Kurumsal Kaynak Planlama Sistemleri Ders Notları

Kurumsal Kaynak Planlama Sistemleri

1.Ünite

Kurumsal Kaynak Planlamasının Tanımı

Veya: Sistem Üzerinde İhtiyaçlara Göre Değişiklik Yapma Seçeneğinin Olmasıdır.

Modülerlik: Modüler Bir Yapı Parçalardan Oluşan, Parçaların Arasında İlişkilerin Bulunduğu, Ancak Gerekli Durumlardan Parçaların Diğer Parçalardan Bağımsız Kendi Başına Da İş Görebildiği Bir Yapıdır.

Veya: Bir Bilgisayar Sisteminin Ya Da Programının Birbirleriyle Minimum Düzeyde Etkileyen, Bir Yandan Bağımsızca Çalışabilen, Öte Yandan Bir Bütünün Parçası Olan Bölmelere Ayrılabilmesi Özelliği, Bir Sistemin Birimlerden Oluşma Oranıdır.

Big Bang: Kkp Sistemlerine Geçiş Aşamasındaki Bir İşletmenin Bütün Bölümlerinin Bir Arada, Aynı Zamanda Yeni Kullanılmaya Başlayacak Sisteme Geçiş Yapmasıdır.

Örneğin İşletmeler Kkp Sistemleri Merkezde, Fabrikalarda Veya Şubelerde Kurarak, İşlemlerini Diğerlerinden Bağımsız Fakat Birbirlerinin Bilgisi Dahilinde Gerçekleştirir.

Bilgiye Hızlı Erişim: Süreç Yönelimli İşlemler Verimliliği Arttırmaktadır. Her Bir Çalışan Gerekli Bilgiye Hızlı Bir Şekilde Ulaşfunduszeue.info Güncel Ve Tutarlıdır.

Ekip Yönelimi: Kkp Sistemleri, İş Süreci Modelleme Kavramını Kullanarak Entegre İş Akımı Yönetimi Sağlarlar.

İş Süreci Modelleme: Herhangi Bir İşin Yapılış Yordamını İstenen Ayrıntı Düzeyinde, İşi Yapan Kişi Ya Da Kuruluşların Üstelendikleri Rolleri, Gerçekleştirilen Aşama Ve Adımları, Bunlar Arasındaki Sıra Ve Koşul İlişkilerini, Sağlanan Girdileri Ve Üretilen Çıktıları Gösteren Kavramsal Gösterim;Bu Gösterimin Hazırlanmasına Yönelik Hizmet Veren Herhangi Bir Altyapının Kullanılmasıdır.

Yeniden Yapılanma: İşletme İhtiyaçlarını Karşılamak Üzere Barındırdığı Standart İş Yapma Süreçleriyle Kkp, Geleneksel Yapı Ve Organizasyon Metotlarını Yeniden Yapılandırma Potansiyeline Sahiptir.

İş Süreçlerinin Yeniden Yapılanması: Var Olan Bir Sistemin İrdelenip Tersine Mühendislik Çalışması İle Yeniden Yapılandırma, Yeniden Belgelendirme, Yeni Hedeflerin Tanımlanması Gibi Aşamalardan Geçirilerek Değiştirilmesi, Yeniden Mühendislik Tasarımıdır.

Evrensellik: Kkp Paketlerinin Evrenselliği Vardır Ve Bu Özellik Sayesinde Uzman Ve Destek Sağlamak Daha Kolaydır.

İstemci/Sunucu Mimarisi: Dağıtımlı Bilgi İşlemede Ağdaki Bir Bilgisayardan İstemci Yazılımı Çalıştırıldığı Zaman, Kullanıcının İstediği Kaynaklara Sahip Olan Ağdaki Bir Başka Bilgisayardaki Sunucu Yazılımın Çalıştırılmasını Sağlayan Düzen. 2. Herhangi Bir Bilgi İşleme Sisteminde İstemci Adı Verilen Kullanıcı Arayüzünün Sunucu Adı Verilen Veri Deposu İşlemcisinden Ayrı Yapılandırıldığı Ve Ondan Hizmet Aldığı Sistem Modelidir.

Kurumsal Kaynak Planlaması Sisteminin Yapısı

Çok Sayıda Tedarik – Üretim  - Dağıtım Merkezinin Eş Zamanlı Olarak Planlanmasına Duyulan İhtiyaç Bir Noktaya Kadar Merkezi Planlama Yapılmasını, Bir Noktadan Sonra Mrp Iı (Üretim Kaynak Planlaması) Ve Drp (Dağıtım Kaynak Planlaması) Sistemleri İle Ademi Merkezi Planlama Yapılmasını Gerektirmektedir.

Ademi Merkezi Planlama; Planlamanın Merkezden Yapılması Yerine Yerel Alandaki Yöneticiler Tarafından Bulunulan Yerdeki Koşullar Gözetilerek Yapılmasıdır.

Bu Aşamadan Sonra Merkezlerin Birbirlerine Verecekleri Bilgi, İş Gücü, Makine, Malzeme, Enerji Vb. Kaynak Desteklerinin Belirlenmesi Ve Bu Merkezler Bazında Saptanan Dağıtım, Üretim Ve Tedarik Ana Planlarının Mrp Iı Ve Drp Sistemleri İle Ademi Merkezi Şekilde İlgili Olduğu Merkezde Yapılması Sağlanır.

Ana Üretim Çizelgesinin Girdileri Müşterilerden Gelen Satış Siparişleri Ve Bunlara Bağlı Olarak Yapılan Tahminlerdir.

Ana Üretim Çizelgesi, Malzeme İhtiyaç Planıyla Birlikte Kapasite, Ürün Ağacı, Stok Kayıtları Ve Çizelgeyi Oluşturur.

Üretimin Gerçekleştirilmesini Finansal Kontrol İzler. Faturalar Müşterilere Gönderilir, Çalışanlara Ve Tedarikçilere Ödemeler Yapılır. Finansal Kayıt Süreci Bilgilerin Defterlere İşlenmesiyle Son Bulur.

