Düşünce Nedir Psikoloji

“BİLİŞSEL ÇARPITMALAR (DÜŞÜNCE ÖZELLİKLERİ)” isimli yazımızda; Otomatik düşünceler nedir?, Düşünce özellikleri ne işe yarar?, Bilişsel çarpıtmaları belirlemek neden önemli?, Bilişsel çarpıtmaların (düşünce özellikleri) listesinde neler var? Gibi sorulara yanıt vermeye çalışacağız.

Otomatik düşünceler nedir?

Bireyi rahatsız eden olay ve durumlar karşısında bazı yoğun duygular ve düşünceler hissedilebilir. Yaşanan olay anında aklımızdan ilk geçenler, kendi kendimize neler söylediğimiz, zihnimizde canlanan herhangi bir imaj otomatik düşünce olarak adlandırılır. Otomatik düşünceler planlanmadan, yargılanmadan, üzerinde düşünmeden, çabuk ve otomatik olarak ortaya çıkarlar. Bu düşünceler o kadar çabuk oluşur ki birey bu düşüncelerin farkında olmayabilir. (Batur ve Demir, 2009).

Düşünce özellikleri ne işe yarar?

Zihin, düşünme işlevini yerine getirirken bazı özellikleri kullanır. Bu özellikler normal veya sıkıntılı durumlarda görülebilir. Normal durumlarda çevreye uyumu ve uygun davranmamızı çabucak uygulamamızı sağlarken; sıkıntılı durumlarda bu işlevler bize fayda sağlamak yerine daha çok zarar verebilir. Sıkıntılı bir durum yaşadığımızda olumsuz otomatik düşünceler oldukça artar. Yaşadığımız duygusal yoğunluktan dolayı zihnimizin kullandığı yöntemler duruma uygun olmayabilir.

Bilişsel çarpıtmaları belirlemek neden önemli?

Zihnin olumsuz otomatik düşünceler karşısında kullandığı yöntemlere bilişsel çarpıtmalar olarak adlandırılır. Bilişsel çarpıtmalar olumsuz ve bize sıkıntı veren sorun yaşamamıza neden olan düşünce özellikleridir. Otomatik düşüncelerimizi belirledikten sonra hangi bilişsel çarpıtma özelliğine sahip olduğunu bilmek bize farkındalık kazandırır. Hangi bilişsel çarpıtmaları ne zaman ne sıklıkla hangi durumlarda kullandığımız görmek bize farkındalık kazandırdığı gibi bilişsel çarpıtmalarımızı bir kenara koyarak bizim daha gerçekçi bir bakış açısıyla olaylara ve durumlara bakmamızı sağlar. Bilişsel çarpıtmalar olaylara ve durumlara ön yargılı yaklaşmamıza neden olur.

Bilişsel çarpıtmaların (düşünce özellikleri) listesi (Bilişsel Davranışçı Psikoterapiler Derneği, 2021; Torun, 2020; Leahy, 2010):

1. Keyfi çıkarsama: Kişinin yaşantılarından o sonucu destekleyen herhangi bir kanıt olmaksızın ya da aksine kanıt olmasına karşın tam ilgisiz veya tam tersi bir sonuç çıkarması. Örneğin arkadaşımızın olumlu ve destekleyici sözlerini ilgi yerine acıma belirtisi olarak görme (”bana acıdığı için ilgileniyor”; “benimle ilgilendiğinden değil, işi olduğu için konuşuyor”), ya da ciddiye alınmadığı şeklinde (“beni adam yerine koymadı”) yorumlama.
2. Seçici soyutlama (zihinsel filtreleme): Belli bir ortamın ya da bağlamın genelini yok farz ederek seçtiği bir detayı öne çıkartıp durumun daha belirgin yönlerini göz ardı etmek ve bütün olayı bu ayrıntıyla tanımlamak. Örneğin yaptığı bir konuşma bir çok kişi tarafından beğenilen kişinin konuşmayı dinleyen ancak eleştiren bir arkadaşını sürekli düşünerek kendisini kötü hissetmesi.
3. Aşırı genelleme: Kişinin bir veya birkaç olaya bağlı olarak tüm durumları kapsayan sonuçlar çıkarması. Örneğin arkadaşından ayrılan birisinin “benimle hiç kimse ilgilenmeyecek ve sevmeyecek” sonucuna varması; seni bu konuda haksız buluyorum denilen kişinin “kimse beni desteklemiyor” diye düşünmesi.
4. Zihin okuma: Herhangi bir kanıt olmadan insanların düşündüğünü bildiğini varsayma. “Benim hakkımda kötü düşünüyor.”
5. Geleceği okuma: Herhangi bir kanıt olmadan gelecek ile ilgili kehanette bulunmak. “Sınavdan kalacağım.”
6. Etiketleme: Kendinize veya diğerlerine karşı sadece olumsuz özellikleri yükleme. “ Kötü biriyim.” veya “O çok fena biri.”
7. Olumluyu yok sayma: Bireyin kendisinin veya diğerlerinin kazandığı başarıları önemsizleştirmesi. “Zaten kolay bir işti, yapabilir.”
8. Olumsuz süzgeç: Olayların sadece olumsuz yanına odaklanmak.
9. İkili düşünme: Ya hep ya hiç tarzında düşünme şekli. Gri alanlar yok sayılır. “Hep benim başıma geliyor”
10. -meli, -malı düşünme: bireyin olaylar ve kişiler hakkında sabit fikirlere sahip olması. ”Hiç hata yapmamalıyım”, “verdiği sözü tutmalıydı”.
11. Kişiselleştirme: Her şeyi özellikle de olumsuz olayları kendimizle ilgili durumlara bağlamak. “Benim yüzümden olmadı.”
12. Suçlama: Olumsuz duygularla ilgili bireyin sorumluluk almaması ve diğerlerini suçlaması.
13. Haksız kıyaslama: gerçek dışı standartlarla kendimizi diğerleriyle kıyaslamak ve diğerlerinden kendimizi aşağı görmek.
14. Pişmanlık eğilimi: bireyin yaptığı şeylerle ilgili değil de yapmadığı şeylere odaklanması
15. Ya olursa?: Sürekli kişinin kendisine “ya olursa” sorusunu sorması ve verdiği cevaplarla tatmin olmaması.
16. Duygusal çıkarsama: olaylarla ve durumlarla ilgili kanıt ararken duyguların rehberlik etmesi. “Kötü hissediyorum, demek ki doğru”
17. Yanlışlanamaz hale getirme: Olumsuz düşüncelerinize ters düşecek her şeyi reddederek düşüncenizi çürütülemez hale getirmek.

