Vecihi Hürkuş Ile Ilgili Bilgiler

Vecihi Hürkuş Rumî (Miladi ) yılında İstanbul’da (Dersaadet) doğmuştur. Birinci Dünya Savaşı’nda, yılının sonunda Irak Cephesi’nde yeni kurulmakta olan 6’ncı Ordu’ya hava desteği sağlayacak 2’nci Tayyare Bölüğü’nün Bağdat yakınlarındaki havaalanının hazırlanmasında yer hizmetlerinde küçük zabit (astsubay) rütbesiyle göreve başladı. Burada görevliyken, pilotun arkasında yer alarak katıldığı bir tecrübe uçuşunda uçağın düşmesi neticesinde yaralandı. Bu olaydan sonra İstanbul Ayastefanos’ta (Yeşilköy) bulunan Tayyare Mektebi’nde pilotluk eğitimi aldı. yılında uçuş eğitimini tamamladıktan sonra Kafkas Cephesi’nde 3’üncü Ordu emrindeki 7’nci Tayyare Bölüğü’nde astsubay pilot olarak göreve başladı. Cephede havadan keşif ve taarruz harekâtı yapan Vecihi Hürkuş Rus ordusundan ele geçirilen çift motorlu uçağı da uçurarak pilotluktaki kabiliyetini gösterdi. Eylül ’de bir Rus uçağıyla girdiği hava muharebesinde Rus pilotun muharebeyi keserek çatışma sahasından uzaklaşmasını sağladı. Ekim ’de yaptığı görev sırasında Rus uçağına göre elinde bulundurduğu yükseklik avantajını kullanmayarak hava muharebe taktiği hatası yapması neticesinde kendisi vurularak düştü, yaralı olarak rasıdıyla birlikte Rus ordusu tarafından esir alındı. yılının başında, esir olarak tutuklu bulunduğu Nargin Adası’ndan kaçmayı başararak İstanbul’un havaya karşı savunmasından sorumlu olan 9’uncu Tayyare Bölüğü’nde savaşın sonuna kadar görev yaptı. Birinci Dünya Savaşı’nın bitmesi ile ordudaki görevinden terhis edildi.

Havacı birkaç arkadaşıyla birlikte Haziran ’de işgal altındaki İstanbul’dan uçak kaçırarak Anadolu’da mücadele veren Kuvâ-yı Millîye kuvvetlerine katılma girişimi, hazırlıkların tamamlanamamış olması ve uçaklara fazla yük alınması nedeniyle meydana gelen kazalardan dolayı başarısız oldu. Aynı ay içinde Anadolu’ya sevk edilen esirler arasına karışarak Anadolu’ya geçti ve Konya’daki tayyare istasyonuna katıldı. Kurtuluş Savaşı sırasında sivil pilot olarak uçarak ordunun hareketlerini destekleyen keşif ve taarruz görevleri yaptı. Kurtuluş Savaşı’nın yokluklar ve zor şartlarında mevcut uçakların veya düşman ordusundan ele geçirilen uçakların hem tamir ve bakımını gerçekleştirerek hem de onlarla uçuş yaparak zaferin kazanılmasına katkıda bulundu. Kurtuluş Savaşı’nda sivil tayyareci olarak yaptığı görevlerindeki yararlılıklarından dolayı Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından birkaç kez takdirname ile ödüllendirildi ve kırmızı şeritli İstiklal Madalyası verildi.

yılında İzmir’de görevliyken Edirne’de terk edilen bir yolcu uçağının uçurularak İzmir’e getirilmesinde görev yaptı. Bu görevden sonra, Yunan Ordusu tarafından İzmir’de terk edilmiş uçak motoru ve pek çok uçak malzemelerini kullanarak “Vecihi K VI” adını verdiği uçak projesinin üretimine ve montajına başladı. Yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nin hava gücünün teşkilatı, eğitimi ve ihtiyacı olacak uçakları belirlemek üzere oluşturulan heyet içinde görev alarak Aralık ’ten itibaren 5 ay süre ile Avrupa’da inceleme gezisine katıldı. Türkiye’ye dönüşünde, ordu emrindeki görevine devam ederken Vecihi K VI uçağını tamamlayarak uçağın teknik incelenmesi ve uçuş izninin verilmesini beklemeye başladı. Prototip uçağın incelenmesi ve test uçuşları için donanım ve eğitimli insan bulunmadığından işlemler uzadı. Vecihi Hürkuş, 28 Ocak günü uçağını gizlice hazırlayarak, kimseden izin almadan ve meydan komutanlığına da haber vermeden uçuş yaptı. Emir komuta zincirinin ve uçuş disiplinin ihlali olan bu olaydan dolayı idari ceza aldı.