Kurumsal Kaynak Planlamasının Gelişim Süreci

Kkp’nin Ortaya Çıkış Sebeplerini Ve Öncülerini Ele Almak Faydalı Olur. Sırasıyla Mrp (Malzeme İhtiyaç Planlaması) Ve Mrp Iı (Üretim Kaynakları Planlaması)’Dır. Bazı Araştırmacılar Drp (Dağıtım Kaynakları Planlaması) Ve Cım (Bilgisayar Bütünleşik Üretim)’İ De Eklemektedirler. Ancak Asıl Öncüleri Mrp Ve Mrp Iı’dir. Sistemin Temelinin ’lı Yıllara Dayandığı Görülür

Malzeme İhtiyaç Planlaması (Mrp) Sistemleri ’li Yıllarda Ortaya Çıktı

Üretim Kaynakları Planlaması (Mrp Iı) ’li Yıllarda Ortaya Çıktı

’li Yılların Başında Kkp Sistemleri, Müşteri İlişkileri Yönetimi (Crm), Tedarik Zinciri Yönetimi (Scm) Ve İş Zekası (Bı) Kavramlarını Da Kapsayarak İçeriklerini Genişlettiler. Bunu Kkp Iı Olarak Adlandırdılar.

Mrp (Malzeme İhtiyaçları Planlaması)

İlk İlkeler ’lı Yıllarda Ortaya Çıkarılan Mrp Yaklaşımı Bilgisayar Teknolojilerindeki İlerlemer Sayede Geliştirilmeye Başlanmıştır. Bu Yaklaşım, Ana Üretim Programında Yer Alan Üretilmesi Planlanan Son Ürün Miktarlarını, Üretimde Kullanılacak Üretim Faktörleri Olarak Tanımlanabilecek Alt Bileşen Gereksinimleri Halinde Parçalayan Bir Sistem Olarak Ortaya Çıkmıştır.

Mrp Sistemi, Kesin Siparişlere Göre Planlanan Üretim İçin Zorunlu Parça Gereksinimlerini Ve Ürünlerin Üretilme Önceliklerini Saptar. Mrp Sisteminde Kullanılan Ana Kural; Malzeme, Parça Ve Yarı Mamullere Olan Talebin, Son Ürüne Olan Talebe Bağlı Olduğudur.

Kapalı Çevrim Mrp

Mrp Sistemi Kapasiteyi Dikkate Almadan Planlama Yapmaktadır. İşletme Kapasitesinin Sonsuz Olduğu Varsayımına Göre Hareket Etmektedir. Fakat Gerçek Sistemlerde Hiçbir Zaman Kapasite Sonsuz Olmamaktadır. Kapalı Çevrim Mrp Sistemi, Malzeme İhtiyaç Sisteminin Bu Eksikliğini Ortadan Kaldırmak İçin Geliştirilmiş Bir Sistemdir. Kapalı Çevrim Mrp Sistemi Gerçek Kapasiteyle Planlanan Kapasiteyi Karşılaştırarak Gerçek Kapasitenin Yeterli Olmadığı Durumlarda Ana Üretim Çizelgesinin Geri Beslemeyle Uyarılmasını Sağlamaktadır.

Kapasite İhtiyaç Planlaması (Crp)

Crp, Üretim Planı’nın Uygulanabilmesi İçin Kapasite Seviylerini / Limitlerini Oluşturma,  Ölçme Ve Ayarlama İşlevidir. Bunun İçin Mrp Sistemi Tarafından Oluşturulan Açık İş Emirleri Ve Planlanmış Siparişler Kullanılır. Kritik Olan Değil, Tüm İş Merkezlerinin İş Yükü Dikkate Alınır.

İş Emri: Müşterinin İstediği Ürünün Üretimine Başlamak İçin Hazırlanan Ve Üzerinde Ne Miktarda Ve Hangi Zaman Diliminde Üretim Yapılacağına İlişkin Bilgiler Bulunan Form

Gerçek Verilerle Tahmin Edilen Kapasite Karşılaştırılır. Mrp’deki Açık İş Emirleri Ve Planlanmış Siparişler, Bu Siparişleri Zaman Periyodunda İş Saatleri Olarak İş Merkezlerine Yükleyen Crp İçin Birer Girdidir. Crp, İş Gücü Ve Tezgah Kaynaklarını Miktar Olarak Belirler. Ortaya Çıkan Kapasiteyi, Potansiyel Aşırı Veya Az Yüklemeleri Belirlemek İçin Mevcut Kapasite İle Karşılaştırır.

Üretim Kaynakları Planlaması (Mrp Iı)

Mrp Sistemlerinin İşletmelerin İhtiyaçlarını Tam Anlamıyla Karşılayamaması Sebebiyle Ortaya Çıkan Mrp Iı Sistemleri, Bir Anlamda Mrp Sistemlerinin Gelişmişi Olarak Da Anılmaktadır.

Mrp Iı, Üretim İşletmelerindeki Tüm Veri Çalışmalarının Entegrasyonuyla İlgilidir. Bu Entegrasyonla, İşletme İçindeki Tüm Malzeme Hareketleri Sürekli Ve Düzenli Şekilde Bilgisayar Kaydına Alınarak Bütün İşleme Birimlerince Ortaklaşa Kullanılan Bir Veri Tabanında Yaşatılmaktadır.

Simulasyon: Fiziksel Ya Da Soyutlar Bir Sistemin Belli Özelliklerinin, Onun Gibi Davranan Genellikle Matematiksel Ya Da Mantıksal Bir Modelle Temsil Edilip İncelenmesi

’da Simülasyon Yapma İmkanı Ve Finansal Konular Da Kapalı Devre Malzeme İhtiyaç Planlaması Sistemine Eklenince, Üretim Kaynakları Planlaması (Mrp Iı) Ortaya Çıkmıştır. Mrp Iı, İmalatın Kaynaklarını Planlama Aracıdır.

Mrp Iı’nin Temel Faydası, İmalatın Tüm Kaynaklarını Kontrol Eden Bir Araç Olmasından Doğmaktadır. Mrp Iı, Mrp’nin Yanı Sıra, Makine Ve İşçilik Kaynağına Yönelik Olarak Kapasite Planlaması Çalışmalarıda İçerir.

