Istanbul Türküleri Dinle

Selçuk Üniversitesi/Seljuk University Edebiyat Fakültesi Dergisi / Journal of Faculty of Letters Yıl/ Year: , Sayı/Number: 23,Sayfa/Page: – TÜRKÜLERİN DİLİNDE İSTANBUL SİLÜETİNİN GÖRÜNÜMÜ* Yrd. Doç. Dr. Sinan GÖNEN Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı bölümü [email protected] Özet Dünyanın en güzel şehirlerinin başında gelen İstanbul her devirde cazibe merkezi olmayı başarmış, coğrafi güzelliğiyle her devrin insanını büyülemeyi sürdürmüştür. Bugün İstanbul’un bu büyüsü bütün olumsuzluklara rağmen hâlâ devam etmektedir. İstanbul, Türklerin fethiyle başlayan başkentliğinin yanında kültür başkentliğini de üstlenmiş ve özellikle klasik edebiyatımız içerisinde kendisine ayrı bir yer edinmiştir. Öyle ki klasik edebiyatımız ve âşık edebiyatımızda İstanbul’un pek çok güzelliğini görmek mümkündür. Bu bağlamda İstanbul her devirde sayısız âşık edinmiş ve âşıklarını kendisine tutkuyla bağlamıştır. Türk tarihinde birçok açıdan öneme sahip bir şehrin kültürümüz içerisinde de sönük kalması düşünülemezdi. İstanbul geçmişte ve bugün kültürel ürünlerimize konu olmuş, âşığının karşısında maşuk olmuş ya da aşklarla bütünleşen bir mekân olmuştur. Birçok kültürel ürünümüz içerisinde karşımıza çıkan İstanbul, türkülerimiz içerisinde de kendine ayrı bir yer edinmiştir. İstanbul’un güzelliklerini işleyen türküler olduğu gibi, İstanbul’un havasını aşkla, sevgiyle birleştiren türkülerimiz de vardır. Bu makalede İstanbul’u konu edinen türkülerdeki İstanbul silüeti çıkarılmaya çalışılacak, İstanbul’un türkülerimize etkisi çeşitli yönleriyle değerlendirilecektir. Anahtar kelimeler: İstanbul, Türkü, silüet, görünüm. THE VIEW OF THE SILHOUETTE OF ISTANBUL IN THE LANGUAGE OF FOLK SONGS Absract Istanbul, which is one of the most beautiful cities in the world, has prospered to become a center of attention in every age and has continued to charm the people of every period with its geographical beauty. Today, this glamour of the city of Istanbul is still alive despite all unfavorable conditions. Istanbul, which became the capital city with the conquest of the Turks, has besides assumed to become the cultural capital of the country and attained a special place for itself especially in our classical literature. That is, it is possible to see the numerous beauties of Istanbul in our classical literature and Ashik (Minstrel) literature. In this context, Istanbul has had lovers in every period in history and it has beguiled its lovers with passion. It could not be thought that a city which has great significance in several aspects in the Turkish history would remain stagnant. Istanbul has been the subject of our cultural products from the past to the present. It has been the beloved of the lover, or has been a place that unites with adorations. Istanbul, which we come across in numerous cultural products, has also achieved a distinct place among our folk songs. While there are folk songs which are about the beauties of Istanbul, there are also folk songs which combine the weather of Istanbul with love and passion. In this paper, it will be endeavored to extract the silhouette of Istanbul from the folk songs about Istanbul and the effects of the city on our folk songs will be evaluated from different perspectives. Key words: Istanbul, Folk Song, silhouette, view. __________ * Bu çalışma 7. Uluslararası Türk Kültürü Kongresi / Türk ve Dünya Kültüründe İstanbul Ekim Ankara sempozyumunda sunulan bildiri metnidir. _________________________________________________________ Sinan GÖNEN GİRİŞ Halk şiiri içerisinde önemli yere sahip olan türküler, söylemeyen dilimiz, görmeyen gözümüz olarak hislerimize tercüman olmuş ve olmaya devam etmektedir. İnsan yaşamının hemen bütün yönleri türkülerde işlenmiş, bu hâliyle türküler yaşamı sanata dönüştüren metinler olarak da karşımıza çıkmıştır. Genellikle anonim olarak tespit edilen türkülerin içerisinde ferdî olanları da vardır. Öyle ki, Karaca Oğlan, Dadaloğlu, Köroğlu, Pir Sultan Abdal, Neşet Ertaş, funduszeue.info