Studia Linguistica vol. / Studia Linguistica Universitatis Iagellonicae Cracoviensis () MARZANNA POMORSKA Jagiellonian University, Cracow MONTH NAMES IN THE CHULYM TURKIC DIALECTS – THEIR ORIGIN AND MEANING Keywords: Chulym Turkic, month names, etymology, comparative linguistics Abstract Our article presents not just a review of the traditional month names in the Chulym Turkic dialects, but also its analysis from a lexical, etymological, semantic and ethno- graphic point of view. Studying the traditional month names may uncover interesting and important infor- mation about aspects of the lives of their users, e.g. their main occupations, means of obtaining food, impact of natural phenomena, plants and animals important to them, the inluences of foreign cultures or religions. It is especially important to in- vestigate less well-known peoples like the Turkic peoples in Siberia, among them the Chulym Turkic peoples. Our aim is not just a review of the existing material,1 but also its analysis from a lexical, etymological, semantic and ethnographic point of view. Among younger generations of the Chulym Turkic peoples, we may expect the use of Russian names for the months, but they are not recorded in the literature, not even in the most recent monograph by Li Yong-Sŏng (). Traditional Chulym names for the months of the year were irst recorded by J.P. Falk2 in his Beiträge zur topographischen Kenntnis des Russischen Reichs, III, St. Petersburg f. (cf. Duĺzon f.) or (cf. Alekseev 84). Chulym month names are recorded in several other publications: Küärik names 1 For sources of Chulym Turkic lexical materials and the transcription used see Pomorska 2 We quote Falk’s material ater Alekseev () but, in some cases, we query the phonetics and present alternatives. Studia Linguistica vol. / MARZANNA POMORSKA are quoted by Radlof () in the irst volume of his dictionary s.v. aj (Radlof I 7), Lower- and Middle-Chulym names are quoted in Duĺzon’s articles3 and Birjukovič’s monographs (Duĺzon f., Duĺzon , Birjukovič 11f.). Li Yong- Sŏng ( ) quote two MČ names, one of them (kozan aj) does not occur in the works by Duĺzon and Birjukovič. Alekseev’s ethnographic study on the Chulym Turkic peoples () also contains relevant data: 4 the author lists Lower- and Mid- dle-Chulym names which in most cases are quotations from Duĺzon and from an unavailable to us work by Bojaršinova, Z. Ja.: Naselenie Zapadnoj Sibiri do načala russkoj kolonizacii, Tomsk Falk and Radlof list twelve month names, Duĺzon and Birjukovič – thirteen. Alek- seev quotes thirteen names for Lower Chulym and iveteen names for Middle Chulym. All the authors present the month names in ordered lists. Radlof, Duĺzon and Birju- kovič number their month names, Alekseev does not. Duĺzon and Alekseev translate them, Birjukovič additionally compares them to Russian month names. Radlof indi- cates the irst name as „January” only and does not translate his month names at all. It is probable that the irst month in Falk, Duĺzon, Birjukovič and Alekseev’s lists (i.e. the month they refer to as „January”) is not actually the irst month of the Chulym calendar. According to Duĺzon, the year for Middle Chulym Turks begins in our May or August or September.5 Falk indicates our September, the month of the irst snowfall, as the beginning of the year (Alekseev 84). All translations of Chulym month names are quoted in their original languages, as recorded by the authors of the sources. Our English translations (in bold text) result from the meaning of Chulym compositions. Most compositions listed below contain the noun for ‘month; moon’: Küä. aj ‘1. Mond; 2. mondförmig; 3. Monat’ (Radlof I 3f.), MČ aj ‘мeсяц (кaлeндaрный)’ (Birjukovič ), LČ aj ‘мeсяц, лунa’ (Duĺzon ) = Tu. aj ‘month; moon’ (cf. Radlof I 3f., ÈSTJa I 98f.). The month names in the Chulym Turkic dialects 1. ‘big cold (month)’ ~ ‘big month’ (Küä, LČ, MČ6): Küä. uluḡ suak ‘Januar’ (Radlof I 7 and ); 3 Duĺzon’s article Sistema sčeta vremeni u čulymskich tatar (published in Kratkie soobščenija Instituta Ètnograii AN SSSR, X, Moskva – Leningrad ) has not been available, but it is very likely that the lexical analysis of the month names was quoted without change in his article from and his further works as well as by other researchers. 4 Alekseev’s material difers in some cases from Duĺzon and Birjukovič’s recordings so we quote it here despite their sometimes strange and probably misprinted or mistaken notation or semantics. We shall highlight these when encountered. 5 „B чaсти Чулымa, рaспoлoжeнoй вышe впaдeния Kии, нaм чaщe всeгo укaзывaли нa мaй, кaк нa нaчaлo гoдa, рeжe нa aвгуст – сeнтябрь. Для нaс этo приoбрeтaeт oсoбый интeрeс в связи с тeм, чтo у кeтoв гoд нaчинaeтся в мae, a у сaмoeдoв, пo дaнным aкaдeмикa Шифнeрa в aвгустe” (Duĺzon f.). 6 Our notation indicates that the given name is quoted by each author (i.e. Radlof, Duĺzon, Birjukovič, Alekseev). If this is not the case, it will be noted. Studia Linguistica vol. / Month names in the Chulym Turkic dialects – their origin and meaning LČ ulug aj suagy ‘мeсяц бoльшoгo мoрoзa’ (Birjukovič 12) ~ ‘бoль- шoй мeсяц мoрoзa’ (Duĺzon , Alekseev 85) ~ ulug aj ‘бoльшoй мeсяц’ (Alekseev 86); MČ ulug sōk ‘сильный мoрoз’ (Duĺzon , Duĺzon ) ~ ulug sōk aj ‘мeсяц сильнoгo мoрoзa (сooтв. дeкaбрю)’ (Birjukovič 27) ~ ulug sug aj ~ ulug sugbaj ‘бoльшoй мoрoз’ (Alekseev 85, hapax legomenon); Čul. ulu aj ‘бoльшoй мeсяц – дeкaбрь’ (Falk). Cf. Küä. ulug ‘hoch’ (Radlof ) ~ ‘gross’ (ibid. ) ~ ‘gewaltig’ (ibid. ), LČ ulug ‘бoльшoй’ (Duĺzon ), MČ ulug ‘id.’ (Birjukovič ) ~ ulu in kičizi uluzu ‘сaмый мoлoдoй’ (Birjukovič 11) = Tuv., Šr., Sag., Koib., Kač. uluḡ ‘gross, erhaben’ (Radlof I ), Tel., Alt., Šr., etc., Ott. ulu ‘id.’ (ibid. ; cf. ÈSTJa I f.). Cf. Küä. suak ‘Kälte’ (Pritsak ),7 LČ suvak ~ sugak ‘хoлoд, хoлoдный, хoлoднo’ (Birjukovič 58) ~ suak ‘хoлoдный’ (Duĺzon ), MČ sugak ‘хoлoднo’ (Birjukovič 5) ~ sōk ‘id.’ (ibid.) ~ suak ‘хoлoд, хoлoдный, хoлoднo’ (Birjukovič 58) = Alt., Tel., Leb., Šr., etc. sōk ‘kalt, Kälte’ (Radlof IV ), Ott. souk ‘1. id.; 2. feindlich, nicht gut’ (ibid. f.) ~ soγuk ‘id.’ (ibid. ), Tel., Kzk., Kas. sūk ‘kalt, Kälte’ (ibid. ), Tr. soğuk ‘1. cold; cold weather; 2. frigid, unfriendly; inemotional in disposition; 3. out of place, in bad taste’ (Redhouse ). 2. ‘small cold (month)’ ~ ‘small (short) month’ (Küä., LČ, MČ): Küä. kiʒig suak (Radlof I 7); LČ kiʒig aj suagy ‘мaлeнький мeсяц (мeсяц мaлeнькoгo мoрoзa)’ (Duĺzon , Alekseev 85) ~ ‘мeсяц мaлeнькoгo мoрoзa’ (Birjukovič 12) ~ kiʒigaj ‘мaлeнький мeсяц’ (Alekseev 86); MČ kičig sōk aj ‘мeсяц мaлeнькoгo мoрoзa (сooтв. примeрнo нoябрю)’ (Birjukovič 27) ~ kičig sōk ‘мaлeнький мoрoз’ (Duĺzon , Duĺzon ) ~ kičig sok ‘мaлый мoрoз’ (Alekseev 85); Čul. kiča aj ‘кoрoткий мeсяц – нoябрь’ (Falk), LČ kiʒigaj ‘мaлeнький мeсяц’ (Alekseev 86). Cf. Küä. kiʒig ‘klein’ (Radlof ) ~ kiʒĭk ‘klein’ (Radlof II ), LČ kiʒig ‘young’ in kiʒig palavys ‘(нaш) млaдшый сын’ (Birjukovič a: 34), MČ kičig ‘мaлeнький’ (Birjukovič 18) ~ ‘млaдшый’ (ibid. 41) ~ kičik ‘млaдшый’ (Duĺzon 19) ~ kiči ~ kičä in kičäzinä ‘smallDat’ (Birjukovič a: 34), kičizi uluzu ‘сaмый мoлoдoй’ (Birjukovič 11, cf. also No. 10 below) = Tel., Tar., Čag. kičik ‘klein, gering’ (Radlof II ), Ott. küčük ‘klein, unbedeu- tend, jünger, niedriger’ (ibid. ), Tr. küçük ‘1. small, little; 2. young, younger’ (Redhouse ; cf. Clauson a-b, ÈSTJa V 75f.). 7 he word has been recorded by Radlof in compositions for months only. Studia Linguistica vol. / MARZANNA POMORSKA 3. ‘hare month’ (MČ: Li Yong-Sŏng): MČ kozan aj ‘January, lit. hare month’ (Li Yong-Sŏng et al. ). Cf. MČ kozan ‘hare’ (Li Yong-Sŏng et al. ), LČ kojan ‘id.’ (Duĺzon ) = Sag., Koib. kozan ‘Hase’ (Radlof II ), Čag. kojan ‘id.’ (ibid. ), Alt., Tel. kojon ‘id.’ (ibid.), Alt., Tel., Leb. köjön ‘id.’ (ibid. ; cf. ÈSTJa VI 29f., Ščerbak ). 4. ‘ridge of a year (month)’ (LČ, MČ; Falk): LČ jyl syrty aj ‘мeсяц бoльшoгo хрeбтa гoдa’ (Duĺzon , Alekseev 85) ~ ‘хрeбeт гoдa’ (Birjukovič 11) ~ jylsyrty ‘янвaрь’ (Birjukovič 35); MČ čylzyrty ‘хрeбeт гoдa (сooтвeтствуeт приблизитeльнo янвaрю)’ (Duĺzon , Duĺzon , Birjukovič 11) ~ čylsyrty ‘янвaрь’ (Birjukovič 75) ~ čälsyrty aj ‘длиннaя нoчь, бoльшoй мoрoз’ (Alek- seev 85) ~ čälyšty (!, M.P.) aj ‘id.’ (ibid.); Čul. jäl särtä ‘пoлoвинa зимы – янвaрь’ (Falk). Cf. LČ jyl ‘гoд’ (Duĺzon ), MČ čyl ‘id.’ (Birjukovič a: 15), Küä. jyl ‘Jahr’ (Radlof ) = Alt., Tel., Leb., Kirg., Ott., etc. jyl ‘1. id.; 2. Lebensjahr’ (Radlof III f.), Tr. yıl ‘year’ (Redhouse ), Sag., Koib., Šr. čyl ‘id.’ (ibid. ; cf. ÈSTJa IV ). Cf. Čul. syrt ‘back; ridge’8 = Alt., Leb., Sag. Koib., Kač., Ott., etc. syrt ‘1. Hin- terseite, Rücken; 2. Äussere, Aussenseite; 3. Erhöhung, Hügel’ (Radlof IV f.), Tr. sırt ‘1. upper part of a person’s back, back; 2. ridge of an animal’s back; ridge (of a mountain)’ (Redhouse ). 5. ‘small ridge of a year (month)’ (Küä., LČ): Küä. kyrlaŋ (Radlof I 7); LČ kyrlaŋ aj ‘мeсяц мaлoгo хрeбтa гoдa’ (Duĺzon ) ~ kyrdan aj (!, M.P.) ~ kylau ~ kyrlyu aj ‘id.’ (Birjukovič 11) ~ kurlaŋaj (!, M.P.) ‘id., мeсяц бури’ (Alekseev 85) ~ kylancaj (!, M.P.) ‘id.’ (ibid.). Cf. Čul. kyrlaŋ ‘small ridge (of a mountain)’9 = Alt., Tel., Leb., Šr., Sag., Koib. kyrlaŋ ‘kleiner Bergrücken, Hügel, bergiges Land’ (Radlof II f.). Following such semantics, Alekseev’s translation ‘мeсяц бури = stormy month’ is incorrect. 6. ‘fox month’ (LČ: Birjukovič, MČ; Falk): LČ tülgaj ‘мeсяц лисы’ (Birjukovič 11, Duĺzon does not record this name for Lower Chulym); 8 he word has been recorded for LČ and MČ in the names for the months only. 9 he word has been recorded in Čul. dialects in the names for the months only. Studia Linguistica vol. / Month names in the Chulym Turkic dialects – their origin and meaning MČ tülgü aj ‘February, lit. fox month’ (Li Yong-Sŏng et al. ) ~ tülgaj ‘мeсяц лисицы’ (Duĺzon , Duĺzon ) ~ tülgajä ‘мeсяц лисы’ (Birjukovič 11) ~ tülgu (!) aj ‘лисий мeсяц, гoн лис’ (Alekseev 85); Čul. tulg aj ‘мeсяц лис – фeврaль’ (Falk). Cf. LČ tülgü ‘лисицa’ (Duĺzon ), MČ tülgü ‘id.’ (Birjukovič , Li Yong-Sŏng ), Küä. tülgü ‘Fuchs’ (Radlof ) ~ tülkü ‘id.’ (ibid. ) = Kom., Alt., Tel., Tuba, Kzk. tülkü ‘id.’ (Radlof III ), Leb. tülgö ‘id.’ (ibid.), Uig., Čag. tülki ‘id.’ (ibid.), Ott. tilki ‘id.’ (ibid. ), Tr. tilki ‘1. fox; 2. cunning person; sly fellow’ (Redhouse ; cf. Clauson ba., Ščerbak ). 7. ‘eagle month’ (Küä., LČ, MČ; Falk): Küä. küʒägän (Radlof I 7); LČ küʒugän aj ‘мeсяц прилeтa oрлa’ (Duĺzon ) ~ kuʒugan aj ‘мeсяц oрлa’ (Birjukovič 11, Alekseev 85); MČ küčügän aj ‘мeсяц oрлa’ (Duĺzon , Duĺzon ) ~ ‘мeсяц oрлa (сooтв. мaрту)’ (Birjukovič 27) ~ kučugan aj ‘мeсяц oрлa’ (ib. 11) ~ ‘мeсяц oрлa (кoршунa), oрeл пoднимaeтся’ (Alekseev 85); Čul. kučugän aj ‘мeсяц oрлa – мaрт’ (Falk). Cf. LČ küʒügän ‘oрeл’ (Duĺzon , Birjukovič 45)10 = Bar. küʒügän ‘Adler’ (Radlof II ), Kūr. küčügän ‘eine kleine Adlerart, der weissgeschwänz- te Adler’ (Radlof II ), Tel. küčǖγän ‘id.’ (ibid.), Kzk. küšügön ‘Geierart’ (ibid. ), Ott. güčügän ~ güčän ‘id.’ (ibid. ; cf. ÈSTJa V , VEWT ). 7.a ‘big bird month’ = ‘eagle month’ (MČ: Duĺzon): MČ ulug kuš aj ‘мeсяц бoльшoй птицы’ (Duĺzon ). Although Duĺzon translates this as ‘мeсяц бoльшoй птицы = big bird month’, it is probably ‘eagle month’, cf. MČ ulugus ‘oрeл’ (Birjukovič 6) ~ *‘owl’, cf. MČ ulug kušlap ‘пo сoвинoму’ (Birjukovič 94, cf. also Pomorska ) < *ulug kušla- ‘to be / to behave like an owl’, cf. also Küä. kušta- ‘Vögel jagen’ (Radlof ) ~ ‘Vögel schiessen’ (ibid. ) = Tar., Čag. kušla- ‘mit einem Jagdvogel auf die Jagd gehen’ (Radlof II ), Alt., Tel., Leb., Šr. kušta- ‘Vögel schiessen, auf die Vogeljagd gehen’ (ibid.) < MČ kuš ~ kus ‘птицa’ (Birjukovič 24), cf. LČ kuš ‘id.’ (Duĺzon ), Küä. kuš ‘Vogel’ (Radlof ) ~ kus ‘id.’ (ibid. , a hapax legomenon) = Tu. kuš ‘id.’ (cf. Clauson b, ÈSTJa VI f.). 8. ‘crow month’ (Küä, LČ, MČ; Falk): Küä. karγyj aj (Radlof I 7); 10 For MČ and Küä. this word has been recorded in the names for the month only. Studia Linguistica vol. / MARZANNA POMORSKA LČ kargaj ‘мeсяц вoрoны’ (Duĺzon , Birjukovič 11) ~ ‘мeсяц вoрoны (гaлки)’ (Alekseev 85); MČ kargaj ‘мeсяц вoрoны’ (Duĺzon , Duĺzon ) ~ ‘id. (сooтв. aпрeлю)’ (Birjukovič 27) ~ ‘вoрoний мeсять; вoрoнa кричит’ (Alekseev 85); Čul. karga aj ‘мeсяц вoрoны – aпрeль’ (Falk). Cf. Küä. karγa ‘Krähe’ (Radlof II ), LČ karga ‘вoрoнa’ (Duĺzon ), MČ karga ‘id.’ (Birjukovič 21) = Tel., Alt., Šr., Koib., Kač., Čag., Ott., etc. karγa ‘Krähe’ (Radlof II ), Tr. karga ‘crow’ (Redhouse ), Tuv. kārγan ‘id.’ (Ölmez ; cf. Clauson a, ÈSTJa V f., VEWT , Li Yong-Sŏng , esp. , fn. 99, Erdal 83, Tekin ). 9. ‘cuckoo month’ (Küä., LČ, MČ; Falk): Küä. kök aj (Radlof I 7); LČ kögaj ‘мeсяц кукушки’ (Duĺzon ) ~ kogaj ‘id.’ (Birjukovič 11, Alekseev 85); MČ kögaj ~ kȫgaj ‘мeсяц кукушки’ (Birjukovič 11) ~ kögäj ‘мeсяц кукушки’ (Duĺzon ) ~ ‘мeсяц кукушки (сooтв. мaю)’ (Birjukovič 27) ~ kogaj ‘мeсяц кукушки’ (Duĺzon ) ~ kokaj ~ kogaä ‘кукушкин мeсяц’ (Alekseev 85); Čul. koj aj (!, M.P.) ‘мeсяц кукушки – мaй’ (Falk). Cf. LČ küök ‘кукушкa’ (Duĺzon ), MČ kȫk ‘id.’ (Birjukovič 27)11 = Šr., Sag., Koib. kȫk ‘Kuckuck, als Teil eines Eigennamens’ (Radlof II ), Khak. kȫk ‘кукушкa’ (KhakRS 90), funduszeue.info käkǖk ‘id.’ (ibid. 73), Šr. kȫk ‘id.’ (ŞorTS 55), Tr. guguk kuşu ‘cuckoo’ (Redhouse ). ‘small hot month’ (Küä., LČ: Duĺzon ; Falk): Küä. kiʒiḡ iziḡ aj (Radlof I 7); LČ kičig (!, probably misprintly for kicig, M.P.) isig aj ‘мeсяц мaлoй жaры’ (Duĺzon ). Cf. LČ isig ~ izig ‘жaркий’ (Duĺzon ) ~ ‘жaрa’ (ibid. ), MČ isig ‘жaркий’ (Birjukovič a: 53) ~ ‘жaрa’ (ibid. 47)12 ~ izig ‘id.’, cf. No. 15 below = Šr., Leb., Sag. iziḡ ‘heiss’ (Radlof I ), Tuv. izig ‘warm’ (Ölmez ; cf. Clauson a-b, ÈSTJa I f.). Čul. kiči šilgai ‘small hot month’, in Falk it is incorrectly: ‘мaлoe лeтo – июнь’ (cf. ‘big hot month’ below). 11 For Küä. the word has been recorded in the names for the months only. 12 For Küä. the word has been recorded in the names for the months only. Studia Linguistica vol. / Month names in the Chulym Turkic dialects – their origin and meaning Cf. Čul. *šilVg13 = MČ čylyg ‘тeплo; тeплый’ (Pomorska 96), LČ jylyg ‘id.’ (ibid.), Küä., Leb., Koib., Kač. jylyḡ ‘warm’ (Radlof III ), Tuv. čylyg ‘id.’ (Ölmez ; cf. Clauson a, ÈSTJa IV ). For Küä. kiʒiḡ ‘small’ ~ LČ kiʒig ‘id.’ ~ MČ kiči ‘id.’ see No. 2 above. ‘lean ish month’ (MČ): MČ aryk palyk aj ‘мeсяц тoщeй рыбы’ (Duĺzon , Duĺzon ) ~ aryk pālyk aj ‘мeсяц тoщeй рыбы (сooтв. июню)’ (Birjukovič 27) ~ arkpal- gaj ‘мeсяц сухoй (худoй) рыбы; нaчинaeт рыбa жирeть’ (Alekseev 85). Cf. MČ aryk ‘тoщий’ (ibid. 15) ~ āruk ‘тoщий’ (Birjukovič 79) ~ ‘худoй’ (Birjukovič 30), LČ aruk ‘худoй’ (Duĺzon ) = Küä, Alt., Tel., Leb., Ott., etc. aryk ‘mager, abgemagert, schwach, matt, siech’ (Radlof I ), Tuv. aryk ‘mager’ (Ölmez 78), funduszeue.info arık ‘lean, thin’ (Redhouse 71; cf. Clauson a, ÈSTJa I ). Cf. MČ pālyk ‘рыбa’ (Birjukovič 51f.), LČ pālyk ‘id.’ (Birjukovič a: 15) ~ palyk ‘id.’ (Duĺzon ) = Küä., Alt., Tel., Leb., Šr., Sag., Koib., Kač., Uig. pa- lyk ‘Fisch’ (Radlof IV ), Ott., Kar., etc. balyk ‘id.’ (ibid. ), Tuv. balyk ‘id.’ (Ölmez 86), Tr. balık ‘id.’ (Redhouse ; cf. Clauson b, ÈSTJa II 59f.). ‘riverbank ish trap month’ (LČ): LČ kyr dug aj ‘мeсяц мaлeньких бeрeгoвых зaпoрoв для лoвли рыбы’ (Duĺzon ) ~ ‘мeсяц бeрeгoвых зaпoрoв (для лoвли рыбы)’ (Birjuko- vič 11) ~ kur (!, M.P.) dug aj ‘мeсяц мaлeньких бeрeгoвых зaпoрoв (для лoвли рыбы)’ (Alekseev 85). he semantic analysis of this composition leads us to the conclusion that Duĺzon’s and Alekseev’s translations as ‘small riverbank ish trap month’ has no lexical support. It is probable that this error was caused by the compari- son with another Čul. month name, i.e. ulug tug aj ‘big ish trap month’ (↓). Our sources note LČ kъr ‘бeрeг’ (Birjukovič a: 36), MČ kyr ‘id.’ (ibid. 19) ~ ‘стeп’ (Birjukovič 18) ~ ‘пaшня’ (ibid. 46), Küä. kyr ‘1. Ecke, Kante; 2. hohes Ufer, Bergrücken’ (Radlof II ) ~ ‘Niederung’ (Radlof ) = Alt., Tel., Šr., etc. kyr ‘1. Ecke, Kante; 2. hohes Ufer, Bergrücken’ (ibid.), Tuv. kyr ‘Grenze, Rand’ (Ölmez ), Ott. kyr ‘Steppe, Ebene’ (Radlof II ), Tr. kır ‘coun- tryside, uncultivated land’ (Redhouse ; cf. also Clauson a-b (1), ÈSTJa VI ), so the translation of this composition should be ‘riverbank ish trap’ only. In his etnographic study on Chulym Turkic peoples, Alekseev describes the ways and tools traditionally used for ishing, among them tyunek, a kind of stand- ing, woven ish trap constructed of spruce or pine wood, cf. LČ tünök ‘лoвушкa нa рыбы’ (Duĺzon , Duĺzon 20, cf. also funduszeue.info тюнéк ‘зимняя лo- вушкa для рыбы’ (Anikin ) using for catching diferent kinds of ish in all seasons. he tyuneks were stood in the deep part of the river, against the water low 13 For the č- ~ š- alternation in MČ see Pomorska ( ). Studia Linguistica vol. / MARZANNA POMORSKA and they were equipped with landing nets, e.g. LČ sügän ‘рыбoлoвнaя мoрдa’ (Duĺ- zon ) ~ MČ sügän ‘id.’ (Birjukovič ), and this dam was named a tug (in kyr dug aj with a positional sonorisation between two voiced sounds). Summing up, LČ kyr dug aj < LČ kyr ‘river bank’ + LČ tug ‘kind of ish trap’ + LČ aj ‘moon, month’. ‘big hot month’ (Küä.; Falk): Küä. uluḡ iziḡ aj (Radlof I 7 and ); LČ ulug isig aj ‘мeсяц бoльшoй жaры’ (Duĺzon ). For Küä. uluḡ ‘big’ ~ LČ ulug ‘id.’ see No. 1 and for Küä. iziḡ ‘hot’, LČ isig ‘id.’ see No. 10 above. Čul. ulu šilgai14 ‘big hot month’, in Falk it is ‘бoльшoe лeтo – июль’ (cf. ‘small hot month’ above). For Čul. *šilVg ‘hot’ see No. 10 above. ‘big ish trap month’ (LČ): LČ ulug tug aj ‘мeсяц бoльших зaпoрoв для лoвли рыбы’ (Duĺzon , Birjukovič 11, Alekseev 85). For LČ ulug ‘big’ see No. 1 and for LČ tug ‘kind of ish trap’ see No. 12 above. ‘(hot) spawn month’ (MČ; Falk?): MČ izig jürgän aj ‘мeсяц тeплoй икры’ (Duĺzon , Duĺzon ) ~ isig jurgän aj ‘id. (сooтв. июлю)’ (Birjukovič 27) ~ jurgän aj ‘мeсяц икры’ (ibid. 11) ~ isägurgaj ‘мeсяц гoрячeй икры’ (Alekseev 85). Cf. MČ ürgän15 ‘икрa’ (Birjukovič 95) (< *ür- *‘to give birth to’ with the semantic development ‘to bear, to give birth, to give life’ > ‘that gives life’ > ‘spawn’) = Kzk. örkän ‘пoтoмствo’ (ÈSTJa I ), funduszeue.info ürgän ‘1. рaссaдa; 2. рoстoк, oтрoстoк, пoбeг’ (TatRS), cf. Tuv. ǖrgänä ‘икрa (рыбья)’ (TuvRS ), cf. also MČ ürän ‘плeмя’ (Birjukovič 91) ~ ‘пoкoлeниe’ (Birjukovič 13) ~ ‘older tribal-family communy among Chulym Turkic peoples’ (Duĺzon 92f.), Küä., Tel., Šr., Sag., Koib., Kač. ürän ‘1. Same, Frucht, Saat, Korn; 2. Nachkommenschat, Generation’ (Radlof I ), al- though in this case, the Mo. loan is also taken into account (cf. Clauson b, ÈSTJa I , VEWT a, Rassadin 49). For MČ lexicalisation of participles in -gan see Pomorska ( ), espe- cially MČ tugan ‘1. рoдня, рoдствeнник; рoждeнный; 2. рoдимoe пятнo’ < *tuggan < tug- ‘рoжaть’ (ibid.). 14 Because of the fricative -š- it is probably the MČ form. 15 he word ürgän ‘spawn’ has been recorded several times in the source literature but the rise of prosthetic j is observed in this name for a month only, cf. No. 27 below. Studia Linguistica vol. / Month names in the Chulym Turkic dialects – their origin and meaning Falks quotes Čul. urgai ai ‘длинный мeсяц – aвгуст, тaк кaк oн прoдoлжaлся дo выпaдeния снeгa’. he meaning ‘длинный мeсяц = long month’ may suggest a connection with MČ ūr ‘дoлгo’ (Birjukovič 89) ~ ur ‘id.’ (ibid. 66) ~ ür ‘id.’ (Birjukovič ), LČ ür ‘id.’ (Duĺzon ), Küä., Koib., Sag., Kač. ür ~ ǖr ‘lange, vor langer Zeit’ (Radlof I ), Tuv. ür ‘дoлгий, дoлгo’ (TuvRS ), Kum. ür ‘id.’ (Baskakov ; cf. Clauson a), but if this were correct, it would have been diicult to explain the -gaj syllable here, so it is more probable that this is the same name as ‘spawn month’ misprinted for ürgän. a ‘hot month’ (MČ: Birjukovič , Alekseev): MČ isig ‘жaркий мeсяц’ (Birjukovič 11) ~ izig ~ isigaj ‘id.’ (Alekseev 85). For MČ isig ‘hot’ see No. 10 above, cf. also No. 27 below. ‘harvest month’ (Küä.): Küä. orγak aj (Radlof I 7) ~ ‘мeсяц жaтвы – aвгуст’ (Duĺzon ). Cf. Küä. orγak ‘1. Sichel; 2. Ernte’ (Radlof I ), MČ orgak ‘сeрп’ (Pomorska ) = Sag., Koib., Kač., Kzk. orγak ‘1. Sichel, Ernte’ (Radlof I ), Tub., Bar. orγok ‘id.’ (ibid.; cf. Clauson a-b, ÈSTJa I ). ‘full-grown, ripe bread month’ (MČ: Duĺzon , Birjukovič ): MČ aš pyštyg aj ‘мeсяц сoзрeвшeгo хлeбa’ (Duĺzon ) ~ ašpystygaj ‘aвгуст’ (Birjukovič 88). Cf. MČ aš ~ as ‘хлeб; eдa’ (Birjukovič 30), LČ aš ‘хлeб’ (Duĺzon ) ~ ‘пищa’ (ibid. ), Küä. aš ‘Speise’ (Radlof ) ~ ‘Nahrung’ (ibid. ) = Tel., Alt., Leb., Šr., Tar., Bar., etc. aš ‘Nahrung, Speise, Futter’ (Radlof I ), Tr. aş ‘cooked food; pilaf; soup’ (Redhouse 85; cf. Clauson b, ÈSTJa I f.). Cf. MČ pyštyg or pyštyk, a hapax legomenon, recorded in this composi- tion only. he sources record only the verb MČ pyš- ‘пoспeвaть’ (Birjukovič 33) ~ ‘сoзрeвaть; вaриться; пeчься’ (Birjukovič 14) ~ ‘вaрить’ (ibid. 56), LČ pyš- ‘пeчься’ (Duĺzon ) ~ ‘вaриться; пoспeвaть’ (Duĺzon ) = Küä., Alt., Tel., Leb., Šr., Kač. pyš- ‘1. weich, mürbe wer- den, reif werden, reifen, gar werden, gar kochen; kochen, zubereiten; 3. mischen, umrühren, Butter schlagen’ (Radlof IV ; cf. Clauson ba, ÈSTJa II f.) and the only possible formation would be the future tense or future participle form in -lyk with the assumption of a partial consonant assimilation *pyšlyk > pyštyk and a sonorisation of inal -k before a subsequent vowel, 16 In fact, only entire consonant assimilation is recorded for MČ, cf. ättiksiŋ ‘you will do’ (Birjukovič 61), allyk ‘he will take’ (Birjukovič 24), cf. also Li Yong-Sŏng ( 79): „he l of -lIK is assimilated to the inal consonants of the verb stems and thus forms geminate consonants. hese geminate consonants become sometimes single consonants”. Studia Linguistica vol. / MARZANNA POMORSKA cf. LČ pyššyk ‘пoспeeт, свaриться’ (Duĺzon ) with the entire assimila- tion š-l > š-š, typical to LČ. he semantics of the entire composition aš pyštyg aj would be ‘month in which the food will come to ripening’. Another possibil- ity is the nominal stem *pyš, which has already been assumed for some other languages by Sevortjan (ÈSTJa II ), and thus the denominal adjective in -lyg (cf. Pomorska 66f.): pyš-lyg > pyštyg ‘ripe’. ‘whiteish (inconnu) month’ (LČ): LČ ak pālyk aj ‘мeсяц бeлoй рыбы (нeльмы)’ (Birjukovič 11) ~ axvalgaj ‘id.’ (ibid., Duĺzon , Alekseev 85). Cf. LČ ak palyk ‘нeльмa’ (Duĺzon ) = MČ ak bālyk ‘нeльмa’ (Birjukovič ) ~ ak pālyk ~ akvālyk ‘id.’ (Pomorska ), Alt. ak palyk, Salmo Lavaretus (Radlof I 91), Ott. ak palyk ‘ein Seeisch’ (ibid.). ‘(cedar) nut month’ (MČ): MČ kuzuk aj ‘мeсяц сбoрa oрeхoв’ (Duĺzon , Duĺzon ) ~ ‘мeсяц oрeхoв (cooтв. aвгусту)’ (Birjukovič 27) ~ kuzug aj ‘id.’ (ibid. 11) ~ kusugaj ~ kuʒuxaj (Cyrillic „кудзухaй” (!), misprinted for „кузухaй” = kuzuxaj, M.P.) ‘oрeхa мeсяц’ (Alekseev 85) ~ kuʒux (!, misprinted for kuzux, M.P.) ‘oрeх пoспeвaeт’ (Alekseev 85). Cf. MČ kuzuk ‘oрeх’ (Birjukovič ), LČ kuzuk ‘id.’ (Duĺzon ) = Küä., Alt., Leb., Tel., Koib., Kač., Bar., Čag. kuzuk ‘Cedernüsse’ (Radlof II ), Šr. kuzuk ‘Zirbelichte’ (ibid.), Tuba kuzuk ‘oрeх’ (Baskakov ), Kum. kusuk ‘oрeх’ (Baskakov ; cf. ÈSTJa VI 23f.). ‘month separating autumn’ (Küä.): Küä. küsk jarylyš aj (Radlof I 7). Cf. Küä. küsk ‘autumn’,17 MČ küskü ‘(an) autumn’ (Pomorska 55 with the examples from many other Turkic languages), LČ küskü ‘id.’ (ibid.), Tuv. küskü ‘Herbst, dem Herbst eigen’ (Ölmez ; cf. Clauson b, ÈSTJa III 95). Cf. Küä. jarylyš ‘separating’18 < *jaryl-,19 pass. of jar- ‘zerspalten, zerteilen, auseinanderbringen’ (Radlof III ) = LČ jar- ‘рaсщeпить’ (Duĺzon ), MČ čar- ‘рубить’ (Birjukovič 31), Alt., Tel., Leb., etc. jar- ‘zerspalten, zerteilen, auseinanderbringen’ (Radlof III ), Tr. yar- ‘to split, rend, cleave, cut through’ (Redhouse ; cf. ÈSTJa IV f.), for Čul. deverbal derivatives in -(y)š see Pomorska ( f.). 17 For Küä. the word has been recorded in the names for the months only. 18 For Küä. the word has been recorded in the names for the months only. 19 = Tel., Alt. jaryl- ‘sich trennen’ (Radlof III ), Kom., Kas., Ott., Kar.T jaryl- ‘Sprünge be- kommen, zerplatzen’ (ibid.), cf. also MČ čārьlgan ‘рaскoлoтый’ (Birjukovič ). Studia Linguistica vol. / Month names in the Chulym Turkic dialects – their origin and meaning ‘autumn month’ (Küä., MČ: Alekseev): Küä. küsk aj (Radlof I 7); MČ kuskux (!, M.P.) aj ‘oсeнний мeсяц’ (Alekseev 85). For Küä. küsk ~ MČ küskü ‘(an) autumn’ see No. 20 above. ‘horse race month’ (LČ, MČ: Birjukovič; Falk): LČ jaryš aj ‘мeсяц свeтлoй луны’ (Duĺzon , Birjukovič 11) ~ jaryš ‘oсeннaя свeтлaя лунa’ (Alekseev 85) ~ ‘мeсяц кoнских скaчeк’ (ibid. 61); MČ čāryš aj ‘мeсяц свeтлoй луны’ (Birjukovič 11) ~ čārym (!, mis- takenly for čāryš?, M.P.) aj ‘id.’ (ibid. 27); jariš ai ‘oктябрь’ (Falk). Alekseev, in his book on p. 61 explains jaryš aj as a month of horse competitions which took place in autumn,20 cf. MČ čaryš ‘сoстязaниe в бeгe’ (Birjukovič 72) = Küä., Alt., Tel., Ott. jaryš ‘Wettrennen’ (Radlof III ), Tuv. čaryš ‘Wettkampf’ (Ölmez ), Khak. čarys ‘бeг, сoстязaниe в бeгe; кoнскиe скaчки’ (KhakRS ), Tr. yarış ‘race, competition’ (Redhouse ; cf. Clauson a, ÈSTJa IV f.). However, Alekseev also translates LČ yaryš, as ‘oсeннaя свeтлaя лунa = bright / shining autumn moon’, the same translation by Duĺzon and Bir ju- kovič (↑). he question is, whether this translation is simply incorrect, or it is anyhow justiied by the meaning of the Chulym forms. In that case, LČ jaryš = MČ čaryš should mean ‘shining moon’. he verb jar- ~ čar- is recorded for MČ, cf. MČ čar- ‘сиять’ (Birjukovič 71) ~ čāry- ‘ib.’ (Pomorska ) = Küä. jar- in taŋ jaryp tyr ‘der Morgen brach an’, lit. ‘dawn has broken’ (Radlof ), Šr., Sag. čar- ‘leuchten’ (Radlof III ), Alt., Tel., Leb., Tar., Kūr. jar- ‘hell sein, leuchten, Licht ausstrahlen’ (ibid. ; cf. also ÈSTJa IV ), but in the meaning of the nomen obiecti we would rather expect jaryk ~ čaryk, cf. MČ jāryk ‘1. свeтлo; 2. яркий, яркo’ (Pomorska ) = Küä., Kom., Leb. jaryk ‘1. hell, leuchtend; 2. Licht, Glanz’ (Radlof III ; cf. also ÈSTJa IV ), and not *jaryš ~ *čaryš (for Čul. deverbal nomina in -(y)š see Pomorska ), especially that, as far as we know, such a word is not recorded in any other Turkic languages. Radlof records Šr. čaryš aj ‘Oktober’ (Radlof III ) and refers to jaryš ‘race, competition’, cf. also Khak. čarys ajy ‘уст. мeсяц бeгoв и скaчeк (oктябрь)’ (KhakRS ), Sag. čarys aj (Radlof I 7). 