Kaynak

Leahy, R. L. (2010). Bilişsel terapi yöntemleri. (Çev.) Türkçapar, H. & Köroğlu, E. (2. Baskı). Ankara: HYB Yayıncılık.

Bilişsel Davranışçı Psikoterapiler Derneği, (2021). Profesyonellere yönelik formlar. https://www.bilisseldavranisci.com/uploads/otomatik_dusunce_inceleme_formu-1.pdf adresinden alınmıştır.

Torun, F., (2020). Depresyon: Bilişsel davranışçı terapi ışığında kendine yardım kılavuzu (5. bs). Psikonet Yayınları.

Batur, S. ve Demir, H.K. (2009). Depresyonun tedavisi: Bilişsel davranışçı yaklaşım. I. Savaşır, G. Soygüt ve E. Kabakçı, (Ed.), Bilişsel-Davranışçı Terapiler (4. Baskı, s. 20-56) içinde. Türk Psikologlar Derneği Yayınları.

İlginizi çekebilecek diğer yazılarımız:

İÇE AT-MA!

SOSYAL MEDYANIN BENLİĞİ YOK EDİŞİ

BOŞ SANDALYE VE ÇİFT SANDALYE TEKNİĞİ

STERNBERG AŞK ÜÇGENİ KURAMI

OTOMATİK DÜŞÜNCELERLE BAŞ ETME YÖNTEMLERİ

DEPRESYONDA BİLİŞSEL DAVRANIŞÇI KURAM VE MÜDAHALELER

GÜÇLÜ İLİŞKİ EVİ

Temel araçları ve karakteristik özellikleri bakımından bakıldığında "düşünme", bir şeyi aklından geçirmek, gözünün önüne getirmek; eldeki bilgileri incelemek, sınıflamak, sıralamak, karşılaştırmak vb. becerilerden yararlanarak düşünce üretmek; bir şeyle ilgilenmek ya da bir şey hakkında tasalanmak, kaygılanmak; akletmek, karar vermek, muhakeme etmek, tefekkür etmek, tasarlamak, farz etmek vb. eylemleri ifade eder.

"Düşünme" kelimesinin Eski Türkçede kökü "durma, durak, dinlenme, uyku, hayal, rüya" gibi anlamlara gelen tǖş kelimesidir. "Tüşemek" ise "tüşe" kökünden gelip "duraklamak, rüya görmek" anlamına gelir. "İnmek, konmak ve durmak" anlamına gelen "düşmek" de aynı kökten gelir. Bu bağlamda "bir şeyin üstüne düşmek," "onunla ilgilenmek" ile "düşünmek" arasında yakın bir ilişki vardır. Zira "düşünmek", "düşmek" fiilinin dönüşlü halidir. İlginç şekilde, aynı durum İngilizcede "under-standing", altında/üstünde durmak, Almancada "verstehen" bilmek, anlamak, "stehen" durmak, beklemek, Arapçada "vakafe" durmak, beklemek anlamındadır.