Ordudaki görevinden istifa ederek Şubat ’te Ankara’da kurulmuş olan Türk Tayyare Cemiyeti’ne (TTaC) katıldı. Cevad Abbas Gürer’in cemiyetin kuruluşu için yapılan ilk toplantısındaki konuşma metninde ve ilk nizamnamesinde de amacı Türkiye halkı arasında havacılığın askeri, ekonomik, sosyal ve siyasi bakımdan önemini tanıtmak ve ordu için satın alınan uçakların finansmanında halkın bağışları ile katkı yapmasını sağlamak olan Türk Tayyare Cemiyeti’nin çeşitli faaliyetlerinde görevler yaptı. Cemiyetin halkın bağışlarından toplanan para ile finansmanını sağladığı ilk uçaklardan biri olan, cemiyet tarafından satın alınmasında Ceyhan halkının bağışları kullanıldığı için “Ceyhan” ismi verilen uçağın uçurulmasında görev yaptı. Avrupa’da havacılık alanındaki çalışmaları incelemek üzere yılında oluşturulan heyette görev yaptı. Cemiyetin amacından uzak faaliyetlere girmesi üzerine yapılan kongrede idare heyetinin değişmesinden sonra verilen görevi kabul etmeyerek, Kayseri’de yeni kurulmuş olan Tayyare ve Motor Türk Anonim Şirketi’nden (TvMTAŞ) gelen iş teklifini kabul ederek cemiyetten istifa etti. TvMTAŞ’ın hükümet kararı ile kapanmasından sonra tekrar TTaC’de göreve başladı.

yılında yıllık izninin süresini uzatarak 3 ayda “Vecihi XIV” adını verdiği uçak projesinin üretimini tamamladı. Kadıköy’de kiraladığı bir atölyede zanaatkârlar ve bir makinistten oluşan ekibiyle birlikte ürettiği uçağı için gerekli olan motor, kaplama bezi ve verniği, çelik civata gibi özel teknik malzemeleri yurtdışından getirtmek zorunda kaldı. Uçağın ilk deneme uçuşlarını İstanbul’da yaptıktan sonra gerekli sertifikayı ve uçuş iznini almak için uçarak Ankara’ya geldi. Uçağın aerodinamik özelliklerini yurtiçinde denetleyebilecek donanım olmadığı için uçuş izni belgesinin verilemeyeceği, yurtdışında yapılacak denetimle temin edilecek uçuş izninin kabul edileceği bildirildi. Ordu için Çekoslovakya’dan uçak satın alınmış olması sebebiyle mevcut olan iyi ilişkilerden faydalanarak, gerekli izinleri Şubat ’de alarak uçağını trenle Çekoslovakya’ya nakletti. Uçağının Çekçe diline çevrilen statik hesaplarının incelenmesi ve içerisinde akrobasi uçuş hareketleri bulunmayan resmi uçuş testlerinden sonra Çekoslovakya Bayındırlık Bakanlığı tarafından uçağına “turizm uçağı” sertifikası ile uçuş izni verildi. Uçağını Avrupa üzerinde uçurarak Mayıs ’de Türkiye’ye getirdi.

