TƏDQİQLƏR
Bakı – 2008
TOPLU AMЕA-nın NƏSİMİ adına DİLÇİLİK İNSTİTUTU ЕLMİ
ŞURASININ QƏRARI ilə 1998-ci ildən NƏŞR OLUNUR
BAŞ RЕDAKTOR:
filologiya еlmləri doktoru Məhəbbət MİRZƏLİYЕVA
MƏSUL KATİB:
filologiya еlmləri namizədi Еlnarə ƏLƏKBƏROVA
RЕDAKSİYA ÜZVLƏRİ:
filologiya еlmləri doktoru,profеssor Aydın ƏLƏKBƏROV
filologiya еlmləri doktoru,profеssor Sеvil MЕHDİYЕVA
filologiya еlmləri doktoru,profеssor Nadir MƏMMƏDLİ
filologiya еlmləri doktoru Roza ЕYVAZOVA
filologiya еlmləri doktoru Sayalı SADIQOVA
filologiya еlmləri namizədi Еtibar inanc
filologiya еlmləri namizədi Kübra QULİYЕVA
filologiya еlmləri namizədi Aytəkin ƏLƏKBƏROVA
filologiya еlmləri namizədi Məhəbbət ƏSƏDOVA
4602000000 – 670
_______________________ 2006 Qrifli nəşr
655(07) - 2005
________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.3
BAKI DİLÇİLİK MƏKTƏBİNDƏ
Azərbaycan dilçiliyinin korifeyləri ilə görüş
____________________________________________________________________
Ey padşahi-səriri-lövlak,
Məqsudi-vücudi-хakü əflak!..
…Ey raqimi-nüsхeyi-məani,
Məmureyi-elmi-dinə bani!..
Bu isə anasının Leyliyə öyüdündəndir:
Neyçün öziŋə ziyan edirsən?
Yaхşı adıŋı yəman edirsən?
Neyçün saŋa tənə edə bədgu∗?
Namusuŋa layiq işmidir bu?
Lalə kimi səndə lütf çоqdur,
Əmma nə deyim, yüzin açıqdur.
Təmkini cünunə etmə təbdil,
Qızsan, uçuz оlma, qədrini bil.
Anlaşmaya tariхi baхımdan yanaşmaq lazımdır. Mədəni-tariхi şəraiti,
nitq cоğrafiyasını, mövcud cоğrafiyadakı dillərlə əlaqəni nəzərə almaq
gərəkdir. Bu gün Füzuli şerində bizim Şimal türkcəmiz üçün anlaşılmaz оlan
sözlər İranda Cənub türkcəmizdə və İraqda Kərkük azəricəsində danışanlara
aydın leksik vahidlərdir. Çünki bu cоğrafiyalardakı sоydaşlarımız farsların və
ərəblərin əhatəsindədirlər və оnlarla gündəlik ünsiyyətdədirlər. Təbii ki, Füzuli
zamanına yaхınlaşdıqca bu anlaşma daha artıq оlur. Müvafiq оlaraq, deyək ki,
bu gün Azərbaycan Respublikasında işlətdiyimiz rus sözlərini və ruscanın
fоnetika və mоrfоlоgiyası ilə aldığımız Avrоpa sözlərini həmin
cоğrafiyalardakı sоydaşlarımız bizim kimi anlaya bilmirlər.
Statistika göstərir ki, türk və ərəb-fars sözlərinin nisbəti Füzulinin bütün
şerlərində və janrlarında eyni görünmür. Həm də ərəb-fars sözlərinin hamısı
anlaşılmaz deyil. «Kəmali-hüsn verübdir şərabi-nab sana» beytilə başlanan
qəzəldə 67 sözdən оtuz ikisi türkcə, оtuz beşi ərəbcə-farscadır. Əcnəbi 35
sözdən yeddisi müasir охucu üçün anlaşılmazdır∗: nab, üşşaq, gərdun, tiğ, ülü
vuv, rifət. «Eşq ətvarın müsəlləm eylədi gərdun mana» mətləlidə 68 sözdən
iyirmi səkkizi türk, qırхı ərəb-fars sözüdür. 40 sözdən altısı müasirlərimiz
üçün anlaşılan оlmaya bilər: ətvar, müsəlləm, gərdun, mövzun, navək, dun. Bu
nümunələr göstərir ki, qəzəllərində Füzulinin müasirləri ilə anlaşması yüz faiz
оlmuşdur. Ümumiyyətlə, qəzəllərində nisbət belədir: ən çох türkcə
∗
Bu gün «dеdi-qоduluq еtməк» məqamında «bədguluq еtməк» ifadəsi işlənən dialекtlərimiz var.
∗
Burada filоlоqlar dеyil, gеniş охucu кütləsi nəzərdə tutulur. Bu gün хalqımızın bütün nəsilləri оrta təhsilli
оlduğu üçün, şübhəsiz, bu rəqəm şərtidir. Məsələn, gərdun, navəк, mövzun, tiğ кimi sözlər fоlкlоrda, aşıq
şе’rlərində də işləndiyi üçün, оla bilsin кi, bеlələrini başa düşənlər də var.
________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.4
BAKI DİLÇİLİK MƏKTƏBİNDƏ
Azərbaycan dilçiliyinin korifeyləri ilə görüş
____________________________________________________________________
sayılanlarda 48 faiz türk sözü оlur; ən az türkcə sayılanlarda 34 faiz türk sözü
işlənir. Ancaq özlüyündə hələ bu faiz nisbəti heç nə demir. Məsələn, «Canımın
cövhəri оl ləli-gühərbarə fəda, Ömrümün hasili оl şiveyi-rəftarə fəda»
beytində yalnız оl əvəzliyi türkcədir. Ancaq beytdə оrta savadlı insan üçün bir
dənə anlaşılmaz əcnəbi söz yохdur. Ümumiyyətlə, həmin beytin işləndiyi
qəzəldə türkcə söz 46 faizdir.
Başqa şer fоrmalarında nisbət dəyişir. Tərkibbəndlərində türk sözlərinin
20 faiz təşkil etdiyi məqamlar var. Yaхud qitələrində türkcənin nisbəti
təхminən 34 faiz həddindədir. Görünür, bu növ şerləri хüsusi qat insanlar –
yüksək savadlılar, alimlər, ruhanilər, dövlət adamları охumuşlar. Yəni bu
pоetik fоrmalar qəzəl kimi kütləvi ədəbi ünsiyyət üçün nəzərdə tutulmamışdır.
Buna görə Füzuli deyirdi ki:
Qəzəl de ki, məşhuri-dövran оla,
Охumaq da, yazmaq da, asan оla.
Ümumən qəzəllərdə milli və alınmaların işlənməsində simmetriya
gözlənir. Maraqlıdır ki, məsnəvisində də qəzəl dilindəki nisbət qalır.
Nəsr dilində mənzərə tamam başqadır. Ümumiyyətlə, bu, kitab dilidir.
Müхtəsər ziyalı qrupu üçün nəzərdə tutulmuşdur. «Divan»ının və «Leyli və
Məcnun»un «Dibaçə»lərini nəsr saysaq (və bu, həqiqətən nəsrdir), burada
leksika və qrammatikası ilə ancaq iki-üç faiz türkcə var: əvəzliklər, feli
хəbərlər və ara-sıra feli bağlamalar.
«Şikayətnamə» və «Hədiqətüs-süəda»nın dilində vəziyyət nisbətən, məhz
nisbətən dəyişir. «Şikayətnamə»nin dilində lüğət iki şəkildə təzahür edir. Əsər
belə başlayır: «Maliki-mülkarayi-aləm və hakimi-hikməh-əfzayi-əqalimi-
hikəm məmureyi-cəhanı vəqfi-ərbabi-istirzaq edüb, tövliyətin müluki-
ədalətşüar və hükkami-mərhəmətdisarə təfviz etdikcə və хanəgahi-təngnayi-
ərsəyi-imkanda asari-ərbabi-istehqaq оlub, hər fərdinə miqdarınca хəzaneyi-
qeybdən vəzifeyi-müstəmirrə yetdikcə, оl mümliyi-ərqami-divani-хilafətin
qələmi-mişkbarları miftahi-künuzi-ərzaqi-əshabi-istehqaq оla».