burada ilk akla gelen isimlerdir. Âşıklarımızın türküler için önemli bir hazine oluşturucusu olduğu açıktır. Hâliyle bu noktada şu soru da akla gelivermektedir. Türküleri anonim halk şiiri içerisinde ele almak ne kadar gerçekçi durmaktadır? Türküler insanımızla doğmuş, ki adını da Türk kelimesinden almış, âdeta bütünleştiği insanların genel karakteristik özelliklerini bünyesine katmıştır. Yöresel alanda derlenen türkülerde bu durumu daha açık görebiliriz. Bugüne kadar türküler üzerine birçok araştırmacı eğilmiş, kimi derlemeleriyle alana malzeme çıkarırken, kimi de incelemeleriyle katkı sunmuştur. Burada, başta Mecmua-i Saz-ı Söz’ün sahibi Ali Ufki’yi ve son dönemde Cahit Öztelli, Mehmet Özbek, Muzaffer Sarısözen, A. Şükrü Esen ve Ali Yakıcı gibi isimleri saymadan geçemeyiz. Türkünün tanımlara baktığımızda birbirine yakın birçok tanımın yapıldığını görürüz. Bunlar içerisinde Fuad Köprülü “Türklere mahsus bir beste ile söylenen halk şarkılarıdır.” (Köprülü, ) şeklinde kısa ve özlü bir tanım yaparken, Öztelli “Halkın ortak malı olan bir edebiyat türüdür… Türkü, genel edebiyat türleri içinde bir nazım türüdür. Yani, ölçülü (vezin), uyaklı (kafiye) dizelerle (mısra) meydana gelir. Önceleri kişi yaratmalarıyla meydana çıkan türküler, bir süre sonra toplumun malı olur.” (Öztelli, 11) şeklinde bir açıklama yapmış; en geniş, kapsamlı tanımı ise türkü ile ilgili en son çalışmalardan birine imza atan Ali Yakıcı ortaya koymuştur. O türküyü: “Duygu, düşünce, hayal ve birey ya da toplum olarak doğumdan ölüme kadar yaşanan, insan ve toplumda iz bırakan bütün olayları dile getiren, sevinçli ya da üzüntülü zamanlardaki coşku ve heyecanı yansıtan, kaynakları genellikle ozan, türkü yakıcı ve söyleyicisi kişilerden oluşan, hangi edebiyat şubesine ait ya da hangi biçim ve türde ortaya çıkmış olursa olsun halka mal edilerek anonimleşen, şölende, düğünde toplantıda ve her türlü icra ortamında dillerden düşürülmeyen, icracısı, icra ortamı ve konusuna göre kendine has bir ezgiyle söylenen manzum ürünlere türkü denir.” (Yakıcı, 44) diye tanımlamıştır. O hâlde yukarıdaki tanımlarından da anlaşılacağı üzere türküler, duygu ve düşüncelerin millî kültüre has ve anonim ya da ferdî şekilde dile gelmesidir. Genel olarak kaynaklara baktığımızda türkülerin konu, şekil ve ezgileri açısından ele alındığınız görürüz. Türkülerin Dilinde İstanbul Silüetinin Görünümü___________________________________ 1. Konuları açısından türküler: Aşk, sevda; gurbet, ayrılık, hasret; beşik, bebek, çocuk; ölüm; tören; asker, askerlik; hapishane; olay; doğal çevre; beslenme ve yiyecekleri konu alanlar; iş ve meslek; övgü; yergi, alay, eleştiri; şikayet; eğitici, öğretici; arzu, istek; dinî, tasavvufî ve oyun türküleri. 2. Şekil açısından türküler: Bu başlık altında türkülerin ana yapısını oluşturan bentlerle kavuştakları ele alınarak incelenmiştir. 3. Ezgileri açısından türküler: a. Usulsüzler (Uzun havalar): (Bozlak, divan, koşma, kayabaşı, maya, çukurova, vb.) b. Usullüler (Oyun havaları): (horon, kırık hava, oturak, zeybek, dattiri, şıkıtım) (Yardımcı, ; Yakıcı, ). Elbette konu açısından oldukça zengin olan türküler, mekânda mukim olan insanı, mekânıyla ele almaması düşünülemezdi. Burada, makalemizde ele aldığımız mekân, insan ve bunların birleşiminden doğan türkülerin, mekân dili olduğu ve mekânı insanların algılayış biçimleriyle yansıttığı görülecektir. Mekânların dili, sakinlerini konuşturarak çözülür ya da görüp beğenenlerin, methini duyanların dışa vurumuyla anlaşılır. Elbette birçok ilimiz türkülere konu olmuş; bazen bir güzeliyle bazen bir yiğidiyle, bazen doğal güzelliğiyle türküleşirken, bazen de daha elim olaylarla türkülerin diline düşmüştür. Özellikle birinci dünya savaşı ve kurtuluş savaşı sırasında yaşananlar zihinlerde hâlâ türküler sayesinde canlı tutulmaktadır. Bu noktada ülkemizde mekân ve insan birleşiminin en güzel örneği İstanbul ve âşıkları olsa gerektir. Her devirde cazibe merkezi olan İstanbul, hem tarihî önemiyle hem coğrafi güzelliğiyle dünya incilerinden biridir. Özellikle