Toprakta Yaşayan Canlılar

BİYOÇEŞİTLİLİK VE ORGANİK TARIM Ziraat Mühendisi Mete TÜRKOĞLU Doğa Koruma ve Milli Parklar Iğdır İl Şube Müdürlüğü, [email protected] Vefa VERDİYEVA, State Agricultural University, Azerbaijan, [email protected] ÖZET İnsanlar, toplayıcılıktan avcılığa, avcılıktan tarım toplumuna geçerek büyük bir yaşama ve beslenme alışkanlığı değişimi yaşanmıştır. Doğadaki yabani halde bulunan bitkileri ve hayvanları evcilleştirmeye başladıkça göçebe hayatı bırakarak yerleşik düzene geçtiler. Toprak, insanlığın beslenmesi, barınması, yaşamını refah içinde sürdürebilmesi uygarlığın ve yaşamsal faaliyetlerin gelişmesinde önemli bir doğal kaynaktır. Gıda, ilaç, canlıların yaşamaları için önem arz eden su sağlanması, tarımsal üretim, iklimleri ve su rejimini belli bir düzende oluşması, doğadaki canlıların yaşamlarına katkıda bulunmaktadır. Nüfus artışına paralel olarak insanların besin ihtiyaçlarının karşılanabilmesi ve üretimi artırma çabaları kimyasal ve gübre takviyesi ile kısa vadede çözüm olsa da gelecekte karşılaşacak olumsuz durumları da beraberinde getirmiştir. Tarım alanları çoraklaşmakta, bitki örtüsü kaybolmakta, toprak ve rüzgâr erozyonlarının artması, su kaynaklarımızın kirlenmesi insanlığın gıda sorunlarını ve sürdürülebilir tarımı etkilemektedir. İnsanların temel ihtiyaçlarını karşılanmasında beslenmesinde, barınmasında önemli yeri olan canlı kaynakların temeli doğa’ ya karşı verdikleri zararlar ve habitatlarda neden oldukları değişimler, olumsuzluklara ve habitatlarda oluşan insan kaynaklı değişimlerin biyoçeşitliğin korunması ile nasıl önlenmesi gerekliliğine yer verilmiştir. Anahtar Kelimeler: Toprak, Erozyon, Organik, Biyoçeşitlilik БИОРАЗНООБРАЗИЕ И ОРГАНИЧЕСКОЕ ХОЗЯЙСТВО Инженер сельского хозяйства, Мете ТЮРКОГЛЫ Природоохранные и национальные парки, Ыгдырский городской филиал [email protected] Вафа ВЕРДИЕВА Азербайджанский Государственный Аграрный Университет, [email protected] Резюме: Люди, от собирательства до охоты, от охоты до накопления с/х продуктов в жизни испытали большие изменения. Начав приручать дикие растения и животных в природе, они оставили кочевую жизнь и переселились в поселения. Почва является важным природным ресурсом для развития цивилизации и жизнедеятельности человека. Еда, лекарства, водоснабжение, которое важно для существования, сельскохозяйственное производство, климат и водный режим в определенном порядке, способствуют жизнью в природе. Параллельно с ростом населения потребности людей в питании и усилила увеличение производства химических добавок и удобрений, но которые в свою очередь создали ряд негативных ситуаций. Засуха, уменьшение растительного покрова, приводит к эрозию, загрязнение водных источников влияет на продовольственные проблемы человечества. Основа живых ресурсов, которые занимают важное место в существовании людей и их в основных потребностях, ущерб, причиняемый природой и ее изменениями, вызывают необходимость предотвращения негативных последствий и техногенных изменений в средах обитания путем сохранения биоразнообразия. Ключевые слова: Почва, Эрозия, Органический, Биоразнообразие GİRİŞ Son yıllarda gerek tarımsal ilaçların, gerekse gübrelerin bilinçsizce kullanımı, bitkisel üretimde artışın yanında insan sağlığına zararlı maddeleri içeren ürünlerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bilinçsizce kullanılan bu maddeler, toprağın derinliklerine