Mrp Iı Sistemlerinin İşletmelere Kazandırdığı Temel Faydaları

-Üretim Süreçlerinin Düzenlenmesi

-Üretim Sürecinin Her Aşamasında Ürünün Takip Edilmesi

-Üretim Süreçlerinde Kalite Uygulamarının Süreklilik Kazanması

-Üretim Kapasitesine Esneklik Kazandırması

-Esnek Ürük Ağaçları Yaratılabilmesi

-Üretim Firelerinin Kolayca Ortaya Konabilmesi

-Malzeme Devir Hızının Kolaylıkla Görüntülenebilmesi

-Üretim Maliyetlerinin Düşmesi Ve Mailyetlerin Hesaplanabilmesi

-Ham Madde Gereksinimlerinin, Kapasite De Göz Önünde Bulundurularak Daha Gerçekçi Hesaplanabilmesi

-Gerçek Zamanlı Üretim Verilerinin Raporlanabilmesi

-Planlama İşlevinin Gerçek Zamanlı Veriler Üzerinde Yapılabilmesi

Dağıtım Kaynakları Planlaması

Dağıtım Kaynakları Planlaması (Drp), Mrp’den Esinlenerek Envaterin Dağıtımında En İyi Çözümü Bulmaya Çalışan Bir Yöntemdir. Literatürde İlk Kez Yılında Kanada’da Bulunan Abbot Laboratuvarlarında Kullanılmıştır.

Dağıtım Kaynakları Planlaması, Gerek Ana Depoya Gerekse Diğer Depolara Gelen Taleplere Göre Planlamalarını Yapar Ve Yapılan Her Değişiklikte De Planlamayı Yeniler. Merkezi Depo Belirli Bir Emniyet Stoku Bulundurmak Zorundadır. Çünkü Her An Doğrudan Kendisine Veya Yan Depolardan Kendisine Talep Gelebilir. Bu Taleplerin Zamanında Karşılanması İçin Emniyet Stoku Şarttır.

Mrp Iı – Kkp Karşılatırılması

Kkp İle Mrp Iı Arasındaki Temel Fark Mrp Iı’nin Tek Bir İşletmeye, Kkp Daha Ziyade Birde Çok İşletme Ve Tesisin Entegrasyonuna Yönelik Olmasıdır.

Üretim Süreçlerinin Oluşturulduğu Ve Bu Süreçlerin Yönetimin Kısmen Bağımsız Olarak Hareket Edebildiği Durum İçin Söz Konusudur. Mrp Iı Donanım – Yazılım Sistemi İle Birbirleriyle Doğru Ve Zamanında İletişim Kurabilir.

1 i T.C. ADNAN MENDERES ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANA BİLİM DALI İŞ-YL KURUMSAL KAYNAK PLANLAMA (ERP) HAZIRLAYAN Ersin TEVATİROĞLU TEZ DANIŞMANI Yrd. Doç. Dr. Hüseyin ŞENKAYAS AYDIN

2 ii T.C. ADNAN MENDERES ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANA BİLİM DALI İŞ-YL KURUMSAL KAYNAK PLANLAMA (ERP) HAZIRLAYAN Ersin TEVATİROĞLU TEZ DANIŞMANI Yrd. Doç. Dr. Hüseyin ŞENKAYAS AYDIN

3 iii Bu tezde görsel, işitsel ve yazılı biçimde sunulan tüm bilgi ve sonuçların akademik ve etik kurallara uyularak tarafımdan elde edildiğini, tez içinde yer alan ancak bu çalışmaya özgü olmayan tüm sonuç ve bilgileri tezde kaynak göstererek belirttiğimi beyan ederim. Adı Soyadı : Ersin TEVATİROĞLU İmza :

4 iv İÇİNDEKİLER Sayfa KISALTMA LİSTESİ i ŞEKİL LİSTESİ ii ÇİZELGE LİSTESİiii ÖNSÖZ iv ÖZET v ABSTRACT vii GİRİŞ BÖLÜM: KURUMSAL KAYNAK PLANLAMASI VE GELİŞİMİ KURUMSAL KAYNAK PLANLAMASININ (ERP) TANIMI ERP&#;DE LOJİSTİK VE STOK YÖNETİMİ Lojistik Kavramı Stok Kavramı ve Amacı Stokların Fonksiyonlarına Göre Sınıflandırılması Stokların İşletme Ekonomisindeki Önemi Tedarik, Sevkıyat, Depolama ERP&#;NİN GELİŞİMİ, ORTAYA ÇIKIŞ NEDENLERİ VE KONUMU Ürün Ağaçları (Bills of Materials: BOM) Malzeme İhtiyaç Planlaması (MRP) Kapalı Çevrim MRP Ana Üretim Çizelgesi (MPS) Kapasite İhtiyaç Planlaması (CRP) Üretim Kaynakları Planlaması ( MRP II ) Dağıtım Kaynakları Planlaması

5 v 2. BÖLÜM: ERP SİSTEMİNİN ÖZELLİKLERİ, KURULUMU VE ERPII&#;YE GEÇİŞ ERP SİSTEMLERİNİN OLUŞUMU VE TEMEL ÖZELLİKLERİ ERP NİN TEMEL TEKNİK ÖZELLİKLERİ ERP SİSTEMLERİNİN KURULUMU Kurulum Öncesi Dönemi Kritik Etmenleri Yayılma Dönemi Kritik Etmenleri Kurulum Sonrası Dönemdeki Kritik Etmenler ERP SİSTEMİNİN KURULUMUNDA BAŞARIYA ETKİ EDEN FAKTÖRLER ERP SİSTEMİNİN FAYDALARI ERP NİN SAKINCALARI VE UYGULAMADA GÖRÜLEN AKSAKLIKLAR GELİŞTİRİLMİŞ KURUMSAL KAYNAK PLANLAMASININ (ERP II) ORTAYA ÇIKIŞI BÖLÜM: ERP VE YAZILIM PAZARLARI ERP YAZILIM PAZARI VE SEÇİM SÜRECİ GLOBAL YAZILIM PAZARINDA ERP&#; NİN YERİ ERP YAZILIM PAZARINDAKİ FİRMALAR VE KULLANICILAR ERP SİSTEMİ YAZILIM SEÇİM KISTASLARI BÖLÜM: SENTİM BİLİŞİM DE ERP PAKET SEÇİM PROJESİ FİRMA PROFİLİ SENTİM BİLİŞİMİN ERP&#; YE GEÇİŞ SÜRECİ SENTİM BİLİŞİMDE YAPILAN ERP SEÇİM METODOLOJİSİ PROGRAM SEÇİM MODELLERİNDEN TALEP EDİLEN TEMEL