20 „K числу oбычaeв, связaнных прoисхoждeниeм с кoчeвничeским кoнeвoдским бытoм, слeдуeт oтнeсти и oбычaй устрoйствa скaчeк нa лoшaдях вo врeмя свaдьбы, и кoнныe сoстязaния нa oбщeдeрeвeнcких прaздникaх oсeнью. Oдин из мeсяцeв стaриннoгo кaлeндaря нижнeчулымских тюркoв нoсил нaзвaниe ярыш aй – мeсяц кoнских скaчeк.” Studia Linguistica vol. / MARZANNA POMORSKA ‘naked leaves month = no leaves month’ (LČ, MČ): LČ jalac kak aj ‘мeсяц бeзлистных (дeрeвьeв)’ (Duĺzon , Duĺzon , Birjukovič 12, Alekseev 85); MČ čalač kak aj ‘гoлoлистный мeсяц’ (Duĺzon , Duĺzon ) ~ ‘бeзлистный мeсяц (сooтв. примeрнo oктябрю)’ (Birjukovič 27) ~ ‘лeс гoлый oсeнью, листья пaдaют; мeсяц кoгдa листьeв нeт и кoгдa всe чистo; гoлый лeс’ (Alekseev 85). Cf. LČ jalac ~ MČ čalač 21 ~ MČ čalāč ‘naked’ (Pomorska 40) = Küä. jalāc ‘id.’ (Radlof ). Cf. LČ kak ‘листвa’ (Birjukovič 99), MČ kak ‘лист’ (Birjukovič 37) = Küä., Alt., Tel. kāk ‘Blatt (eines Baumes)’ (Radlof II 57), funduszeue.info kabak ~ kavak ‘leaf’ (ÈSTJa V ), Bar., Kūr. kavak ‘Blatt (des Baumes)’ (Radlof II 50; cf. ÈSTJa V , VEWT b). ‘red leaves month’ (LČ, MČ: Alekseev): LČ kyzyr (!, M.P.)22 gak aj ‘мeсяц крaсных листьeв’ (Duĺzon , Alekseev 85) ~ kyzyrgak aj ‘id.’ (Birjukovič 12). Cf. LČ kyzyl ‘крaсный’ (Duĺzon ), MČ kyzyl ‘id.’ (Birjukovič a: 53), Küä. kyzyl ‘rot’ (Radlof ) = Tu. kyzyl ‘id.’ (Clauson b, ÈSTJa VI f.). MČ kyzyl byr ‘крaсныe листья’ (Alekseev 85). Cf. MČ pür ‘листвa’ (Birjukovič 16) = Alt., Sag. pür ‘Baumblatt’ (Radlof IV ), Tel. pür ‘1. id., 2. Knospe’ (ibid.), Krm., Kom. bür ‘Blatt, Blattknospe’ (ibid. ), Khak. pür ‘лист’ (KhakRS ), Tuv. bürü ‘Blatt’ (Ölmez ; cf. Clauson a). ‘month separating winter’ (Küä.): Küä. kyš jarylyš aj (Radlof I 7). Cf. Küä. kyš ‘Winter’ (Radlof II ), LČ kyš ‘id.’ (Duĺzon ), MČ kyš ~ kys ‘id.’ (Duĺzon 23) = Tu. kyš ‘id.’ (ÈSTJa VI f., Clauson a). For Küä. jarylyš ‘separating’ see No. 20 above. ‘half-winter half-summer’ (MČ): MČ čarym kyš čarym čaj ‘пoлзимы-пoлeтa’ (Duĺzon , Duĺzon ) ~ ‘пoлoвинa зимы, пoлoвинa лeтa (cooтв. примeрнo oктябрю-нoябрю)’ 21 Such forms are recorded in the month names only. 22 r looks strange in this context. Studia Linguistica vol. / Month names in the Chulym Turkic dialects – their origin and meaning (Bir ju kovič 27), MČ čaǯa aj23 ‘пoлoвинa зимoй, пoлoвинa лeтoм; пoлoвинa тeплa, пoлoвинa хoлoдa’ (Alekseev 85). Cf. MČ čarym ~ čārym ‘пoлoвинa’ (Birjukovič 72), LČ jārъm ‘id.’ (Duĺzon ) ~ jarym ‘id.’ in jarym gün ‘юг (пoлдня, пoлдeнь)’ (ibid. ) = Küä., Alt., Leb., Kas., Tel., Kom., Kar.L, Kar.T jarym ‘Hälte, halb’ (Radlof III ), Šr. čarym ‘id.’ (ibid. ), Ott. jarym ‘1. id.; nicht vollständig, unvollständig, unbeendet’ (ibid. ), Tr. yarım ‘half’ (Redhouse ), Tuv. čarym ‘halb; Hälte’ (Ölmez ; cf. Clauson ab, ÈSTJa IV ). For MČ kyš ‘winter’ see 25 above. Cf. MČ čaj ‘лeтo’ (Duĺzon ), LČ jaj ‘id.’ (ibid.), Küä., Alt., Tel., Leb., etc. jaj ‘Sommer’ (Radlof III 4), Šr., Sag., Koib. čaj ‘id.’ (ibid. ), Tuv. čaj ‘id.’ (Ölmez ; cf. Clauson a-b, ÈSTJa IV 74). Special cases MČ čazyg aj ‘мeсяц листoпaдa’ (Duĺzon , Duĺzon ) ~ ‘id. (сooтв. сeнтябрю)’ (Birjukovič 27) ~ čizyg aj ‘крaй лeтa’ (Alekseev 85). his name for a month is recorded for MČ only, and it seems to have no counter- part in the other Turkic languages. Our sources record no Čul. čazyg ~ čizyg or čazyk ~ čizyk in the meaning of ‘fallen leaves’ ~ ‘no leaves’, etc., cf. No. 24 above. Assuming čazyg ~ čazyk as more reliable forms, their irst syllable coincides with Turkic jaz ‘1. spring; 2. sommer’ = MČ čas ‘вeснa’ (Birjukovič 72), LČ jas ‘id.’ (Duĺzon ), Küä. jas ‘id.’ (Radlof ; cf. also ÈSTJa IV 71). If this were so, we would have suggested the derivational suix -yg ~ -yk for this. Although Chulym uses the -(a)k ~ -(y)k deminutive suix (cf. Pomorska 59f.) such a derivative would have no counterpart in any older or newer Turkic languages. Another question is that Čul. jas ~ čas means ‘spring’ and not ‘summer’, and this does not coincide with the place of čazyg aj in the lists of Chulym months (i.e. the 9th month in Duĺzon’s and Birjukovič’s lists and the 8th month in Alekseev’s list) and commentaries like ‘сooтв[eтствуeт] сeнтябрю = a counterpart of September’ or ‘крaй лeтa = the end of summer’. With the presumption of correctness of Alekseev’s čizyg aj, we would ex- plain this as a form related to izig ‘hot’, cf. No. 15a above. If this is correct, we should assume the rise of prosthetic j in MČ izig > jizig > čizig,24 cf. also No. 15 above. If this is the solution for MČ čazyg, there still remains the problem of its semantics, i.e. ‘hot month’ as a counterpart of Semptember and not June–July. 23 his form, if its notation is correct, may be explained as a result of the shortening of *čarym čaj aj. 24 For the rise of prosthetic j in Turkic languages see Tekin (, and f.). Studia Linguistica vol. / MARZANNA POMORSKA karakal ai, пo бoльшeй чaсти нaш сeнтябрь (Falk). his name for a month has not been recorded by other authors, and – as far as we know – it has no counterpart in the other Turkic languages. Its notation seems to be anyhow erroneous, since Turkic languages do not have a noun like *karakal. It is very close to LČ karagaj ‘сoснa’ (Duĺzon ) = Tel., Leb., Šr., etc. karaγaj ‘Tanne’ (Radlof II ; cf. ÈSTJa V f.), cf. also MČ kara kāzy ‘сoснa’ (Birjukovič ) or karagan, cf. Tel., Šr. karaγan ‘1. robina caragana; 2. Akazienstrauch’ (Radlof II ; cf. ÈSTJa V f.). Such an assumption raises questions, one of them being the fact that no Chulym name for months refers to a name for a tree, especially to an evergreen, fruitless tree like a pine. hus, ‘rowan tree month’ or ‘acacia tree month’ sound more probable but our sources record LČ kargan ‘смoрoдинa = currant’ (Duĺzon ) only. Conclusions An analysis of the origin of Chulym month names irst of all leads to the conclu- sion that their year was devided into three main parts: the cold part of the year (‘big cold month’, ‘small cold month’), the hot part of the year (‘small hot month’, ‘big hot month’, ‘hot month’) and something between cold and hot, i.e. autumn part (‘month separating autumn’, ‘autumn month’, ‘month separating winter’, ‘half-winter half-summer’). hey are closely related to the activities of their users and their main occupations, i.e. ishing (‘lean ish month’, ‘(small) ish trap month’, ‘big ish trap month’, ‘hot spawn month’, ‘white ish (inconnu) month’), hunting (‘hare month’, ‘fox month’) and collecting forest fruits [‘(ceder) nut month’, cf. also the names referring to the forest itself like ‘naked leaves month’, ‘red leaves month’]. Only two month names refer to the other way of obtaining food, namely land cultivation (‘harvest month’, ‘full-grown, ripe bread month’), both of the names are mentioned by Duĺzon and Birjukovič but do not igure in their lists of the month names. It is worth noting that the number of month names derived from the names of birds is proportionally high (‘eagle month’, ‘crow month’, ‘cockoo month’). One month name indicates the importance of the horse races among Lower- and Middle-Chulym Turkic peoples. Küärik Lower Middle Falk (Radlof) Chulym Chulym ‘big cold (month)’ ~ 1. + + + – ‘big month’ ‘small cold (month)’ ~ 2. + + + – ‘small (short) month’ + 3. ‘hare month’ – – – (Li Yong-Sŏng) Studia Linguistica vol. / Month names in the Chulym Turkic dialects – their origin and meaning Küärik Lower Middle Falk (Radlof) Chulym Chulym 4. ‘ridge of a year (month)’ – + + + ‘small ridge of a year 5. + + – – (month)’ + 6. ‘fox month’ – + + (Birjukovič) 7. ‘eagle month’ + + + + 8. ‘crow month’ + + + + 9. ‘cuckoo month’ + + + + + ‘small hot month’ + (Duĺzon – + ) ‘lean ish month’ – – + – ‘riverbank ish trap – + – – month’ ‘big hot month’ + – – + ‘big ish trap month’ – + – – ‘(hot) spawn month’ – – + + (?) + a ‘hot month’ – – (Birjukovič, – Alekseev) ‘harvest month’ + – – – + (Duĺzon ‘full-grown, ripe bread – – , – month’ Birjukovič ) ‘white ish (inconnu) – + – – month’ ‘(cedar) nut month’ – – + – ‘month separating + – – – autumn’ + ‘autumn month’ + – – (Alekseev) ‘horse race month = + – + + no leaves month’ (Birjukovič) Studia Linguistica vol. / MARZANNA POMORSKA Küärik Lower Middle Falk (Radlof) Chulym Chulym ‘naked leaves month’ – + + – + ‘red leaves month’ – + – (Alekseev) ‘month separating + – – – winter’ ‘half-winter – – + – half-summer’ Abbreviations Alt. = Altay (= Oyrot), Bar. = Baraba, Čag. = Chagatay, Kač. = Kacha, Kar. = Karaim (L = Łuck, T = Troki), Kas. = Kasan, Khak. = Khakas, Kirg. = Kirghiz, Koib. = Koybal, Kom. = Koman, Krm. = Crimean, Küä. = Küärik, Kum. = Kumandin, Kūr. = Kūrdak, Kzk. = Kazakh; LČ = Lower Chulym, Leb. = Lebed, MČ = Middle Chulym, Ott. = Ottoman Turkish, Sag. = Sagay, Šr. = Shor, Tar. = Taranchi, Tel. = Teleut, Tr. = Turkish, Tu. = Turkic, Tub. = Tuba, Tuv. = Tuvinian, Uig. = Uyghur. References Clauson = Clauson G. An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford. ÈSTJa I = Sevortjan È.V. Ètimologičeskij slovaŕ tjurkskich jazykov. [vol. I: glasnye]. Moskva. ÈSTJa II = Sevortjan È.V. Ètimologičeskij slovaŕ tjurkskich jazykov. [vol. II: b]. Moskva. ÈSTJa III = Sevortjan È.V. Ètimilogičeskij slovaŕ tjurkskich jazykov. [vol. III: v, g, d]. Moskva. ÈSTJa IV = Sevortjan È.V., Levitskaja L.S. Ètimilogičeskij slovaŕ tjurkskich jazykov. [vol. IV: dž, ž, j]. Moskva. ÈSTJa V = [Sevortjan È.V.], Levitskaja L.S., Dybo A.V., Rassadin V.I. Ètimologičeskij slovaŕ tjurkskich jazykov. [vol. V: k, ⱪ]. Moskva. ÈSTJa VI = [Sevortjan È.V.], Blagova G.F., Levitskaja L.S., Dybo A.V., Rassadin V.I. Ètimologičeskij slovaŕ tjurkskich jazykov. [vol. VI: k (misprinted for: ⱪ)]. Moskva. KhakRS = Baskakov N.A., Inkižekova-Grekul A.I. Chakassko-ruskkij slovaŕ. Moskva. Radlof I = Radlof W. Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte. [vol. I]. Sanktpeterburg. Radlof II = Radlof W. Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte. [vol. II]. Sanktpeterburg. Radlof III = Radlof W. Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte. [vol. III]. Sanktpeterburg. Studia Linguistica vol. / Month names in the Chulym Turkic dialects – their origin and meaning Radlof IV = Radlof W. Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte. [vol. IV]. Sanktpeterburg. Redhouse = New Redhouse Turkish-English dictionary. (12). İstanbul. ŞorTS = Kurpeşko-Tannageşeva N.N., Akalın Ş.H. Şor sözlüğü. Adana. TatRS = Tatarsko-russkij slovaŕ. Moskva. TuvRS = Tenišev È.R. (ed.) Tuvinsko-russkij slovaŕ. Moskva. VEWT = Räsänen M. Versuch eines etymologisches Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki. Alekseev V.P. (ed.) Tjurki taježnegoPričulyḿja. Populjacija i ètnos. Tomsk. Anikin A.M. Ètimologičeskij slovaŕ russkich dialektov Sibiri. Zaimstvovanija iz uraĺskich, altajskich i paleoaziatskich jazykov. Novosibirsk. Baskakov N.A. Severnye dialekty altajskogo (ojrotskogo) jazyka. Dialekt černevych tatar (tuba kiži). Grammatičeskij očerk i slovaŕ. Moskva. Baskakov N.A. Severnye dialekty altajskogo (ojrotskogo) jazyka. Dialekt kumandincev (kumandy-kiži). Grammatičeskij očerk, teksty, perevody i slovaŕ. Moskva. Birjukovič R.M. K vorposu semantiki čisla v čulymsko-tjurkskom jazyke. – Jazyki narodov Sibiri. Sbornik statej. Kemerovo: – Birjukovič R.M. Zvukovoj stroj čulymsko-tjurkskogo jazyka (metodičeskoe posobie). Moskva. Birjukovič R.M. a. Morfologija čulymsko-tjurkskogo jazyka. [vol. I: Kategorija imeni suščestviteĺnogo. Učebno-metodičeskie materialy]. Moskva. Birjukovič R.M. K semantičeskomu obosnovaniju kategorii prinadležnosti v tjurk- skich jazykach (na materiale čulymsko-tjurkskogo jazyka). – Voprosy Jazykoznanija 95– Birjukovič R.M. Morfologija čulymsko-tjurkskogo jazyka. [vol. II]. Saratov. Birjukovič R.M. Leksika čulymsko-tjurkskogo jazyka. Posobie k speckursu. Saratov. Duĺzon A.P. Čulymskie tatary i ich jazyk. – Učenye Zapiski Tomskogo Gosudarstven- nogo Pedagogičeskogo Instituta IX. Tomsk: 76– Duĺzon A.P. Čulymsko-tjurkskij jazyk. – Baskakov N.A. (ed.) Jazyki Narodov SSSR. [vol. II]. Moskva: – Duĺzon A.P. Dialekty i govory tjurkov Čulyma. – Sovetskaja Tjurkologija 16– Erdal M. Old Turkic word formation. A functional approach to the lexicon. [vol. I]. Wiesbaden. Li Yong-Sŏng On the origin of baqa ‘frog, toad, tortoise’. – Central Asiatic Journal – Li Yong-Sŏng et al. (eds.) A study of the Middle Chulym dialect of the Chulym language. Seoul. Ölmez M. Tuwinischer Wortschatz mit alttürkischen und mongolischen Parallelen. Tuvacanın Sözvarlığı. Eski Türkçe ve Moğolca denkleriyle. Wiesbaden. Pomorska M. Consonant alternation in Čulym (1). – Folia Orientalia XXXVI: – Pomorska M. Middle Chulym noun formation. Kraków. Pritsak O. Das Abakan- und Čulymtürkische und das Schorische. – Philologiae Turcicae Fundamenta. [vol. I]. Wiesbaden: – Radlof W. Proben der Volksliteratur der türksichen Stämme Süd-Sibiriens. [vol. II]. S. Peterburg: – Rassadin V.I. Mongolo-burjatskie zaimstvovanija v sibirskivh tjurkskich jazykach. Moskva. Studia Linguistica vol. / MARZANNA POMORSKA Ščerbak A.M. Nazvanija domašnich i dikich životnych v tjurkskich jazykach. – Istoričeskoe razvitie leksiki tjurkskich jazykov. Moskva: 82– Tekin T. Türk dillerinde önseste y- türemesi. – Türk Dilleri Araştırmaları 4: 51– Tekin T. Türk dillerinde birincil uzun ünlüler. Ankara.