Hz. Muhammed’in şehrin fethini müjdeleyen hadisleriyle birlikte, şehir aralıklarla birçok akınlara uğramış, ta ki sekiz asır sonra Fatih Sultan Mehmet’le bu muzafferiyet Türklere nasip olmuştur. O günden beri ruhuyla bir Türk şehri olan İstanbul’un adı bile, İslambol “İslamın yoğun yaşandığı şehir” şekliyle efsaneleşmiş ve halkın ortak belleğinde yer etmiştir. Şehir, onda yaşananların ve yaşayanların oluşturduğu ruhuyla yeni bir imaja bürünmüş ve hafızalara öylece kazanmıştır. Tarihte başkentlik yaparak devletin, bilimin, sanatın, kültürün ve ticaretin merkezi konumunda olan İstanbul, elbette türkülerimize konu olacaktı. Burada bir kere daha türkülerin kaynakları açısından son derece önemli olan âşıklarımızı da unutmamak gerecektir. Zira her türkünün elbet bir söyleyeni olacak ve unutularak anonimleşecektir. Ayrıca anonim türkülerin yanında ferdî türkülerin de olduğunu söylemiştik. Tam bu noktada âşıklar açısından İstanbul’u görmezlikten gelemeyiz. Klasik edebiyatımızın merkezi durumundaki İstanbul’un, âşık edebiyatında da önemli bir yeri vardır. Başta özellikle yeniçerilerin içinde temsilcilerini gördüğümüz âşıklar ve diğer dönemlerde âşık kahvehanelerinde ürünler vererek geleneğin oturmasına katkı sunan âşıklarımızla, tekke ve çevresinde gelişen edebiyatının temsilcilerinin eserleri de türkü kaynağı açısından oldukça önemlidir. _________________________________________________________ Sinan GÖNEN Bu âşıklardan; Âşık, Kayıkçı Kul Mustafa, Âşık Ömer, Levnî, Gevherî, Kâtibî, Kuloğlu, Üsküdârî, Öksüz Âşık, Abdî, Bağdadî, Şermî, Nigarî, Derviş Osman, Seyranî, Reşidî, Harabat Haçik, Sarkis, Üryanî, Fedâî, Beşiktaşlı Gedâî, Ahmet Şeyda ve Segâhî’yi İstanbul’la ilgili eserler veren isimler arasında sayabiliriz (Çobanoğlu, ). Biz incelemiş olduğumuz türküleri anonim olan türkülerden seçtik ve iki alt başlıkta değerlendirdik: 1. Türkülerde İstanbul Silüeti 2. İstanbul’un Türkülere Yansıması Aşağıda tespit ettiğimiz metinler eşliğinde yukarıda sıraladığımız başlıklar ayrıntılı ele alınacaktır. 1. TÜRKÜLERDE İSTANBUL SİLÜETİ Makalemizi, türkülerle ilgili dokuz kaynaktaki yaklaşık ’ün üzerinde ve bazıları kaynaklarda ortak olan anonim türkülerden hazırladık. İstanbul ile türkülerimizin bütünleşmesinde ilginç sonuçların ortaya çıktığı görülecektir. Aşağıda, İstanbul’un türkülerimize yansıma şekilleri, hangi ilçenin, bölgenin, semtin ya da yapının ne kadar sıklıkla türkülerde yer aldığı, bu yer alışta hangi özelliğin öne çıktığı ve bu özelliğin türkülere nasıl etki ettiği sayılarıyla yer almaktadır. İstanbul ve Çevresi İstanbul (36), Beyoğlu (15), Üsküdar (10), Kâğıthane (5), Kasımpaşa (3), Adalar (2), Beşiktaş (2), Büyükdere (2), Sirkeci (2), Aksaray (2), Tophane (2), Kadıköy (1), Galata (1), Balat (1), Sarayburnu (1), Topkapı (1), Moda (1), Sultan Beyazıt Meydanı (1), Ortaköy (1), Arnavutköy (1), Emirgan (1), Malta Limanı (1), İstinye (1), Yeniköy (1), Tarabya (1), Sarıyer (1), [Anadolu] Kavağı (1), Karaağaç (1), Sütlüce (1), Aynalı Kavak (1), Tersane (1), Kapıkule (1), Mevlevihane (1), Fındıklı (1), Kabataş (1), Dolmabahçe (1). İstanbul’da Yapılar: Yenicami (1), Süleymaniye (1), Ayasofya (1), Eyüp Sultan (1), Eyüp (1). İstanbul’da Kişiler: Fatih Sultan Mehmet (1), Sultan Hamit (1), Sultan Aziz (1), Yahya Efendi (1), Rüstem Paşa (1), Piri Paşa (1) Valide Sultan (1). Yukarıdaki yerleşim yerlerinin türkülerde yer alma sayıları bize İstanbul’un önemli kabul edilen mekânlarını göstermektedir. Burada sıkça geçen yerlerin özelliklerine bir bakacak olursak şunları söyleyebiliriz: İstanbul: Kızları, denizi, kayığı, çarşıları, sokakları, konakları, kış geceleri, iskeleleri, etrafının dağlık ve meşelik olması ve yollarının uzaktan uzak olmasıyla türkülerde karşımıza çıkmaktadır. Türkülerin Dilinde İstanbul Silüetinin Görünümü___________________________________ Beyoğlu: Türkülerde İstanbul’dan sonra en sık karşımıza çıkan ilçesidir. Beyoğlu şu özellikleriyle ön plana çıkar: Sevgililerin buluşacağı yer olmasıyla, çarşıları ve dükkânlarıyla, sevgilinin mekânı