6 vi ÖZELLİKLER Program Seçim Modelleri: Açık Bir İnceleme Eski Modellerin Hataları ve Yetersizlikleri Yüzde Bazlı Ağaç Modeli SONUÇ VE DEĞERLENDİRME KAYNAKLAR EKLER Ek 1 Sentim Bilişim ERP Anket Çalışması Ek 2 RFP Listesi ÖZGEÇMİŞ

7

8 viii ŞEKİL LİSTESİ Şekil ERP Sisteminin Kronolojik Gelişimi Şekil 2. Değişen Rekabet Unsurları Şekil Ürün Ağaçlarında Baba Oğul İlişkisi Şekil MRP Sistemi Şekil Kapalı Çevrim MRP Sistemi Şekil CRP Döngüsü Şekil Üretim Kaynakları Planlaması (MRPII) Sistemi Şekil ERP Sistemi Şekil ERP Sisteminin Kapsamı ŞekilSınıflandırmanın Yapısı ve Alt Etmenler ŞekilERP Kurma Sebepleri ve Beklentiler ŞekilERP II Sisteminin Kapsamı ŞekilERP&#; den ERP II ye Geçiş ŞekilERP Yazılımı Global Pazar Payları ŞekilFonksiyonel Kriterler Ağacı ŞekilFonksiyonel Olmayan Kriterler Ağacı

9 ix ÇİZELGE LİSTESİ Çizelge ERP nin Küresel Pazardaki Konumu Çizelge Dünya Çapında En Büyük Beş Yazılım Şirketinin Pazar Payları Çizelge Dünya Çapında En Büyük Dört ERP Yazılım Paketlerinin Karşılaştırılması Çizelge RFP Listesi (Genel İhtiyaçlar Kıstasları) Çizelge RFP Listesi (Mali İşler Talepleri) Çizelge Fonksiyonel Olmayan Kıstasların Performans Oranları Çizelge Fonksiyonel Kıstasların Performans Oranları Çizelge Fonksiyonel Olmayan Kıstasların Karşılaştırılması Çizelge Fonksiyonel Kıstasların Karşılaştırılması 74

10 x ÖNSÖZ Uluslararası rekabetin artması, gümrük duvarlarının kalkması ve uluslararası ticaretin yaygınlaşması ile tüm firmalar yeni sistem ve stratejiler aramaya ve izlemeye başlamışlardır. Son yıllarda batı ülkelerinde yoğun ilgi gören bilgisayarla endüstriyel yönetim teknikleri uygulamalarının içinde en yaygın olan ve uygulamada çok başarılı sonuçlar elde edilen kavramın, Kurumsal Kaynak Planlaması (ERP) olduğu bilinmektedir. ERP, üretimde darboğazların giderilmesine, dağıtım kaynaklarının daha iyi planlanmasına müşteri hizmetlerinin iyileştirilmesine ve stokların minimum seviyede tutularak en iyi şekilde kullanılmasına imkân vermektedir. Ülkemizde ERP yazılımları, özellikle büyük ölçekli işletmelerde giderek yaygınlaşmakta ve birçok sektörde aranılır hale gelmektedir. Bu çalışmada ERP nin geçmişi, şu anki durumu ve geleceği incelenerek seçim sürecinde nasıl bir yöntem izlenilmesi gerektiği anlatılmıştır. Bu gün itibari ile doğru ve istenildiği anda erişilen bilginin önemi tartışılmaz bir şekilde artmıştır. İşletmelerin karar vericileri kararlarındaki etkinliği artırabilmek için daha hızlı, daha fazla bilgiye ihtiyaç duymaktadır. ERP sistemleri ile işletmeler daha fazla bilgiye daha düşük maliyetlerle sahip olabilmektedirler. Bunun içinde projenin ilk adımı olan yazılım seçimi nin doğru yapılması gerekir. Bu tezin hazırlanmasında, çalışmamın ortaya çıkmasında bana yardımcı olan, istediğim konuyu seçme özgürlüğünü bana tanıyan, ders içi ve ders dışı konuşmaları ile beni daima motive eden tez danışmanım Yrd. Doç. Dr. Hüseyin ŞENKAYAS a, projemle ilgilenip kaynak bulmama ve derleme-düzeltme çalışmalarımda büyük desteği olan, Doç.Dr. İbrahim BAKIRTAŞ, Yrd. Doç. Dr. Rafet AKTAŞ, Öğr. Gör. Kıvanç BAŞARAN a ve hiçbir zaman desteklerini benden esirgemeyen aileme teşekkürlerimi sunarım. ERP kavramını tanıtıp, ERP kültürünü tanımama yardımcı olan, kaynak bulmamda ve ERP seçim sürecini anlattığım bu projemin uygulama konusunda hiçbir yardımını esirgemeyen, en yoğun iş temposunda bile bana zaman ayıran Sentim Bilişim ERP Proje Yöneticilerine teşekkürü bir borç bilirim.

11 xi ÖZET Günümüzde başta üretim sektörü olmak üzere hemen her alanda bilgiyi kâra dönüştüren sistemler büyük rağbet görmektedir. Bu sistemlerin başında Kurumsal Kaynak Planlaması (ERP) yer almaktadır. ERP; şirket içindeki tüm departmanları ayrıca farklı bölgelerde bulunan fabrikaları, bunların tedarikçi firmalarını ve dağıtım merkezlerini bilgisayar vasıtasıyla birbirine bağlamak suretiyle etkin veri akışını sağlamaktadır. ERP; malzeme tedarik etme, stok kontrol, üretim, pazarlama, sevkıyat, finans ve muhasebe gibi fonksiyonların tümünün bütünleşik olarak gerçekleştirildiği bir bilgisayar yazılımıdır. ERP nin temelleri lı yıllarda atılmaya başlanmıştır. Bu yıllar envanter kontrolünün önemli olduğu yıllardır. İşletmeler bu amaçla bilgisayar sistemlerini kullanmaya başlamışlardır. Bilgi teknolojilerinin yaygınlaşmaya başlamasıyla üretim planlama, stok kontrol ve üretim takibi uygulamaları ile Malzeme İhtiyaç Planlaması (MRP) ve Üretim Kaynakları Planlaması (MRP II) uygulamaları da bilgisayar teknolojisine taşınmıştır lı yıllara gelindiğinde ise firmaların, bilgisayarları, karar verme amaçlı kullanmaya başlamasıyla ERP, hayatımızdaki yerini almaya başlamıştır. ERP nin ortaya çıkışı ve günümüzdeki konumuna ulaşması; MRP ile MRP II sistemlerinin birleştirilip, bu sistemlere günün koşullarına ve teknolojik gelişmelere uygun eklemelerin yapılmasıyla olmuştur. ERP yi diğer sistemlerden ayıran önemli özelliklerden biri, veriye erişim kolaylığı sunmasıdır. Rekabette başarılı olmak için kaynakların verimli bir biçimde idare edilmesi gerekliliği aşikârdır. Bunun için, tamamen entegre çalışan; planlamadan satışa, sevkıyattan maliyete kadar her akışın kontrol edilebildiği iyi bir bilgi altyapısına ihtiyaç duyulmaktadır. Bu aşamada ERP, müşteri ilişkilerinden üretim planlamaya, her noktada kaynakları en etkin biçimde izlenmesine ve buna ilişkin birtakım kararlar alınmasına yardımcı bir sistem konumundadır. ERP nin kurulumu ve kurulum sonrası tam olarak işlerlik kazanması uzun bir süreç ve maliyet gerektirmektedir. ERP paketi bir kez satın alınıp, işletmeye uygulandıktan sonra geriye dönüşü çok zordur. Bu nedenle satın alma sürecinde işletme,