sızarak içme suyu kaynaklarına ulaşmakta, buda canlılar açısından ciddi problemlere yol açmaktadır. Ayrıca kimyasal tarım ilaçları toprakta birikmekte, ürünü olumsuz yönde etkilemekte ve doğal dengeyi bozmaktadır. Bu olumsuz koşulları ortadan kaldırmak için doğayı tahrip etmeyen üretim arayışları içine girilmiştir. Kimyasalların insan, çevre ve hayvanlar üzerindeki olumsuz etkilerinden korunmak, toprak verimliliğini doğal yollarla uzun dönemde sağlamak, toprak ve genetik kaynak erozyonunu önlemek, suyun miktar ve kalitesini korumak, yenilenebilir enerji kaynaklarını kullanmak ve enerji tasarrufu yapmak, ekonomiyi desteklemek, sağlıklı ve besin kalitesi yüksek ürün elde etmek amacıyla sürdürülebilir tarım politikası olarak organik tarım uygulanabilir (Şimşek Z 2011). Dünya üzerinde insanlar gerekli besin maddelerini doğal flora ve fauna dan sağlamışlardır. Avcılık ve toplayıcılıktan yerleşik düzene geçmesi, tarım kültürü başladıktan sonra dünya nüfusunda belirgin bir artış görülmektedir (Cox, G.W. and M. D. Atkins 1979). Yaşamın var olması için beslenme, barınma gibi en temel ihtiyaçların, üzerinde yaşadıkları çevre koşulları, bölgenin ekosistemi ve habitatı ile ilişkilidir. Tarımsal üretim denildiğinde toprak üzerinde bitkisel üretim olarak düşünülmektedir. Gerçek anlamı ve içeriğine bakıldığında; TARIM, Bitki ve hayvan yetiştirme, bitkisel ve hayvansal ürünler elde etmek, bunların nitelik ve niceliklerini korumak, pazara hazırlamak, saklama (depolama), bitkisel ve hayvansal ürünleri işleyip değerlendirme bilim ve sanatıdır (Didar 1986). EKOSİSTEM, Belli bir bölgede yaşayan bitkiler ve hayvanlar gibi canlı varlıklarla toprak, su, hava ve mineraller gibi cansız varlıkların çeşitliliği, ekosistem çeşitliliğini oluşturur. Ekosistemler, büyüklüğü fark etmeksizin canlı (üreticiler, tüketiciler ve ayrıştırıcılar) ve cansız öğelerden (inorganik maddeler, organik maddeler ve fiziksel koşullar) meydana gelmektedir. Bir canlı türünün rahatça beslendiği, barındığı, ürediği yaşam ortamıdır (Türkoğlu 2017). TOPRAK, Katı ana kayanın fiziksel olarak parçalanması ve kısmen de kimyasal ayrışma sonucunda gevşeyerek oluşan ana materyal (Kantarcı 2000) üzerinde yavaş yavaş flora ve faunanın yerleştiği yaşadığı ortamdır (Atalay 2006). Toprağın hacim olarak yaklaşık % 50 si katı madde (Katı maddeler İnorganik % 45 ve organik madde % 5) olarak ve % 50 si de (yarı yarıya su ve hava) boşluklardan oluşmaktadır. MATERYAL VE METOT ORGANİK MADDELER, Toprak içerisinde bulunan ve ya dışında yaşayan bitki ve hayvan kalıntılarıdır, yaşama faaliyetleri sonucundaki atıkları ( Dışkı, yaprak, meyve, kabuk ve yiyecek artıkları vs.) ile ölümleri sonucunda kalan artıkları toprağın organik maddesinin kaynağıdır (Kantarcı 2000). Toprağa karışan bitkisel ve hayvansal atıklar buradaki mikroorganizmaların yaşama ve beslenme ortamlarını oluşturur. Organik atıkları ayrıştırarak humusu (bitkilerin zaman içinde çürümesiyle oluşan koyu renkli toprak) ve toprağın fiziksel kimyasal özellikleri üzerinde toprağın verim gücünü etkiler. Tarım alanlarında toprağın organik maddesi genellikle tarım bitkilerinin artıklarıdır (anız vs.) Otlaklarda ise otlakların artıkları ve otlak hayvanlarının dışkıları toprağın organik maddesinin önemli kısmını teşkil eder (Kantarcı 2000). Toprağa analiz yaptırılmadan uygulanan kimyasal içerikli maddeler toprakta bulunan canlılar tarafından parçalanmadan doğrudan bitki tarafından kullanılır ve topraktaki organik madde dönüşümünü sağlayan canlıların yok olmasına neden olur (В.