olmasıyla, evleri ve konaklarıyla. Üsküdar: Türkülerde gerçek İstanbul Avrupa yakası, hatta sur içi kabul edildiği için Anadolu yakası geri planda tutulmuştur. Bu durum türkülerde özellikle Üsküdar’ın ayrı bir yermiş gibi gösterilmesine sebep olmuştur. Zira “İstanbul’dan Üsküdar’a yol gider” dizesi ya da başka bir dizenin, “İstanbul’dan Üsküdar’ın arası” şekliyle geçmesi bize bunu gösteriyor. Üsküdar’ın özellikleri ise: Kayıkları, alt taraflarında yalıların bulunması, arka taraflarında yer alan bağları, karşısında Beşiktaş’ın yer almasıdır. Kâğıthane: Eğlenilecek ve gezilecek yer olması, kayıkları ve çağlayana benzetilmesiyle. Kadıköy: Kızlarının cilveli oluşuyla. Aksaray: Uzak olması, çarşıları ve dükkânlarıyla. Kasımpaşa: Yemişi ve güzelleriyle, Mevlevihane: Dedeleriyle. Fındıklı: Suyuyla. Beşiktaş: Yahya Efendiyle. İstinye: Bülbülleriyle. Yeniköy: Müslümanlarıyla. Tarabya: Gayrimüslimleriyle. Sarıyer: Yoğurduyla. Eyüp Sultan: Çarşısıyla. Galata: Yukarıda Üsküdar için söylediğimiz İstanbul’un sur içi kabul edilmesi konusu Galata için de geçerlidir; zira “İstanbul’un karşısında Galata” dizesiyle sanki Galata bölgesi de İstanbul’un dışında kabul edilmektedir. Yenicami: Güvercinler mekânı olmasıyla. Süleymaniye: Mahyaları ve şadırvanıyla. _________________________________________________________ Sinan GÖNEN 2. İSTANBUL’UN TÜRKÜLERE YANSIMASI İçindeki Aşk ve Sevdalarıyla Yansıması İnsanlık tarihi kadar geçmişi eski olan aşk ve sevda konusu türkülerimizin üzerine kurulduğu ana temalardan biridir. Aşklar türkülerde dile getirilmiş, yanan yüreklere bir nebze olsun su dökülmek istenmiştir. Aşk ve insanı çoğu vakit mekân da tamamlayarak üçlü saç ayağı oluşturmuştur. Eğer bu mekân İstanbul’sa bu durum çok daha farklı olmuştur. Türkülerde İstanbul başlı başına sevda şehri olarak birçok yerde karşımıza çıkar. Bazı ilçeleri de özellikle bu anlamda öne çıkar. Bu durumu yukarıda da sayılarla ifade etmiştik. İşte İstanbul’un en sık görülen ilçelerinden Beyoğlu ve Üsküdar bir türkünün varyantında karşımıza çıkmıştır. Hepimizin bildiği o türküden aşağıya bir bölümü alıyoruz: 1. Kadifeden kesesi Kahveden gelir sesi Oturmuş kumar oynar Ciğerimin, ah cigerimin köşesi Haydi yallah, Beyoğlu’na yolla Aman yallah, Beyoğlu’na yolla Yolla yâr yolla. (Öztelli, 45; Özbek, ) 1a. Kadifeden kesesi Kahveden gelir sesi Oturmuş kumar oynar Ciğerimin köşesi Haydi yallah Üsküdar’a yolla Yolla yolla yâr yolla (Öztelli, ) Doğal Güzelliğiyle Yansıması Ülkemiz bulunduğu coğrafi konum itibariyle içinde sayısız doğal güzelliği barındırır. Bu doğal güzellikler insanın manevi açlığını gideren bir gıda konumunda, ruhunu tedavi eden bir ilaç durumundadır. Bazen öyle olur ki nere baksanız, ne tarafa dönseniz bakmaya, seyretmeye doyamazsınız. Bu köşelerden biri de, belki en güzeli de İstanbul’dur. Birçok türkü bu hususu dile getirmektedir. Aşağıya aldığımız türkü örneği İstanbul’un birçok köşesini doğal güzellikleriyle birlikte ele almaktadır: Eski kelamı neyleyim Yeni selamlar eyleyim Eyer izniniz olursa Yalıları vasf edeyim Türkülerin Dilinde İstanbul Silüetinin Görünümü___________________________________ Beşiktaş Yahya Efendi Herkes muradına erdi Ortaköy’de funda demir Arnautköyü’ne dar yetişti Emirgân Malta Limanı İstinye bülbül mekânı Müsafire rabet etmez Yeniköy’ün müslümanı Terapya’da kafir çoktur Rabet eder müsafire Büyükdere bir gizli yer Dahil oldu Sarıyar’a Sarıyar’ın yourdu Beni bir ana doğurdu Daha çok söylerdim amma Akşamdan sesim yoğudu Üzümü koydum tabağa Geçtim karşıki Kavağa Hem almalı hem vermeli İşimiz kaldı sabaha (Kúnoş, ) Tarihî Yönüyle Yansıması Türküler insanların gönül pencerelerinin yansımasıdır. İnsan neden, nasıl etkilenmiş ise onu o şekilde türkü diline dökecektir, ancak öncesinde onu neyin, nasıl etkilediğine ya da algılamada öncü olan unsurlara bakmak lazımdır. İstanbul’u algılama biçimlerimiz hemen hemen ortak olacaktır. Zira devletin merkezi olduğu söylemiştik. Örnek metinlerimizde, İstanbul’un Fatih’i, Sultan Mehmet Han ve Osmanlı padişahlarından Sultan