12 xii ihtiyaçlarını çok iyi belirlemeli ve ihtiyaçlarına en iyi cevabı verebilecek ERP paketini seçmelidir. Bu çalışmada, Türk bilişim pazarında en büyük paya sahip ve ERP paketini Türkiye de ilk kullanmaya başlamış şirket olan SENTİM Bilişim de ERP Paketi seçim süreci incelenmiştir. Hangi paketin firma için daha yararlı olacağı, tedarikçi yazılım firmalarına gönderilen Teklife Çağrı Listesi (RFP) ve işletme çalışanlarına uygulanan anket sonuçlarına göre belirlenmeye çalışılmıştır. Yapılan araştırmalar ve çalışmalar sonucunda uluslar arası bir şirket olan IFS firmasının ERP paketi uygun bulunmuştur. Anahtar Kelimeler: ERP, MRP, MRP II

13 xiii ABSTRACT Nowadays, especially in production sector, the systems which convert information to profit are strongly demanded. Enterprise Resource Planning (ERP) is at the top of these systems. ERP enables efficient data flow among the factories located in different regions inside departments, their supplier companies and distribution centers by means of the computer based connection in the company. ERP is a computer software, which carries out the activities (material supply, stock control, production, marketing, sending, finance and accounting) synchronically. The foundation of ERP has been started, in the year. The inventory control was vital in these years. Then, the companies have started to use computer based systems for that purpose. By the help of development of information technologies, production planning, stock control, production follow and Material Requirement Planning (MRP), Production Resource Planning (MRP II) applications have also moved to the computer based technology. In the year, companies have started to use computers aimed at decision making. As a result of this, Enterprise Resource Panning (ERP) has started to take place in our lives. The arise of ERP system is a result of combination of MRP and MRP II systems, and the improvements of these systems according to the technological developments. The one of the most important properties of ERP, which differs from all other systems, is it enables easy data access. In order to make a great rivalry, it is obvious that the resources must be managed efficiently. To do that, it requires, completely adapted, from planning to selling and from sending to accounting controllable flows, and qualified information infrastructure. At this point, ERP is a helper system, in order to follow the resources efficiently and to give decisions related to these resources, from customer relations to production planning. Setting up of ERP and complete functionality after starting the installation requires long time and money. When an ERP system is purchased and applied to company, it is hard to return. Therefore, the company has to identify its needs and find the one which compensates all its requirements, in the purchasing period.

14 xiv In this report, Sentim Informatics, which has the greatest market share in the Turkish Informatics market and the first user of ERP system in Turkey, ERP system selection period has been investigated. The ERP packet software which will be most beneficial for the company is tried to be identified by means of the sent Offer Calling List (RFP) to the software companies and the applied questionnaire company employees. As a result of the conducted researches and the studies, the international IFS Company s ERP packet software is seen appropriate. Key Words: ERP, MRP, MRP II

15 1 GİRİŞ Bilgisayar ve iletişim teknolojilerinin gelişimine bağlı olarak işletmeler, çalışma kültürlerini sürekli değiştirmişlerdir. Bilgisayar sistemlerinin yaygın olmadığı dönemlerde, üretim ve iş takipleri kağıt ve dosyalar üzerinden yapılırken, günümüzde üretim için gereken tüm işlemler bilgisayarlar vasıtasıyla yapılmaktadır. Üretim faaliyetlerinin planlanması için gereken yazılım sistemlerinin geldiği noktada ise Kurumsal Kaynak Planlaması (ERP) vardır. İşletmeler ürettikleri ürünleri tam zamanında ve uygun fiyatlarla müşterilere ulaştırmalıdırlar. Aksi takdirde gelişen rekabet ortamında varlıklarını sürdüremezler. Üretimin kaliteli ve zamanında yapılabilmesi için işletme içi ve işletme dışı faaliyetlerin tümü etkin bir şekilde planlanmalıdır. Günümüzde gelişen rekabet koşulları göz önünde bulundurulduğunda, bilgisayar sistemlerini kullanmak, işletme içi ve dışı veri akışını hızlandırıp verimliliği arttıracağından üretimin zamanında ve uygun fiyatlarla sunulmasına olanak verecektir. Değişik bölgelerde bulunan fabrika, tedarikçi firma ve dağıtım merkezlerinin uyumlu bir şekilde çalışabilmesi için iyi derecede bilgi akışı sağlayan sistemlere ihtiyaç vardır. Günümüzde bu entegrasyonu sağlayan en ideal sistem Kurumsal Kaynak Planlaması (ERP) dir. ERP sistemi; muhasebe, lojistik, üretim planlama, stok yönetimi, satın alma, üretim, pazarlama, insan kaynakları gibi çok geniş bir iş ağını kapsamaktadır. ERP sistemlerinin temel hedefi; bu faaliyetlerin hepsini koordineli bir şekilde yönetmektir. Tüm sistemlerde olduğu gibi ERP de çeşitli sistemlere eklemeler yapılması sonucu günümüzdeki durumuna ulaşmıştır. ERP, Malzeme İhtiyaç Planlaması (MRP), Kapalı Çevrim (MRP), Ana Üretim Çizelgesi (MPS), Kapasite İhtiyaç Planlaması (CRP) ve Üretim Kaynakları Planlaması (MRP II) sistemlerini kapsamaktadır. Bu çalışmada ERP nin tanımı, tarihsel gelişimi, temel teknik özellikleri, dünyadaki pazar yapısı üzerinde durulmuş ve Sentim Bilişim firmasında ERP seçim süreci incelenmiştir.