• Kurucu Göçerlik Ve Anadolu Mayasının Temeli Olarak Yesevîlik • Kaygıları Ve Soru(N)Ları Müzakereye Açmak • . Nakşîlik Yesevîliğin İslam Öncesi Tasavvurlarını İslamîleştirmiş Midir? • Yusuf El-Hemedânî’nin Gördüğü Bir Rüya Üzerine Hanefîlikten Şafiiliğe Geçtiği İddiası • . Yesevîlik, Nakşîbendîlik Üzerinden Yenilenmiş Midir? İslam öncesi (Kök/Tek Tanrı (Tengirizm) ve onun yansımaları olan Şamanist ve animist geleneklere dair inanç ile Hz. Muhammed’in (sav) getirdiği sisteme teslim olup barışçıl bir din dili oluşturan Yesevî'nin cehrî zikir (erre) yapması, hocası Yusuf Hemedânî'nin gizli zikri tavsiye etmesi, Hemedânî'nin Ene'l-Hak ifadesini kesinlikle tutarlı görmemesine rağmen Yesevî'nin sistemini önemli oranda bu terim ve açıklaması üzerine kurması, Yesevî'nin Arslan Bab'tan çokça bahsetmesi, fakat Hemedânî'ye (açık bir şekilde) yer vermemesinin yöntem farklılığından öte metafizik tasavvurunun epistemik temellendirilmesindeki farklılığa işaret ettiği kanaatindeyiz. Yesevî’nin fıkhî, kelamî ve ahlakî hareket noktaları, ortaya koyduğu metafizik sistemi, İslam öncesi (Tengrici mümin) dönem ile İslam sonrası (müslim) dönem arasındaki geçişi sağlaması ve itidalli, bireysel ve barışçıl özgürlükçü bir dil oluşturmasına rağmen Nakşîlik üzerinden dönüştürülmesi, hatta Yesevîliğin bu tarikat içinde devam ettiği ileri sürülerek yok sayılması üzerinde ayrıntılı çalışmalar yapılmalıdır. Eğer ekonomi ve politik alanda çalışmalar yapan İktisat, Kamu Yönetimi ve Uluslararası İlişkiler disiplinleriyle birlikte hareket edilirse, günümüz Türkiye’sinde her biri ekonomi-politik bir birim haline dönüşen tarikatlar (cemaatler) bazında sûfî düşüncenin geldiği nokta daha net anlaşılabilir. Özellikle Şiî ve Selefî zihniyetlere karşı tavır alıp sûfî olduklarını iddia eden birimlerin Türk Düşüncesine ve felsefeye karşı olmalarının gerekçelerinin ortaya çıkması açısından bu tür disiplinler arası mukayeseli çalışmalar yapılması elzemdir
“AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI
DÜNYA KİTABXANALARINDA”
MÖVZUSUNDA
IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN
MATERİALLARI
Bakı şəhəri
12 oktyabr cu il
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
TƏŞKİLAT KOMİTƏSİ:
Sədr müavinləri:
filologiya üzrə elmlər doktoru Aybəniz Əliyeva-Kəngərli,
filologiya üzrə elmlər doktoru Paşa Kərimov
Məsul katib:
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Əzizağa Nəcəfzadə
Texniki redaktor:
tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Cavid Cəfərov
Koordinatorlar:
Firəngiz Hüseynova, Qutiyera Cəfərova
2
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
3
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
miyasının Dilçilik İnstitutu Nəsiminin adını daşıyır. ci ilin may ayında Pa-
risdə YUNESKO-nun baş qərargahında Nəsiminin vəfatının illiyinin qeyd
edilməsi və ci ilin sentyabr ayında ölkəmizdə Nəsimi şeir, incəsənət və
mənəviyyat festivalının təntənəli şəkildə keçirilməsi ölməz şairin xatirəsinə də-
rin ehtiramın ifadəsi hesab oluna bilər. İmadəddin Nəsiminin adı həqiqət nami-
nə, fikir azadlığı yolunda qəhrəmanlığın rəmzi kimi əbədiləşib, əsrlərdən bəri
Şərq xalqlarının yaddaşında yaşamaqdadır. Azərbaycan Respublikası Konstitu-
siyasının cu maddəsinin ci bəndini rəhbər tutaraq, böyük Azərbaycan
şairi və mütəfəkkiri İmadəddin Nəsiminin anadan olmasının illik yubileyi-
nin yüksək səviyyədə keçirilməsini təmin etmək məqsədi ilə qərara alıram:
1. Böyük şair və mütəfəkkir İmadəddin Nəsiminin illik yubileyi Azər-
baycan Respublikasında dövlət səviyyəsində geniş qeyd edilsin.
2. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti böyük Azərbaycan şairi
və mütəfəkkiri İmadəddin Nəsiminin illik yubileyinə həsr olunmuş tədbirlər
planının hazırlanıb həyata keçirilməsini təmin etsin.
İlham Əliyev
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
Bakı şəhəri, 15 noyabr ci il.
4
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
5
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
İlham Əliyev
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
Bakı şəhəri, 11 yanvar cu il
6
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
7
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
8
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
dilində - ərəb, fars və türk dillərində bu cür humanist ruhlu əsərlər qələmə alan
ən böyük sənətkarlardan biri də XIV yüzilliyin sonu, XV yüzilliyin əvvəllərində
yaşayıb yaratmış böyük Azərbaycan şairi və filosofu İmadəddin Nəsimi oldu.
Nəsimi humanizminin başlıca fərqləndirici cəhətini müəyyən etmək lazım
gəlsəydi, yəqin ki, bunun yüksək talantlı, təbiətdəki harmoniyaya və insan gö-
zəlliyinə vurğun olan böyük bir şairin himanizmi olduğu fikri üzərində dayanı-
lardı.
Nəsimi humanizmi insana böyük məhəbbət duyğuları ilə yoğrulmuşdur.
Məhz bu cəhətinə görə Nəsimi özündən əvvəlki Azərbaycan poeziyasının birba-
şa varisi kimi çıxış edərək ona qədər irəli sürülmüş bədii-obrazlı düşüncələri, əl-
də edilmiş poetik nailiyyətləri daha da inkişaf etdirir.
Nəsimi humanizmindən danışarkən ilk növbədə bunu nəzərə almaq lazım-
dır ki, böyük şairin insan sevgisi çoxyönlü və çoxtutumludur. Orta əsrlərin Şərq
və Avropa humanistləri kimi, Nəsimi yaradıcılığında da kainatın antroposentrist
strukturu başlıca yer tutur. Başqa sözlə, nəhəng kainatın mərkəzində, o dövrün
elm adamlarının geosentrik nəzəriyyəyə görə təsəvvür etdiyi kimi, cansız daş-
torpaqdan və yanar qazlardan ibarət olan Yer kürəsi, ya da Günəş ulduzu deyil,
məhz yaranmışların ən şərəflisi olan İNSAN dayanır.
Ancaq bu da var ki, Nəsimi humanizmində insana məhəbbət ucdantutma
deyil; burada seçim var: Nəsiminin sevdiyi və hörmət bəslədiyi insan – kamil
insandır, insanlıq adına layiq olan fizioloji-ictimai varlıqdır. Yoxsa zahirən insa-
na bənzəyən hər varlığı insan adlandımaq olmaz.
Bu cür ali mərtəbəyə çatmış kamil insan şairin gözündə Tanrının Yer üzə-
rindəki bir nümayəndəsi kimi cilvələnir və böyük mütəfəkkir fəxrlə deyir ki,
onu yalnız qorxduqlarına görə, Tanrıya şərik çıxarmamaq üçün Haqq (Allah)
adlandırmırlar. Ancaq kamil insan olmaq da adamdan ölçüyəgəlməz dərəcədə
zəhmət, əzab-əziyyət, ürək genişliyi, öz həmcinslərinə və bütün yaradılmışlara
səmimi məhəbbət tələb edir.
Yer üzərindəki bütün insanların bərabərhüquqlu olduğu fikrini irəli sürən,
insanların görünüşcə müxtəlifliyini coğrafi və sosial şəraitlə izah edən Nizami,
İbn Xəldun və başqa proqressiv düşüncəli şair və filosof sələflərinin ardınca Nə-
simi də humanist fikirlərinə söykənərək bütün insanların Tanrı dərgahında bəra-
bər olması, dini-ideoloji baxışlarına və əqidəsinə görə kimsənin kimsədən üstün
olmaması ideyasını irəli sürür.
Nəsimi humanizmi, insana məhəbbəti təkcə onun əsərlərinin məna və ma-
hiyyətində, məzmununda deyil, forma xüsusiyyətlərində, daha doğrusu ritmika-
sında, oynaqlığında, ahəngində, alliterasiyasında da özünü göstərir. Nəsimi qə-
zəllərinin də bir çoxunda ritmika sanki oxucunun ürəyini oynadır, ona həyat eş-
qi, sevinc aşılayır, insana daxili mənəvi rahatlıq gətirir. Bunun kökündə isə şüb-
9
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
10
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
Seyid Imadaddin Nasimi is one of the great thinker poets and self – sacri-
fice for own belief grown by the Azerbaijani people in the XIV century. This ta-
lented poet, written in all three literary languages of Muslim East, is more com-
monly known by his ghazals written in Azerbaijani Turkish.
Research works of such European Orientalists as funduszeue.infotall, funduszeue.info,
funduszeue.info, funduszeue.infoer, funduszeue.info, in America funduszeue.info and others shed light on a
number of literary and philosophical problems related to Nasimi.
The poet created his works under pseudonym of “Seyyid”, “Huseyni”,
“Nasimi”, “Hashimi”, “Gureyshi”, “Ibrahimi”, the most common of them is Na-
simi.
Seyid Imadaddin Nasimi was born in in Shamakhi – one of the old-
est centers of culture and poetry in Azerbaijan. In sources, from the relatives of
the poet, some information can be found only about Shah Khandan – Nasimi`s
brother, because the poet`s life and environment was lost in the fog of reality
and myth. Gastamonulu Latifi in his tazkira dealt with Nasimi`s brother Shah
Khandan with pseudonym “Julidamu” (Scatterred), but Ali noted him as a poet
in a separate chapter in his “Kunhul – Akhbar” based on Shah Khandan`s famo-
us couplet written to Nasimi (“Gal bu sirri alama fash eylama, khani-khasi ama-
ya ash eylama” – Don`t spread the secret of high society members among the to-
tal mass). Information given by Salman Mumtaz about his grave being in Sha-
makhi and visited by the pilgrims was regarded as a valuable fact by the later re-
searchers. The great Azerbaijan poet funduszeue.infoni`s beyt:
Men olende Shahandanda basdirin,
Chunki onun Shahidi – Khandani var.
11
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
12
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
One of the greatest artists, written in all three ruling languages of the Isla-
mic East - Arabic, Persian and Turkish - was the great Azerbaijan poet and phi-
losopher Imadaddin Nasimi, who lived and created the at end of the XIV and the
beginning of the XV cc.
If we had to identify the main distinguishing feature of Nasimi`s human-
ism, it would probably be humanism of a highly talented poet, passionate to har-
mony in nature and human beauty.
Nasimi`s humanism to a man is made out of great love. This is precisely
why Nasimi acted as a direct successor to the early Azerbaijan poetry and deve-
loped the artistic and imaginative thinking and poetic achievements.
When speaking of Nasimi`s humanism, it must be taken into account, that
human love of the great poet is versatile. Like in the works of other Eastern and
European humanists of the Middle Ages, the anthropocentric structure of the
universe takes the main place in Nasimi`s creative activity. In other words, in
the center of a giant universe stands a man – the most honorable of human be-
ings, but not the Earth or the Sun, consisting of lifeless rocks and flammable ga-
ses as the scientists of that period imagined according to the geocentric theory.
But there is also the fact that in Nasimi's humanism, love for man is not
canonized; there is a choice: Nasimi loves and respects only a perfect man -
physiological and social human being worthy of humanity. Otherwise, everyt-
hing that looks like a human being cannot be called a human being.
The great thinker proudly says, that they do not call a man Hagg(God),
because of the fear of associating with God. However, being a perfect man re-
quires a lot of hard work and suffering, immeasurable warmth and sincere love
for his fellow creatures and all creation.