Hamit, Sultan Aziz ve devletin uzun süre yönetildiği Topkapı Sarayı yer almaktadır. Aşağıya bu durumu örneklendirecek bir metni alıyoruz: İstambul’un karşısında Galata Çek kayıkçı götür bizi Balat’a Ne hoş olur mastikayle salata Çekmecemin anahtarı altından Bir yar sevdim asker oldu bahtımdan Sultan Hamid binler yaşa tahtında (Kúnoş, ) _________________________________________________________ Sinan GÖNEN Gurbet Oluşuyla Yansıması Manzum ve mensur kültürel ürünlerimizde en fazla işlenilen konuların arasında gurbet teması gelir. İnsanın sevdiklerinden ayrılarak gurbete çıkması hem gurbete çıkan için, hem de sıla da kalanlar için gönüllerde derin izler bırakacaktır. Bu izlerin bir süre sonra sözlü ürünlere dökülmemesi içten bile değildir. Zira günümüzdeki gibi teknolojinin yaygın ve gelişmiş olmadığı dönemler düşünüldüğünde bu daha açık anlaşılacaktır. Tarihî süreçte hem devletin, hem de ticaretin merkezi olan İstanbul, insanlar için gidip çalışılacak, ekmek parası kazanılacak mekân olmuştur. İstanbul’a gelen kişi için ise hasret günleri başlamış ve türküler dillerden dökülmeye başlamıştır. Öyle durumlar olmuştur ki bu hasret şehre yani İstanbul’a bedduaya kadar varmıştır. Ayrıca askerlerin evlerinden, memleketlerinden ayrılarak İstanbul’a gelmeleri beraberinde türkülerin yakılmasına sebep olmuştur. Hele geri de bir sevgili kalmışsa İstanbul’a serzenişler başka türlü olmuştur. Aşağıya yine birçoğumuzun bildiği türkümüzden bir bölümü tespit ettiğimiz varyantlarıyla alıyoruz: 1.Yârim İstanbul’u mesken mi tuttun Gördün güzelleri beni unuttun Sılaya gelmeye yemin mi ettin Kitli kalsın gurbet ilin kapısı (Öztelli, 94) 1a. Ağam İstanbul’da mekân mı tuttun Gördün güzelleri beni unuttun Bir iyiyi bir de kötüye kul ettin İkindi güneşin feri olmazmış Ciğerden yananın arı olmazmış (Ergun-Uğur : ) 1b. Ağam İstanbul’u mesken mi tuttun Gördün güzelleri beni unuttun Sılaya dönmemeye yemin mi ettin Gayrı dayanacak halım kalmadı Mektuba yazacak sözüm kalmadı İstanbul’un türlü çeşit boyası Yüzüme bakmadın karnım doyası Kör olup da Allah’ımdan bulası (Esen, ) 1c. Yârim İstanbul’u mesken mi tuttun Gördün güzelleri beni unuttun Sılaya dönmeye yemin mi ettin Gayrı dayanacak özüm kalmadı Mektuba yazacak sözüm kalmadı (Özbek, ) Türkülerin Dilinde İstanbul Silüetinin Görünümü___________________________________ Aşağıdaki örneğimizde ise durum daha farklıdır. Burada da İstanbul’da bulunan, sılasına özlemini dile getirmektedir: İstanbul başıma zindan Gözlerim görmüyor gamdan Vallahi usandım candan Görsem sılamı sılamı İstanbul paye kurulmaz Kasavet serden ayrılmaz Bacım gözüme görünmez İllam anamı anamı (Esen, ) Aşağıdaki son örneğimizde de sevdiğini saklayan, sılasına göndermeyen İstanbul’a geride kalan sevgili çok ağır bir beddua etmektedir: İstanbul İstanbul viran kalası Taşın toprağını seller alası Şu dünyada benim sevdiğimi bana veresi (Esen, ) İçindeki Azınlıklarıyla Yansıması İstanbul içerisinde fetihten günümüze kadar başta Rum ve Ermeni olmak üzere azınlıklar güven içinde yaşamışlar, Türklerle komşuluk yaparak şehrin kültürel havasının renklenmesine katkı sunmuşlardır. Yüzyıllarca gayet iyi bir şekilde komşuluk yapan gayrimüslimlerle Türkler arasında zaman zaman aşk ve sevda ateşi alevlenmiş, bu aşklar türkülere kadar yansımıştır. Aşağıdaki örneğimiz bir Türk gencinin Hristiyan bir Ermeni kızına âşık olması üzerine yakılmıştır: İstanbul’dan çıktım derya yüzüne Irast geldim bir Ermeni kızına Aç yaşmağın bak yavrunun yüzüne Dönme m’ola gavur kızı dinime …. İstanbul’dan çıkar padişahın fermanı Gökte döner mızrağımın yalmanı Sen olmazsan ben olayım Ermeni Dönme m’ola keşiş kızı dinime (Esen, 49) Aşağıya aldığımız örnek türkü bendimiz de ise İstanbul’a giden sevgilinin bir Rum kızına gönül kaptırışı ele alınmaktadır: İstanbul yolları sızıdan sızı Ağamı zaptetmiş bir Urum kızı Dağlarda geçirdim yazılan güzü Gel gel aman (Esen, ) _________________________________________________________ Sinan GÖNEN Ticaret Merkezi Görüntüsüyle Yansıması İstanbul bugün üzerinde taşıdığı ticari