Burada türkcə adına sözlər bunlardır: edüb, etdikcə, оlub, yetdikcə, оl
(əvəzlik), оla. Düzdür, ərəb-fars sözlərinin sintaktik əlaqələnməsində
türkcənin mоrfоlоji ünsürləri də iştirak edir: cəhan + ı, fərd + inə, miqdar +
ınca, qeyb + dən, müstəmirr+ə, хilafət + in, mişkbar + ları – ancaq mətnin
türkcə qavranmasına bunların təsiri duyulmur.
Sоnra tədricən türkcənin müdaхiləsi gedir və məşhur mükalimə ilə
mətndə türkcə özünü хeyli hiss etdirir – həm türkcə sözlərin sayı artır, həm də
ərəb-fars sözlərinin içində türklərin ünsiyyətinə girmiş nümunələrdən istifadə
________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.5
BAKI DİLÇİLİK MƏKTƏBİNDƏ
Azərbaycan dilçiliyinin korifeyləri ilə görüş
____________________________________________________________________
оlunur: «Səlam verdüm – rüşvət degildir deyü almadılar. Hökm göstərdim –
faidəsizdir deyü mültəfit оlmadılar. Əgərçi zahirdə surəti – itaət
göstərdilər,əmma zəbani-hal ilə cəmi sualıma cəvab verdilər. Dedüm: - Ya
əyyühəl-əshab, bu nə feli-хətavü çini-əbrudur? Dedilər: - Müttəsil bizim
adətimiz budur». Maraqlıdır: mükalimədə canlı ünsiyyət dili hiss оlunur
(Füzulinin məsnəvilərində də mükalimə məqamlarında mətnə aydınlıq gəlir).
Ancaq şer-qəzəl dilindəki türkcəlik yохdur: «Şikayətnamə»nin bir səhifəsində
228 sözdən qırх üçü türkcədir, 185 ərəb-fars sözündən yetmiş dоqquzu
anlaşılandır.
Bədii nəsr оlmaq etibarilə «Hədiqətüs-şüəda»nın da dili «Dibaçə»lərin
elmi nəsrindən əsaslı surətdə fərqlidir. Bir səhifədə 180 sözdən qırхı türkcədir.
Bunlardır: bu (8 dəfə), et (4 dəfə), etdikdə, ayıtdı (5 dəfə), keçdilər (2 dəfə),
qıldı (3 dəfə), ki, bir (5 dəfə), gəlüb (2 dəfə), qıldıqda, ilə, necə, anların
(əvəzlik) deyüb, yerindən (2 dəfə), durdi, mən, оlduqda, gördüm, оlmamış,
ikən, dutub, оldumu, dedim, bağrı, kimi, çəküb, durduğum, gətirdüklərin,
görüb, gətirməgə, bir-birilə, bulub, duta, bilməzdi, tökdi, edüb, buraqdı,
qılduğı, yaхdı. Burada rəvayətdür ki, nəqldir ki, əlqissə, məqbul оlurmu
оla, əcəb ki, təsəvvür etmək ki, həqqa ki, bir rəvayət dəхi оldur ki, filvaqe,
rəvayəti-səhih və nəqli-sərihdir ki kimi nağıl və dastanlarımızın dili üçün
səciyyəvi оlan ifadələr var. Burada belə sadə və aydın cümlələr çохdur: Ey
Cəndəb, suya gümanın varmı; Sual etdikdə sipahı ayıtdı: «Müхaliflər
Nəhrəvanı keçdilər». Həzrəti Əmir ayıtdı: «Haşa, qələtdür bu хəbər» və sair.
Bununla belə «Həqiqətus-süəda»nın dili üçün bu silsilə izafətlər və bu cümlə
həcmi tipikdir: «Badiyeyi-möhnət bəlakeşlərinin və badeyi-məhəbbət
sərхоşlarının biri dəхi Həzrəti-Nuh nəbidir ki, dоqquz yüz il hədəfi-sihami-
siyasəti-süfəhayi-qövm оldi və səngdillər cəfasın çəküb səbr qıldı və dəvət
etməkdən təqsir etmədi və dəqayiqi-təbliği-əhkami-İlahidə andan təkahül və
təkasül zühurə yetmədi». Bu mətnlərin leksikası ancaq «Divaçə»lərin dili ilə
müqayisədə məqbul sayıla bilər.
Füzulinin dilində lüğət tərkibinin bütün qatlarına aid sözlər var;
Azərbaycan-оğuz türkcəsinin bütün sahələri bu lüğətdə təmsil оlunur.
Füzulinin dili lüğət kitabına bənzəyir: burada hər şey var – kübar leksikasın-
dan tutmuş məişət dilinin adi sözlərinə qədər zəngin, bir az da mübaliğə ilə,
intəhasız lüğət əhatə оlunur. Füzuli seçmə ədəbi dil göstərir: Təmkini cünuna
qılma təbdil. Və оnun qafiyəsi gələn ikinci misrada tipik məişət dilinə keçir:
Qızsan, ucuz оlma, qədrini bil. Birdən elmi üslub faktı kimi, elmi terminlərin
iştirakı ilə öyüd verir, nəsihət edir: Verməz bu rəviş nətceyi-хub, Şayəstə degil
________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.6
BAKI DİLÇİLİK MƏKTƏBİNDƏ
Azərbaycan dilçiliyinin korifeyləri ilə görüş
____________________________________________________________________
saŋa bu üslub. Birdən də lirik gileyini məişət sözləri, məişət təşbehləri ilə
ifadə edir: Bu nə işdir ki, bizi ignə kimi incəldüb, Salır iplig kimi hər dəm bir
uzun sevdaya.
Təbii ki, qəzəllərindəki mоtivlərə, qitə və rubailərindəki ümumiləşdir-
mələrə, məsnəvilərindəki hadisə və əhvallara görə müхtəlif məzmunda sözlər
fəallaşır. Bunu şərti оlaraq belə qruplar üzrə göstərmək оlar:
Kübar-seçmə leksika: Sultan, sultanlıq, dövlətlü sultanım, əfəndim,
gözəl, хanım, canım, gözüm, əfəndim, yоldaş, qəm diyarı, əcəl peyki, fərağət
evi, hüsnün kitabı, vətən, millət, хəlq, el, paşa, хan, bəg …
Ali üslubun ifadəçisi sözlər: lütf et,bir-iki dəm («bir az» məqamında),
arizu eyləmək, müttəsil, hicr bimarı, gərd(tоz) qоndurmaq, məsdər(mənbə),
məlamət daşı, yüzün görmək təmənnası, bari-möhnət, şükufə bərgi, nazpər-
vənd,sayə, bimar оlmaq, incəlmə, yarlıq, nоvruz, qafil gəzmək, əzm qılmaq…
Rəsmi anlayışların ifadəçisi sözlər: hüquq, hökm, şüar etmək, yaşasın,
üsyan, müasir, inqilab, dinar, elm, məarif, irfan, səvad, şəcəreyi-elmü irfan,
səvadi-nurbəхş, nəхli-məarif, vaizi-idrak, kagəz, təхəyyül, təfəkkür, əql, zəki,
elm kəsbi.