Vecihi XIV uçağı ile TTaC adına havacılığı tanıtan yurtiçi hava gezileri gerçekleştirdi ve çeşitli konferanslar verdi. Türkiye Eski Havacılar Kulübü’nün kuruluşunda ve faaliyetlerinde yer aldı. yılında TTaC’den bir kez daha ayrılan Vecihi Hürkuş, İstanbul’da “Vecihi Sivil Tayyare Mektebi” adı ile kendi havacılık okulunu açtı. Uçak tasarım ve üretim faaliyetlerine “Vecihi Fiham Hava ve Deniz Fenni” adını verdiği atölyesinde devam etti. Atölyesinde, Türkiye ve dünya pazarlarındaki durumu dikkate almadan, neler yapabilmek gücünde olduğunu ispat amacıyla kendi zevkini tatmin etmek üzere uçaklar ve deniz aracı üretti. Türkiye’nin ilk sivil havacılık sanayi girişimcisi olan Nuri Demirağ’ın atölyesini ziyareti sırasında bağışladığı para desteği ile “Vecihi XVI” adını verdiği 2 kişilik uçuş ekibinin yanında 2 yolcu taşıyabilen kapalı kabinli hafif yolcu uçağı projesini üretti; uçağına “Nuri Bey” ismini verdi.

Atölyesinde ürettiği uçaklar:

Vecihi XIV         turizm uçağı

Vecihi XV          antrenman uçağı

Vecihi XVI         hafif yolcu uçağı

Vecihi X SK       uçak motorlu deniz botu (su kızağı)

Havacılık okulunda bazı kazalar meydana geldi; Vecihi Hürkuş’un uçuş emniyetini ihlal eden uçuşları sırasında meydana gelen kaza neticesinde Vecihi XIV uçağı tamamen parçalandı, kendisi kazadan hafif yaralı olarak kurtuldu. Okulunun uçuş eğitimine denklik verdiremediği için öğrencileri pilot diploması alamadı.

Türk Tayyare Cemiyeti’nin Türk Hava Kurumu (THK) adını almasından sonra kurumda yeniden çalışmaya başladı. yılında THK tarafından Almanya’ya mühendislik eğitimine gönderildi, yılında İkinci Dünya Savaşı’nın başlamasından önce Türkiye’ye döndü. Yarım kalan eğitiminden sonra Nafia Vekâleti (Bayındırlık Bakanlığı) tarafından tayyare ihtisas ruhsatı verildi. yılında, yılından yılına kadar havacılık yaşantısını kendi duygu ve düşünceleri ile anlatan “”Havalarda” anı kitabını yayınladı. Demokrat Parti’ye üye oldu, uçaklarıyla partinin propagandasını yaptı. THK’dan istifa eden Vecihi Hürkuş yılında “Kanatlılar Birliği” adındaki havacılık kulübünü kurdu. yılında çıkarmaya başladığı “Kanatlılar” adındaki aylık havacılık dergisi 12 sayı yayınlandı. yılında havadan zirai ilaçlama yapmak amacıyla ortaklarıyla birlikte “Türk Kanadı” adıyla şirket kurdu; çıkan anlaşmazlık nedeniyle ortaklıktan ayrıldı. yılında yurtdışından satın aldığı uçakla, uçağının kanatlarına taktığı flamalar üzerine çeşitli kuruluşların ve ürünlerin adlarını yazarak reklam uçuşları yaptı. yılında “Hürkuş Havayolları” adındaki şirketi kurdu. Devlet Hava Yolları İşletme Genel Müdürlüğü tarafından uçuştan çıkarılan bir miktar uçağı banka kredisi ile satın alarak ticari havacılık girişiminde bulundu; çeşitli idari ve teknik sorunlar yaşadı. Maden Tetkik ve Arama (MTA) Enstitüsü için havadan radyoaktif madenlerin aranması amacıyla uçuşlar yaptı. Havacılık yaşantısıyla ilgili anılarının devamını yazarken beyin kanamasından komaya girdi. 16 Temmuz tarihinde hayatını kaybetti.

İbrahim Bülent YILMAZER

KAYNAKÇA

Birinci Dünya Harbi, IXncu Cilt, Türk Hava Harekâtı, Genelkurmay Basımevi, Ankara

DEMİRER, Mehmet Arif, Atatürk’ün Tayyarelerinin Tarihçesi , Sonçağ Matbaacılık, Ankara

Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Daire Başkanlığı Arşiv Belgeleri.