sorumluluk ve yükü tarih boyunca taşımış ve ticaret merkezi olma konumunu sürdürmüştür. Ticaretin merkezi olması hasebiyle piyasaya yeni çıkan ürünler ilk önce İstanbul’da görücüye çıkmış, daha sonra Anadolu’ya ve diğer yerlere dağılmıştır. “İstanbul’dan aldım” ya da “İstanbul’dan geldi” sözü Anadolu’da ve diğer yerlerde hatta Kırım’da bile yeni ürünlerin çıkış merkezinin İstanbul kabul edildiğini göstermektedir. İstanbul’un bu özel konumu türkülerimize de yansımıştır. Daha çok tören türküleri dediğimiz kına türkülerinden seçilmiş aşağıdaki örneklerimizde gelin kızın çeyizi de İstanbul’dan getirilen yeni ürünlerle düzülmüştür: İstanbul’dan getireyim tası Evlerden işittim sesi Kızım olmuş gelinlerin hası Ney ney neyleyim aman (Öztelli, ) İstanbul’dan aldık tası Nerelerden gelir sesi Evimizin eğlencesi Gidiyor hey aslanım gidiyor (Öztelli, ) SONUÇ İstanbul, Türk tarihinin en önemli şehirlerinin başında gelir. Şehir bu önemini; tarihten gelen rolü gereği, ekonominin kalbi konumunda olması, doğal güzellikleriyle, tarihî mekânlarıyla, dinî ve tarihî şahsiyetleri barındırmasıyla kazanmıştır. Bütün milletlerce bu önemin İstanbul’a verilmesi de şehrin ayrıca önemini ortaya koymaktadır. Uzun yıllar başkentlik yapan İstanbul’un etrafında zengin bir kültür atmosferi oluşmuş, âşıkların mekânı olduğu gibi ayrıca maşukluk da yapmıştır. Bugün hâlâ bütün olumsuz durumlara rağmen İstanbul tarihteki rolünü sürdürmekte ve cazibe merkezi olma konumunu devam ettirmektedir. Elbette bu özelliklere sahip bir şehir kültürel ürünlerde de kendine geniş bir yer bulmuştur. Türkülerimize baktığımızda şunları söyleyebiliriz: 1. İstanbul tarihte yüklendiği misyonu ölçüsünde türkülerde geniş yer edinmiştir. 2. İstanbul türkülere tarihî ve coğrafî güzellikleriyle konu olmuştur. 3. Gurbet oluşuyla konu olmuştur. 4. Tarihî semtleri ve her semtin öne çıkan özelliğiyle konu olmuştur. 5. Âşıkları ve maşuklarıyla konu olmuştur. Türkülerin Dilinde İstanbul Silüetinin Görünümü___________________________________ 6. Tarihî ve dinî şahsiyetleri, azınlıkları, sarayları, denizi, yalıları, akarsuları, kızları gençleri, çarşıları, dükkânlarıyla konu olmuştur. Bugün elbette anonim türkülerin doğmasını beklemek biraz güçtür. Dolayısıyla incelemiş olduğumuz anonim türküler tarihteki İstanbul’u konu edinmiş ve sınırlarını o noktada çizmiştir. III. EK / ÖRNEK TÜRKÜ METİNLERİ Değerlendirme yaparken faydalandığımız metinler, İstanbul’u konu alan türkülerden seçilmiştir. Bazı türkülerin tamamı yer alırken, bazılarının ilgili bölümlerine yer verilmiştir. Metinlerin özgün imlâlarına dikkat edilmiştir. A. Aşağıdaki 15 türkü örneğimiz aşk ve sevda konusuyla ilgilidir. 1. Gemi gelir yan verir İskeleye şan verir Şu İstanbul kızları Koca diye can verir Hani benim Recebim Recebim, sarı lira vereceğim Almazsan karakola gideceğim (Özbek, ; Öztelli, ) 2. Kadıköylü cilveli aman Aslı Büyükdereli Denizde dalga Gemide halka Canım cicim bahriyeli Çabuk beni sakla (Öztelli, 77) Nakarat 3. Aksaray’a gide gide yoruldum Ben o yârin cemalini vuruldum Uzun boylu, ince bele sarıldım Seni bana, beni sana verseler Telli duvak, sırma teller taksalar (Öztelli, ) 4. İstanbul’dan gelir kayık İçi dolu sarhoş ayık Bulamadım kendime layık Ufacık tefecik konuşalım Beyoğlu’nda buluşalım _________________________________________________________ Sinan GÖNEN İstanbul’da aynalı çarşı Dükkânları karşı karşı Ne istersin işte çarşı Ufacık tefecik konuşalım Beyoğlu’nda buluşalım (Öztelli, ) 4a. Üsküdar’dan gelir kayık İçi dolu sarhoş ayık İnce belli bana layık Çetetik petetik oynaşalım Ayvalıkta buluşalım Karyolada öpüşelim Beyoğlu’nda var bir çarşı Dükyanları karşı karşı Ne istersen iste çarşı Keytane’den gelir kayık İçindeki bizim Fayık Nazlı dilber bana layık (Kúnoş, 89) 5. Ada sahillerinde bekliyorum Seni yârim serian istiyorum Her zamanki yerimde bekliyorum Beni şad et Şadiye’m başın içün Nerede o mis kokulu leylaklar Sararıp solmak üzere yapraklar Bana mesken olunca topraklar Beni şad et şadiye’m başın içün (Öztelli, ) 6. Nasıl