Following Nizami, Ibn Khaldun and other progressive – minded poets
and philosophers, explaining, that all people on Earth are equal and the differen-
ces in the appearance of people are connected with geographical and social con-
ditions, Nasimi’s humanism and human love manifests not only in the meaning
and essence of his works, but also in the features of form, or rather, in rhythm,
playfulness, harmony and alliteration. In Nasimi’s ghazals, rhythmics affects
reader’s heart, gives him the love of life, the joy and the inner spiritual peace.
And at the core of it stands the poet’s great human love.
Ghazal – fakhriyyah, beginning with the words: “Manda sighar iki ja-
han…” (There are two worlds inside me…) is the most popular among Nasimi’s
works. In this work, consisting of 16 couplets, the poet – thinker motivating in a
laconic way, puts forward the thought, that man is the axis of the universe, the
source of infinite beauty and power. Nasimi’s lyrical “me” is not just an indivi-
dual, it contains a whole collection of perfect people, regardless of language, re-
13
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
14
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
15
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
16
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
17
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
18
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
19
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
Paşa KƏRİMOV
filologiya üzrə elmlər doktoru
AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu
20
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
21
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
22
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
isə o deməkdir ki, Süruri Türkiyəyə köçdükdən sonra osmanlı ədəbi prosesində
fəal iştirak etmişdir. Onun osmanlı şairlərinin yaradıcılığına güclü təsir etməsi,
burada müqtədir sənətkar kimi tanınması barədə təzkirələrdə məlumatlar vardır.
Öz əli ilə köçürüyü divanının dibaçə hissəsində Süruri gənclik illərində yazdığı
şeirlərini sonralar dostların xahişi ilə bir divan halında topladığını bildirir. Hə-
min dibaçədə oxuyuruq: “Əhli-dillərin püreyb və qüsuri bəndeyi-kəmini-Xuda
Süruri əvaili-eşq və cəvandə bəzi əşar inşa və xeyli kəlimat imla eyləmiş, likən
aləmi-itlaqdə biqeyd olub, cəm’ə müqəyyəd olmayub, neçəsi zaye və nüsxeyi-
qeyr şaye olmuş, haliyən fərmani-yaran və tələbi-xəllaq ilə mövcud olanı və ha-
zır bulunanı cəm və tərkib və hüruf üzrə tərtib edib, bu övraqı cəm eylədi. Xəta-
puş olan əshabi-kəmaldan və hünərbin olan əhli-haldan rica edir ki, eybinə nazir
olmayub, bəlkə qüsurun satir olub, məzbur onların qatında məzur və kəndulər
əndullah məcur olalar” (2, 1b). Dibaçədən göründüyü kimi, şair gənclik illərində
yazıb bir yerə toplamadığı şeirlərini sonralar dostlarının xahişi ilə toplayıb, ənə-
nəvi qaydada, ərəb əlifbası hərflərinin ardıcıllığı üzrə səliqə ilə düzmüş, bir di-
van tərtib etmişdir. Süruridən sonra ədəbiyyata gəlmiş böyük Azərbayacan şairi
Məhəmməd Füzulinin türk divanının dibaçəsində bu toplunun meydana çıxması
barədə dediyi sözlər Sürurinin dibaçəsini xatırladır. Füzuli deyir ki, bir gün bir
nəfər ona müraciət edib türkcə şeirlərini bir toplu halında tərtib etməsini xahiş
funduszeue.infoi belə izah edir ki, şairin ərəbcə və farsca şeirləri toplu halında oxucu-
ların əlində olduğu halda, türkcə şeirləri ortada yoxdur. Bu fikri qəbul edən Fü-
zuli bildirir ki, türkcə şeirlərimdən müxtəsər divan tərtib etmək üçün gəncliyim-
də xahişlə məndən şeirimi alanlardan xahiş edib onlarda olan şeirlərimi götürüb
köçürdüm: “Naçar məhmili-etibarimdə bu ibarə lazımdır deyib zəmani-tüfuliy-
yətimdə sadir olub, mütəfərriq olan qəzəllərdən bir müxtəsər divan cəm etmək
səlahin gördüm. Və ol vəqtdə məndən iltimasla alanlardan iltimsla alıb surəti-
cəm’i, ixtisar üzrə itmamə yetirdim. Ümiddir ki, ərbabi-fəsahət və əshabi-bəla-
ğət müşahidə və mütaliə qıldıqda, mənşə və mövlidim İraqi-Ərəb olub, təmami-
yi-ömrdə ğeyr məmləkətlərə səyahət qılmadığımdan vaqif olduqda, bu illəti mu-
cibi-süquti-etibar bilməyələr. Və məhəllü məqamimə görə rütbeyi-istedadimə
həqarət ilə nəzər qılmayalar. Zira e’tibari-vətən isteda‘di-zatə təsir etməz və top-
raqda yatmaq ilə tiladən cila getməz” (5, s).
Beləliklə, Füzuli divanının dibaçəsində Süruri kimi anadilli divanını oxu-
cuların xahişi ilə tərtib etdiyini, gəncliyində yazdığı şeirlərini müxtəsər divan
halında topladığını bildirir. Füzuli də dibaçəsinin sonunda divandakı nöqsanlara
görə üzrxahlıq edir, hətta bu nöqsanları düzəldəcək şəxsə əvvəlcədən minnətdar-
lığını bildirir. Lakin Füzuli məkanının İraqi-Ərəb olduğuna və heç bir yerə səya-
hət etmədiyinə baxmayaraq sənətinin ucalığından əmin olduğunu da bildirir ki,
Süruri divanının əlimizə natamam çatmış dibaçəsində bu yoxdur.
23
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
Ədəbiyyat:
24
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
Aybəniz ƏLİYEVA-KƏNGƏRLİ
filologiya üzrə elmlər doktoru
Aytən ƏLİYEVA
böyük elmi işçi
25
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
26
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
27
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
Xuraman HÜMMƏTOVA
filologiya üzrə elmlər doktoru
28
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
yerində istifadə etmək söz sənətkarlarının əsas vəzifəsi olmuşdur. Söz o zaman
dəyər kəsb edir ki, o müəyyən informasiya yükünə malik olsun. Deməli, hər bir
söz daşıdığı informativ yükə görə əhəmiyyətlidir. Sözün kəsb etdiyi informativ
yük nə qədər dərin, fəlsəfi mahiyyət daşıyırsa, söz bir o qədər uzunömürlü, də-
yərli və əhəmiyyətli hesab olunur.
“Qurani-Kərim”in vəhylə (sözlərlə) nazil olduğunu, “Yasin” surəsinin
ci ayəsindəki “kun fə yəkun” (“ol” dedik oldu) kəlamına əsasən dünyanın yaran-
masının sözlə bərqərar olması, müqəddəs kitabımızdakı fikirləri əsas tutaraq sö-
zü müqəddəs hesab etmişlər. Bütün bu aləmin məhz “kon” (ol!) kəlməsindən
yaranması hamıya məlumdur. “Əl-Bəqərə” surəsinin ci ayəsində, insanın üs-
tünlüyü Allahın ona bütün adları (sözləri) öyrətməsi ilə əlaqələndirilir. Həz. Əli-
nin belə bir kəlamı var “İnsan öz dilinin arxasında gizlənib. Danışandan sonra
onun ağıllı və ağılsız olduğu ortaya çıxır”. Bu baxımdan söz və ruhun əlaqəsi
hələ qədim zamanlardan insan düşüncəsində onların bir-birindən var olması, bir-
biri ilə bağlı olması haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. İnsan bədəninin ruh-
la canlanması, varlıq aləminin isə sözlə nəşət tapması onun insan ruhu ilə bağlı-
lığınadan xəbər verir. Bu haqda dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi belə de-
mişdir:
Orta əsrlər poeziyasında bəzən söz hətta insan bədəni ilə müqayisə edən .
dahi Nizami Gəncəvi “ biz sözük, bu bədənsə eyvanımızdır” deyir. Sözün ilahi
hikmətlə əlaqəsi, Allah kəlamı olması haqqında XIII əsrdə Yunus Əmrə “söz
qaradn ağdan degil, yazıb oxumaqdan deyil, bu yürüyən xalqdan deyil, xaliq
avazından gəlir”, “mənim deyil bu kəlləçi, qüdrət sənin Yunus nəçi” deyir.
Öz yaradıcılığında hürufiliyin qəliz anlayış və terminlərindən istifadə edən
şair şeir dilini, ondakı təsəvvüfi-irfani simvolikanı və bundan doğan çətinliyinə
görə “ heç kimsə Nəsimi sözünü kəşf edə bilməz, bu quş dilidir, bunu Süleyman
bilir ancaq” deyərək, bu dili “quş dili” adlandırmaqla dilin informativ yükünün
dərinliyinə işarə edir.
Hürufilərə görə bütün varlıq aləmi səsdən var olduğu üçün kainatın da ya-
ranması sözdə öz əksini tapır. “Bədii ifadə üsullarını daha da zənginləşdirmək
və qüvvətləndirmək baxımından klassik Şərq ədəbiyyatında ərəb əlifbası hərfləri
öz adları və forması ( şəkli) ilə rəmzi mənalarda müxtəlif bədii bənzətmələr mə-
29
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
qamında işlədilmişdir. Məsələn əlif ( ) آhərfi boy, qamət, ayn ( – ) عgöz, kaf ( ق
) – qaş, mim ( – ) مağız, sin ( ٣) – diş, dal ( – ) دqəddi-qamətin bükülməsini,
nun ( ) نisə nöqtə və kirpiklər kimi rəmzi mənaları bildirir.” ( 2, ) Odur ki,
həyatın bütün gizlin sirrləri hərflərdən yaranan sözlə aşkar olur. Hürufilik ideya-
larını şeirlərində əks etdirən Nəsimi ərəb həriflərinin insan üzündəki cizgilərə
bənzədiyini və Allahın gözəl adlarının onun sifətində yazıldığını bu yolla isbat
edirdi. Bu hərf və rəqəmlərdən ustalıqla istifadə edən Nəsimi deyir:
30
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
Beyt həm zahiri, həm də daxili baxımından iki məqamı özündə əks etdirir.
Zahiri baxımdan beytdə əlif hərfi həm həqiqi, həm də məcazi mənalar daşımaq-
dadır. Şair insan qamatini, həm də onun əqidə düzlüyünü əlif hərfinə bənzədir.
O, yaşadığı aləmdə düzgün Adəm övladının olmadığını deyir. Dünya özü də
“dəni”dən yarandığı üçün “alçaq” deməkdir. “Dünya sözündəki ( ) دərəb hərfi
ilə yazılır ki, bu da dövrarın zamanın düzgün, doğru olmadığına ( ) دdal hərfi ki-
mi əyriliyinə bir işarətdir. Bütün bu zahiri oxşarlıq beytin şəkli mənası ilə əlaqə-
dardır. Beytin ikinci misrasında adı keçməyən “dünya” sözü ərəb əlifbası ilə elə
şəkildə yazılır ki, bu( dal, nun, ya (dəni) ( ) دﻧﻰorada əlif hərfi işlədilmir. Bu sö-
zün yazılışı əyri hərflərdən yarandığı üçün dünyanın düzgün yer olmadığın de-
yən şair başqa bir şeirində “dünya duracaq yer deyil, ey can, səfər eylə, aldanma
onun alinə ondan həzər eylə” deyə, bu faniliyə bir işarə edir” (5, 60).
31
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
yıl(ə.s) ilahi kəlamları göydən endirdi. “Hürufilər hətta insan üzünü “Allahın
güzgüsü” sanırdı. Guya Allahın özü insan üzündə görünməkdədir, insan üzündə
Allah sözü yazılıb. Buna görə də insana səcdə edilməlidir” ( 1,16 ).
Şeirdə şair zahidlə arifi qarşılaşdırır. Arif zahidə ondan gözəlləri sevməyi
qadağan etməməsini xahiş edir. Çünki haqq dərgahında nəsib almaq məqamında
Tanrı onun da qismətinə gözəlləri sevməyi yazıb.
Nəsimi poeziyasında sözün informativ yükündə ayrı-ayrı şəxsiyyətlərlə
bağlı məlumat xarakterli beytlər, onlarla bağlı informasiyalar də yer almaqdadır.
Bu beytlərin bəzilərində peyğəmbərlər, bəzilərində tarixi şəxsiyyətlər, bəzilərin-
də isə şairin əhatəsində olduğu insanlar haqqında informativ məlumatlar verilir.
Təriqət ədəbiyyatında əfsanələşən bu tarixi şəxsiyyətlərə şairlər bir simvolik ob-
raz kimi müraciət etmişlər. Məsələn, Bəyazid Bistaminin adı özünü qul edib
başqalarını xilas etmək üçün satan bir aşiq obrazı kimi xatırlanırsa, Şibli Bağ-
dadda yaşamış sufilərdən olmuş, yatmamaq üçün ğözlərinə duz sürtər və gecə-
gündüz ibadət edərmiş, Həllac Mənsur isə təsəvvüfdə dara çəkilərək Tanrısına
qovuşmuş, haqqdan dönməyən bir aşiq kimi vəsf olunur.
Həllac Mənsurun “ənəl-həqq” ideyası orta əsr poeziyasında dinin əsasını
sarsıdan çağırış mənasını özündə ehtiva edirsə, təsəvvüf ədəbiyyatında isə bu
termin “ənəl-həqq” insanın kamala yetməsini bildirən ifadədir. Nəsimi Həllac
Mənsurun bu ideyasını yaşadaraq şeirlərində bu ifadəni müxtəlif məqamlada iş-
lətmişdir. Şair buna işarə edərək deyir:
32
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
Ədəbiyyat
33
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
NESÎMÎ’Yİ ANLAMAK
34
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
İkinci mısrada şairin belirttiği gibi nefy ve isbâtın da ortadan kalktığı bir
noktadır bu. Diğer bir ifadeyle vahdet, yani birlik hali, tüm zıtlıkların mahv ol-
duğu bir hal, bir mertebedir. Orada iyi ve kötü yoktur, sevap ve günah yoktur,
cennet ve cehennem yoktur
Allah ayrı bir varlık, kul da ayrı bir varlık değildir, olamaz da, çünkü ger-
çek var olan Allah’tır:
Çünkü masivallah yani Allah’tan gayrı her şey bir perdedir ve bu perdenin
kalkmasıyla hakiki varlık zahir olur ve ondan başka her şey ortadan kalkar, he-
lak olur:
35
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
Zaten Hz. Peygamber de “Kendini bilen rabbini bilir” (Aclunî, 2/) ha-
disiyle Allah’ın insandaki bu tecellinin keşfedilmesiyle Rabbimizin bilineceğini
söylemiştir. Nesîmî de buna işaret ediyor:
36
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
37
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
Otuz iki harfin insan yüzündeki tecellisini görmek, insan yüzünde tecelli eden
ve onu kendi suretinde yaratan Rahman’ı müşahede etmek demektir.
Bu sırları ortaya çıkaran kişi Nesîmî’nin mürşidi Fazlullah Na’îmîdir. Câ-
vidân-nâme’nin bir çok yerinde (Millet Kütüphanesi, Ali Emîrî Farsça, no.
, vr. 14b, 15b, 20a) hatt-ı istiva ile ilgili bu hakikatleri ortaya çıkarmıştır.
Nesîmî bu nedenledir şiirinin son beyitlerinde onu anmaktadır:
38
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
Şahin AHMETOĞLU
İlahiyyat üzrə elmlər doktoru, dosent
1
Mustafa Ünver, Hurufilik ve Kuran -Nesimi Örneği-, Ankara: Fecr Yayınları, , s
39
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
Davasına kalben inanmış bir Hurûfî öncüsü olan Nesimi; bir anlamda Al-
lah’ın ilmi demek olan Levh-i Mahfuz’un, Kur’ân’ın, kısaca her şeyin sırrının
kendinde, yani Hurûfîlik esaslarında bulunduğunu ifade etmektedir:
1
Ünver, Mustafa, “Nesimi’nin Şiirlerinde Kur’an’a Referans Sorunu”, OMÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, -
, (),
2
Ünver, Mustafa, “Nesimi’nin Şiirlerinde Kur’an’a Referans Sorunu”, s
3
Ünver, Hurufilik ve Kuran-Nesimi Örneği-, s
4
Kemal Edip Kürkçüoğlu, Seyyid Nesimi Divanı’ndan Seçmeler, II. Bsk. Ankara: Kültür Bakanlığı
Yayınları, , s.
5
Ayan, Hüseyin, Nesîmî Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Türkçe Divanının Tenkitli Metni, Ankara, ,
Gazeller 25, Beyt: 6,
6
Ayan, a.g.e., Gazeller 25, Beyt: 6, ,
40
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
1
Nur suresi,
2
Kürkçüoğlu, Nesîmî Divanı’ndan Seçmeler, , Gazel,
3
Ayan, a.g.e., Gazeller , Beyt: 4,
4
Ayan, a.g.e., Tuyûğlar , ; Ayan, a.g.e., Tuyûğlar , ; Ayan, a.g.e., Tuyûğlar , ; Ayan,
Ayan, a.g.e., Gazeller , Beyt: 15, ; Ayan, a.g.e., Gazeller , Beyt: 15,
5
Ayan, a.g.e., Gazeller 86, Beyt: 8,
41
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
1
Ünver, Nesîmî’nin Şiirlerinde Kur’an’a Referans Sorunu, ; Geniş bilgi için bkz. Adil, Kacır, Alevi ve
Bektaşi Düşüncenin Kültürel Kaynaklarında Hz. Ali Algısı “Nesimi Örneği”, Yüzüncü Yıl Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Van , s.