16 2 1. BÖLÜM: KURUMSAL KAYNAK PLANLAMASI VE GELİŞİMİ KURUMSAL KAYNAK PLÂNLAMANIN (ERP) TANIMI İşletme kaynakları planlaması olarak bilinen ERP (Enterprise Resources Planning) kavramı, Connetticut ta bulunan The Gartner Group tarafından ortaya atılmış bir yapı olup, MRP II ( İmalat Kaynakları Planlaması ) sisteminin geliştirilmiş şeklidir. Bu uygulama, son yıllarda batı ülkelerinde yoğun ilgi gören bilgisayarla endüstriyel yönetim teknikleri uygulamalarının içinde en yaygın olarak kullanılanıdır. ERP kavramının birçok tanımı vardır. Bu tanımların bir kısmı aşağıda verilmektedir: Müşteri siparişlerini karşılamak için kurum ve işletme genelindeki gereken kaynakları almak, imal etmek, sevk etmek ve hesaplamak üzere belirleyen ve planlayan muhasebe odaklı bir bilişim sistemidir. APICS (American Production and Inventory Control Society Amerikan Üretim ve Stok Kontrol Topluluğu) (Danismend, ). ERP nin ne olduğu konusuna akademik bağlamda üzerinde anlaşılmış genel kavramlar bulunmasına karşın, tanımı üzerinde tartışmalar devam etmektedir. Kurumsal Kaynak Planlaması kavramı için değişik açılardan bakarak farklı tanımlar yapmak mümkün olsa da en genel şekilde, bir şirkette süregelen tüm bilgi akışının uyumunu sağlayan ticari yazılım paketleri olarak tanımlanabilir. (Davenport, ). ERP, organizasyonel hedeflerin gerçekleştirilmesi ve işletmenin tüm fonksiyonlarını bütünleştirmek için, işletmenin tüm ihtiyaçlarını, bir organizasyonun tüm süreçlerini göz önünde tutarak yöneten ve planlayan bir yazılım çözümüdür. (Kumar, ) ERP, İmalat, Dağıtım, Finans ve Satış Modüllerinin birbirinden tamamen farklı sistemler olduklarını kabul etmiş bir işletmenin bütününü, tek bir veri tabanı, tek bir uygulama ve tek bir kullanıcı ara yüzü ile değiştiren bir öneri paketidir. (Braggs, ) ERP, dağıtım, satış, imalat, finans ve satın alma gibi tüm fonksiyonlardan bilgilerin alınmasına, çalışanların ve yöneticilerin tüm işleri planlamalarına,

17 3 görüntülemelerine ve kontrol etmelerine yardım eden bir araçtır. Modern bir ERP sistemi, mal veya hizmet üretici firmaların yeteneklerini, doğru çizelge ile üretim, kapasitenin tamamen etkin kılınması, envanterin düşürülmesi ve söz verilen sevkıyatların zamanında gerçekleşmesi açılarından etkilemektedir. (Beyazıt, ) ERP, firmalar arası global bilgi uyumunu gerçekleştiren bütünsel bir yazılım stratejisidir (Klaus vd., ). Günümüzde işletmelerin rekabet ortamında ayakta kalabilmeleri ve varlıklarını sürdürebilmeleri için yeni stratejiler belirlemeleri gerekmektedir. Bu stratejilerin başında kalite, verimlilik ve maliyet (son zamanlarda hızlı tepki verme de eklenmiştir) gelmektedir. Tüm bunların yapılabilmesi, kıt kaynakların etkin kullanılmasına bağlıdır. Bu kaynaklar da hammadde, işgücü, makina, donanım ve finansmandır. Bu kaynakların etkin ve gerçekçi kullanılması üretim plânlama ve kontrol etkinlikleri ile olanaklıdır. Küresel iş ortamında işletmeler hızlı bir değişim ve değişimin getirdiği yeni fırsatlarla karşı karşıya bulunmaktadır. Sürekli değişim ortamında rekabette başarılı olmak, değişen iş koşullarını önceden tahmin edebilmek ve bunlara hızlı yanıt verebilmek demektir. İşletmelerin bunu yapabilmesi için, işin tüm cephelerini güçlü ve esnek bir biçimde destekleyen sağlam bilgi sistemlerine gereksinimi vardır. Bu sistemler, işletmelere iş uygulamalarından ve örgütsel yapılardan lojistik, proje yönetimi, finans, servis, dağıtım, nakliye ve imalata kadar her cephede değişimlere uyum sağlama yeteneği kazandıracaktır. Bütün bunları, ERP ile yapmak olanaklıdır. Bilgi çağının, küreselleşmenin yaşandığı, insan, bilgi ve etkin yönetimin önem kazandığı, değişimin kaçınılmaz olduğu ve hatta değişimi yönetmenin giderek zorlaştığı rekabet ortamında artık sadece üretmek yetmemektedir. Hız, kalite, azalan maliyetler ve verimlilik, koşulsuz müşteri memnuniyeti gibi faktörlerin önemi artık daha fazla öne çıkmaktadır. İşletmelerin, tüm bölümlerinde sürekli oluşan ve dolaşan, güvenilir veriye hızla ulaşmaya, bu veriyi kurumsal bilgiye çevirerek, karar alma süreçlerini hızlandırıp, güçlendirmeye çok daha fazla ihtiyaçları vardır. Planlama özelliğinin yanında artık işletmenin genelinde gerçekleşen tüm operasyonların tek bir uygulama sistem mimarisi altındaki uyumu da son derece önemlidir. Bu nedenle ERP, kurumun bütününde tüm operasyonları takip eder ve tüm operasyonların analizini yapar. İş akış süreçleri ve çözümleri birbirlerinden farklı olan

