirmek için de Akademi’ye başvurur. Kara kalem çalışmalarını gösterir ve Akademi’nin resim bölümüne kabul edilir. Bedri Rahmi ve Sabri Berkel onun ilk hocaları- dır. Çocukluğunda maketler yaparak başlayan el becerisini burada da devam ettirerek, Hadi Bara ve Zühtü Müridoğ- lu’ndan da modelaj dersleri alır, antik heykel kopyaları ve orneman çalışmaları Görüntü 1: İlhan Koman rue de la Grande yapar. Bu alanda gösterdiği başarılı ça- Chaumiere’deki atölyesinde, Paris lışmalar neticesinde de hocalarının dik- katini çeker ve onu heykel bölümüne girmesi için ikna ederler. Bir yıl sonra Aka- Akademi’nin Heykel Bölümü’ne geçer. Hocası Rudolf Belling’tir. Böylece İlhan Koman’ın dünyaca tanınmış bir heykeltraş olma serüveni de başlar (Hocaoğlu, ). Akademi o yıllarda bölümlerinden derece ile mezun olan öğrencileri, yurtdı- şında alanında başarılı olan sanatçıların yanında atölye eğitimi almaya gönder- mektedir. Bu eğitimi tamamlayıp yurda dönen mezunlar akademide göreve baş- lamaktadır. İlhan Koman da heykel bölümünden derece ile mezun olduğundan söz konusu devlet bursuyla Paris’e gitmeye hak kazanmıştır. Bu dönem onun sanatında bir dönüm noktası olacaktır. yılında savaş sonrası Paris’dedir artık (Bkz Görüntü 1) ve Koman boş zamanlarını Louvre’da ve Rodin Müze- si’nde geçirmektedir. Özellikle Rodin’in yapıtları, onun üzerinde uzun zaman silinmeyecek bir etki bırakır. Dokuların üç boyuttaki gramerini ve formun ışık- gölge skalasındaki değerlerini Rodin’le keşfeder. İlhan Koman’ı Louvre’da ilgi- lendiren, modern sanatçıların yanı sıra, eski Mezopotamya ve Mısır sanatı ol- muştur ki bu sanatın etkisi daha sonra yurda döndüğünde oldukça hissedilecek- tir. Ayrıca heykelde pürist yaklaşımı ve soyut formları kullanan en önemli isim- lerinden Brancusi İlhan Koman’ın sanatında ona büyük ufuklar açmıştır. İlhan Koman’ın ustaları arasında Giacometti’nin de ayrı bir yeri vardır (URL 1).  ■ Orta Asyadan Anadoluya Türk Sanatlarının Dünü Bugünü Anıtkabir Doğu Rölyefleri Yurtdışında eğitim için almış olduğu bursun sona ermesi üzerine daha son- rasında Türkiye’ye dönmüştür. Yurda döndükten sonra Akademide asistanlık görevine başlamış ve yurda döndüğü ilk sene Anıtkabir Heykel Yarışması’ nda projesi Zühtü Müridoğlu’nun projesi ile beraber birincilik kazanmıştır. – yılları arasında bu proje kapsamında Anıtkabir Doğu rölyefleri üzerinde çalışmıştır (Kıranlar, ). Bu rölyeflerde (Bkz Görüntü 2) Paris’de gördüğü eski Mezopotamya ve Mısır sanatının izlerini görmek mümkündür. Öncelikle mısır sanatındaki kabartma yoğunluğu ve frontal duruşların etkisi dikkat çek- mektedir. Anadolu tarihinin ifadesini bulduğu bu rölyefler, taş üzerinde canla- nan dev figürleriyle, Paris'de görüp etkilendiği Mezopotamya rölyeflerinin gör- keminden izler taşır. Çok eski bir destanı çok eski bir malzemenin yüzüne işler Koman. Destan, Doğu'nun narrativ bilgeliğini sindiren bir ifade zenginliğinin vücut bulduğu taşın katılığında akmaya başlar (Ayyıldız,). Koman’ın yaptığı rölyefte şekilsel devamlılığın ve kompozisyonun yanı sıra pek çok anlam katmanının da bulunduğunu söylemek mümkündür. Bu anlamsal bağlar Türk boyları için önemli etkiye sahip pek çok görsel imajla sağlanmıştır. Koman mi- mari ve heykel ilişkisi bazında daha