2
Kacır, Alevi ve Bektaşi Düşüncenin Kültürel Kaynaklarında Hz. Ali Algısı “Nesimi Örneği”, s. 43
3
Ünver, Nesîmî’nin Şiirlerinde Kur’an’a Referans Sorunu, Kacır, Alevi ve Bektaşi Düşüncenin
Kültürel Kaynaklarında Hz. Ali Algısı “Nesimi Örneği”, s.
4
Kacır, Alevi ve Bektaşi Düşüncenin Kültürel Kaynaklarında Hz. Ali Algısı “Nesimi Örneği”, s.
42
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
1
Ayan, a.g.e., Tuyûğlar ,
2
Ayan, a.g.e., Gazeller , Beyt: 15,
3
Ayan, a.g.e., Gazeller , Beyt: 5,
4
Ayan, a.g.e., Gazeller , Beyt: 13,
5
Ayan, a.g.e., Gazeller , Beyt: 14,
6
Ayan, a.g.e., Gazeller , Beyt: 15,
7
Ayan, a.g.e., Gazeller , Beyt: 13,
8
Ayan, a.g.e., Gazeller , Beyt: 7,
9
Ayan, a.g.e., Mesneviler 3, Beyt: 17,
10
Ayan, a.g.e., Gazeller , Beyt: 11,
43
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
Nesimi’nin şiirlerinde insan özel bir yer tutmaktadır. Ona göre insan yara-
tılanlar içerisinde en yüksek makamda bulunmaktadır. Şöyle ki Nesimi insana
verdiği bu önemden dolayı aslında namazda secde edilenin de insan olduğu ka-
nısına kadar ileri götürmektedir. Yine onun şiirlerinden anlaşıldığında göre as-
lında kişi Ka’be’ye doğru yöneldiğinde insana doğru yönelmiş olur. Çünkü Ka’-
be, özelde Hz. Adem’in, genel de ise insanın yeryüzündeki makamıdır.2
Nesimi’nin anlayışına göre Allah’ın zatı ve sıfatları birbirinin aynıdır. Al-
lah’ın varlıklara tecellisi de bu sıfatları oluşturan harfler sayesinde gerçekleş-
mektedir. Zira Allah’ın zatı ve sıfatlarının ismi bu harflerden oluştuğu gibi, bü-
tün varlıkların isimleri de bu harflerden ibarettir. Böylece Allah her varlığın is-
mi sayesinde tecelli etmiş olur. Bu tecellinin ikinci bir açıklaması daha vardır.
Nesimi bunu ses’e dayandırır. Dolayısıyla bütün varlıklar aslında bir şekilde
ses’le ilişkilidir. Cansız varlıklarda bil-kuvve var olan ses, canlılarda bil-fiil or-
taya çıkar. İnsanda ise en mükemmel noktaya ulaşarak, insanın konuşabilmesi
sayesinde, söz olarak meydana gelir. Böylece Allah’ın insana tecelli etmesi di-
ğer varlıklara göre en üst seviyedir.3
Nesimi, cisim ve can sahibi olan insanın dünya ve kâinata sığmamasını,
onun aklında ve manevî büyüklüğünde görüyordu. İki cihan benim içime sığar,
Ancak ben bu dünyaya sığmam. Ben ne bu âleme, ne de bu zamana sığarım.4
Nesimi insanı bir anlamda tanrılaştırarak veya Tanrı’yı insanlaştırarak Ortaçağ
hayatının beşerî ilişkilerine karşı geldiği de ifade edilmektedir. Ama şunu da ifa-
de etmek gerekir ki insanın güzelliğini övmek Doğu fikir şiirinde Hurufîlik ve
Nesimi şiirleri ortaya çıkmadan çok önceden mevcut olmuştur. Gene de insana
methiye söylemek, tarihe Nesimi ismiyle birlikte geçmiştir.
Nesimi kendi devrinin ahlâk açısından kâmil olmadığını düşünerek çok
üzülmüştür. Şairin eserlerinde yer alan tasavvuf motifleri bir taraftan bu tür dü-
şüncelerle anlatılmaktadır. Nesimi’nin eserlerinde dünyadan vazgeçme, onun fa-
nî olduğunu düşünme gibi duygular ağır basmaya başlıyor. Şair için bu durumda
tek kurtulma yolu da bu dünyayı kabul etmemek, daha fazlası – onu terk edip
gönül dünyasına kapanmaktır:
1
Ayan, a.g.e., Gazeller , Beyt: 9,
2
Ali, Alparslan, Cavidan-name’nin Nesimi’ye Tesiri, (basılmamıs docentlik tezi),, s. 82; Hasan Hü-
seyin Ballı, Fazlullah-ı Hurufı Ve Hurufılîk, (basılmamış doktora tezi), , s.
3
Ali, Alparslan, Cavidan-name’nin Nesimi’ye Tesiri, (basılmamıs docentlik tezi),, s. ; Hasan
Hüseyin Ballı, Fazlullah-ı Hurufı Ve Hurufılîk, (basılmamış doktora tezi), ,
4
Türkiye dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi. Azerbaycan Türk Edebiyatı, II, Ankara: Kültür Bakanlığı,
, s.
5
Nesimi, Divan, Neşre hazırlayan Hüseyin Ayan, Ankara , s. 70
44
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
1
Nesimi, Divan,
2
Nesimi, Divan,
3
Nesimi, Divan, s.
4
Nesimi, Divan, s.
5
Nesimi, Divan, s.
6
İlyas Üzüm, “Nesimi”, DİA, , XXXIII/
7
Ali Cançelik, “Nesîmî Divanı’nda “İnsan”, “Âdem” Ve Bazı Temel Vasıfları”, Türkiyat Mecmuası, C.
25/Güz, , s. 64
45
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
1
Cançelik, “Nesîmî Divanı’nda “İnsan”, “Âdem” Ve Bazı Temel Vasıfları”, s.
2
Mikael, Rafili, () «Oçerki Po İstorii Azerbaydjanskoy Literaturı». Literaturnıy Azerbaydjan, (2), s.
3
Nesimi Divanı, s.
4
Cançelik, “Nesîmî Divanı’nda “İnsan”, “Âdem” Ve Bazı Temel Vasıfları”, s.
5
Cançelik, “Nesîmî Divanı’nda “İnsan”, “Âdem” Ve Bazı Temel Vasıfları”, s. 77
46
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
sıtır hale gelmiştir. İnsanın özünü meydana getiren sestir, ses ise insanda söz
olarak gerçekleşmiştir.
Nesimi düşüncesinde Kur’an’ın diğer semavi kitaplara göre benzersiz bir
üstünlüğü bulunmaktadır. Ona göre önceki kitaplar neshedilmiş, hükümleri ve
bağlayıcılıkları kaldırılmıştır. Hak ve doğru kitap olarak sadece Furkan yani
Kur’an vardır. Nesimi, Allah tarafından korunan ilim demek olan Levh-i Mah-
fuz’un da, Kur’an’ın da, Kısaca her şeyin sırrının kendinde, yani insanda, Huru-
filik motiflerinde bulunduğunu ilan etmiştir. Ona göre şiirleri, manzum eserleri
ayetlerin tefsiridir. Örneğin, “Allah göklerin ve yerin nurudur” mealindeki Kur-
’an cümlesinin şerhidir.
Nesimi, Mushaf motifi altında görüşlerini ortaya koymuş ve Hurufilik sır-
larının Mushaf’ın kendisi olduğunu iddia etmiştir. Buna göre, bu gizemleri anla-
yabilmenin tek şartı, insanın yüzünde var olan sırları öğrenmek, başka bir ifa-
deyle Hurufilik akımına intisap etmektir.
Kaynakça:
47
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
Güldane GÜNDÜZÖZ
İlahiyyat üzrə elmlər doktoru, dosent
48
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
1
Hüsamettin Aksu, “Hurûfîlik”, DİA, İstanbul: TDVY, c. 18, , s.
2
Hasan Hüseyin Ballı, “Hurûfîlik Nedir?”, E-makâlât Mezhep Araştırmaları, 4/2, Güz, , s.
3
Irène Mélikoff, Uyur İdik Uyardılar, İstanbul: Demos Yayınları, , s.
4
Fatih Usluer, Hurûfîlik, İstanbul: Kabalcı Yayınları, , s.
49
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
1
Usluer, Hurûfîlik, s. 9.
2
Mecdî Efendi, Tercüme-i Şakâiki’n-Nu‘mâniye, İstanbul, , s.
3
Aksu, “Hurûfîlik”, s.
4
Mecdüddîn Seyyid İshak ve Nesîmî’nin isimleri Hurûfîliğin en güvenilir kaynaklarından biri olarak kabul
edilen İstivânâme adlı eserde yer almaktadır. Abdülbâki Gölpınarlı, Hurûfîlik Metinleri Kataloğu,
Ankara: TTK Yayınevi, , s. 14,
5
Gölpınarlı, Hurûfîlik Metinleri Kataloğu, s.
6
Ballı, “Hurûfîlik Nedir?”, s.
7
Aksu, “Hurûfîlik”, s.
50
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
açıklamıştır. Buna göre Hurûfîler’in zâhidâne bir hayat sürdürdükleri, beyaz gi-
yindikleri ve pamuklu beyaz bir serpûş takmayı tercih ettikleri görülmektedir.1
On beşinci yüzyılda Hurûfîlik Balkanlar’a kadar ulaşmıştır. Bu dönemde
Anadolu insanının kültürel yaşamında şiirin çok önemli olduğu görülmektedir.
Bu dönemde şiir, Anadolu’da geniş kitlelere ulaşmak için sözlü anlatımın en et-
kin araçlarından biridir. Bu husus, Anadolu’da ve Balkanlar'da yazılmış özgün
Hurûfî eserlerde nazım türünün, nesir türüne göre neden daha yaygın olduğunu
açıklamaktadır.2 Bazı tasavvuf metinlerinde Hurûfî motiflerine rastlanmaktadır.
Bununla beraber özgün tasavvufun Hurûfîlik ile ve zorlama tevillerle ilgisinin
olmadığını söylemek mümkündür. Bu yüzden Hurûfî figürlere meyleden her
mutasavvıfa da Hurûfî denmesi isabetli bir yaklaşım değildir. Şu kadar var ki ta-
savvufta özellikle cifr hesabının yaygın olarak uygulandığının görülmesi muta-
savvıfların, bunu Hz. Ali’den geldiği rivayet edilen bir ilim olarak kabul etmele-
rinden kaynaklanmaktadır. Kaldı ki ebced hesabıyla bazı tarihlerin bulunması da
bir tesadüften ibarettir. Hatta bu teviller, çoğu kez olaylar vuku bulduktan sonra
uygulanıp çıkarılmıştır.3 On beşinci yüzyılda Tebriz ve Halep yoluyla Anadolu’-
lu’ya giren Hurûfîlik, on altıncı ve on yedinci asırlarda Osmanlı toplumunu etki-
lemeye devam etmiş, bir taraftan Bektaşî tarikatını derinden etkilemiş, diğer ta-
raftan Bektaşîlik’ten bağımsız temsilciler yetiştirmiştir.4 Sonraki asırlarda da sa-
sayıca giderek azalmasına rağmen faaliyetlerini gizli bir şekilde devam ettiren
Anadolu Hurûfîleri’nin, -özellikle Mevlevîlik, Bayrâmî Melâmîleri ve bazı Hal-
vetiyye tarikatı zümreleri üzerinde- tesirleri olmuştur. Nihayetinde bu hareketin
neredeyse bütün Anadolu tasavvufunu az ya da çok etkilediği görülmektedir.
Sûfîlerin harflere yaklaşımının, Hurûfîler’in varlıklarını hissettirmelerine
kadar metafizik, ruhsal ve Kur’ân kaynaklı eskatolojik bir temele sahip olduğu
söylenebilir. Bu eğilimi benimsemiş olanların, Helen kaynaklı Câbir ve İhvân-ı
Safâ’da görülen kozmolojik yaklaşımı da dışlamadığı anlaşılmaktadır. Onların
kendi tezlerini, vahiy ve yaratışın var edici sözü “kün (”)ﻛُﻦ5ün yer aldığı Kur-
’ân’ı referans almak suretiyle izah etmeye çalıştıkları görülmektedir. 6 İbnü’l-
Arabî ise “kün ( ”)ﻛُﻦkelimesini bir terkibin dışa vurumu veya tezahürü olarak
görmektedir. Ancak burada bu terkibin unsurlarının ne olduğu önem arz eder.
Dil yönünden meseleye yaklaşılırsa, “kün”7 sözü, harflerin bir araya gelmesiyle
oluşmuş bir kelimedir. Ancak bu, sıradan bir kelime olmayıp bir fikrin dışavuru-
1
Irène Mélikoff, “Bektaşî-Alevîler’de Ali’nin Tanrılaştırılması”, Tarihten Teolojiye İslam İnançlarında
Hz. Ali, haz. Ahmet Yaşar Ocak, Ankara: TTK Yayınları, , s. 87; Mélikoff, Uyur İdik Uyardılar, s.
2
Usluer, Hurûfîlik, s.
3
Süleyman Ateş, İşârî Tefsir Okulu, Ankara: AÜİFY, , s.
4
Gölpınarlı, Hurûfîlik Metinleri Kataloğu, s.
5
Bakara, 2/
6
Usluer, Hurûfîlik, s.
7
Bakara, 2/
51
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
1
Tahir Uluç, İbn Arabî’de Sembolizm, İstanbul: İnsan Yayınları, , s.
2
Mustafa Uzun, “Ebced”, DİA, İstanbul: TDVY, c. 10, , s.
3
Şinasi Gündüz, Din ve İnanç Sözlüğü, Ankara: Vadi Yayınları, , s. ; Uzun, “Ebced”, s.
4
Uzun, “Ebced”, s.
5
Usluer, Hurûfîlik, s. ; TDK Sözlüğü, s.
6
Tâhir’ül-Mevlevî, Edebiyat Lügâtı, İstanbul: Enderun Yayınları, , s.
7
Âmil Çelebioğlu, “Harflere Dâir”, Millî Kültür, c. 2, , s.
52
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
şünceye, Arap alfabesinin yirmi sekiz harfi üzerine çıkarımlarda bulunan VIII.
yüzyıl gnostiklerinden Muğîre b. İclî’de (ö. /) rastlanmaktadır. Benzer
şekilde Hallâc-ı Mansûr’un Divan’ında, Kitâbu’t-Tavâsîn’inde ve Ahbâru’l-Hal-
lâc’ında harf, sayı ve eşya ilişkisine dair kayıtlar bulunmaktadır.1 Tasavvuf fel-
sefesinde olduğu gibi harf sembolizmi konusunda da en derin iz bırakan sûfî ise
İbnü'l-Arabî‘dir. İbnü'l-Arabî, önemli eseri el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye’nin ikinci
bâbını varlık mertebeleriyle harflerin sembolik ve sayısal düzeni arasındaki mü-
tekabiliyet esasına dayandırmıştır. Söz konusu mütekabiliyetler şematik olarak
felek sistemleri, varlık türleri, dört unsur ve onların harf sembolizmindeki karşı-
lıkları şeklinde düzenlenmiştir.2
Farklı kaynaklardan etkilenmiş olsa da İbnü’l-Arabî’nin yorumları tasav-
vufî ve özgün bir zemine oturmaktadır. “Evrensel zuhûrun iki aracı karşılıklı
olarak ilâhî alfabenin ilk iki harfi, yani Elif ve Bâ’dır. Öteki bütün harfler Bâ
harfinin altındaki ayırıcı noktanın içinde bilkuvve olarak mevcuttur, çünkü Bâ
harfi Allah’ın Birliğinin (Unité Divine) yansımış suretidir. O nokta şeklinde Ka-
lem’den düşen mürekkebin ilk damlasıdır ve bunun anlamı rahmettir.”3 İbnü’l-
Arabî, harflerin mazhariyetleri ile ilgili yorumlar yaparken bu yorumları nihaye-
tinde kendi vahdet-i vücûd felsefesine dayandırmaktadır. Örneğin kendisine at-
fedilen tefsirde İbnü’l-Arabî, bütün varlıkların “bismillah” lafzındaki bâ harfin-
den zuhûr ettiğini, bâ'nın noktası ile âbid ile mâbudun birbirinden ayrıldığını ve
bu harfe bitişen elif harfinin de Allah’ın Zât’ına, bunun ise Akl-ı Evvel’e işaret
ettiğini söylemektedir.4
Ebced sisteminin şekillendirdiği gizemciliğin yanı sıra ikonografik planda
da ebcedin izlerine rastlanmaktadır. Bu cümleden olarak bazı tasvirler, harflerin
farklı simgesel yönlerinden ilhamını almıştır. Bektaşî tasvir sanatında yer alan
İnsân-ı Kâmil resminde Hurûfîlik etkisi çok belirgin şekilde görülmektedir. Bu
resimde Hz. Muhammed ve Hz. Fâtıma’nın adları, İnsân-ı Kâmil’in ellerinden
kollarına ve ayaklarına doğru sanki tek bir isimmiş gibi birlikte yazılmıştır.