Г.Вердиева, М.М.Исмаилов 2014). İNORGANİK MADDELER, Toprağın oluşmasını sağlayan ana kayanın ufalanıp ayrışması sonucu oluşan kısımdır (Unal 2000). İnorganik ve organik maddelerden arta kalan toprak kütlesi içindeki gözeneklerini, kanalların oluşturduğu boşluk hava ve su ile doludur. % 50 si de (yarı yarıya su ve hava). TOPRAK SUYU, Katı kısmından arta kalan kısım toprağın boşluğu olup, bu boşluklar su ve hava ile doludur. Suyun kaynağı, yağışlar ve sulama ile toprağa verilen sulardır. Toprağa giren suyun bir kısmı toprak boşluklarını doldurduktan sonra alt katlara doğru sızar, bir kısmı da buharlaşır. TOPRAK HAVASI, Toprak havası, su miktarı ile ters orantılı olarak değişmektedir. Yağmur ve sulamadan sonra su, topraktaki boşlukların içindeki havayı dışarıya, atmosfere çıkararak boşlukları kendisi doldurur. Bu durumda boşluklardaki suyun miktarı artar. Topraktaki suyun derinlere doğru sızması, bitkiler ve topraktaki diğer canlılar tarafından kullanılması ve buharlaşması sonucu topraktaki suyun miktarı azalır. Olgun bir toprağın oluşabilmesi için her şeyden önce uzun bir zaman sürecinde ana kayanın ayrışması, bunun içerisine çeşitli canlıların, bitkilerin yerleşmesi, yıkanma ve birikme olaylarının meydana gelmesi gerekir. Bir toprak kütlesi içerisinde bitki çeşitliği, toprak canlılarının çeşitliliği ve bolluğu, toprak kalitesi ile pozitif ilişki gösterir. Organizmalar topraktaki organik kalıntıların parçalanıp ayrışmasını sağlar. Biyolojik çeşitliliğin ve bolluğun düşük olduğu topraklarda organik artıkların ayrışması ve faydalı hale dönüşmesi çok yavaştır. Toprak hayvanları, toprağı karıştırarak iyi fiziksel koşullar oluşturur, strüktür gelişimini ve agregat dayanıklılığını artırır. Yine mikro organizmaların bir kısmı azot fiksasyonu yaparak havanın serbest azotunu bitkiler tarafından kullanılabilecek formlara dönüştürür. Benzer bir dönüştürme ile organik yapıda bulunan birçok besin elementi de mineraliz edilerek bitkilerin kullanabileceği hale getirilir (Özdemir ve Kahraman). BULGULAR Tarımsal ürünler de verimliliğin artmasını ve devamlılığını sağlamak için üretim yapılacak habitatın koşullarına en iyi uyum sağlayan bölgeye adapte olmuş bitki türlerinin seçilmesinde, tarımsal ürünlerin oluşmasını sağlayacak ortamdaki ekosistemin bölgedeki biyolojik çeşitliliğin, çevresel koşulların (etkileşimin) tarımsal ürünlerin, canlıların yaşadıkları toprağın kullanılması ve habitatın iyi bilinmesinde fayda vardır. Biyolojik çeşitlilik; toprak yapısının oluşumu ile sürdürülmesinde ve topraktaki nemi ve besin seviyesini tutmaya yardımcı olmaktadır. Bitki örtüsünün temizlenmesi ile biyolojik çeşitliliğin kaybedilmesi; toprağın tuzlanması, (toprağın taşkınlar veya aşırı sulama ile yıkanarak) besinlerin süzülmesi, minerallerin gecikmesi (lateralisation) yüzeydeki erozyonun (toprak aşınmasının) hızlanması ve topraktan alınan verimin azalması süreçlerini hızlandırmaktadır (В.Г.Вердиева, М.М.