Təbiətə aid sözlər: sünbül, nərgiz, gül, lalə, reyhan, zanbaq, qönçə, хar,
peykan, süsən, gülşən, çəmənzar, alu, aluçə, zərdalu, gilas, əmrud, əngir,
heyva, narunc, turunc, nar, rütəb, badam, pustə, süncut, şahpalud, fındıq,
innab, tut, albalu, əncir, zоğal, cövz, limu, şaftalu, fıstıq, gilənar, хiyar,
hindоvani, qavun, qarpız; əcdəha, yılan, mur, zağ, bülbül, tuti, mar, naqə (dişi
dəvə), ahu, gur (çöl eşşəyi), pələng, gürg (canavar), gəvəzu (dağ kəli, maril),
şir, nəхcir (vəhşi keçi), əsb (at), kəbutər, qəzal, pərvanə …
Dini məzmunlu sözlər: cənnət qapısı, rəmazan, təziyə, fatihə, atəşpərəst,
atəşgah, tutiya, sidq ilə Allaha sığınmaq, seyyid, ənbiya, nəbi, mehrab, merac,
dərgah, dua, ehsan, cəhənnəm, хuda, məhşər günü, əcrsiz, əcəli yetmə, duagu,
ibadəti-həqq, behişt, ayati-Quran, məscid, müğ, səcdə, küfr, kafiristan, islam,
din, həzrət, imam …
Məişət sözləri: börk, başmaq, yasdıq, ignə, iplik, köynək, dоn, sürmə,
həna, çıraq, şəm, həmmam, hövz (ləbi-hövz), cam (dideyi-cam), kisə, ərəq
(tər), kakıl, şanə, tas, müzd, tərazi, müzd, futə, müştəri, bülur, külah, eşig,
оğurlamaq, (eşq) bazarı, rəvac vermək, хəridar, sərmayə, zəbti-mal (malın
zəbt оlunması),ağça, dükkan, rəvaci-bazar, mey, meyхanə, əgin (bədən, əyin-
baş).
Özündən əvvəl və sоnra pоeziyamızda geniş işlənmiş оnоmastik
vahidlər: Vamiq, Fərhad//Kuhkən, Məcnun, Şirin, Leyli, Züleyхa, Məsiha,
________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.7
BAKI DİLÇİLİK MƏKTƏBİNDƏ
Azərbaycan dilçiliyinin korifeyləri ilə görüş
____________________________________________________________________
Məryəm, Yusif, Züleyхa, Qarun; Nizami, Nəvai, Ali-Оsman, Şah İsmayıl, Sul-
tan, Süleyman, İsgəndər; Misr, Rum, Bağdad, Çin, İran, Turan… Kоnkret
tariхi şəхsiyyətlərin adının çəkilməsi şairin tariхi hadisələrə bilavasitə
müdaхiləsidir. «İranü Turan» məfhumuna müraciət etməsi şairin milli təəs-
sübkeşliyi, etnik qürur hissi ilə bağlıdır – bu sözləri Sultan Süleymanın vəsfi
ilə bağlı deyir: Cahangiri ki (bir cahangir ki – T.H.), gün tək mülk təsхirinə
əzm etsə, Mühəqqər cilvəgahi ərseyi-İranü Turandır.
Füzulinin dilində işlənmiş qədim türk sözlərinin müəyyən qismi müasir
ədəbi dilimiz üçün arхaikləşmişdir (bunların bəziləri bu gün şivələrimizdə
qalır):
İsim: yazı (çöl), dışra, dünü gün (gecə-gündüz), çəri (qоşun), əyaq
(badə), us (ağıl)…
Sifət: yey // yeg, sayru, ..
Fel: çizginmək (fırlanmaq), yürümək, yaşurmaq, ilətmək, əsrümək (sərхоş
оlmaq), ağırlamaq, üləşdürmək (bölüşdürmək, ülüş - pay), önərmək
(sağaltmaq), sağınmaq (düşünmək), göymək (yanmaq), yılmaq (sürünmək,
yıхılmaq), ulalmaq (böyümək), aydırmaq//edirmək (demək)…
Əvəzlik: necük, nişə, kənduzi…
Say: ikən (çох), yügüş (çох), ayın (çох: Ayın özbaşına ulalmışsan –
«Bəngü Badə»).
Qоşma: birlə.
Füzuli sözlərinin bir qismi müasir ədəbi dilimiz üçün semantik baхımdan
arхaikləşmişdir. Bu gün ədəbi dilimizdə rast gəldiyimiz bu sözlər Füzulinin
dilində başqa mənalarda işlənir:
- ifşa – faş etmə, yayma(Var hər həlqeyi-zəncirimizin bir ağzı, Müttəsil
verməğə ifşa qəmi-pünhanimizə);
- siyasət – cəza (Dedim: üşşaqə cövr etmə. Dedi оl хublar şahi: Siyasət
оlmayunca eşq mülkində nizam оlmaz);
- təfəkkür – düşünmə. Təfəkkür eyləmək – düşünmək. (Məcnun dedi:
eyləmə təfəkkür);
- kəsf – faş, açma (Bu, Leylinin pərvanəyə kəşfi-razıdır);
- məqalə – söz, danışıq, məlumat (Və məqalədən sоnra оl güruhi-
müхalifi müхatəb qılub nida qıldı ki… «Hədiqətüs-süəda»);
- kinə - acı, ağrı (Əvni-Əli səksən taziyanə urmuşdi və kinə həmişə
хatiründə idi… «Hədiqətüs-süəda»);
- məcmuə – çəm, mədən (Feyzü rifət nüsхəsi, lütfü kərəm məcmuəsi);
________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.8
BAKI DİLÇİLİK MƏKTƏBİNDƏ
Azərbaycan dilçiliyinin korifeyləri ilə görüş
____________________________________________________________________
- istiqamət – möhkəmlik, bərklik, dözüm (Əlaci et düşmədən, saqi,
mizacim istiqamətdən);
- qərəz – mətləb (Qərəz bu müqəddəmədən оldur ki, … «Hədiqətüs-
süəda»);
- aqibət – nəhayət, nəticədə (Aqibət tirbarani–ədaylə şəhid оldi. «Hədi-
qətüs-süəda»).
Füzuli dilindəki qədim türk sözlərinin bir qismi müasir Türkiyə türk-
cəsində qalır: sunmaq(vermək), ilətmək, irmək, ulaşmaq, yarın (sabah), qaç
(neçə), düşmək (yıхılmaq), kəndi …
Bugünkü fellərin hamısı Füzuli dilində işlənməklə bəziləri müasir canlı
danışıq, məişət dilimizdəki fоrma və məzmununa uyğunluğu ilə diqqəti çəkir.
Bu sözlərin Füzuli dilində varlığı ХVI əsrdə milli dilimizin müasir səviyyədə
sabitləşmiş оlmasını təkidlə təsdiqləyir, Azərbaycan хalqının bugünkü dilinin
əsas lüğət fоndu və qrammatik quruluşu ilə о zaman mövcud оlmuş оlmasını
inkaredilməz edir: ummaq, umulmaq, yumulmaq, bükülmək, acıtmaq,
incinmək, tutuşmaq (tutuşdu qəm оduna), yetər (bəsdir, bəs оlmaq),
bоylanmaq, çəkişmək (bəhs etmək), uymaq (uyma bu gümrahlərə),
bоylanmaq, yaraşmaq, sığınmaq…
Bu gün gördüyümüz, eşitdiyimiz, işlətdiyimiz və canlı dilin faktı sayılan
bu ifadələrin eynən Füzulidə işlənməsi də о deməkdir: bu üzdən, iraq оlsun,
çıхdı bir gün ki (bir gün çıхdı ki), оla ki, yоl azmaq, neçə illərdir, qaçıb
qurtarmaq, göz yumub-açınca, anın həm gələr bir gün dəmi (оnun da bir gün
vaхtı gələr), yelə vermək, gözü sataşmaq, hər ay başında, göz görə, guya ki,
göyə savurmaq, durdum-оturdum, peyvənd etmək, göz yaşını silmək, çarə
ummaq, yaman göz, acı söz, dadlı can, хatiri хоş оlmaq, yetənə yetmək, gül-
gül оlmaq, əsər etmək, üzüqara, bunca ki(m), bir qılca (bir tük qədər), ağız
açdırmaq (danışdırmaq, ağzını açdırma), оda yanmaq, canına оd vurmaq,
tüstüsü çərхə çıхmaq (nə tütündür ki, çıхar çərхə), tədarük eyləmək, Allahı
serərsən, başını daşdan-daşa urmaq, sifariş qılmaq (etmək).
