Mankafa Nereden Gelir

İnsanlığın ve dilin tarihi olduğu gibi her bir sözcüğün de oluşum ve gelişim tarihi vardır. Eskiden etkin bir şekilde kullanılan sözcükler, zamanla aynı anlama gelen başka dilden alınmış ödünç sözcüğün veya benzer anlama gelen sözcüğün daha etkin kullanılması sonucunda kullanımdan çıkıp kaybolabilmektedir. Türkçenin en eski dönemlerinden beri kullanıla gelen her bir sözcük geçmişimizin bir parçası olup kültürümüzün ve tarihimizin birer taşıyıcısıdır. Bu sözcüklerden biri Türk kültüründe önemli bir yeri olan “ayran” sözcüğüdür. Yabancı Türkologlar ayran sözcüğünün kökenini tarihsel ve anlam bakımından parallel kullanımları gözardı ederek ayır- fiilinden ortaya çıktığını ileri sürmüşlerdir. Ancak ayır- kelimesinden türetilmiş olabileceğini hem biçim hem anlam bakımından uygun bulmamaktayız. Türklerin millî içeceği olan ayrana hangi maddi ve manevi anlamlar yüklenmekte, kökeni nerden gelmekte, etimoloji araştırmalarında ayran sözcüğünün kaynağı ve tarihi nasıl ifade edilmekte ve söz varlığımızda nasıl kullanılmakta olduğu araştırmamızın cevap aradığı sorulardır. Ayran, bilindiği gibi bir yiyecek ve içecek anlamında kullanıldığı temel anlam dışında, sütün kutsal özellikleri ve beyazlık niteliğinden aldığı Türklerin kültürünü, dünya görüşünü yansıtan yan anlamlara da sahiptir. Bu araştırmada ayran sözcüğünün kökenini oluşturduğu ileri sürülen ürün sözcüğünün anlam alanı Proto-Türkçe döneminden Göktürk, Budist-Maniheist Türk Çevresi, İslami Türk Çevresi ve çağdaş Türk lehçelerinin önemli eserler ve sözlüklerinden elde edilen materyaller esasında incelenmiş, ayran sözcüğüyle ilgisi açıklanmaya çalışılmıştır. Günümüzde eski Türkçe ürün sözcüğü yerine birçok Türk lehçelerinde kullanılmakta olan akÔ sözcüğünün ayran ve süt ürünleri anlamında kullanıldığı tespit edilmiş, kullanım örnekleri verilmiştir. Araştırma sonucunda ayran sözcüğünün biçimsel ve anlamsal oluşum süreci bilişsel anlam bilimi açısından kaynak ve hedef alanı tespit edilerek yeni bakış açısıyla değerlendirilmiştir.