Исмаилов 2014). Toprağını koruyamayan bütün medeniyetler yok olmaya mahkûmdur (Lowdermilk 2017). Diğer taraftan ağaçlar ise, yeraltı suyu seviyesini düşürür, yüzeydeki toprak katmanında biriken tuzları uzaklaştırır. Ağaçlar ve diğer bitki örtüsü; toprağın oluşumuna da ayrıca yardım etmektedir. Bu örtünün önemli bir katkısı ise; ince ipliksi köklerin çürümesi ile yeniden üretilmesi gibi mikrobik faaliyetleri kolaylaştıran işlemler ve bitki döküntüleri (parçalanmış yapılar) yoluyla organik maddenin ortama sunulmasıdır. Diğer bir katkı ise; kök sistemlerinin, suyun geçişine izin verecek şekilde toprakta/kayalarda oluşturduğu gözeneklerle yarattığı bir etki yoluyla olmaktadır. Kök sistemleri; köklerden emilme yoluyla mineral besinleri yüzeye doğru taşımaktadır. İnce ipliksi köklerin çürümesi ile oluşan organik madde; demir ve alüminyum gibi minerallerle birleşebilir. Bu şekilde, minerallerin bitki örtüsü üzerindeki zararlı etkileri de azaltılmış olur (Attiwill et al. 1987) . Aşırı kimyasal gübrenin kullanılması arazinin sulanması ya da yağmurlarla erimesi sonucunda bitki tarafından alınan kimyasal gübrenin fazlası toprakta kalarak toprağın yapısını bozar (В.Г.Вердиева, М.М.Исмаилов 2014). FLORA Bitki örtüsünün gelişmesi ve yayılmasının toprağın oluşmasında verimliliğinin artmasında büyük payı vardır. Bitkilerin kökleri ana kayayı geçirimsiz tabakaları parçalayarak toprağın derinleşmesine ve toprak görüntüsünün gelişmesine katkıda bulunur. Tohum, yaprak, meyve, kabuk gibi organik maddelerin toprağa karışması ayrıştırıcılar tarafından parçalanması, toprak içerisinde yaşayan canlıların yaşam işlevleri sonucu oluşan birçok mikroorganizma için enerji kaynağı oluşturması toprakların üst tabakasında bitki besin maddesince zengin ve gözenekli bir doku kazandırır (V.Q.Verdiyeva 2012). Toprak oluşumunun süreklilik göstermesi için toprağın bitki örtüsüne ihtiyacı vardır. Bitki örtüsünden yoksun topraklar zamanla bitki besin maddesi bakımından fakirleşir ve çoraklaşır. FAUNA Hayvanların toprak oluşumunda ve verimliliğinde büyük bir etkisi vardır. Hayvansal Gübreler topraktaki canlıların (mikroorganizmaların) artmasına, vitamin ve gelişme faaliyetlerine yardımcı olarak nem, havalandırma ve su tutmasına yardımcı olur. Hayvansal atıklarla topraklardaki biyolojik değişmeler hızlı bir şekilde olur. Hayvan gübreleri bitkilerin ve toprak canlılarının gelişimini hızlandırır. Toprak mikroorganizmalarına karbon ve enerji kaynağı olarak görev yapar. Hayvansal gübreler, toprak için değerli bir besin sağlayıcı ve toprak şartlarını düzenleyicidir. Uygun bir şekilde olgunlaştırılıp toprağa uygulandığında ticari gübrelere göre daha iyi ve ekonomik bir besin maddesi sağlayıcıdır. Hayvan gübreleri organik madde bakımından zengin bir gübredir ve bu sayede toprağın su tutma kapasitesini artırdığı gibi toprağa önemli ölçüde azot (N), fosfor (P), potasyum (K), ve sülfür (S) gibi besin elementleri sağlar (Kaçkar ve Katkat, 2009). Toprak canlı bir tabakadır. Toprağa bu canlılığı veren üzerindeki ve içindeki maddelerin ayrışmasına yardımcı olan bakteriler ve mantarlardır. Bitki atıklarının parçalanmasına yardımcı olan solucanlar organik maddelerin toprağa karışmasına, karınca, fare, köstebek, böcek ve örümcekler toprağı alt üst ederek organik maddelerin karışmasını ve toprağın havalanmasını sağlar. SONUÇ İnsanlar, yiyecek, giyecek, barınma ve ısınma ihtiyaçlarını gidermek için toprağa bağlı kalmışlardır. Toprak, insanlığın beslenmesi, barınması, yaşamını refah içinde sürdürebilmesi uygarlığın ve yaşamsal faaliyetlerin gelişmesinde önemli bir doğal kaynak olması, nüfus artışına paralel olarak insanların besin ihtiyaçlarının karşılanabilmesi ve üretimi artırma çabaları kimyasal ve gübre takviyesi ile kısa vadede çözüm