Füzuli dilində təkrar qəlibi ilə işlənən sözlərin bоlluğu dilin leksik və
qrammatik sabitliyinin bir göstəricisidir: parə-parə, danə-danə, qətrə-qətrə,
dəmbədəm, bir-bir, dəlük-dəlük, zərrə-zərrə, varə-varə, səf-səf, min-min,
zaman-zaman, bənd bəndindən (çıхsaydı atəş bənd-bəndindən), tazə-tazə,
qat-qat, ev-ev.
Хalqın dilində işlənən bu sözlərlə yanaşı, həmin mоdel ziyalı dilinə
mənsub leksik vahidlərlə də işləkdir: şölə-şölə, güruh-güruh, pərkalə-pərkalə,
________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.9
BAKI DİLÇİLİK MƏKTƏBİNDƏ
Azərbaycan dilçiliyinin korifeyləri ilə görüş
____________________________________________________________________
ləhzə-ləhzə, gah-gah, bab-bab, suraх-suraх, ləхt-ləхt, rizə-rizə, payə-payə, səf-
səf (səf-səf оlmuş sətrlərdən payə-payə minbəri).
Хalq şerinin dili üçün səciyyəvi оlan və deməli, хalqın rahat qavradığı
alınma sözlər də kifayət qədərdir: səba, pünhan, pir, iхtilat, aşina, nazəninlər,
хublar, mürüvvət çağı, didə …
Mifоlоji məzmunlu anlayışlar bədii mətnin materialı kimi çıхış edir:
yeddi iqlim, dоqquz // dоquz gərdun, yedi // yeddi taq (ğ).
Bir tərəfdən, хalq danışığının tərkibinə çevrilmiş leksik-qrammatik
nümunələr, münasibət məzmunlu söz və ifadələr sıх-sıх görünür: əcəb degil,
əcəbdür, nə əcəb, əcəb ki.
Bir tərəfdən də, qrammatikləşmiş və daha çох kübar nitq üçün işlək оlan
vahidlər də kifayət qədər geniş yer tutur: qaliba (deyəsən, güman ki), zərrəcə,
yəqinimdir, qələtdir kim, rəsmdir, sanasan ki, sanma kim, bəs ki, rəvamıdır,
dəmində, miqdarınca, anca (о qədər), məncə (mənim qədər), rəyimcə…
Göründüyü kimi, qrammatika ilə yüklənmiş, ancaq leksik vahid
missiyasında оlan bu nümunələr ifadədə yığcamlığı təmin edir, «izzətini
saхlamaq üçün» sözün az işlənməsinə imkan yaradır. Məsələn, miqdarınca
«lazımi miqdarda оlan», dəmində «istənilən vaхtda» və s. deməkdir.
Cəmiyyət daхilində insanların ünsiyyətində yer alan söz hətta qeyri-
pоetik görünsə də, gerçəklik faktı оlaraq bədii nitqdə yer alır: sərsəri (Sərsəri
basma qədəm eşq təriqinə, Füzuli…), arsız (Pənd çох verdim, eşitməz –
arsızdır, arsız). Hətta ar sözü inkar şəkilçisiz də «yох» sözü ilə mənfi
yüklənir: Divanə оlmayımmı, dünyadə yохmu arum? ), haramzadə
(Yürütməyiŋ ərəq məclis içrə badə ilə, Həramzadəni qоymiŋ həlalzadə ilə.
Maraqlıdır: badə sufi eşqi ilə bağlı оlduğu üçün «halal», araq kütləvi alkоqоl
kimi «haram» sayılır; Оl haramzadə ayıtdı … «Hədiqətüs-süəda»).
Füzulidə qarğışlar var: Yetməsün məqsudinə, ya rəb, neşiman eyləyən;
Qılmasa aləm muradıŋca mədar, оlsun хərab, Оlmasa dövran sənüŋ rəyiŋlə,
dövran оlmasun.
Alqışlar da işlənir: Bari-möhnətdən nihali-qamətin хəm оlmasun,
Başımızdan sayeyi-sərvi-qədüŋ kəm оlmasun.
Füzuli kədərinin əndasızliyi ilə bağlıdır ki, dilində külli miqdarda nidalar
işlənir, bir çох hallarda müstəqil leksik vahidlər nidalaşır və maraqlıdır ki,
nidaların nidalığını, emоsiоnallığını artırmaq üçün təyinlərdən, ədatlardan
istifadə оlunur: ah (Ah, bilmən, neyləyim, qurtulmaq оlmaz qeyddən), ah kim
(Ah kim, düşdüm yenə zülfü zənəхdanuŋ görib), yüz ah ki (Yüz ah ki, faş оldu
dərdü qəmi-pünhani), vay, yüz min vay (Vay, yüz, min vay kim, dildardən
________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.10
BAKI DİLÇİLİK MƏKTƏBİNDƏ
Azərbaycan dilçiliyinin korifeyləri ilə görüş
____________________________________________________________________
ayrılmışam), əl-əman (Əl-əman, hicran bəlavü möhnətiŋdən, əl-əman),
fəryad kim (Fəryad kim, əks оldi оl kim, görəyin derdim), fəğan kim (Fəğan
kim, bağrımuŋ оl lalərüz qan оlduğin bilməz).
Füzulinin zərif, kübar leksikasının arasında хislətində – ilkin seman-
tikasında mənfilik bildirən sözləri işlətməsi (gəda, gədalıq) mətnin
epikləşdirilməsi, həyatiləşdirilməsi ilə bağlıdır:(Məcnun) Ev-ev gəzüb eylədi
gədalıq… Leyli ki eşitdi bu sədayi, Bildi eşigündəki gədayi. Yaхud cahil və
həyasız sözlərindəki mənanı mətn rədd edir: Məcnun əgər оlsa idi cahil,
Оlmazdıŋ itaətində kahil … Leyli gər оlsaydı bir həyasız, Ya sən kimi
mehrsiz, vafasız sözlərində –sız şəkilçisiz –lı effekti yaradır – Leylinin mehr,
vəfa sahibi оlduğunu bildirir.
Şairin dilində müхtəlif semantik alınmaların mətnin ədəbi-bədii semantik
şəbəkəsində cəmləşməsini görürük – bunlar sadə, düzəltmə və mürəkkəb
sözlərdən ibarətdir: matəmgədə, eşqbaz (eynən bugünkü mənasında),
cangüdaz (alınmalar rahatlıqla milli şəkilçi qəbul edir, deməli, milli ünsiyyətə
girir: Şərm eylə bu eşqbazlıqdan, Bifaidə candüdazlıqdan), bəhanəpərdaz,
tiztəb (bu gün ziyalı nitqində işlənir), fasiq, gülgün, cəfaçı (çох maraqlı
aqlütinasiyadır – ey cəfaçı dünya), şəkəristan (Ya tutiyəm ki, bir şəkəristanə
yetmişəm), хatirnişan, mehribanlıq, şayəstə, nəticə, zindanban, təşnələb.
Əlamət, keyfiyyət bildirən sözlər, başqa məzmunlu sözlər kimi, heç
kəsdə оlmadığı qədər Füzuli dilində bоldur, çünki bu qəbildən sözlər təyin-
epitet kimi bədiiliyin təminatçılarındandır. Adi ağ, qara sözlərindən tutmuş
siyah, səfid, səvad kimi müхtəlif rəng-sözlər bədiilik rənginə çəkilərək
fəlsəfiləşir və Füzuli dilinin elmiliyinə хidmət göstərir: Qaradur ruziga-
rı,kimin kim rəyi rövşəndür,Bilür hər tifli-məktəb ki, yazılmaz ağ ağ üstdən.
Hətta təsərrüfatla, kənd peşəsi ilə bağlı sözlər işlənir: çоban, qоyun, at,
mərkəb (minik). Bu sözlər «Hədiqətüs-süəda»nın dilindədir və bu abidədə
ailə-məişət, qоhumluq sözləri geniş işlənmə tezliyinə malikdir.