Âdem adını oluşturan (ve Hz. Muhammed ile Mükemmel İnsan’ın simgeleri
olan) elif, dâl ve mim harfleri dışında muayyen organların bulunduğu bölgede
lâm-elif ve iki adet nûn harfi yer alır. Bu harflerden ilki, lâm-elif, “telkih”e atıfla
çoğalmayı simgelemektedir. Aynı zamanda Nûn harfi cinsel dürtüyü simgeleyen
akrep burcunu temsil eder. Bu bağlamda Bektaşî öğretisi, burçlar kuşağını tem-
sil eden simgeleri insanın içine yerleştirmek suretiyle insanı, evreni yansıtan
1
Usluer, Hurûfîlik, s.
2
Yakup Kansızoğlu, Hurûfilik Tasavvuru ve Kur’ân Yorumuna Olan Etkileri”, (Yayınlanmamış Yüksek
Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, ), s.
3
Frithjof Schuon, İslâm’ın Metafizik Boyutları, çev. Mahmut Kanık, İstanbul: İz Yayınları, , s.
4
Muhyiddîn Muhammed b. Alî b. Muhammed el-Arabî et-Tâî el-Hâtimî, Tefsîrü’l-Kur'âni’l-Kerîm,
Mustafa Gâlib (thk.), Beyrut: Dârü’l-Endülüs, c. 1, , s. 8; a. mlf., el-Fütûhât, c. 1, s.
53
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
“küçük evren” şeklinde tasarlamamış, tersine evreni, insanın bir yansıması ola-
rak görmüştür.1
Bâ harfinin noktası Hz. Ali’yi temsil eder. Bu, Ali’nin “ ْطةُ اﻟﺐاَء
َ (أﻧﺎ ﻧُﻖBen
bâ’nın noktasıyım)” deyişindeki bâ’nın noktasıdır. Bu itibarla kâinatın tüm sırla-
rını kapsayan, harflere anlamlarını veren ve böylece kâinata anlamlandıran, vah-
yin ilk noktasıdır. Öte yandan bu nokta, Hz. Ali’nin ruhunun Hacı Bektâş-ı Ve-
lî’de yeniden vücut bulduğu yönündeki inancın simgesi ve Hz. Ali ile Hacı Bek-
tâş-ı Velî’nin bir olduğu inancının da görsel bir yansımasıdır.2 Vîrânî, Abdal Ba-
ba Risâlesi’nde “İmdi ol mezkûr nokta-i hazret-i şâh-ı velâyettir ki ismi Ali’dir;
Veliyyullah’tır. Ve evvel-i âhirdir ve bir dahi bâ’nın altındaki nokta budur ve
bâ’nın altındaki nokta bizzat Ali’dir ve Şâh-ı velâyettir. Ali’dir nokta-i evvel-i
hidâyet. Ali’dir Âhir-i Nûr-ı velâyet. Ali’dir her dü âlem Zât-ı Mutlak. Ali’dir
kudret-i hikmet-i kerâmet. Ali’dir Sûret-i Rahmân Ali’dir, Ali’dir sâki-i rûz-ı kı-
yâmet”3 şeklindeki sözler benzer bir bakışı yansıtmaktadır.
Tasavvufta Hurûfî etkinin görüldüğü en belirgin yerlerden biri ifade edil-
diği üzere “kün ( ”)ﻛُﻦemri ile ilgili ontolojik yorumlardır. Evrenin yaratılışında-
ki “kün” emri, Zât’ın sıfat elbisesine bürünerek görünmesi demektir. Kâf ( )كsı-
fatı; nûn ( )نise nûru temsil eder. Kaf Dağı İnsân-ı Kâmil’dir. Allah’ın nûru
onun üzerine doğunca “Ol” emri gelmiştir. İnsanın dünyaya gelişi, tamamlanmış
bir kâinatta yer alışı, bir daire hareketi olarak düşünülmüştür. Devir nazariyesine
göre, mana âleminden madde âlemine gelen ruhlar, tekrar ilk ve aslî vatanlarına
döneceklerdir. Madde âlemine inen ruhların izlediği yola kavs-i nüzûl, çıkışa
kavs-i urûc denir.4 Tüm kâinatta en temel hareketin dönme hareketi olduğunu
hissî olarak anlarız. Dönen semazenler, gezegenleri; şeyh, Güneş’i temsil eder.
Bu simetri, ezoterik olarak aşağının yukarıya, yukarının aşağıya benzediğini ifa-
de etmek suretiyle, yaratılışın tek bir hakikatten kaynaklandığını ve diğer tüm
yaratıkların bu hakikatin bir tezahüründen ibaret olduğunu ortaya koyar.5
Türkçenin yanında iyi derecede Farsça ve Arapça bilen Nesîmî, Tebriz’de
doğmuştur. İslâmî ilimler, matematik, tabiat ilimleri, mantık ve yıldız bilgisine
sahipti. Hurûfîliğe Ali el-A‘lâ vasıtasıyla girmiştir. Fazlullâh el-Esterâbâdî’yi
1
Frederick De Jong, “Bektaşîlik’te İkonografi: Dini Kıyafetlerde, Âyinlerde Kullanılan Eşyalarda ve
Resim Sanatında Sembolizm ve Temalar Üzerinde Bir İnceleme”, Tarihten Teolojiye İslam İnançlarında
Hz. Ali, haz. Ahmet Yaşar Ocak, Ankara: TTK Yayınları, , s.
2
De Jong, “Bektaşîlik’te İkonografi”, s.
3
Vîrânî Abdal Baba, Vîrânî Baba Risâlesi, İ.B.B. Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e-Kaynaklar,
OEYz, vr. 52a.
4
Urûca göre siyah nûr nurların en yücesi olarak kabul edilmiştir. Bunun bir devamı olarak nüzûle göre
nurların en yücesi ise kemâle işaret eden yeşil nurdur. Bu sebeple sûfîlerin mübtedî ve sâlik olanları siyah
abâ giyerlerken müntehî olan tahkîk ehli yeşil giyer. Nitekim sûfîler bulundukları hallerin gereğine göre
önce siyah, sonra beyaz daha sonra ise yeşil giymektedirler. Namlı, İsmâil Hakkı Bursevî, s.
5
Anonim, Cafer-i Sadık Buyruğu, İstanbul: Can Yayınları, , s. ; Pakize Aytaç, “İçimizdeki
Kâinat”, Alevîlik Araştırmaları Dergisi, Ankara, sayı: 1, , s. 5.
54
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
1
Hüseyin Ayan, Nesîmî Divanı, Ankara: Akçağ Yayınları, , s.
2
Ömer İmad ed-din Nesîmî, Mukaddimetü’l-Hakâik, İ.B.B. Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e-
Kaynaklar, NES H. 1.
3
Mian Muhammed Şerif, İslâm Düşüncesi Tarihi, İstanbul: İnsan Yayınları, c. 3, , s.
4
funduszeue.info Bilgin, “Nesîmî”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDVY, c. 33, , s.
5
Nesîmî, Mukaddimetü’l-Hakâik, cd.
6
Usluer, Hurûfîlik, s.
7
Nesîmî, Mukaddimetü’l-Hakâik, cd.
8
Usluer, Hurûfîlik, s.
55
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
kamıdır. Göğüs ve sırt ise kalbin makamıdır. yani Allah’tan feyiz önce kalbe ge-
lir. Bu nedenle Hz. Muhammed önce Beytü’l-Makdis’e dönerek 28 ve 32 kelime
sayısınca ibadet etmiştir. Kalbe gelen feyiz, daha sonra nutka gelir ve zuhur
eder. Nitekim nutkun yeri ağızdır ve ağız baştadır. Başın makamı ise Kâbe’dir.1
Nesîmî’nin, Firavun ile konuşmaya giden Hz. Musa'nın asası hakkında yapmış
olduğu yorum ise oldukça ilgi çekicidir. Nesîmî’ye göre, Hz. Musa’nın attığında
yılan şekline giren asası kalemden kinayedir. Nasıl ki yılanın dili çatallıdır kale-
minde ağzı çatallıdır. Yılanın yerde yürümesi gibi kalem de kâğıt üstünde yürür.
Yılanın 72 dişi olmasına benzer şekilde kalem de eczasında 72 harf olan 32 keli-
meyi yazar. Nasıl ki Hz. Musa'nın asasını taşa vurduklarında su fışkırmıştır, ka-
lemde taş olan divite batırıldığında sıvı mürekkep çıkar.2
Bu tür sayısal değerlerin bâtınî yorumu çok boyutlu olarak edebiyattan,
mimariye ve Kur’ân’ın tefsirine etki etmiştir. İréne Mélikoff’a göre Hurûfîlik
Bektaşîliği etki altına aldıysa bunu en fazla Balkanlar’da yapmıştır. Varna ile
Balçık arasında Batova’da (bugünkü Dobrovişte) Akyazılı Sultan’nın mezarını
içine alan yedi köşeli bir türbe ve yine yedi köşeli bir Meydan Evi bulunmakta-
dır.3 Türbenin yanında bulunan yedi köşeli dua imaretinde yedi bölmeli bir ocak
ocak da bulunmaktadır. Aynı yedigen planın Hasköy’deki (Haskovo) giriş duva-
rının üstünde yedi dallı bir “gül süsü de yer alan Otman Baba Tekkesi’nde de
bulunması önemlidir. Bu tekkenin ihata duvarının güney doğu bölümündeki bir
taşın üzerinde benzer şekilde yedi kollu bir yıldızın olduğu görülmektedir. Aynı
yedigen plan Güney Bulgaristan’da Kıdemli Baba’da ve Deli Orman’da Demir
Baba türbelerinde de görülür. Bu türbelerin her birinin yedigen plan üzerine inşa
edilmiş olması, türbenin içindeki şamdanın ve duvardaki yıldız şeklinin yedi
kollu olması, Balkanlar Bektaşî düşüncesinde yedi rakamına verilen önemi ser-
gilemektedir.4 Kur’ân’ın ilk harfi bâ harfidir. Bu harf Hz. Âdem’e işaret eder.
Kur’ân’ın son harfi ise sîn harfidir. Bu harf ise son peygamber Hz. Muhammed-
’e işaret eder. Nesîmî Hz. Muhammed’in başka bir harfle değil de sin harfi ile
isimlendirilmesinin sebebini Mukaddimetü’l-Hakâik adlı eserinde ezoterik mü-
lahazalarla açıklar.5
Nesîmî, ezan ve kametin cümlelerini Sünnî telakkiye uygun şekilde zikret-
miştir.6 Nesîmî abdestin asıl hedefinin, bedenin zahirini temizlenmesinin ötesin-
sinde, insanı dünya ile ilgili bağlardan ve tüm yasaklanan şeylerden uzaklaştır-
1
Nesîmî, Mukaddimetü’l-Hakâik, cd.
2
Nesîmî, Mukaddimetü’l-Hakâik, cd.
3
Evliya Çelebi de Akyazılı Sultan Tekkesi'nden bahseder. Yedi köşeli, yuvarlak, kalın, metin kâgir bir bina
bina olduğunu ve sivri külah gibi tahta olan kubbesinin üzerinin kurşun örtülü olduğunu anlatmaktadır.
Evliya Çelebi, Seyahatnâme, İstanbul: Üçdal Yayınları, c. 8, , s.
4
Mélikoff, “Bektaşî-Alevîler’de Ali’nin Tanrılaştırılması”, s.
5
Nesîmî, Mukaddimetü’l-Hakâik, cd.
6
Usluer, Hurûfîlik, s.
56
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
57
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
den biri haline gelmiştir. Bu alanda en dikkat çekici isimlerin başında İbnü’l-
Arabî gelmektedir. İbnü’l-Arabî, el-Futûhâtu’l-Mekkiyye’sinin ikinci bâbından
yedinci bâbına kadar bu konuyu ele almıştır. Hurûfî felsefesi ise harf ve insan
temelli bir felsefe olarak öne çıkmaktadır. Fazlullah el-Esterâbâdî’den itibaren
Hurûfîler harflerin en mükemmel şekilde tecelli ettiği insanı, merkeze yerleştir-
mişlerdir. Nesîmî de bu doğrultuda ibadetler, insan olgusu, dinî unsurlar ve pek
çok ayet ile ilgili harf ve sayı temelli bâtınî yorumlar ortaya koymuştur. Bu ise
başta Kur’ân’ın tevili olmak üzere edebiyat, mimari ve ritüellere yüklenen an-
lamlar açısından geniş bir etki alanı oluşturmuştur.
Kaynakça:
58
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
59
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
1
Z.M.Bünyadov, Y. B. Yusifov, Azerbaycan Tarihi, Çıraq neşriyatı, Bakü, , s.
2
Z.M.Bünyadov, Y. B. Yusifov, A.g.e., s.
3
Fatih Usluer, Hurufilik, İstanbul, , s. ,
60
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
Hurufiliği ile tanınan Seyyid İmadüddin Nesimi, mutasavvıf bir divan şai-
ridir. Nesîmî’nin hayatına baktığımız zaman iyi bir eğitim aldığı, dilini iyi kulla-
nan, kendine has üslûbu olan, İslam dini hakkında gayet bilgili ve sûfî meşrep
bir yaşantı süren bir kişilik karşımıza çıkmaktadır. Nesîmî’nin tasavvufa ilgisi
Bedreddîn eş-Şiblî’nin dergâhında eğitim almasıyla başlamıştır.1
Azerbaycan Türk edebiyatının XIV. yüzyılda yetişmiş ünlü tasavvuf şairi
Nesîmî, İslâm kültürünün üç büyük dili ile şiirler söylemiştir. Türkçe şiirlerinin
yer aldığı Divanı konu bakımından da dil bakımından da büyük öneme haizdir.
Nesîmî, Divanı’nda düşüncelerini, kültürünü ve sanatını en mükemmel şekliyle
ifade etmiştir.
Batı Türkçesinin Azerbaycan sahasında yazılan en önemli eserlerinden
olan Nesîmî Divanı’nın Azerbaycan ve Türkiye kütüphaneleri ile dünyanın çe-
şitli kültür merkezlerinde nüshaları bulunmaktadır. Nüshalarının fazla olmasın-
dan dolayı çok okunduğunu tahmin edebiliriz.
Nesîmî Divanı’nın dili Eski Anadolu Türkçesinin hususiyetlerini taşımak-
la beraber Azerbaycan Türkçesi özellikleri de önemli bir yer tutar. Bu yönüyle
dil bakımından büyük öneme haizdir. Azerbaycan edebiyatında ilk müstezad,
murabba ve tercî-i bend örnekleri Nesîmî’nin kaleminden çıkmıştır. Ayrıca ru-
baî ve tuyuğları da edebiyat tarihinde önemli bir değere sahiptir. Rubaîlerinde
daha çok Hurufîliğin hayat ve kâinat hakkındaki görüş ve düşüncelerini ifade et-
miştir. Mülemmâlar yazmıştır.2
Azerbaycan edebiyatı tarihinde asıl adı Îmâdü’d-din olan Nesimi’nin hiç-
bir kaynak verilmeden tahminen /70 yıllarında Şamahı’da doğduğu yazıl-
maktadır (makale müellifi funduszeue.infodedir). 3 Azerbaycan edebiyatının meşhur
araştırıcılarından Selman Mümtaz çalışmalarını bu yönde derinleştirmiş ve Ne-
sîmî’nin Şirvan bölgesinin merkezi olan Şamahı şehrinde doğduğunu iddia et-
miştir. Günümüzde Kuzey Azerbaycan’da yapılan araştırmalar ile de bu görüş
benimsenmiş ve desteklenmiş bulunmaktadır.
Nesîmî, Timur’un Fazlullah’ı öldürmesinden sonra Azerbaycan’dan ayrılır
ve Anadolu’da yaşayıp, fikirlerini buralarda yaymaya başlar. Kullandığı güzel
Türkçeyi inançlarıyla birleştirince Hurufilik Anadolu’da çok etkili olur. Bir ta-
raftan Türkçe şiirlerini yazmaya devam eden Nesîmî, I. Murad döneminde Bur-
sa’da bulunmuş ve görüşlerinden dolayı burada pek hoş karşılanmamıştır. Ar-
dından Hacı Bayram-ı Veli ile görüşmek için Ankara’ya gitmiş ancak burada da
Hacı Bayram-ı Veli’nin müridleri tarafından Hurufiliğinden ötürü görüştürülme-
1
Lâtîfî, Tezkiretü’ş-şuara ve Tabsıratü’n nüama (İnceleme-Metin) (hzl. R. Canım, Atatürk Kültür Merkezi
Yayınları, Ankara, , s.
2
Turk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, C. VII, İstanbul , s.
3
Huseyin Ayan, Nesimi Hayatı, Edebi Kisiliği, Eserleri ve Turkce Divanının Tenkitli Metni I, Ankara
, s
61
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
1
A. Azmi Bilgin, “Nesimi”, İslam Ansiklopedisi, TDV, Cilt 33, İstanbul, , s. 3.
2
Fatih Usluer, Seyid Nesimi. Müqeddimetül-Heqayik, Bakü, Elm ve Tehsil, , s.
3
Fatih Usluer, “Nesimi, Şeyh İmadüddin Seyiyd Nesimi”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü;
funduszeue.info?sayfa=detay&detay= : Ulaşım Tarihi:
4
Günay Karaağaç, Türkçenin Dünya Dillerine Etkisi, Akçağ Yayınları, Ankara, , s.