sonraki tarihlerde pek çok yenilik yapacaktır ve bu çalışmada edindiği tecrübe onun için bir başlangıç noktasıdır. Koman’ın mimariyle heykeli birleştirdiği ilk çalışması olan Anıtkabir’e çıkış merdivenleri- nin kabartmalar Sakarya Savaşı’nı konu almaktadır ama daha çok Pers Sarayı’nın duvarlarını ve Mısır taş kabartmalarını andırmaktadır (Ayyıldız,). Bu rölyefler, Avrupa stiliyle coğrafyasal geleneğin harmanlandığı bir yapı olarak düşünülebilinir. Görüntü 2: Anıtkabir Doğu Rölyefleri  Orta Asyadan Anadoluya Türk Sanatlarının Dünü Bugünü ■ yılları arasında İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi'nde öğretim gö- revliliği yapar. İlhan Koman akademide göreve başladığında, Heykel Bölü- mü’nün başında, reformundan sonra Türkiye’ye davet edilen Rudolf Belling vardır (Gueguen, ). Akademi de bulunduğu yıllarda Ali Hadi Bara, Zühtü Müridoğlu, Şadi Çalık gibi Türk Heykel Tarihinde önemli yeri olan sanatçılarla çalışır. Karemetal Atölyesi ’te Hadi Bara ve mimar Tarık Carım Grup Espas’ı kurduklarında, Ko- man da onlara katılır. Yine o yıllarda Sadi Öziş, Şadi Çalık ve Mübin Orhon’la beraber “Soyut Sanat” atölyesini ve ’te ise arkadaşları Sadi Öziş, Şadi Çalık, Mazhar Süleymangil ile beraber Şişli’de Karemetal adında bir mobilya atölyesi kurarlar. Ancak bu işi dört yıl sürdürürler. Fakat bu kısa gözüken dört yılda pek çok şey yaparlar. Bunların başında Koman’ın sahip olduğu anatomi bilgisiyle ergonomik ve işlevsel sandalyeler (Bkz Görüntü 3) yer alır. Bu mobilyalarla Ba- uhaus’un etkisi ile dünyada başlayan endüstriyel ürün tasarım alanına hızlı bir giriş yaparlar (Özsezgin, ). “Karemetal” adını da dört kişi oldukları için koyarlar. Ürettikleri mobilyaları da yine Moderno’da ya da Harbiye’deki Os- kar’da sergilerler. Hatta yılında Brüksel’deki Dünya fuarında Türk Pavyo- nu’nun projesinde İlhan Koman’ın metal kule heykeli ve metal mobilyalar da kullanılır (Küçükerman, ). O dönemde expolar çok etkilidir. Uluslarara- sı yapılan bu fuarlarda her ülke kendi sanayisini, sanatını ve teknolojisini göste- rebilmek için kendi pavyonlarında farklı tasarımlar yaparlar. Bu nedenle bu pav- yonların tasarımı ve sunumu katılan her ülke için oldukça önemlidir. Görüntü 3: İlhan Koman’ın Kare metal’de yaptığı bir sandalye tasarımlarından örnekler  ■ Orta Asyadan Anadoluya Türk Sanatlarının Dünü Bugünü yılında akademiden ayrılır, yılında İsveç'e yerleşir. Artık kendini kanıtlamaya karar vererek heykeltıraşlığa da ’ların başında burada başlar. Günlerini Stockholm'e çok uzak olmayan bir mimari büroda çalışarak geçirir. Bu dönem, mimari ve heykel ilişkisini irdelediği ve bu iki disiplinin bağlarını keşfet- tiği bir dönemdir. Koman gündüzlerini maket yapmakla geçirirse de, gecelerini heykele ayırır. Bu heykeller “Malzeme” kuşağına ve biçimsiz soyutlama döne- mine ait ürünlerdir (Gueguen, ). Bu sırada malzemelerle pek çok pra- tik yapar. Adeta bir soruya, değişik pek çok cevap verir gibidir ve hepsi onun analitik düşüncesinin farklı birer yansımasıdır. Ölümüne kadar geçecek süre içerisinde, Stockholm Güzel Sanatlar Akademisi Konstfack Sanat Okulu’nda profesör olarak ve bunun dışında da Stockholm Belediyesi’nde sanat müşaviri olarak çalışacaktır. Bu görevinde kent mimarisine bir