18 4 çok sayıda bölümün tek bir platform ve veritabanını kullanarak bütünleşik bir yapıda uyumu ile güvenilir, sağlıklı, hızlı bilgi paylaşımı kurum içindeki operasyonlarınızın başarı ile sonuçlanması açısından son derece önemlidir. Bu sistem bütünlüğü kurumsal kaynak verimliliğinin sağlanması, iş performansının artırılması, bölümler arası sağlıklı veri alışverişi ile verilecek kararların hızlı ve doğru alınmasına yardımcı olarak hizmet ve ürün kalitesini artıracaktır. ERP kavramına üç farklı şekilde bakmak mümkündür: 1. Bilgisayar yazılımı şeklinde alınıp satılabilen ticarî bir maldır. 2. Bir kurumun tüm süreç ve verilerini tek, geniş kapsamlı ve bütünleşik yapı altında toplayan bir gelişim aracıdır. ). 3. İş süreçlerine çözümler sunan bir altyapının anahtar öğesidir (Klaus vd., Bu sistemler adlandırılırken "Kurumsal" kelimesinin kullanılmasının sebebi, kapsamlarının belirli bir hizmet veya ürün üretmeye yönelik faaliyet gösteren kurumların tüm fonksiyonlarını içermesidir. ERP sistemleri bütünün, bu bütünü oluşturan parçalardan daha büyük olduğu felsefesi üzerine kurulmuştur. Bu felsefeden yola çıkılarak meydana getirilen ERP sistemleri, kurumlarda daha önceleri ayrı ayrı ele alınan işlevleri birbirine bağlı bir şekilde kurumun amaçlarını yerine getirmek için çalışan parçalar olarak ele alır ve bundan faydalanarak kurumlardaki her türlü kaynağın ( İşçilik, Malzeme, Para, Makine, vb. ) verimliliğini en üst düzeye ulaştırmayı amaçlar. Başka bir bakış açısıyla ERP sistemleri, işletmenin ortak bir yerde saklanan verilerinden elde edilen bilgilerin doğru olarak ve doğru makamlara iletilmesini sağlar. ERP Sistemlerinde yer alan en temel fonksiyonlar içinde Üretim, Finans, Dağıtım, İnsan Kaynakları, Satış&Pazarlama, Envanter Yönetimi, Satın Alma, Kalite ve Proje Yönetimi sayılabilir. Bu genel kurumsal işlevlerin yanında ERP sistemleri, hastanelerde hasta yönetimi, üniversitelerde öğrenci yönetimi ya da perakendecilikte yüksek hacimli ambar yönetimi gibi özel işlevleri de desteklemektedir (Yegül, ).

19 ERP&#;DE LOJİSTİK VE STOK YÖNETİMİ Stoklar, birçok sanayi işletmenin hemen hemen en büyük aktifidir. Bu kaynağın yönetimi, kârlılığı doğrudan etkiler. Bunun yanında yeterince yüksek olmayan stok devir hızı, rekabet ve azalan enflasyon dönemlerinde işletmeleri zora sokabilir ve beklenmedik zararlar verebilir. Günümüzde sıkça konuşulan ERP, MRP gibi konularda başarılı olmak isteyen işletmelerin öncelikle Envanter Yönetimi alanında ilerleme kaydetmiş olması gereklidir. MRP ve ERP sistemleri, stoklarla yakından ilgilenmiş, bunları yeterli miktarlara indirerek ya da sıfır yapmaya çalışarak işletme kaynaklarının daha verimli yönetimi için önerilerde bulunmuştur. Her düzeydeki yöneticiyi yakından ilgilendiren Lojistik ve Stok yönetiminde amaç, üretim yönetiminde çalışanlara ana üretim programları ile doğrudan ilgili olan lojistik, stok ve depolama yöntemleri konusunda bilgiler ve öneriler sunmaktır. Stokların daha etkin yönetimi ile işletme verimliliğinin ve karlılığının arttırılması, hangi sipariş yönteminin ne zaman kullanılacağı, parti büyüklükleri ve güvenlik stokunun hesaplanması, MRP yönteminin çalışma biçimi, envanterde kayıt doğruluğu ve envanteri azaltmanın ve dönüş hızının yeterliliği, verimlilik ve karlılıkta önemli parametrelerdir. Envanter dönüş hızı yeterince hızlı olmayınca hem artan rekabet hem de azalan enflasyon işletmeye zarar verebilir. Envanterin daha hızlı dönebilmesi ise, sadece o etkin yönetildiği zaman mümkün olacaktır. Stokların yönetimi ekip işidir ve etkin yönetimi için herkesin doğru bilgiler ile donatılması, ortak hedefleri ve izlenecek yöntemleri iyi anlaması gerekir. Ekibin takım ruhunu benimsemiş kişilerden oluşması başarıyı destekler. Onların çağdaş yöntemlere daha hızlı adapte olmaları sağlanmalıdır Lojistik Kavramı Bir işletmenin müşterisi için doğru ürünü; doğru yer ve zamanda, uygun maliyet ve kalitede bulunduracağını garanti etmesi lojistiğin temel felsefesidir. Ronald H. Ballou lojistik kavramını Müşteri ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla, hammaddelerin, işlenmekte olan parçaların, son ürünlerin ve bunlara ilişkin bilgilerin, kaynaktan tüketileceği noktaya kadar etkin ve ekonomik bir şekilde akışını ve gerektiğinde depolanmasının planlanması, uygulanması ve kontrol edilmesi sürecidir. şeklinde tanımlanabilir (Filiz, ).