GÖRGÜLÜ, İsmet, On Yıllık Harbin Kadrosu (), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara

GÜRER, Turgut, Atatürk’ün Yaveri Cevat Abbas Gürer, Yapım C, İstanbul

HÜRKUŞ, Vecihi Bir Tayyarecinin Anıları, Yay. Haz. Gönül Hürkuş Şarman, Sevim Hürkuş Maxon, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul

HÜRKUŞ, Vecihi, Havalarda, Kanaat Kitabevi, İstanbul

Kanatlılar,

KEYÜSK, Mazlum, Türk Havacılık Tarihi , Hava Basımevi, Eskişehir

KEYÜSK, Mazlum, Türk Havacılık Tarihi , Hava Basımevi, Eskişehir

KEYÜSK, Mazlum, Türk Havacılık Tarihi , Hava Basımevi, Eskişehir

T.C.Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi Belgeleri.

Tayyare,

Türk Tayyare Cemiyeti Nizamnamesi,

Vecihi XIV Tip Uçak Statik Hesap Dosyası.

Ekler

Birinci Dünya Savaşı’nda Kafkas Cephesi’nde Rus Ordusu’ndan ele geçirilen çift motorlu uçak önünde pilot astsubay Vecihi Efendi ve diğer askerî personel.

Kurtuluş Savaşı’nda hezimete uğrayan Yunan Ordusu’nun terk ettiği uçak malzemelerini kullanarak projelendirdiği Vecihi K VI uçağı.

Çekoslovakya Bayındırlık Bakanlığı tarafından “turizm” uçağı sertifikası verilen Vecihi XIV uçağının Avrupa üzerinden uçarak Edirne’ye inişi.

Vecihi Sivil Tayyare Mektebi’nde uçuş disiplini ihlali neticesinde meydana gelen kazada parçalanan Vecihi XIV uçağı.

Maden Tetkik ve Arama (MTA) Enstitüsü için havadan radyoaktif madenlerin aranması amacıyla uçuşlar yaptığı TC-ERK uçağı önünde Vecihi Hürkuş ve MTA personeli.

SÖKÜLEN UÇAK PRAG'A GÖNDERİLDİ

Dönemin Başbakanı İsmet İnönü ve bazı komutanlar tarafından uçağı incelenen Hürkuş, uçabilirlik sertifikası verilmesi için İktisat Bakanlığı'na müracaat etti.

Ancak, "Tayyarenin teknik vasıflarını tespit edecek kimse bulunmadığından gereken vesika verilmemiştir." cevabını alan Hürkuş, bakanlık nezdinde yapılan girişimler sonucu istenen belgenin alınması amacıyla uçağın Çekoslovakya’ya gönderilmesine karar verdi. Gerekli izinleri alınan uçak, Ankara’da sökülerek demiryoluyla Prag’a gönderildi.

Hürkuş, 23 Nisan 'de Çek yetkililerden uçuş müsaadesini almasının ardından iki gün sonra bu ülkeden Türkiye’ye gelmek için yola çıktı.

Türkiye’ye 5 Mayıs'ta ulaşan Hürkuş, uçağın atıl kalmaması için Posta İdaresi ile "Ankara-Erzurum" ile "Ankara-İstanbul" arasında posta hattı kurulması için görüşmeler yaptı.

Türk Hava Kurumu'nun planladığı, Ankara’dan başlayarak, Aksaray, Konya, Manavgat, Antalya, Fethiye, Muğla, Aydın, Denizli, Uşak, Eskişehir, Adapazarı, İzmit ile devam eden ve Yeşilköy‘de başarıyla tamamlanan tura katıldı.

Yardımcısı makinistin işine son verilmesi ve yaşadığı bazı sorunlar nedeniyle kurumdan ayrılan Vecihi Hürkuş, 21 Nisan ‘de ilk Türk sivil havacılık okulu olan Vecihi Sivil Tayyare Mektebi'ni (VSTM) kurdu.

İkisi kız olmak üzere 12 öğrencinin kaydolduğu okul, Türk gençliğini havacılığa alıştırmak ve "tayyareci kuşaklar" yetiştirmek amacıyla eğitime başladı. Teorik ve uygulamalı olarak eğitim veren, büyük bir atölyesi bulunan okulun Kalamış’ta bir hangar ve uçuş alanı olarak kullandığı küçük sahası ile Fikirtepe'de uçuş alanları bulunuyordu.