heykeltıraş gözüyle yakla- şır. Bu sebeple mimari, çevre ve heykel ilişkisi alanında yeni yaklaşımlarda bu- lunur. Burada ev şeklinde düzenlediği teknesi Hulda’da yaşamaya başlar ve atöl- ye olarak da karşı kıyısında bulunan bir mağarayı kullanır. Burada ağırlıklı ola- rak metal malzeme ile çalışır (Kıranlar, ). İsveç Parlamentosu'nun Amblemi İlhan Koman İsveç’teki yaşantısında her yabancının yaşadığı birtakım zor- lukları yaşamıştır. İsveç’te bir yabancı olarak Stockholm şehrinin değişen çehre- sine yön veren insanlardan bir olmuştur. İsveç’ deki arkadaşı gazeteci ve yazar Arslan Mengüç, Koman’ın yaptığı İsveç parlamento binasındaki amblemle ilgili olarak; İsveç'in eski parlamento binası onarılıp yeniden açılacakken, bürokratları bir telaş alıyor. Parlamento binasının içindeki büyük oturum salonunda, devletin rölyeften yapılmış amblemi, forsu yok. Unutmuşlar. Bilenler, bunu bu kadar kısa zamanda yapsa yapsa İlhan Koman yapabilir, diyorlar. O da bir ayda amb- lemin geçici bir örneğinin yapılabileceğini, aslının ise çok zaman alacağını söylü- yor. Tamam, diyorlar. Koman ve bir iki öğrencisi sabaha kadar çalışıp parlamen- tonun zamanında açılmasını sağlıyorlar. Ama unutmuyor İlhan Usta İsveç'teki yabancıların durumunu. Her yabancının “karakafa” diye aşağılandığını anımsa- yarak, küçük bir kâğıda “Sizin devletin alametifarikasını (marka) da bir karaka- falı yaptı” diye yazıp sıkıştırıyor kabartmanın içine (Mengüç, ).  Orta Asyadan Anadoluya Türk Sanatlarının Dünü Bugünü ■ Görüntü 4: İlhan Koman İsveç Parlamento- Görüntü 5: İlhan Koman İsveç Parlamentosu'nun su'nun ambleminin olduğu rölyefi yapar. ambleminin olduğu rölyefi atölyesinde yaparken Bu durumu şöyle değerlendirmek gerekir; İsveç Parlamento binası kuşkusuz en önemli sembolik yapılardandır. Bu bağlamda Koman’a böylesi önemli bir görevin verilmesi onun sanatının ne denli büyüleyici olduğunun ironik bir gös- tergesidir. Yabancı olarak yaşadığı topraklara ölümsüz pek çok değerli iz bırak- mıştır ve bu amblem de onlardan biridir. Sanatçının devlet nezdinde de kabulü- nün bir timsali olduğu düşünülebilinir. Derviş (Gezinen Adam- Walking Man) Koman heykelde devinim ve hareket olgusunu irdeler. Bu bağlamda kinetik heykeller yapmaya başlar. Kullandığı tüm malzemenin sınırlarını zorlayarak dengeyi, formu ve geometriyi birleştirerek heykelde yeni bir dil arayışındadır. Bu arayış onu zamanla yeni sorulara ve uzamsal yeni cevaplara itecektir. İlhan Ko- man'ın 'de yaptığı “gezinen adam” (Bkz Görüntü 6) heykelleri, hareketleri- ni bu ayrıcalıklı özellikten alırlar. Kare biçimli uzun bir tahta parçası bir ucunun paralel kesiklerle çubuklara ayrılmasıyla “ayaklanır”. Bu elastik ayakçıklar hey- kelin “gezinmesini” sağlar (Uçuk, ). Dışarıdan bir etmen ile hare- ketlenen derviş bu sayede kendi etrafında döngüselliğine başlar. Derviş manevi- yatında da bulunduğu alanı kendi çehresiyle bütünleşerek yaşayan bir olgudur, bu olgu heykelde uzamsal devinime dönüşmüştür. Buna bağlı olarak heykelde formsal anlamın dışında pek çok anlam katmanı olduğu söylenebilir. Ahşap çubukların birbirlerine kenetlenerek oluşturdukları bu yapı en yalın haliyle ve sanki hiç zorlanmadan kendi alanını yaratır.  ■ Orta Asyadan Anadoluya Türk Sanatlarının Dünü Bugünü Görüntü 6: Derviş, Stockholm, Ahşap, , Akdeniz Koman kamusal heykele de yeni bakış açıları kazandırmıştır. Demirden ho- logram etkisiyle yarattığı Akdeniz Heykeli (Bkz Görüntü 7) bu sebeple Türk Heykel tarihinde önemli bir yere sahiptir. Bütünüyle metal konstrüksiyon olarak İstanbul’da, Halk Sigorta için ’de gerçekleştirdiği Akdeniz Heykeli, Türki- ye’deki serbest anıt heykelciliğinde yeni bir dönemin başladığını da haber veren önemli bir çalışmadır (Özsezgin, 23). Metalin ağır ve yoğun kütlesi bu heykelde ortadan kalkmıştır. Akdeniz sanki uçuşan dev bir yapıdır o kadar ge- çirgen, narin ve bir o kadar da kuvvetlidir. Akdeniz çağlar boyunca pek çok ülke tarafından ele geçirilmeye çalışılmış ve doğal kaynaklarıyla oldukça bereketli yapısı yüzünden pek çok savaş görmüştür. Bu özelliği sebebiyle Koman Akde- niz’i kucak açmış bir kadın olarak betimlemiştir. Bu kadın kucak açar ama bir o kadar da dirayetlidir. Heykelde ilk bakışta metalin kuvveti ve direnci hissedilme- se de yapının geçirgenliği ironik bir bağla şekillenmiştir. Koman’ın bu heykeli yılında Sedat Simavi Görsel Sanatlar Ödülü’nü kazanmıştır. Koman, her ne kadar heykeli sergilemek için seçtikleri yeri beğenmese de maddi imkânsızlıklar yüzünden şirketin isteklerini kabul etmek zorunda kalmıştır. Her şeye rağmen kollarını şefkatle açan bu kadını izlemek eşi benzeri bulunmaz bir deneyimdir onun için (URL 2). Fakat bu heykel yıllar içinde İstanbul’un pek çok yerini gezmiştir. Zorunlu bu yer değiştirmeler içinde sıkışıp kalmış ve şehrin yoğun dokusu heykelin etkisini maalesef yutmuştur. Konuyla ilgili olarak Çetin Altan’ nın, sonbaharında, Akdeniz heykelinin Zincirlikuyu’daki Halk Sigorta  Orta Asyadan Anadoluya Türk Sanatlarının Dünü Bugünü ■ Binasının önünde tuhaf bir sıkışıklığın ve ilgisizliğin içinde olduğunu savunarak, taşınması gerektiğini ileri sürmesiyle başlayan tartışmaya o dönemde pek çok kişi katılmıştır. Zülfü Livaneli ve Doğan Hızlan gibi gazeteciler kendi köşelerin- de, Altan’a destek vermişler, heykelin kentin boğuculuğundan kurtarılıp, büyük anlam çağrışımlarına yol açacağını düşündükleri Akdeniz sahiline yerleştirilme- sinin, yaratılış amacına da uygun düşeceğini savunmuşlardır (Seçkin, ). Fakat Koman’ın bu heykeli tam olarak nereye konumlandırarak tasarladığı bi- linmediği için heykelin akıbeti hala belirsizdir. Görüntü 7: Akdeniz Heykeli İlhan Koman‘In İsveç Patent Bürosu'nda Kayıtlı Araştırma ve İcatları “Hyperform” Tescil no: () İki esnek polyhedron “Konstrüksiyon üniteleri ve onların üretim şekli” Tescil no: () “Katlanabilir konstrüksiyon” esnek üniteleri araştırmaya devam et- ti. Tescil no: ve , “Eol-rotorları” Tescil no “Sonsuzluk eksi bir” strüktürel ünite çalışmaları. Tescil no: ( ) “Tetraflex” çalışmaları. Tescil no: İnterdisipliner araştırma projesi olarak “rotor” çalışmaları. Royal Academy of Technology'dan (KTH) mimar E. Friis ile birlikte. “Geometrik ve topolojik şekillerin ve yapıların üzerine sanatsal araştırma” ve onların sanat eserlerinin yararımında kullanım yolları. Bu araştır- manın ilk bölümü Mart'ında Galleri Konstfack'ta belgelendi (URL 3).  ■ Orta Asyadan Anadoluya Türk Sanatlarının Dünü Bugünü Görüldüğü üzere Koman ’lı yıllarda İsveç’te geometri, matematik ve formun beraber şekillendiği yapılar yapmaya başlamıştır. Bu bağlamda ilk paten- tini de yılları arasında “hiperform” adıyla (Bkz Görüntü 8) almıştır. Mimar Ralph Erskine ile beraber yaptığı çalışmalar onu yeni formlar üzerinde düşünmeye zorlamış ve bu sayede maddenin sınırlarını zorlamaya yöneltmiştir. Bu bağlamda formlarda çeşitli tekrarlar, varyasyonlar ve uzamsal yeni strüktüel çalışmalar yapmıştır. Böylece kendi imzasını oluşturacak bir dizi formlar üret- miştir. Bu dizilere “3-D Moebius” ve türevleri serisi örnek olarak gösterilebilir. Bu çalışmalarında sanatçı yeni bir “Altın Kesit” yaratma iddiasındadır. Bu iddia- nın temelinde π pi sayısının yapısal olarak inşası ve belirli oranlarla tekrarının kullanımının form üstünde oluşturulan çeşitli katmanları olarak yer almaktadır. Sanatçı bu anlamda çalışmalarını matematiksel kurgular üzerine yoğunlaştırmış güzellik arayışı buradaki çözümlemeleri ile yaratmayı denemiştir (Kıranlar, ). Koman'ın heykellerindeki bu yaklaşım, öğelerin algılanabilir tekrarlar- la ve bunların varyasyonlarıyla bir araya geldiği ideal kompozisyon örnekleri sağlar. Bu sebeple kompozisyonlar varyasyonlara, varyasyonlar heykel dizilerine dönüşür. Matematik ve formların matematiksel ilişkilerine dışa dönük bir ilgisi olan İlhan Koman, sanatını çoğunlukla çeşitli formlar serisi olarak üretmiştir (Koman ve Ribeyrolles, 1). Bu yaklaşıma “her serinin yeni fikirleri ve aynı türden başka çalışmalar yapmak için kullanılabilecek farklı know-how ihtiyacı” anlamında embriyonik denir. Koman'ın ilişkisel bir sistem geliştirdiği (Gürsoy ve Özkar,) ve bunu embriyonik yapıyla birleştirerek oluşturduğu form- ların yapıtlarında kullanıldığını söylemek mümkündür. Görüntü 8: Hiperform, Stocholm Paslanmaz Çelik,  Orta Asyadan Anadoluya Türk Sanatlarının Dünü Bugünü ■ Görüntü 9: Esnek Polihedron ve Polihedron Kule, Stocholm Paslanmaz Çelik, Görüntü Hiperform Türevler, Stocholm, Şefaf Plastik, Hiperformlar, Koman'ın keşfettiği en zarif ve anlaşılması zor formlardan bi- ridir. En basit hiperformlar, dört eşit kareden oluşan dikdörtgenlerden oluşturu- lur, köşeleri 2π ve katları olacak şekilde bükülür ve birleştirilir (URL 4). Koman, gelişebilir yüzeylerden formu hiperforma dönüştüren topolojik bir tekniğin yara- tıcısı olarak görmek mümkündür.  ■ Orta Asyadan Anadoluya Türk Sanatlarının Dünü Bugünü Görüntü 9: Eol-rotorları, Stockholm, Metal, Rotorlar (Bkz Görüntü 11) rüzgârın etkisiyle hareket edebilecek şekilde ta- sarlanmıştır. Rüzgârgülünün devinimsel bakımından başkalaşmış hali olarak düşünülebilinir. Değişik açılardan aldığı rüzgârla iç-dış ve kendi etrafında çoklu dönüş sistemiyle dönmektedir. Aynı zamanda rüzgârın kuvvetinden dolayı ses çıkaran diğer örneklerinden farklıdır. Belli bir knotun üstündeki rüzgârı bu ro- torlardan anlamak mümkündür. Görüntü Sonsuzluk eksi bir, Stockholm, Alüminyum, Koman, Infinity - 1 serisinin heykelsi eserlerini yaratmak için alüminyum, titanyum ve ahşap gibi bir malzemenin tek bir tabakasını veya ahşap gibi bir malzemenin prizmatik bir bloğunu bağlı parçalara ayırır. Tekrarlı olmalarına rağmen, bağlı parçalar, rotasyon veya çeviri gibi uzayda kademeli dönüşümler sergiler ve bu nedenle hala parçalanmamış bir bütünü korurken bir