methedeyim sevdiğim, seni İstanbul, Bursa’yı değer gözlerin Arasam bulunmaz ruhu revanım İzmir’i, Konya’yı değer gözlerin (Öztelli, ) 7. Ey bostancı bir bostan ver Hastam var aman aman Hastam da değil, Adalar’da Moda’larda dostum var Üç düşmanı aman da Öldürmeye kastım var aman aman (Öztelli, ) 8. Arabacı arabacı İşte sana ben kiracı Arabacı da arabanı çek Nereye? Türkülerin Dilinde İstanbul Silüetinin Görünümü___________________________________ Kâhtane’ye Arabacı arabanı sür Nereye? Beyoğlu’na Haydindi paldır küldür yallah yallah Haydindi tıngır mıngır yallah yallah Arabaya biz binelim Beyoğlu’na sür gidelim Arabacı da arabanı çek (Öztelli, ) 9. Arabacı arabacı İşte sana ben kiracı Arabacı süüüür.. Nereye? Beyoğlu’na Deeeh… Yallah yallah, yallah yallah Haydi de tıkır mıkır yallah yallah Arabaya da binelim Sirkeci’ye sür gidelim Arabacı süüüür.. Nereye? Sirkeci’ye Deeeh… Yallah yallah, yallah yallah Haydi de tıkır mıkır yallah yallah Bu eğlence böyle m’olur Aman beyim liraları bozdur Arabacı süüüür.. Nereye? Kağıthane’ye Deeeh… Yallah yallah, yallah yallah Haydi de tıkır mıkır yallah yallah (Özbek, ) İstanbul’dan Üsküdar’a yol gider Yol gider çavuş yol gider Hanımlara deste deste gül gider Gül gider çavuş gül gider … İstanbul’dan Üsküdar’ın arası Arası çavuş arası Yaktı beni kaşlarının karası Karası çavuş karası (Öztelli, ) _________________________________________________________ Sinan GÖNEN Üsküdar’a gideriken aldı da bir yağmur Katibimin setresi uzun, eteği çamur Katip uykudan uyanmış, gözleri mahmur Katip benim, ben katibin el ne karışır Katibe kolalı da gömlek ne güzel yaraşır Üsküdar’a gideriken bir mendil buldum Mendilimin içine de lokum doldurdum Ben katibi arar iken yanımda buldum Katip benim, ben katibin el ne karışır Katibe kolalı da gömlek ne güzel yaraşır (Öztelli, ) İstambul’un Keytane’si Nasıl doğurmuş anası Sevdiyimdir dür tanesi Küçük büyük hanım etmemelidir Rakı ile şarab içmemelidir İstanbul’un sokakları Karşı karşı konakları Al ala olmuş yanakları İstanbul’un kış gecesi Pek güzeldir eylencesi Edalım bir gül koncesi (Kúnoş, 55) Bir gemim var salı salıverdim engine Basmacılar damga da vurmuş dengine Şimdi rağbet gözel ile zengine Aman aman Ayşem Üsküdar’da hal olur Son sununda en sonunda gene gene bana yar olur (Uludemir, 28) İstanbul’un ortasında meyhane Meyhanede çalınıyor kemane Rakı içtim oldum deli divane Aman da yazıcı daktilon olayım yaz beni Hayatımda ilk yârimsin terk edemiyorum ben seni İstanbul’un ortasında çarşılar Dalgalı saçlım akşama beni karşılar Ben gidiyorum hoşça kalın komşular … İstanbul’un ortasında iskele İskeleden gidiyorlar askere Gitme de yârim vermiyorlar teskere (Uludemir, 55) Türkülerin Dilinde İstanbul Silüetinin Görünümü___________________________________ Yine gönül havalandı Gökte uçan kuş gibi Dün gece yârin koynunda O yar uykudan uyanmış Gözleri sarhoş gibi Esme rüzgâr yağma yağmur Yolda yolcum var benim İstanbul’un Beyoğlu’nda Kömür gözlüm var benim (Esen, ) B. Aşağıdaki numaralı türkü örneklerimiz İstanbul’un doğal güzelliğiyle ilgilidir. Sarayburnu’nun imanım, ufak tefek taşları, Vak vak ötüyor, şak şak ötüyor martı kuşları Aman kalem olmuş bir tanem o yârimin kaşları Çil çil liralar mecidiye paralar O beyaz gerdana taksak olmaz mı A canım dizsek olmaz mı (Öztelli, ) Üsküdar’ın altı yalı N’iderim dünyanın malı Dedim versen bir şeftali Dedi ağam baş üstüne (Öztelli, ) Bir uzun yoldur giderim Kimseye yoktur kaderim Eyer izniniz olursa Camileri vasf edeyim Akseray bir ufak çarşı Dükyanları karşı karşı Valide Sultan cami yaptı Müvakkitle karşı karşı Ayasofya ibtidası Hepsinden evvel binası Top kandilde namaz kılanın Kabul olur duası Yeni Cami ketenciler İçinde çifte bekçiler Bir tarafı balık pazar Bir taraf çiçekçiler Yenicami Yenicami Dillerdedir onun namı Güvercilerin makamı _________________________________________________________ Sinan GÖNEN Sultan Beyazıd Meydanı Süleymaniye mahye kurar Hep camiler ona uyar Şadırvanı baştan başa Suları tavandan akar Bekçimizin adı Ahmed Cümle geçmişlere rahmet