olsa da gelecekte karşılaşacak olumsuz durumları da beraberinde getirmiştir. Tarım alanları çoraklaşmakta, bitki örtüsü kaybolmakta, toprak erozyonunun, rüzgâr erozyonunun artması, su kaynaklarımızın kirlenmesi insanlığın gıda sorunlarını ve sürdürülebilir tarımı etkilemektedir. İnsanların temel ihtiyaçlarını karşılanmasında, beslenmesinde, barınmasında önemli yeri olan canlı kaynakların temeli doğa’ ya karşı verdikleri zararlar ve habitatlarda neden oldukları değişimler, olumsuzluklara ve habitatlarda oluşan insan kaynaklı değişimlerin gündeme gelmesi ve farkına varılması sonucunda insanların doğaya ve tarımdaki birim alandan aldıkları ürünlerin güvenirliliği sorgulanır bir hale gelmiştir. Günümüzde artık tarım ürünlerinde aşırı gübreleme, ilaçlama ile elde edilen ve tüketime sunulan ürünler tercih edilmemekte, tarımsal ürünlerin organik olması tercih sebebi olmuştur. İnsan ve hayvanların beslenmesi için gerekli olan üretimin sağlana bilinmesi, her böceğin zararlı böcek, her bitkiyi yabancı ot olarak görmemeli ve her sorunu kimyasal ilaçlarla çözmeye çalışmamalıdır. Asıl amaç; tüm zararlı ve yabancı otları yok etmek değil kabul edilebilir bir düzeye indirmek ve bunlardan olabildiğince yararlanmaktır. Tarımsal üretimde rotasyon yani münavebeli ekim, malçlama, yeşil gübre kullanımı gibi tekniklerle biyoçeşitliliğin ve toprağın kullanım özelliklerini tanımlama ve doğru kullanımıyla mümkün olacaktır. KAYNAKÇA Atalay İ. Toprak Oluşumu, Sınıflandırılması ve Coğrafyası Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Genel Müdürlüğü Ankara 2006 sayfa 1. Cox, G.W. and M. D. Atkins Agricultural Ecology USA 1979 sayfa 721 Didar E. Tarımsal Ekoloji. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi yayınları 975 Ankara 1986 S-1. Kantarcı M.D. Toprak İlmi İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Yayınları İstanbul 2000 sayfa 5. Kantarcı M.D. Toprak İlmi İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Yayınları İstanbul 2000 sayfa 74-75 Kantarcı M.D. Toprak İlmi İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Yayınları İstanbul 2000 sayfa 87 Lowdermilk W.C Toprağın 7000 Yıllık Öyküsü Tema Vakfı Yayınları No 22 İstanbul 2017 Özdemir A., Kahraman S. Toprak Bilgisi ve Bitki Besleme https://docplayer.biz.tr/7896663- Toprak-bilgisi-ve-bitki-besleme.html sayfa 721 Şimşek Z. Organik Tarım Kapsamında Biyolojik Mücadele. Çankırı Karatekin Üniversitesi Kızılırmak MYO, Ders Notu 2011. Türkoğlu M. Iğdır’ın Biyoçeşitliliği ve Doğadaki Besin Zinciri ( Biodiversty and Food Chain of Iğdır) Orman ve Su İşleri Bakanlığı Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü ANKARA 2017 sayfa 29. Ünal M, Toprak Oluşumu ve Ülkemizde Çeşitleri, Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim, S.134, Nisan 2011, s.12-18. Verdiyeva V.Q. – “Azərbaycan torpaqları: genezis, cografiya, meliorasiya, səmərəli istifadə və ekologiya” Beynəlxalq Elmi konfransın Əsərlər Toplusu. Hissə I, Bakı 2012, səh 573-576 В.Г.Вердиева -British Journal of Science, Education and Culture. University of London. Volume IV. N1(5), January-June, London 2014 , стр 31-36 В.Г.Вердиева- Информационные технологии в экономике, образовании и бизнесе. Материалы VII международной научно-практической конференции, Саратов 2014, стр. 43-46 В.Г.Вердиева, М.М.Исмаилов- Проблемы современной науки и образования. Научно- методический журнал. № 9 (27), Москва 2014, стр. 46-49