20 6 Lojistik yönetici faaliyetleri; üretim, satın alma, fiziksel dağıtım, satış sonrası hizmet organizasyonu gibi başlıklar altında toplanabilir. Üretimle İlgili Olarak: Satış ihtiyacını karşılayacak üretim düzeyi belirleme, İş merkezleri içerisinde malzeme akışının optimizasyonu, depolama alanlarının ve malzeme taşıma sistemlerinin planlanması ve düzenlenmesidir. Satın Alma İle İlgili Olarak: Satın alınanlar için tedarikçilerin seçimi, hammaddeler, fiyat düzeyleri ve spesifikasyonlar, miktar ve düzey belirleme, işin belirli bölümlerini gerçekleştirecek taşeronların seçimidir. Fiziksel Dağıtımla İlgili Olarak: Ulaştırma hizmeti seçimi, giden ve gelen sevkıyat çizelgelenmesi, dağıtım merkezleri faaliyet organizasyon ve planlamasıdır. Satış Sonrası Hizmet Faaliyetlerinin Organizasyonunda İse: Satış tahmininin müşterinin gerçek ihtiyaçlarına uygunluğunun onaylanması, müşterinin teslim tarihlerine uyan teslim çizelgeleri ve müşteri ihtiyaçlarına uyan ambalaj gibi konular lojistik yöneticisi faaliyet alanı içindedir (Filiz, ) Stok Kavramı ve Amacı Bir üretim sisteminde üretilen ürüne dolaysız veya dolaylı olarak katılan bütün fiziksel varlıklar ve ürünün kendisi stok kavramı içindedir. Tedarik veya üretim yoluyla elde edilen, kullanılmadan veya müşteriye arz edilmeden önce az veya çok belirli bir süre bekletilen mal miktarına stok denilmektedir. Sipariş üzerine çalışan küçük ölçekli işletmelerde stok bulundurmaya pek fazla gerek. Zira sipariş alındıktan sonra hammadde ya da malzemeler tedarik edilir ve ürün üretildiğinde müşteriye derhal teslim edilir. Üretim sistemi büyüdükçe ve ürün çeşidi arttıkça tedarik, talep ve ürüne ilişkin faktörlerdeki belirsizlik ve aralarındaki ilişkinin karmaşıklığı stok bulundurmayı zorunlu kılar. Üretim ve satışların birbirine paralel gitmesi ve bunun sürekliliği bazı durumlarda imkânsızdır. Üretim sırasında makina kapasitelerinin mümkün olan en yüksek düzeyde kullanılması, iş yüklemesinin düzgün yapılabilmesi ve hazırlık maliyetlerinin düşürülmesi üretim hızının sabit tutulması ile gerçekleşebilir. Bu durumda üretimin, satışlardan daha fazla olması halinde artan miktarın stoklanmasını,

21 7 aksi takdirde stoktan satış yapılmasını gerektirir. Bu nedenledir ki lojistik, stok ve stok kontrol; işletmeler için gerekli ve önemli kavramlardır. Stok bulundurulması, çeşitli maliyetlerin ortaya çıkmasına sebep olur. Buna karşılık üretim hızının düzgün yürütülmesi ve müşteri isteklerinin zamanında karşılanması ile sağlanan müşteri memnuniyeti de önemli avantajlar sağlar. Bu nedenle stok yönetimi işletmelerin üretim politikalarında önemli bir yer tutar. İşletme yöneticileri stoklama politikasını işletme şartları ve olanaklarına, piyasa hareket ve koşullarına göre uygun saptamak gibi hassas bir görev ve sorumluluk üstlenmiş olmaktadırlar. Stokları, hizmet ettiği ana amaçlar göz önüne alınarak dört şekilde sınıflandırılabilir: 1. Talep dalgalanmalarını karşılamak amacı ile oluşturulan stoklar, 2. Beklenmedik aşırı talebi karşılamaya yönelik stoklar, 3. Sipariş ve elde bulundurma maliyetleri toplamını minimum yapan ekonomik sipariş miktarı stokları, 4. Üretim kaynağı ile tüketici arasında taşınan miktarı karşılamak amacına yönelik oluşturulan dağıtım stokları. Bunlardan başka mamulün değerini, tedarik süresini, tüketim hızını vb. kıstasları temel alan başka sınıflandırmalar da yapılabilir Stokların Fonksiyonlarına Göre Sınıflandırılması a) Aktif Stoklar Belirli devrelerde sipariş edilen ve mevcut talebi o devrede karşılamak için elde bulundurulan stoklardır. Diğer bir deyişle aktif stok iki sipariş arasındaki sürede ortalama talebi karşılamak için bulundurulan stoklardır. b) Emniyet stokları Emniyet stoklarını gerektiren durumlar üç nedene dayanır. 1. Tahmin edilen ortalama mal tüketim seviyesi, gerçekleşen seviyenin altında kalması.

22 8 2. Malın tedarik edildiği kuruluşun yaşayacağı problemler nedeniyle işletme taahhüdünü yerine getirememesi, 3. Diğer etkenler nedeniyle mal tedarikinde karşılaşılabilecek güçlükler (Örneğin: İklim şartları, yasal şartlarda değişiklik vb.), Bu üç neden, ayrı ayrı veya bunların hepsinin bir arada olabileceği durumlarda kayıpları önlemek ya da en aza indirmek için bir emniyet stokunun elde bulundurulması gerektirir. Emniyet stoklarını zorunlu kılan nedenle miktar ve süre kestirmelerinde meydana gelen sapmalardır şeklinde özetlenebilir (Filiz, ) Stokların İşletme Ekonomisindeki Önemi Modern üretim sistemlerinde stoklar, her kademedeki yöneticiyi yakından ilgilendirir. Yanlış stok politikaları seçilmesi ya da uygulama hataları, pek çok işletmeyi zora sürüklemiştir. Bazen büyük nakit sıkıntısı içinde olduğu belirtilen bir işletmede, imalat bölümleri arasına dağılmış halde, nakit ihtiyacını rahat rahat karşılayacak miktarda kullanılmayan yarı mamul ya da malzeme stokları bulunduğu ve bazı işletmelerde de yeterli hammadde stoku olduğu halde birkaç önemsiz parça yüzünden tüm imalatın aksaması gibi durumların yaşandığı da bir gerçektir. Her işletme problemlerinde olduğu gibi stok yönetiminde de, olumlu ve olumsuz yönde değişen maliyet unsurları arasında bir denge kurulmasına çalışılır. Sipariş büyüdükçe yapılacak iskontolar, hazırlık maliyetleri, satıcı firma araştırmaları, kabul muayeneleri, üretimin programlaması, iş emirleri düzenlemesi, kalıp, aparat değişimi gibi işlemler stok yönetimini etkileyen maliyet unsurlarıdır. Bunlardan bazıları kolayca ölçülebilir. Ancak stok bulundurmamaktan kaynaklanan kaçırılan siparişlerin veya fırsat maliyetlerinin hesaplanması kolay değildir. Elde bulundurmama maliyeti olarak da adlandırılan bu maliyet unsurunda isteği karşılanamayan müşteri, başka firmaya giderse orada kalabilir ve bir kez geri çevrilen bir müşteri kaybedilmiş olabilir. Belirli bir anda ölçülmesi çok güç olan bu maliyet, uzun vadede satış eğilimleri veya pazar payının değişimi incelenerek saptanır. Müşteriyi kaçırmanın çok önem taşıdığı hallerde maliyetine bakılmaksızın stok bulundurma yolu tercih edilir (Filiz, ).

Daha göster