varyasyon üretir (Gürsoy ve Özkar, ). Bu heykeller dizisi onun formsal dehasını gözler önüne sermektedir. Yekpare parçadan, birbirine bağlı olarak yarattığı kesitler sayesinde hacimsiz heykeli yeniden yorumlar. Fakat hacimsiz olarak düşünülse de espası form gibi şekillendirdiği ve sınırlandırdığı görülmektedir. İlhan Koman’ın Açık Alan Eserleri Ankara’da Anıtkabir’in Doğu Kandındaki m2 lik rölyef 30mt. Yüksekliğinde heykel, Brüksel Uluslararası Fuarı  Orta Asyadan Anadoluya Türk Sanatlarının Dünü Bugünü ■ Aluminyum rölyef, LIC, Stockholm Sparbanken, Vargön, Uddevalla Vasa Gymnasium, Stockholm Blomman, Brittgarden, Tibro Divan Oteli önündeki demir heykel, İstanbul Ahşap rölyef, Pagens, Malmö Sparbanken’nin konferans merkezi önündeki heykel, Skepparholmen, Stockholm Rullting, meydan süslemeleri, Bosvedjan, Sundsvall Leonardo’dan… Royal Academy of Technology önünde, Karlavagen, Stockholm Ryssjor, Fisksatra, Stockholm Akdeniz, Yapı Kredi Sigorta genel müdürlüğü, İstanbul Snac- kan, Forbundshuset’in girişinde, Stockholm İsveç Ulusal Amblemi, İsveç Parlementosu, Stockholm (URL 5) Portal, Stockholm Şehir Terminali Whirlpool, İsveç Koman daha çok İsveç’te kamusal heykeller yapmıştır. Bu heykellerde de ki- netik yapıyı benimsediği gözlenmektedir (Bkz Görüntü 13,14,15). Hareketli yapılarda malzeme, uzam ve espas ilişkisini büyük ölçekli heykellerde de irde- lemiştir. Ayrıca Scokholm Belediyesindeki Sanat Müşaviri olarak görev yaptığı dönemlerden tecrübe edindiği mimari ve heykel ilişkisi bazında da üsluplaştığı görülmektedir. Ona göre heykel çevresinden bağımsız düşünülemez ve heykel sadece bir anıt değildir. Bu sebeple yaptığı kamusal heykellerde pek çok unsuru bir araya getirmiştir. Görüntü “Från Leonardo till…” (From Leonardo to…), Koman’ın İsveç’teki eserlerinden,  ■ Orta Asyadan Anadoluya Türk Sanatlarının Dünü Bugünü Görüntü Whirlpool, , İsveç Görüntü Portal, , Stockholm Şehir Terminali Sonuç İlhan Koman doğanın sırrını geometriyle keşfeder bunu da heykellerine yan- sıtır. Kendi içinin derinliklerinde başlayan bu yolculuk “bir evliya” da kendini bulur. İşte bu evliya yapar bütün heykelleri. Heykellerindeki devinim ve hareket arayışı onun dünyanın temel taşlarının arayışıdır. Muazzam geometri bilgisini kazanıp keşifler yapması hep bundandır. Sanat bu hayatın ve bütün döngünün içinde nerede olduğunu sorar ve bunu arar. Hayatı Avrupa’da şekillenmiş olsa da o kendisini hep “bir evliyada” bulmuştur (seafoodplus.infoüç ile kişisel iletişim, ). Grup espas’ı kurduğu yıllarda ortaya attığı temel sorunları daha da iler- letmiş hep çok farklı noktalara taşımıştır. Zaman-mekân, kütle-espas ve devinim onun heykeldeki temel sorunları olmuştur.  Orta Asyadan Anadoluya Türk Sanatlarının Dünü Bugünü ■ Açık alan eserlerinin tasarımında da bir yenilik yapmış, heykel ve mimariyi birleştirmiştir. Kendisi İsveç’te bir mahalle tasarımı için İsveç’li mimarlarla bir- likte çalışmış ve bu mahalleyi heykelleri gibi felsefe, akıl ve matematiğin birleş- tiği noktaya taşımıştır. Heykellerinde zamanla ağırlık duygusu kaldırmış, espasla birlikte düşünerek tasarlamıştır. Ağırlık merkezinden zaman zaman kaçmış. Zaman zaman da dervişi o merkezden hareketlendirmiştir. Kullandığı her mal- zemenin