Ne güzel mahye kuriyor O Fatih Sultan Mehemmed (Kúnoş, ) Beyoğlu’nun evleri Yüksek olur binası Hem ardından hem önünden Vardır iki kapısı Ah Beyoğlu vah Beyoğlu Yandı gitti kül oldu Akıttım gözüm yaşın Deryada derya oldu Beyoğlu’nun ortasında Vardır iki meteris Meteristen telli kurşun Telli kurşun atarız Beyoğlu’nun evleri Hepsinden güzel Söylenmiştir dillerde Edası ezel Beyoğlu’nun konakları Benzer saraya Akıttım çeşmim yaşın Deryada derya doldu (Kúnoş, s) İstanbul’un etrafı dağdır meşedir İçinde oturan beydir paşadır Güzeller meskeni Kasımpaşa’dır Bizden yâre selam eyle turnalar (Esen, ) Üsküdar’ın karşısında Beşiktaş Ne anam var, ne babam var, ne kardaş Uçan kuşlar olsun bana can yoldaş (Öztelli, ) C. Aşağıdaki 23 numaralı türkü örneğimiz İstanbul’un tarihî yönüyle ilgilidir. Beni tahttan indirdiler Beş çifteye bindirdiler Topkapu’ya gönderdiler Uyan Sultan Aziz uyan Uyan da tahtına dayan Yandı gitti bütün cihan … İki kanatlı kuş olsam Sarayın üstüne konsam Sarayda n’olduğunu duysam _________________________________________________________ Sinan GÖNEN Sarayın perdesiyim Sultanın dertlisiyim Yusuf’umun anasıyım Sarayında yeşil perde Sen uğrattın beni derde Şindi girdim elem derde (Kúnoş, ) Ç. Aşağıdaki numaralı türkü örnekleri İstanbul’un gurbet görülmesi konusuyla ilgilidir. İstanbul yolları uzaktan uzak Yoluma koymuşlar demirden tuzak Bu yıl da gelmezsen arzuhal yazak Gel gel aman İstanbul yolları sızıdan sızı Ağamı zaptetmiş bir Urum kızı Dağlarda geçirdim yazılan güzü Gel gel aman İstanbul yolunda bir fidan dikme Gülünü dererken belini bükme Bir yılda gelirim kederler çekme Gel gel aman (Esen, ) Ağam İstanbullu, Eğinli misin? Sılaya gelmeye yeminli misin? Yoksa bana da mı emin değilsin? Tez gel ağam, tez gel, eğlenmeyesin Elde güzel çoktur evlenmeyesin (Öztelli, 87) İstanbul’a cura yazdım, saz geldi Telli potin kar topuğa dar geldi Sevip sevip ayrılması zor geldi İnme durnam inme, susuz, selsiz çöllere Ben ölürsem meyil verme ellere (Öztelli, ) Üsküdar ardında var idi bağlar Murat Reis durmuş, dümende ağlar On bir ay deyince göründü dağlar Rabbim nasip eyle bize karayı Evvelden karayı sonra sılayı (Öztelli, ; Özbek, ) Türkülerin Dilinde İstanbul Silüetinin Görünümü___________________________________ 7 yıl İstanbul’da askerlik yapan Mustafa köye gelirken eşini görür ve eşiyle şöyle söyleşirler: Erkek: İstanbul’dan gelir tatar Yamçısını yandan atar Garip olan nerde yatar Kondur beni telli gelin Kadın: İstanbul’dan gelir tatar Katarına kervan katar Konduramam yiğit seni Garip olan handa yatar (Öztelli, ) Aşağıdaki numaralı son türkü örneklerimiz İstanbul’un ticaret merkezi olma konumuyla ilgilidir. Kırım kıyılarını anlatan bir türküden alınmıştır. Kefe dedikleri bir uzun çarşı Dükkânları kurulmuş kıbleye karşı İstanbul’dan gelir malı, kumaşı Minarede çanı men orda gördüm (Öztelli, ) İstanbul’dan aman ayva deyil -yaurumda- nar gelir İnce fistan –aman- top memeye- yaurumda- dar gelir Bu gençlikte –aman- ölüm bize- yaurumda- zor gelir İstanbul’dan –aman- aldırayım- -kuzumda- fezini Nerelerden –aman- işideyim – kuzumda- sesini Çok aradım –aman- bulamadım- kuzumda eşini (Kúnoş, 54) KAYNAKÇA ÇOBANOĞLU, Özkul (), Âşık Tarzı Edebiyat Geleneği ve İstanbul, İstanbul. [ERGUN], Sadettin Nüzhet-[UĞUR] Mehmet Ferit (), Konya Vilâyeti Halkîyat ve Harsiyyatı (hzl. Hüseyin Ayan), Konya. ESEN, Ahmet Şükrü (), Anadolu Türküleri (hzl. Pertev Naili Boratav-Fuat Özdemir), Ankara. KÖPRÜLÜ, Fuad (), Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara. KÚNOŞ, Ignáz (), Türk Halk Türküleri (hzl. Ali Osman Öztürk), Ankara. ÖZBEK, Mehmet (), Folklor ve Türkülerimiz, İstanbul ÖZTELLİ, Cahit ( ), Evlerinin Önü / Türküler, İstanbul. _________________________________________________________ Sinan GÖNEN RADLOFF, Wilhelm-KÚNOŞ, Ignáz (), Proben VIII (hzl. Saim Sakaoğlu- Metin Ergun), Ankara. ULUDEMİR, Muammer (), Türküler I, Ankara. YAKICI, Ali (), Anonim Halk Şiirinde Türkü, Ankara. YARDIMCI, Mehmet (), Başlangıcından Günümüze Halk Şiiri, Âşık Şiiri, Tekke Şiiri, Ankara.