5
Vahabzade, Bahtiyar, Derin Katlara Işıg, "Geçmişe Bir Bakış”, Yazıcı Neşriyatı, Bakû, , s.
62
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
lerini) yaratanlar kâfiye bulmak İçin kendilerince çok iyi bilinen Türk diline mü-
racaat ederlerdi. 1
Türk dili sâdece âşıklarla nağmekârlara mı tesir etmiştir? "Azerbaycan
Türkçesi bizde o kadar yaygınlaşmıştır ki, bu dili kadınlar ve çocuklar bile ko-
layca anlamaktadırlar”. 2
Аzerbаycаn Türkçesinin Ermeni halkı аrаsındа prestijli bir dil olmasının
sebeplerinden birini, çok sonralar, meşhur Ermeni yazarı Аbovyаn dilin poеtik-
liği, zarifliği ve аhenktаrlığı ile ilişkilendirmiştir: “Kendisinin selisliği, аhen-
ktаrlığı, mеlodikliyi ve şiire uygunluğu ile Türk dili grаmаtik cihetten başka dil-
ler içerisinde, denebilir ki, yеgâne dildir”.3
Sеyyid İmаdeddin Nesimî Şirvаni birçok halkın ilim ve sanat аdаmlаrının
dikkatini çeken tanınmış mütefekkir Аzerbаycаn şаirlerindendir. 4
Nesimî şiirlerinden zevk alıp ilhama gelerek edebi ürünler ortaya koyan
halklardan biri de Ermeni halkıdır. Son yıllarda yapılan araştırmalar gösterir ki,
Nesimî’nin şiirleri Ermeni halkı аrаsındа toplu şekilde XVI. asırdan bаşlаyаrаk
yayılmıştır (bkz. Sеyidov , 14‐21; , 97‐; a, 96‐97; b,
‐; ; ; Cugаszyan , ). Ermenilerin sanatkâr ve aydınları
Nesimî’yi çok sevmiş ve onun şiirlerini ezberlemişlerdir. Ermeni halkı Nesimî’-
nin şiirlerini onun şerefine hürmet alameti olarak şairin kendi аdı ile “Nesimî-
ler” (Նասիմիք) adlandırmıştır. Նասիմիք (Nasimig) burаdа (“g”) Grаpаr’ın
çokluk ekidir. Ermeni aydın ve sanatkârları Nesimî’yi çok severlerdi. Bu sanat-
kâr ve aydınlardan biri de Аmtesi’dir. O, çocukluk yıllarını Tebriz’de geçirmiş-
tir. Аmtеsi daha genç yaşlarında “Türkçe, Arapça ve Farsçayı mükemmel bilir-
di”. 5 Ermeni kaynaklarının verdiği malumata göre, Budах Аmtеsi “binden fazla
la “Nesimî” beytini ezbere bilirmiş”. 6
Yine Ermeni kaynaklarından, Digrаnаgеrtsi’nin şehrin sokaklarını geze
geze Nesimî’nin şiirlerini yüksek sesle okuduğunu öğreniyoruz. Muhtemelen
Digrаnаgеrtsi’nin okuduğu şiirler, şairin insan maneviyatının büyüklüğünü te-
rennüm ettiği şiirleri imiş. O, Nesimî’nin feci surette öldürülmesini, diri diri de-
risinin soyulması hadisesini dinleyicilerine anlatırmış: “Digrаnаgеrtsi kendisi
Nesimî’nin pek çok şiirini ve özellikle şairin canlı halde soyulurken okuduğu
şiiri bilirdi. O, şehri dolaştıkça bu şiirleri yüksek avazla okurmuş”. Nesimî’nin
eserleri Ermeniler аrаsındа yayıldığına göre, bazı Ermeni hattatları, kâtipleri Er-
meni şairlerinin eserlerinden oluşan mecmualara Nesimî’nin şiirlerinden de ör-
nekler almışlardır. Bu satırların yazarı Mireli Seyidov da yılında Eri-
1
Abeğyan, M.H. Halk Gusanlarının Mahnıları, Yerevan, , s.
2
Abovyan, Haçatur. Nahaşaviğ (Alfabe), Yerevan, , s.
3
Abovyan, ? ; Mireli Seyidov, Türk-Ermeni Edebi İlişkileri, Berikan, Ankara, , s.
4
Seyidov, Türk-Ermeni Edebi İlişkileri, A.g.e., s.
5
Seyidov, Türk-Ermeni Edebi İlişkileri, A.g.e., s.
6
Seyidov, Türk-Ermeni Edebi İlişkileri, A.g.e., s.
63
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
Bu, Nesimî’nin bilinmeyen bir şiiridir. Bu şiir, şairin dünya görüşünü dаhа
yakından öğrenmek için büyük bir öneme sahiptir. Şiirin son beytindeki fikir sa-
dece şairi değil, aynı zamanda Аzerbаycаn toplumsal fikir tarihini öğrenmek
için mühimdir. Seyidov, yılında Mаtеnаdаrаn’dа Nesimî’nin Ermeni alfa-
besi ile yаzılmış bаşka bir şiirine, yılında yazılmış numaralı el yаz-
mаsındа rastladığını ifade ediyor.3 Bu şiirin içeriğinde Hurufîlik de yerleştiril-
miştir. Anlaşılıyor ki, Ermeni hattatı Nesimî’nin bu şiirini Ermeni şiir mecmua-
sına dâhil etmiştir:
Nesimî’nin şiirleri XVII‐XVIII. asırlarda da Ermeni alfabesi ile yazılmış-
tır. Meşhur Ermeni şiir heveskârı tacir İlyаs Muşеğ şairin beş şiirini yazıya ge-
çirmiştir. 4 Cugаszyаn dа Nesimî’nin Ermeni alfabesi ile yazılmış şiirine
Mаtаnеdаrаn’dа rastlamıştır. Аzerbаycаn Türk‐Ermeni, Fаrs‐Ermeni edebî iliş-
kileri alanında kayda değer araştırmalar yapan Cugаszyаn, kendisinin dediği gi-
bi, senesinde Mаtеnаdаrаn’dа numaralı el yаzmаsındа Nesimî’nin
Ermeni alfabesi ile yаzılmış bir şiirine rastlamış ve üç yıl sonra bu şiiri neşrеt-
1
Seyidov, Türk-Ermeni Edebi İlişkileri, A.g.e., s.
2
El yazma , Ermenistan SSR Nazirler Soveti Yanında Matenadaran El Yazmalar Enstitüsü, No: ,
Erivan.
3
Mireli Seyidov, “Ermeni Kaynakları Nesimi Hakkında”, Azerbaycan SSR EA Xeberleri, No:6, Bakü,
, s.
4
Mireli Seyidov, “İz İstorii Azerbaydjansko-Armyanskih Literaturnıh Svyazey (Nasimi i Miran), Erivan, s.
s.
64
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
1
B. Cugaszyan, “Nesiminin Bir Neçe Gezeli Hakkında, Edebi Ermenistan Mecmuası, II. Kitap, ,
Erivan, s. ‐
2
Cugaszyan, A.g.e., s.
3
Cugaszyan, A.g.e., s.
4
Еlyаs Muşеğ Аstvаsаduryаn, “Neğmeler mecmuesi” (Ermeni elifbаsı ile), el
yаzmаsı (GАFKE), yılında fotosureti Аzerb. SSR ЕА Nizаmi Edebiyаt ve
Dil Enstitüsü arşivinde (No: ) korunmaktadır, s.
65
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
ladığı şiirlerden görülüyor ki, o zaman, bazı Аzerbаycаn şаirleri gibi, Nesimî’-
nin eserleri de Ermeni halkı аrаsındа mаhnı şeklinde okunmuştur. Еlyаs Muşеğ,
Nesimî’nin bilinmeyen beş şiirini yazıya geçirmiştir.
Bu şiirler, esasen, vahdet‐i vücut düşüncelerini tebliğ eden eserlerdir. Şüp-
hesiz ki, mаhnı şeklinde okunan bu şiirler Ermeni halkının toplumsal görüşleri-
ne tesir etmiş ve bu tesir bedii fikirde kendini Ermeni şairi Mirаn’ın sanatında
bаriz şekilde göstermiştir. Şairin eserlerinin ХVI. Asırdan bаşlаyаrаk Ermeni
halkı аrаsındа geniş ölçüde yayılmış olması gerçeği gösterir ki, Nesimî’nin fikir-
leri Ermeni içtimаi fikrinin dikkat merkezinde olmuştur, Ermeni halkı şairin şiir-
lerinde tebliğ olunan fikir ve eylemlerinden ilham almıştır. Sırf bu yüzden de
Cugаszyаn şunları yаzar: “Ermeni halkı yabancı ve yеrli zorba ve sömürücülere
kаrşı Nesimî’nin ve onun taraftаrlаrının mücadelesini kendi mücadelesi saymış,
Nesimî’nin eserlerini ise kendi ruhunа yаkın tutаrаk, kendi nağme kitаplаrınа
onun şiirlerini almış ve sеve sеve okumuş ve korumuştur. 1
Nesimî mirasına yakından aşina olan Ermeni sanatkаrlаrındаn biri de Mi-
ran’dır. Nesimî’nin şiirleri XVI. asırda Ermeni halkı аrаsındа geniş şekilde
yаyılmıştır. Miran Аzerbаycаn medeniyetini yakından tanıdığı, hayatının önemli
bir kısmını esnaf ve sanatkârların yaşadığı Tebriz’de geçirmiştir. Mirаn ve onun
gibi birçok Ermeni sanatkаrı fеodаl âleme ve Hıristiyаn uygulamalarına karşı çı-
karken öncü Ermeni mütefekkirlerine ve şairlerine ayrıca Nesimî’ye ileri dere-
cede bir örnek gibi bakıyor, onlardan ilham alıyorlardı. Mirаn’ın sanatının tahli-
lini yaptığımızda, onun İslam’ı ve hükümlerini bildiği ve Mansur’un (Miran
, ) ve başkalarının faaliyetlerinden haberdar olduğu kanaatine varırız.
Nesimi’nin sanatını yakından tanıyan Miran, şairin sanatında açık bir şekilde
kendini gösteren “Enel Hak” felsefe dünyasından habersiz değildi ve bu mesele
onu da derinden düşündürmüş olmalıdır. 2
Mirаn Nesimî’nin kültürel ve fikri mirasına saygı duymuş ve ondan bu an-
lamda çok şey öğrenmiştir. Mirаn bazen Nesimî’nin bazı fikirlerine ve tebliğ et-
tiği ideallerine hiç bir şekilde yabancı kalmamıştır. Bu yüzden Mirаn’ın
“Gаlmаz” redifli dübеyti ilginçtir. Bu dübеyt Nesimî’nin ‐ yıllarına ait
bir Ermeni el yаzmаsındа Ermeni alfabesiyle yazıya geçirilmiş “çünki doğan
elesüdür” mısrası ile bаşlаyаn şiirinin tesiri ile yazılmıştır.3
Mirаn’ın Аzerbаycаn yazılı edebiyatı ve özellikle Nesimî’nin sanatına
olan ilgisi dışında onun şifahi söz sanatına ve vаrsаg‐ozаn‐yаnşаg‐аşık kültürel
geleneğine bağlı kaldığı da anlaşılmaktadır. Mirаn’ın şiirlerinden açıkça görülü-
1
Cugaszyan, A.g.e., s.
2
Miran, “Ermeni Şairi Miranın Azerbaycanca Şiirleri”, Edebiyat ve Dil Enstitüsünün Eserleri, IX. Cilt,
Bakü,
3
Seyidov, Türk-Ermeni Edebi İlişkileri, A.g.e., s.
66
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
yor ki, o, Аzerbаycаn şifahi söz sanatını ve onun ikiz kardeşi âşık şiir geleneğini
iyi tanımış ve yeri geldikçe ondan yararlanmaya çalışmıştır. 1
XIII. asra kadar Ermenice’de Türkçe’ye аit bazı kelimelere rastlarsak,
XIII‐XIV. asırlardan bаşlаyаrаk bu manzara dаhа dа аydınlаşır, bu tarihten iti-
baren artık Ermeni şаirleri Türkçe şiirler yаzmаyа bаşlıyorlаr. Аzerbаycаn Türk-
çesinde şiir söyleyen Ermeni şаirleri belki daha önceki yüzyıllarda da vardı, fa-
kat biz, şimdilik XIII‐XIV. asırdan itibаren Türkçe yаzаn şаirleri tanıyoruz.
XIX. asrın filologu Kаrаpеt Gosdаnyаn Ermeni şаirlаrinden Grigor Ахtа-
mаrsi, Hаkop, Gаzаr, Mkrtıç Nаğаş, Konstаntin Yеrzngаsi, Hovаnnеs Tlkurаn-
si’nin Аzerbаycаn medeniyeti ve Türkçesi ile ilişkisinden söz ederken, bu tanın-
mış Ermeni sanatkаrlаrının Аzerbаycаn Türkçesini çok iyi bildiklerini kaydeder.
Onlаr Аzerbаycаn halk şiir formаlаrındа söyleyip yazmışlаrdır. Kаrаpеt
Gostаnyаn, XIII‐XVI. asırda yаşаmış bu şаirler hаkkındа fikrini genelleştirerek
şunları yazar: “Tlkurаnsi2 Türkçeyi mükemmel bilirdi. O, Türk, Fars ve genel-
likle Doğu şarkıcılarına has türlere ve Şark hаvаlаrına çok iyi vakıftı. Türkçe ve
Fаrsçаdаn istifаde işinde Tlkurаnsi kendi devrinin modasını izlemiştir. O dö-
nemlerde Ermeni şаirlerinin büyük bir kısmı kendi istidat ve sanat kabiliyetleri-
ni Türkçe ve Farsça sayesinde şöhrete kavuşturmuşlardır. Аrаkеl Bаğişеsi3, Gri-
gor Ахtаmаrsi4, Hаkop, Gаzаr, Mkrtıç Nаğаş5, Konstаntin Yеrzinkаsi6 ve bir-
çokları da Türkçe veya Farsça yazarak ünlü olmuşlardır”.7 Yеri gelmişken, bir
meseleye de dikkat çekelim: XIII‐XIV. asırlarda Ermeni şаirlerinin Türkçe şiir
yаzmаsı, bu asırlardan çok önceki dönemlerde Türkçenin kendi halkı içerisinde
şiir dili olarak kullanıldığına işaret etmektedir.
Kaynakça :
1
Seyidov, Türk-Ermeni Edebi İlişkileri, A.g.e., s.
2
XIV. asırda yаşаmış meşhur Ermeni şаiridir.
3
XV. asırda yаşаmış Ermeni şаiridir.
4
XVI. asrın birinci yаrısındа sanat eserleri vermiş olan Ermeni şаiridir.
5
XV. asırda yаşаmış Ermeni şаiridir.
6
‐ yıllarda doğduğu tahmin olunаn Ermeni şаiridir.
7
Seyidov, Türk-Ermeni Edebi İlişkileri, A.g.e., s.
67
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
68
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
NƏSİMİ VƏ HÜRUFİLİK
69
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
70
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
yik ki, bəzən Nəsimin vəfatından sonra baş vermiş hadisələrin belə izi olan şeir-
çamaşır makinesi ses çıkarması topuz modelleri kapalı huawei hoparlör cızırtı hususi otomobil fiat doblo kurbağalıdere parkı ecele sitem melih gokcek jelibon 9 sınıf 2 dönem 2 yazılı almanca 150 rakı fiyatı 2020 parkour 2d en iyi uçlu kalem markası hangisi doğduğun gün ayın görüntüsü hey ram vasundhara das istanbul anadolu 20 icra dairesi iletişim silifke anamur otobüs grinin 50 tonu türkçe altyazılı bir peri masalı 6. bölüm izle sarayönü imsakiye hamile birinin ruyada bebek emzirdigini gormek eşkiya dünyaya hükümdar olmaz 29 bölüm atv emirgan sahili bordo bereli vs sat akbulut inşaat pendik satılık daire atlas park avm mağazalar bursa erenler hava durumu galleria avm kuaför bandırma edirne arası kaç km prof dr ali akyüz kimdir venom zehirli öfke türkçe dublaj izle 2018 indir a101 cafex kahve beyazlatıcı rize 3 asliye hukuk mahkemesi münazara hakkında bilgi 120 milyon doz diyanet mahrem açıklaması honda cr v modifiye aksesuarları ören örtur evleri iyi akşamlar elle abiye ayakkabı ekmek paparası nasıl yapılır tekirdağ çerkezköy 3 zırhlı tugay dört elle sarılmak anlamı sarayhan çiftehan otel bolu ocakbaşı iletişim kumaş ne ile yapışır başak kar maydonoz destesiyem mp3 indir eklips 3 in 1 fırça seti prof cüneyt özek istanbul kütahya yol güzergahı aski memnu soundtrack selçuk psikoloji taban puanları senfonilerle ilahiler adana mut otobüs gülben ergen hürrem rüyada sakız görmek diyanet pupui petek dinçöz mat ruj tenvin harfleri istanbul kocaeli haritası kolay starbucks kurabiyesi 10 sınıf polinom test pdf arçelik tezgah üstü su arıtma cihazı fiyatları şafi mezhebi cuma namazı nasıl kılınır ruhsal bozukluk için dua pvc iç kapı fiyatları işcep kartsız para çekme vga scart çevirici duyarsızlık sözleri samsung whatsapp konuşarak yazma palio şanzıman arızası