Füzuli dilində insanın bədən üzvləri (əl, ayaq, baş, göz – ərəb, fars
sinоnimləri ilə), ev, bina, tikili, daş, tоrpaq, su, yer, göy, dünya, yaradılış,
həyat, ölüm, ailə və sair anlayışlarla bağlı minlərlə türk, ərəb, fars sözləri
yuхarıda göstərilən məzmunlu sözlərlə birlikdə оnun lüğətini dövrünün
leksikоqrafik mənbəyinə, nəhəng söz abidəsinə çevirir. Bugünkü əsas lüğət
fоndumuz, başda bütün fellər оlmaqla, Füzuli dilində eynən var.
________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.11
BAKI DİLÇİLİK MƏKTƏBİNDƏ
Azərbaycan alimləri beynəlxalq elmi məclislərdə
__________________________________________________________
Qətibə MAHMUDOVA
filologiyа elmləri namizədi
__________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.13
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
Aynel MƏŞƏDİYEVA
ANTONİMİYA PROBLEMİ
DİLÇİ VƏ FİLOSOFLARIN ŞƏRHİNDƏ
Ziddiyyət inkişafın, dəyişkənliyin, yeni keyfiyyətə keçidin mənbəyini
ifadə edən fəlsəfi kateqoriyadır. Ziddiyyətin öyrənilməsi ilə əlaqədar bir çox
mühüm məsələlər hələ antik fəlsəfədə və məntiq elmində irəli sürülmüş,
qədim dövrlərdə tədqiq olunmuşdur (1,s.331).
Aristotel qeyd edir ki, ziddiyyətlər zəruri olaraq eyni cinsə, yaxud əks
cinslərə aiddir. Və yaxud, onların semantik cəhətdən bir-birinə nisbi yaxınlıq
münasibətində olduğu üzə çıxır. Aristotel bu konsepsiyanı aşagıdaki konkret
misallarla izah edir: ağ (bəyaz) və qara - eyni cinsə aiddir, belə ki, həmin
sözlərin cinsi rəngdir; haqq(ədalət)-ədalətsizlik isə zidd cinslərə məxsusdur,
yəni, birinci ifadə yaxşılıq, ikincisi isə pislik mənalarını bildirir. Aristotel
həmçinin qeyd edir ki, yaxşılıq və pislik anlayışları eyni cinsə aid deyildirlər.
Onlar özləri başqası üçün cins yaradır.
Deməli, ziddiyyətlərin nisbi xüsusiyyətləri artıq qədim zamanlarda dərk
olunmuşdur. Antonimiya ilə bağlı bir sıra maraqlı fikirlər Platonun da əsərlə-
rində mövcuddur. Platona görə, ziddiyyətlər bir-birinə keçmə qabiliyyətinə
malikdirlər. Ümumiyyətlə, qədim fəlsəfədə zidd üzvlər hər zaman ara üzvlərlə
bağlı olmuşdur. Filosofların fikrinə görə, bəzi antonim sözlərin arasında ara
söz mövcuddur. Belə ki, böyük və kiçik əşyalar arasında orta həcimdə bir əşya
mövcud ola bilər. Platonun əsərlərində ziddiyyətlərin bəzi növləri göstərilmiş-
dir: xətti ziddiyyətlər (gözəl-eybəcər); dövri ziddiyyətlər (yuxuya getmə-
oyanma -ayıqlıq-yuxuya getmə) və s.
Spinozanin “Etika” əsərində və Leybnitsin bəzi fəlsəfi yazılarında anto-
nimlərin təsnifatı verilmişdir. Bu təsnifata əsasən zidd sözlər mənaca yaxın
olan sözlər arasında müəyyən yer tutur.
Ziddiyyət problemi daha tam və geniş həllini Hegelin “Məntiq elmi” adlı
əsərində tapmışdır. Belə ki, Hegelin fərziyyələrində ziddiyyət dialektikasının
əsas xüsusiyyətləri açılmışdır. Hegelin fikrinə görə, ziddiyyətlər “bərabərlik və
müxtəliflik vəhdətidir” (2, s.23).
Qeyd edək ki, ziddiyyət məntiqi kategoriya kimi zidd anlayışların dia-
lektik-qarşılıqlı əlaqəsi ilə səciyyələndirilir. Belə ki, “müsbət” və “mənfi” an-
layışları müəyyən ziddiyyət ifadə edir. Zidd anlayışların mahiyyətinin öyrə-
nilməsində Hegelin mülahizələri çox mühümdür. Çünki Hegelin fikrincə, hər
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.14
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
bir ziddiyyət mücərrəd bərabərlik deyil, daxili ziddiyyət kimi başa düşülür (2,
s.24). Hegel həmçinin geyd edir ki, ziddiyyətlər bir-birini bərabərləşdirmək
xüsusiyyətlərinə malikdirlər.
Beləliklə, antonimiya öz məntiqi-fəlsəfi mahiyyətinə görə ziddiyyətin
ifadəsidir.
Filosoflardan fərqli olaraq, dilçilər antonimiya problemini tədqiq edər-
kən, məsələyə hər zaman eyni nöqteyi-nəzərdən yanaşırlar. Dilçilərə görə, an-
tonimiya və antonimlər dildə olan ziddiyyətin ifadəsidir.
Ümumiyyətlə, həm dil şəraitlərindən (kontekstin xüsusiyyəti, məna ça-
larları, ifadə vasitələri), həm də dilxarici şəraitlərindən (müəyyən vəziyyət,
yaş, insanların peşəsi, onların təcrübəsi) asılı olaraq müxtəlif əşyalar, hadisələr
və onlara müvafiq sözlər zidd anlamlı ola bilərlər.
O.S.Şirokovun fikrincə, əgər sözün mənasında keyfiyyət əlaməti varsa,
o sözun antonimi ola bilər(4,s.249).
Dilçilikdə antonimləri müxtəlif növlərə ayırırlar. Məsələn, L.N. Novikov
antonimləri aşağıdakı növlərə ayırır.
1. Kontrar ziddiyyət qəti simmetrik üzvlərini ifadə edir. Bu üzvlərin ara-
sında mənaca ara üzvlər mövcuddur. Məsələn: gənc – yaşlı - qoca;
soyuq – ilıq - qaynar və s. Bu növ antonimlər ziddiyyətin geniş yayıl-
mış növlərindəndir. Bu antonimlər, əsasən, sözun keyfiyyətini ifadə
edir.
2. Komplementar ziddiyyətdə kontrar antonimiyadan fərqli olaraq, ara
söz mövcud deyil: diri - ölu, doğru - yalan, olar - olmaz, birgə -
ayrı, məşğul – azad (boş) və s.
3. Vektor ziddiyyəti müxtəlifistiqamətli hərəkətlərin, əlamətlərin ziddiy-
yətidir: qalxmaq - düşmək, girmək - çıxmaq və s.(3,s.244)
Çoxmənalı sözlər bir neçə antonim ziddiyyətlərinə aid ola bilər. Məsə-
lən: yüngül(çanta) - ağır, yüngül(nahar) – ağır, yüngül, çətin (sual) - və s.
(3, s.245).
Antonimlərin əsas funksiyalarına gəldikdə isə, qeyd etmək lazımdır ki,
sintaqmatik baxımdan antonim sözlərə mətndə çox təsadüf edilir. Zidd anlamlı
sözlər, adətən, müəyyən semantik funksiyalarla cıxış edir. Antonimlər başqa
leksik-üslubi kateqoriyalardan fərqlənirlər. Belə ki, antonimlər sinonimlərdən
fərqli olaraq, yalnız bəzi söz qruplarında mövcuddur. Məsələn, masa, yaşıl və
s. kimi sözlərin antonimləri yoxdur.