sınırlarını zorlamış ve yerçekiminden kurtulan heykeller yapmıştır. Doğanın uzay boşluğunu nasıl yonttuğunu, yüzeylerin ve biçimlerin sırrını araştırırken, kendisiyle aynı gizemin peşindeki başka bilgelerle, matematikçilerle fikir ortaklığına girer. Sanatçı, evrenin düzeni ve matematiğin gizemi arasında bir bağlantı kurmuştur. Onun, 70’lerden itibaren yarattığı eserler, geometrik birer soyutlama olarak felsefe, geometri ve dengenin birleştiği noktada durur. İlhan Koman’ın gerçeklik ve güzellik tanımları, sanatın ve bilimin, yaratıcılığın ve keşfin iç içe geçtiği bir düzeyde olgunlaşır. Koman’ nın Türk Heykel Tarihinde, soyut heykel ve kinetik heykel dönemi içinde çok önemli bir yeri vardır. Onun sanatının zamansız etkisi hala Türk hey- kel sanatını derinden etkiler. Sanatında yakaladığı matematiksel soyut formlar, uzamsal düşüncesinin ve sanatsal matematik dehasının bir örneğidir. Bu bağ- lamda onun eserlerinin estetik kaygısının yanı sıra, matematik, fizik ve geometri gibi diğer disiplinlerle eklektik bir yapıda olduğunu söylemek mümkündür. Koman heykellerinde, sanat ve bilimi harmanlayarak kamusal heykel bazında da pek çok yenilikçi çalışma yapar. Öncelikle heykel de kütle algısını kaldırır, kul- landığı malzemenin hantal yapısının tersine espası şekillendiren form anlayışıyla yapının olduğundan daha hafif gözükmesini sağlar. Ayrıca mimari ve heykel ilişkisi bakımından da dönemindeki anıt anlayışının dışına çıkar. Heykeli mekâna yayar ve çevresiyle hem anlamsal hem de formsal bir bütünlük kazan- masını sağlar. Koman, böylece Türk heykel tarihi gramerinde yenilikçi ve bilim- sel tabanlı heykelin önemli temsilcisi olur. Kaynaklar AYDIN, D. U. (), Sanayi-i Nefise Mektebi’nin Türk Heykel Sanatındaki Yeri ve İlk Hey- keltıraşlar, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı Türk İslam Sanatı Bilim Dalı Yayımlanmış Doktora Tezi, İzmir AYYILDIZ, D. (). Türk Tasarım Tarihinde Bir Parantez: İlhan Koman ve Metal Mobilyalar, 3. Ulusal Tasarım Sempozyumu, Haziran, , İTÜ Taşkışla, İstanbul BERK, N. ve GEZER H. (), 50 Yılın Türk Resim ve Heykeli, İş Bankası Yayını, İstanbul GEZGİN, A. Ö. (), Akademi’ye Tanıklık 1, Güzel Sanatlar Akademisi’ne Bakışlar… Re- sim-Heykel, Doğan Kitap, İstanbul  ■ Orta Asyadan Anadoluya Türk Sanatlarının Dünü Bugünü GUEGUEN, P. (), İlhan Koman ya da Patetik Soyut Heykel, Sanat Dünyamız, Sayı, İstanbul GÜRSOY, B., ÖZKAR, M. (), Schematizing Basic Design in Ilhan Koman’s “Embryonic” Approach. Nexus Netw J 17, – HOCAOĞLU, D. A. (), Türk Tasarım Tarihinde Bir Parantez: İlhan Koman ve Metal Mobilyalar, Türkiye'de Tasarımı Tartışmak: III. Ulusal Tasarım Kongresi Bildiri Kita- bı, KIRANLAR, Ö. (), Yüzyıl Heykeli İçerisinde İlhan Koman Heykelinin Yeri, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, Edirne KOMAN, I., RIBEYROLLES. F. (), On My Approach to Making Non-figurative Static and Kinetic Sculpture. Leonardo 12 (1): 1–4 KOÇ, P. B. (), Türkiye’de İlk Heykel Eğitimine Başlanması ve Heykel Müzesi’nin Oluşu- mu, Kuruluşunun ’nci Yılında Türk Müzeciliği Sempozyumu III Bildirileri (24–26 Eylül İstanbul), Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınla- rı, Ankara, – KÖKSAL, A. (), Resim ve Heykel Sanatımızda Yıl, Milliyet Sanat