Düşünmenin bazı özelliklerini şu şekilde sıralamak mümkündür: Düşünme, hem algıya hem belleğe dayalıdır. Algının ve belleğin odağı bakımından bilişsel ve duyuşsal boyutları vardır. Düşünme, genellikle bir problemle başlayan ve çözümle sonuçlanan zihinsel bir süreçtir. Bu sürecin de yakınsak ve ıraksak olmak üzere iki boyutu vardır. Düşünme, insana özgü olduğu varsayılan zihinsel bir eylem olarak kabul edilebilir ve öğretilebilir bir beceridir. Düşünme, kendisine bir şeyi konu eder. Bu bakımdan her düşünmenin bir içeriği vardır ve bu içerik, düşünme eylemi sonunda "düşünce" adı verilen ürüne dönüşür. Düşünme, tıpkı nefes almak gibi durdurulamayan bir eylem olup diğer durdurulamayan eylemlerden temel farkı, bilinçli olmasıdır.

Düşünmenin birden fazla biçimi vardır ve her düşünme biçimini her problemin çözümünde kullanmak mümkün değildir. Hangi düşünme biçiminin kullanılacağını, düşünmeye konu olan problemin doğası belirler. Örneğin, her problem eleştirel düşünme ya da yaratıcı düşünme ile çözülemez. Bu nedenle, hangi düşünme biçiminin hangi tür problemler üzerine uygulanabileceğini belirlemek için bir sınıflama gerekir. Farklı düşünme biçimlerini sınıflamak için eksenleri bilişsel-duyuşsal ve yakınsak-ıraksak olan bir koordinat düzlemi düşünülebilir. Bunlardan ilki, bilgi ve bilgi edinim süreçlerini ifade eden bilişsel, duygu ve duygulanım süreçlerini ifade eden duyuşsal boyutlardan oluşan bilişsel-duyuşsal eksendir. Diğeri ise mantık ve bilgiyi bir probleme uygulayarak olası çözümlerin sayısını azaltma ve tek bir doğru cevaba ulaşma olan yakınsak, çoklu, alternatifli ve orijinal cevapların üretildiği ıraksak boyutlardan oluşan yakınsak-ıraksak eksendir. Bu düzleme göre eleştirel, mantıksal, bilimsel, algoritmik vb. düşünme biçimleri bilişsel-yakınsaktır. Yaratıcı, yanal, yenilikçi vb. düşünme biçimleri bilişsel-ıraksaktır. Özenli, ahlaki düşünme duyuşsal-yakınsaktır. Umutlu, pozitif, iyimser vb. düşünme duyuşsal-ıraksaktır. Örnekleri çoğaltmak mümkündür. Bu belirlemeler, hangi problem alanına hangi düşünme biçimi ile yaklaşmak gerektiği konusunda kişiye kolaylık ve etkili düşünme sağlar.

Düşünme eylemi, algılar, görüntü ve nesneler (imaj ve obje), kavramlar, dil, sembol ve işaretlerle gerçekleşir. Duyuların oluşturduğu zihinsel izlenimler, onların tanınması, yorumlanması ve birbiriyle ilişkilendirilmesi süreci, düşünmenin algıyla ilişkili yönüdür. Kimi zaman da düşünmeyi görüntüler ve nesneler (imajlar ve objeler) sağlar. Kavramlar ise düşünmeye konu olan özne, nesne, olay ve olguların ortak özelliklerini temsil eden ana soyutlamalar olarak değerlendirilebilir. Düşünme, zaman zaman gerçek görüntü ve nesnelerin yanında onların yerine geçen semboller ve işaretler yoluyla da gerçekleşir. Dilin içsel konuşma formu ise düşünme olarak değerlendirilebilir.

Çeşitli disiplinler, düşünmeyi kendilerine farklı şekillerde konu edinir. Felsefe, düşünmenin ne olduğunu kavramsallaştırarak ve soyutlayarak araştırır. Bu anlamda tüm felsefe etkinliği, "düşünme üzerine düşünme" olarak görülebilir. Psikolojinin de benzer bir amacı olduğu ve düşünmeyi kendi ele aldığı konular çerçevesinde bilişsel bir davranış olarak değerlendirip onu temelde algı, problem çözme, hafıza, zeka bağlamında ele aldığı söylenebilir. Diğer sosyal bilimler ise düşünmenin ne olduğunu araştırmaktan ziyade kendi inceleme konuları çerçevesinde onu amaçlarına ulaşmada katkı sağlamak üzere bir araç olarak kullanır. Sosyolojik düşünme, tarihsel düşünme, antropolojik düşünme gibi kavramlarla ifade edilen de budur. Örneğin sosyolojik düşünme, sosyolojik olguları açıklayan kuralların sosyoloğun zihinsel faaliyetlerini düzenlemesidir. Benzer şekilde tarihsel düşünme denildiğinde de tarih biliminin ilkelerinin ve teorilerinin düşünmede ölçüt ve referans olarak kullanılması ifade edilmektedir. Bu nedenle literatürde pek çok farklı düşünme biçimiyle karşılaşmak mümkündür.

YAZAR

M. Ali Dombaycı