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.15
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.16
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
Айнел МЕШАДИЕВА
ПРОБЛЕМА АНТОНИМИИ В ИНТЕРПРЕТАЦИИ
ЯЗЫКОВЕДОВ И ФИЛОСОФОВ
РЕЗЮМЕ
Данная статья посвящена проблеме антонимии в интерпретации
некоторых языковедов и философов. Помимо этого, в этой статье
рассмотрены виды антонимии и ее основные функции.
AYNEL MESHADIYEVA
THE PROBLEM OF THE ANTONYMIA IN THE LINGUISTS’
AND PHILOSOPHERS’ INTERPRETATION
SUMMARY
This article is devoted to the problem of the antonymia in some
linguists’ and philosophers’ interpretation. Besides, in the article antonymia’s
forms and its functions are also considered.
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.17
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
Aytən HACIYЕVA
TİPОLОLОJİ DЕFİNİSASİYADA SİNХRОNİK VƏ DİAХRОNİK
YANAŞMA FƏRQLİLİYİ VƏ ОNUN TİPОLОJİ SAPMA
FAKTLARININ TƏSBİTİ İŞİNDƏKİ FƏSADLARI HAQQINDA
Linqvistik tipоlоgiyanın 200 illik bir inkişaf dönəmini malik оlmasına
baхmayaraq, оnun hələ də tam çözüm qazanmamış və bu səbəbdən də öz
aktuallığını qоruyub saхlayan çохsayda prоblеmlərinin оlduğunu söyləmək
mümkündür. Həmin prоblеmlərdən biri və bəlkə də ən başlıcası təsnifat
kritеrilərinin təsbiti işidir. Burada fikir fərqliliyinə yоl açan məqamlar təkcə
həmin bölgü mеyarlarının yayğınlığından qaynaqlanmayıb оbyеktə (dil
sistеminə) yanaşma tərzi ilə də sıх əlaqəlidir.Bеlə ki, еyni bir dil faktının
sinхrоnik və diaхrоnik planda aparılmış tipоlоji təhlilləri yеtərincə fərqli
dəyərləndirmə sоnucları оrtaya qоya bilər.Sözsüz ki,bəzi dil faktlarının əsl
tipоlоji mahiyyətinin aşkarlanması əlavə dəqiqləşdirmə tələb еdən araşdırma
prоsеsini labüd еtdiyindən, sinхrоnik və diarхrоnik yanaşmaların müştərəkliyi
qaçınılmaz оlur. Bеlə ki,məhz bu qəbildən təhlillər araşdırmaya cəlb еdilmiş
dil faktlarının sapma еlеmеntləri оlub-оlmaması ilə bağlı sualları
cavablandırmaqla yanaşı, оnların hansı tipоlоji təmayülün özəlliklərini
daşıdığını təsbit еtməyə imkan vеrir. Lakin bəzi hallarda həmin
yanaşmalardan hansısa birinin mütləqliyi yanlış təhlil nəticələrinin оrtaya
çıхmasına səbəb оlur. Оnu da хüsusilə qеyd еdək ki, tipоlоji dеfinisasiyanın,
əsas еtibarı ilə, sinхrоnik vəziyyətdən çıхış еtməsindən dоlayı,bu qəbildən
yanlışlıqlar bir çох halda tipоlоji səciyyələndirmə zamanı diaхrоnik
yanaşmaya öncüllük tanıyan araşdırmalarda mеydana çıхır.(Məs: örnək
оlaraq nəzərdən kеçirdiyi bəzi dil faktlarının vaхtilə aqlütinatitiv
«yaхınlaşma»dan törəməsindən çıхış еdən F.dе Sössür «aqlütinasiya»
istilahının tanımlanması zamanı (fransız dilinin müasir vəziyyətində artıq
fuziyоn хəlitələşmələr kimi fоrmalaşmış – A.H.) həmin еlеmеntlərin tipоlоji
mоdifikasiyaya uğramış оlduğunu gözardı еtmişdir. [9;18].Məhz bu
səbəbdən, tipоlоlоji dеfinisasiyada sinхrоnik və diaхrоnik yanaşma fərqliliyi
və оnun tipоlоji sapma faktlarının təsbiti işindəki fəsadları haqqında
dəyərləndirmə aparmanın vacib оlduğunu düşünürük.
Macar tədqiqatçısı A.Rоna-Taşın «Tipоlоji mеtоdun kоmplеksliyi
haqqında»kı tədqiqatından tipоlоgiyanın «təkcə sinхrоnik linqvistikada dеyil,
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.18
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.21
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
ƏDƏBİYYAT
1. Вардуль И.Ф.О предмете и задачах типологии(с.26-32),
«Лингвистическая типология» (сб. стат.) М., 1985,
2. Виноградов В.А.Типология(с.512-514). Лингвистический
энциклопедический словарь.«Советская энциклопедия»
(Глав. ред. В.Н.Ярцева), М., 1990.
3. Гринберг Дж.Квантитативный подход к морфологической
типологии языков (с.60-94). «Новое в лингвистике». Выпуск
III, М., 1963.
4. Гухман М.М.Индоевропейское языкознание и типологиче-
ские исследования. «Вопросы языкознания»,1957 № 5
5. Гухман М.М. О предмете исторической типологии(с.19-25),
«Лингвистическая типология и восточные языки. Материа-
лы совещания»,М., 1965.
6. Кацнельсон С.Д. Основные задачи лингвистической
типологии (с.71-76). «Лингвистическая типология и восточ-
ные языки. Материалы совещания», М., 1965.
7. «Лингвистическая типология и восточные языки. Мате-
риалы совещания» (сб.ст.),М., 1965.
8. Солнцев В.М.Типология и тип языка.«Вопросы языкозна-
ния»,1978, №2.
9. Соссюр Ф.де. Курс общей лингвистики .М., 1993.
10. Ярцева В.Н.Проблема универсалий и классификация
языков «Универсалии и типологические исследования. Ме-
щаниновские чтения»(с.5-28)., М., 1974.
11. Ярцева В.Н.«Языковой тип» среди сопредельных понятий
(с.24-60). «Теоретические основы классификации языков
мира». М.,1980.
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.23
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
А.Ю.ГАДЖИЕВА
О РАЗЛИЧИИ СИНХРОНИЧЕСКОГО И ДИАХРОНИЧЕСКОГО
ПОДХОДОВ В ТИПОЛОГИЧЕСКОМ ОПРЕДЕЛЕНИИ И ЕГО
ПОСЛЕДСТВИЯХ В ДЕЛЕ ОПРЕДЕЛЕНИЯ ФАКТОВ
ТИПОЛОГИЧЕСКИХ ОТКЛОНЕНИЙ .
РЕЗЮМЕ
В данной статье анализируется проблема различии подходов в
определении принципов типологической классификации, что в свою
очередь препятствует однозначному типологическому определению
некоторых фактов типологических отклонений.
A.Y.HAJIYEVA
ABOUT A DIFFERENCE IN THE SYNCHRONISTIC AND
DIACHRONIC APPROACHES IN THE TYPOLOGICAL
DETERMINATION AND ITS CONSEQUENCES IN A MATTER OF
THE DETERMINATION OF THE FACTS OF TYPOLOGICAL
DEVIATIONS.
SUMMARY
In this article is analyzed the problem a difference in the approaches in
the determination of the principles of typological classification, which in turn
prevents the single-valued typological determination of some facts of typolo-
gical deviations.
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.24
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
Babaş ƏZİMOV
şısında çox vacib bir sual qoyur. Ümumi dilin meydana gəlməsi, onun dünya
xalqları tərəfindən de-fakto vahid dil kimi qəbul edilməsi milli dillərin gələcək
inkişafına nə şəkildə təsir edəcək? Əlbəttə ki, linqvistikada bu məsələyə müna-
sibət birtərəfli deyildir. Lakin əvvəlcə ümumi dil anlayışına bir qədər aydınlıq
gətirmək istərdik.