Dergisi, S, İs- tanbul - 15 Mart , s. KÜÇÜKERMAN, Ö., (). Metal-Heykel Mobilyalar, Art Decor, Sayı MENGÜÇ, A. (), İlhan Koman Heykellerini Anlatıyor, Hürriyet Gösteri Sanat Edebiyat Dergisi, sayı ÖZSEZGİN, K. (), İlhan Koman Retrospektif Sergi Kataloğu, Yapı Kredi Yayınları, İstan- bul ÖZYİĞİT, H. (), Türk Heykel Sanatının Az Bilinen Bir Yüzü: Rezan Ramiz Hanım, Pa- mukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 28, Eylül SEÇKİN, Ç. (), Art In Urban Landscape, İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, A seri, Cilt, Sayı:1 UÇUK, F. S. (), İlhan Koman, Yaylacılık Matbaası, İstanbul İnternet Kaynakları URL 1. ÇANTAY, D. (), Edirne'nin Leonardo Da Vinci'si; İlhan Koman… ve Edirne’de Unutulmuş Bir Konak, Erişim Adresi: seafoodplus.info leonardo-da-vinci-si--ilhan-koman-ve-edirne-de-unutulmus--bir- konak/Blog/?BlogNo=, [Erişim Tarihi ] URL 2. ORTAYLI, C. (), Adını Google'ın Bile Unutmadığı, Türkiye'nin Da Vinci'si Olarak Anılan Başarılı Heykeltıraş: İlhan Koman, Erişim Adresi: seafoodplus.info olarak-anilan-basarili-heykeltiras-ilhan-koman [Erişim Tarihi ] URL 3. Erişim Adresi: seafoodplus.info [Erişim Tarihi ] URL 4. AYDEMİR, E. (), Matematik & Sanat; İlhan Koman, Erişim Adresi: seafoodplus.info [Erişim Tarihi ] URL 5. Erişim Adresi: seafoodplus.info, [Erişim Tarihi ] seafoodplus.info hayati/ [Erişim Tarihi ]  Orta Asyadan Anadoluya Türk Sanatlarının Dünü Bugünü ■ seafoodplus.info mektebini-tarihcesi-nedir/ [Erişim Tarihi ] seafoodplus.info [Erişim Tarihi ] Kişi Kaynakları Arslan Mengüç* ile tarihinde gerçekleştirilen kişisel görüşme (* yılında aramızdan zamansız ayrılan sevgili dayım, gazeteci ve yazar Arslan Mengüç’ü sevgi ve saygıyla anar, şükranlarımı sunarım. İsveç’te yaşadığı yıllarda Koman’la çok derin bir arkadaş- lığı vardı. Bu sayede kendisinden, sıkça bahsettiği İlhan Koman’ı dinleyerek büyü- düm.) Görüntü Kaynakları Görüntü 1, ÖZSEZGİN.K (), İlhan Koman Retrospektif Sergi Kataloğu, Yapı Kredi Yayın- ları, İstanbul Görüntü 2, seafoodplus.info koman-kimdir [Erişim Tarihi ] Görüntü 3, seafoodplus.info [Erişim Tarihi ] Görüntü 4, HOCAOĞLU, D (), Türk Tasarım Tarihinde Bir Parantez: İlhan Koman ve Metal Mobilyalar, 3. Ulusal Tasarım Sempozyumu, Haziran, , İTÜ Taşkış- la, İstanbul Görüntü 5, KIRANLAR, Ö (), Yüzyıl Heykeli İçerisinde İlhan Koman Heykelinin Yeri, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi ABD Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, Edirne, 54 Görüntü 6, seafoodplus.info [Erişim Tarihi ] Görüntü 7, seafoodplus.info [Erişim Tarihi ] Görüntü 8, ÖZSEZGİN.K (), İlhan Koman Retrospektif Sergi Kataloğu, Yapı Kredi Yayın- ları, İstanbul,89 Görüntü 9, ÖZSEZGİN.K (), İlhan Koman Retrospektif Sergi Kataloğu, Yapı Kredi Yayın- ları, İstanbul,73 Görüntü 10, ÖZSEZGİN.K (), İlhan Koman Retrospektif Sergi Kataloğu, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul,89 Görüntü 11, ÖZSEZGİN.K (), İlhan Koman Retrospektif Sergi Kataloğu, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul,74 Görüntü 12, seafoodplus.info yolcu_html [Erişim Tarihi ] Görüntü 13, seafoodplus.info eserleri-ve-hayati/ [Erişim Tarihi ] Görüntü 14, seafoodplus.info eserleri-ve-hayati/[Erişim Tarihi ] Görüntü 15, seafoodplus.info[Erişim Tarihi ]