İş adamı Nuri Demirağ'ın 5 bin lira bağışta bulunmasının ardından adı "Nuri Bey" olan "Vecihi XVI" kapalı kabin uçağını 'te yaptı.

Aynı yıl tek satıhlı "Vecihi XV" uçağını da bitiren Hürkuş, ikişer adet "Vecihi XIV", "Vecihi XV" ile "Nuri Bey-Vecihi XVI" uçaklarında öğrencileri birlikte İstanbul'da bir gösteri uçuşu yaptı.

DİPLOMA DENKLİĞİ VERİLMEDİ

Öğrencilerinden Sait Bayav, Tevfik Artan, Muammer Öniz, Osman Kandemir, ilk Türk kadın tayyarecisi Bedriye Gökmen ve yeğeni Eribe'nin yalnız uçmayı başarmasına rağmen okul maddi sorunların yanı sıra yetiştirdiği öğrencilerin diplomalarına denklik verilmemesinden dolayı kapandı.

Vecihi Hürkuş, Atatürk'ün, Türk Hava Kurumu Başkanı Fuat Bulca'ya ilettiği, çalışmalarından faydalanması talimatına uyarak, yeniden Ankara'ya döndü.

Burada, başöğretmen olarak görev yapan Hürkuş, Etimesgut hangarlarını yaptı. Okulunda yetiştirdiği öğrenciler, Rusya’ya eğitime gönderildi.

Yeğeni Eribe‘nin 29 Ekim 'daki Cumhuriyet Bayramı törenleri provalarında paraşütünün açılmaması nedeniyle yaralanmasının ardından kaldırıldığı hastanede vefat etmesiyle sarsılan Vecihi Hürkuş, bir süre sonra mühendislik eğitimi için Almanya’ya gitti.

Hürkuş, Weimar Mühendislik Mektebi'nde bir buçuk yıl sonra da mezun oldu. Tayyare Makine Mühendisliği diplomasını almasının ardından Danıştay kararı ile mühendis ruhsatnamesine sahip oldu. Türk Hava Kurumu tarafından Van'a tayin edilince istifa ederek, kurumdan ayrıldı.

"Vecihi Havada" kitabını 'da yayınlayan Hürkuş, ’de Kanatlılar Birliği'ni kurdu. Türk Hava Kurumu'ndan "Magister" tipi bir öğrenim uçağı temin eden Hürkuş, kızı Gönül ile "Kanatlılar" adlı bir dergi çıkarttı. 'de beş arkadaşıyla birlikte havadan zirai ilaçlama yapmak üzere "Türk Kanadı" şirketini kuran Hürkuş, Sait Bayav ve Muammer Öniz ile İngiltere'den "Auster MK-V" tipi üç uçak aldı.

Hürkuş, bir yıl sonra bir firmanın mama reklamını yapmak için gittiği İngiltere'de "Percival Proctor V" tipi dört kişilik hafif turist tipi tayyareye sahip oldu. Bu tayyare ile değişik firmaların reklamını yapan Hürkuş, bebek maması ile puro sabunu gibi malzemeleri kağıt paraşütlerle uçaktan dağıtarak, farklı bir reklam faaliyetlerinde bulundu. Hürkuş Hava Yolları'nı 29 Kasım 'te kurarak, Türk Hava Yolları'nın seferden kaldırdığı uçaklardan sekiz tayyareyi banka kredisiyle satın aldı.

Sefer yapılmayan şehirlere uçuş koyma izni alamayan, bir süre gazete dağıtımı yapmak isteyen Hürkuş'un şirketi daha sonra kapandı.

Elinde kalan son uçağı "TC-ERK"i Maden Tetkik Arama Enstitüsü'nün emrinde kullandırarak, Güneydoğu Anadolu’da toryum, uranyum ve fosfat arama çalışmalarını yaptırdı.

Hayatının son dönemlerinde maddi sıkıntılar çeken Vecihi Hürkuş, Ankara’da anılarını yazdığı bir dönemde beyin kanaması geçirdi.

16 Temmuz 'da Gülhane Askeri Tıp Akademisi Hastanesi’nde hayata gözlerini yummasının ardından Ankara'daki Cebeci Asri Mezarlığı’nda defnedildi.