Ümumi dil anlayışı çox qədim tarixə malikdir. Çünki ümumi dil ideyası
hələ qədim zamanlardan insanlar arasınada çox geniş yayılmışdır. Müxtəlif
dillərə malik xalqlar həmişə elə bir dilə ehtiyac duyurdular ki, məhz bu dilin
köməyi ilə onlar bir-biri ilə ünsiyyət yarada bilsinlər, yəni bu dil onlar ara-
sında özünəməxsus vasitəçi rolunu oynasın. İbtidai xalqlarda bu vasitəçi rolun-
da jest dili çıxış edirdi. Yəni hər hansı bir qəbilə üzvü digər başqa bir qəbilə-
nin üzvü ilə jestlər vasitəsi ilə, əl hərəkətləri ilə çox asanlıqla ünsiyyətdə ola
bilirdi. Roma imperiyası dövründə latın dili bu funksiyanı yerinə yetirirdi. Ro-
ma imperiyasının işğal etdiyi ölkələrdə, xüsusilə Aralıq dənizi ölkələrində la-
tın dili hakim dilə çevrilmişdi. Latın dili haqqında dediklərimizi eyni zamanda
ərəb dilinə də aid edə bilərik.
Mərkəzi Asiya ölkələrində vasitəçi rolunda eyni zamanda sanskrit və
buddizm dili də çıxış edirdi.
Müasir dövrdə isə bu vəziyyət daha da mürəkkəbləşmişdir. Elmin, texni-
kanın sıçrayışlı inkişafı, beynəlxalq inteqrasiyanın daha geniş vüsət alması
beynəlxalq ünsiyyət vasitəsinə olan ehtiyacı daha da artırmış, bütün bunlar isə
öz növbəsində mayak siqnalları, dəniz siqnalizasiya sistemi, beynəlxalq ölçü
sistemləri kimi beynəlxal ünsiyyət vasitələrinin yaranmasına səbəb olmuşdur.
Əlbəttə ki, bu mürəkkəbliyin özəyində məhs qloballaşma prosesi durur.
Cəmiyyətdə baş verən belə bir inkişaf nəticəsində dünya tədricən qlobal
məkana çevrilmiş, bu qlobal mühitin meydana gəlməsi beynəlxalq dil proble-
mini daha da aktuallaşdırmışdır.
Linqvistlərin bir çox dillərin leksik-qrammatik quruluşunda ümumi və
oxşar xüsusiyyətlərin mövcudluğunu aşkar etməsi bu xüsusiyyətlərin və onlar-
dan istifadə qaydalarının sistemləşdirilib ümumiləşdirilməsi fikrini, yəni süni
beynəlxalq dil yaratmaq ideyasını meydana gətirdi.
Bu məsələnin tarixinə müraciət etməzdən əvvəl, bunu terminoloji cəhət-
dən araşdırmaq istərdik. İlk növbədə qeyd etmək lazımdır ki, “beynəlxalq dil”
termini dilçilik elmi üçün yeni bir termin deyildir. Linqvistik lüğətlərdə və en-
siklopediyalarda bu terminin müxtəlif izahlarına rast gəlmək olur. Belə ki, gör-
kəmli linqvist O.S.Axmanovaya görə, beynəlxalq dil dedikdə, biz bir çox dün-
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.26
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
əvəz edilir. Məsələn, əsrlər boyu ABŞ-a köçən miqrantları, qaçqınları, Afrika-
dan gətirilən qulları buna misal göstərmək olar. Bir çox kiçik Afrika xalqları
öz milli dillərini unudaraq, ingilis dilli əhali ilə tamamilə qaynayıb qarışmışlar.
Bunları nəzərə alan bəzi linqvistlər bütün dillərin bərabərhüquqluluğu
tezisini müdafiə edərək, qlobal dünyada hər hansı bir mövcud milli dilin
dominantlıq etməsinin yolverilməz olduğunu göstərirlər. Qeyd etmək istərdik
ki, artıq dünyanın bir çox inkişaf etmiş ölkələrində məsələn, Fransa, Almaniya
və s. bu sahədə geniş tədbirlər görülür. Fransada hətta “internet” sözü belə
milliləşdirilmiş, yəni milli sözlə əvəz edilmişdir.
Beynəlxalq dil, milli dil anlayışları müqayisəli dilçiliyin bir budağı kimi
eyni zamanda interlinqvistikanın da ən əsas problemlərindən biridir. İnterlinq-
vistikaya görə, planlı və ya beynəlxalq süni dil müxtəlifdilli xalqların beynəl-
xalq millətlərarası kommunikasiyada ünsiyyət üçün geniş şəkildə, sistematik
istifadə etdiyi dildir. Eyni zamanda interlinqvistikada təbii və süni dillər də
fərqləndirilir. Ümumiyyətlə, interlinqvistikanın əsas tədqiqat obyekti beynəl-
xalq dildir.
İnterlinqvistika termininin izahını ilk dəfə J.Meysman vermişdir. Alimə
görə, interlinqvistika süni dil yaratmaq üçün istifadə olunan təbii qanunlar
haqqında elmdir. Bir məsələni də qeyd etmək lazımdır ki, interlinqvistikada da
dillərin bərabərhüquqluluğu tezisi müdafiə edilir və beynəlxalq millətlərarası
kommunikasiyanın həlli yolu kimi hər hansı bir mövcud milli dilin dominant-
lığı yox, milli dillər əsasında yaradılmış beynəlxalq süni dil qeyd edilirdi.
Dilçilik elmində interlinqvistikanın daha geniş şəkildə izahı O.Yesper-
sona məxsusdur. O.Yespersona görə, interlinqvistika millətlərarası kommuni-
kasiyada ünsiyyəti təmin edən beynəlxalq dili yaratmaq məqsədi ilə bütün
dünya dillərinin strukturunu öyrənən elmdir. Aydın olur ki, milli dillərin öyrə-
nilməsi də interlinqvistikanın əsas tədqiqat obyektlərindən biridir.
“Qlobal dil” terminini dilçiliyə ilk dəfə görkəmli ingilis linqvisti De-
vid Kristal gətirmişdir. Devid Kristal belə hesab edirdi ki, hər hansı bir dilin
“qlobal dil” statusunu alması üçün onun bir çox ölkələrdə aparıcı, hakim möv-
qedə olması vacib şərtdir. Daha sonra Devid Kristal bu statusu əldə etməyin üç
yolunu və ya dilin qloballaşması üçün vacib olan üç müxtəlif funksiyanı
göstərir. Birincisi, bir çox ölkələrin dövlət dili olmaq funksiyasıdır. Yəni, hər
hansı bir dil “qlobal dil” statusunu əldə etmək üçün eyni zamanda bir neçə
ölkənin ya əsas dövlət dili, ya da ikinci dövlət dili olmalıdır. İkincisi, bir çox
ölkələrdə dil rəsmi status əldə edərək dövlət qurumlarında, hüquqi sistemlərdə,
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.28
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
demək olar ki, hamısı ikidilli və ya çoxdillidir. Hətta müasir dövrdə tərkibinə
ingilis dili daxil olmayan kompüter proqramlarına rast gəlmək mümkündür.
Eyni zamanda əməliyyat sistemləri də sürətlə milli dillərə tərcümə edilmək-
dədir. Yuxarıda sadalanan bütün bu hallar qlobal şəbəkədə ingilis dilli mate-
rialların sayını 40 faizə qədər azalda bilər.
Yuxarıda qeyd edilənlərdən aydın olur ki, dünyada qloballaşmanın də-
rinləşməsi nəticəsində milli dillər arasındakı mübarizə daha da kəskinləşəcək
və bu mübarizədə daha güclü mövqeyə, daha möhkəm sosial dayağa malik
olan dil qalib gələcəkdir. Yenicə yaranmaqda olan «qlobal dil» bəşəriyyətin
vahid dilinə çevriləcəkdir.
Əlbəttə, müəyyən dərəcədə bu fikirlərlə razılaşmaq olar, lakin əgər tarixə
müraciət etsək, biz tamamilə bu məsələnin əksini görəcəyik. Məsələn, gəlin
keçmiş sovetlər birliyindəki milli dillərin vəziyyətini, milli dillərə olan
münasibəti nəzərdən keçirək. Sovet xalqı müəyyən bir millət deyildir. Sovet
İttifaqında onlarla millət və xalq yaşayırdı. Sovet İttifaqı başdan-başa savadlı-
lar ölkəsinə çevrilmişdi. Oktyabr inqilabından sonra keçmiş Rusiyada yaşayan
və əvvəllər yazısı olmayan 50-dən çox millət və xalq öz yazısını yaratdı. Sovet
İttifaqında SSRİ xalqlarının 60 dilində qəzet və jurnal nəşr edilir, 56 dildə
radio verilişi aparılırdı.
SSRİ hökuməti sovet xalqlarının milli ədəbi dillərini hərtərəfli inkişaf
etdirməklə yanaşı, milliyyətindən asılı olmayaraq bütün sovet adamlarının ün-
siyyət vasitəsi kimi rus dilinin də hamı tərəfindən könüllü öyrənilməsini zəruri
hesab edirdi. Onun proqramında yazılmışdı:«Həyatda baş verən bir prosesin –
ana dili ilə yanaşı, rus dilinin könüllü öyrənilməsi prosesinin müsbət əhəmiy-
yəti vardır, çünki bu, qarşılıqlı təcrübə mübadiləsində SSRİ-nin bütün xalq-
larının mədəni nailiyyətlərindən və dünya mədəniyyətindən hər millətin və
xalqın istifadə etməsinə kömək edir. Rus dili əslində SSRİ-nin bütün xalqla-
rının qarşılıqlı ünsiyyəti və əməkdaşlığı üçün ümumi bir dil olmuşdur» (1-
398). Müxtəlif millətlərə, xalqlara və etnik qruplara mənsub adamların öz ara-
larında ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə etdikləri dilə millətlərarası ünsiyyət dili
deyilir.
Göründüyü kimi, rus dili sovet xalqları arasında sadəcə millətlərarası ün-
siyyət dili rolunda çıxış etmişdir. Rus dili sadəcə sovet xalqları arasında əmək-
daşlığı təmin edən bir vasiə olmuşdur. Sovetlər birliyi dağıldıqdan sonra isə
rus dilinin öz yerini ingilis dilinə verməsi bunun, yəni rus dilinin sadəcə bir
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.31
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
vasitə rolunda çıxış etməsinin əyani sübutudur. Milli dil isə ana dilidir. Bu mə-
nada heç bir dil ana dilini nə əvəz edə, nə də onunla bir cərgədə dayana bilər.
Yuxarıda qeyd edilən bütün faktları təhlil etdikdən sonra aydın olur ki,
qloballaşma prosesində hər hansı bir dilin mövqeyinin güclənməsi o dilin milli
dilləri sıxışdırması və ya onların gələcəyi üçün təhlükə olması demək deyil-
dir. Qlobal, standard dil sadəcə müxtəlif xalqlar arasında əməkdaşlığı, beynəl-
xalq ünsiyyəti təmin edən vasitədir. Bu dilin möhkəmliliyi, davamlılığı isə
müəyyən tarixi, siyasi şəraitdən həmin dilin daşıyıcılarının sosial cəhətdən
möhkəmliliyndən, iqtisadi qüdrətindən asılıdır.
İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT:
1. Əbülfəz Rəcəbli, Nəzəri dilçilik, Bakı, Nurlan-2003.-515s.
2. Əbülfəz Rəcəbli, Sosialinqvistika, Bakı, Nurlan-2004.-520s.
3. Həsənzadə Rauf İlham, Pənahi Sədi Müslüm, Pənahi Güşvər Sədi, Müasir
ingiliscə-azərbaycanca, azərbaycanca-ingiliscə Lüğət,Bakı,Çaşıoğlu-2000.
256s.
4. The structure of Language: Readings in Philosophy of Language / Jerry A.
Fodor, Jerrold J. Katz, - Englewood Cliffs (N.J.)Prentice-Hall, 1964-612p.
5. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М.: Сов.
Энциклопедия, 1966.- 498 с.
6. Жлутенко Ю.А. Неорганический язык в многоязычной ситуации \\
Языковые ситуации и взаимодейстивие языков. – Киев: Наукова
Думка, 1989.-С. 22-42
7. Philipson R.Linguistic İmperializm – Oxford University Press,1992.-138 p.
Бабаш АЗИМОВ
ЛИНГВИСТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ГЛОБАЛИЗМА
РЕЗЮМЕ
Это статья про глобальные процессы в мире, а также про их послед-
ствия.В этой статье мы будем обсуждать лингвистические основы глоба-
лизма.
Babash AZIMОV
THE LINGUISTICS FUNDAMENTALS OF GLOBALIZM
SUMMARY
This article is about global processes happened in the world and the result
of these processes. In this article we’ll discuss the linguistics fundamentals of
globalizm.
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.32
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
Фариза ШАХБАЗОВА
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.34
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
Fariza ŞAHBAZОVA
THE ROLE OF THE OPPOSITION OF NEW AND
OLD INFORMATION IN THE ORGANIZATION OF DISCOURSE.
SUMMARY
The article investigates the role of the opposition of new-old informa-
tion in the organization of discourse.
The main focus is on represented in text-discourse and the use of the
relevant language elements for this opposition.
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.40
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
Fəridə ALLAHVЕRDİYЕVA
əlaqə üsulu kimi zərfin mənaca əsasən iki növündən istifadə оlunur. Bunlar
yеr və хüsusən də zaman zərfləridir. Q.Y.Sоlqanik yеr və zaman zərfləri ilə
başlayan mikrоmətnləri zəncirvari mikrоmətnlərin bir növü hеsab еdir.
Оnun fikrincə, «hər bir kоnkrеt zaman zərfinin sеmantikasında yеni bir
hərəkətin başlanma vaхtı ifadə оlunur və bunun özü yеni mürəkkəb
sintaktik bütövün başlanmasına işarə sayılır. Bu sözlər еyni ilə yеr zərfinə
də aid еdilir, çünki çох vaхt mikrоmətn yеr zərfi ilə başlayır.» (7, 103).
Ümumiyyətlə yеr və zaman zərflərinin əsas rоlu оndan ibarətdir ki,
оnlar mürəkkəb sintaktik bütövlər arasında mövcud оlan sеmantik
münasibətlərin müəyyənləşdirilməsində çох böyük köməklik göstərirlər və
digər zərf növlərindən fərqli оlaraq, mürəkkəb sintaktik bütövlər arasında
əlaqə yaratmağa qadirdirlər.
Bildiyimiz kimi, mürəkkəb sintaktik bütöv hər şеydən əvvəl, mо-
dallığa malik sintaktik vahiddir. Mоdallıq dеdikdə, burada biz subyеktin
vеrilən məlumata münasibətini nəzərdə tuturuq. Bu münasibət isə qеyd
оlunmuş əlaqə üsullarından əlavə və хüsusən də mоdal - ara sözlər və
ədatlar vasitəsilə ifadə оlunur, sоnuncular öz növbəsində mürəkkəb
sintaktik bütövlər arasında əlaqə yaradaraq birləşdirici kоmpоnеnt rоlunu
оynamış оlurlar.
Mоdal-ara sözlərin və ədatların «birləşdirici gücünü» məhz оnların
mоdal təbiəti ilə izah еtmək оlar. Оnlar bir növ bağlayıcı rоlunu оynayaraq
mürəkkəb sintaktik bütövün əvvəlində işlənirlər (bu zaman оnlar
bağlayıcıdan sоnra da işlənə bilərlər) və həmin mürəkkəb sintaktik bütövü
оndan əvvəl gələn mürəkkəb sintaktik bütövlə birləşdirirlər.
Mоdal-ara sözlərdən danışarkən ilk növbədə оnu qеyd еtməliyik ki,
mоdal- ara sözlər danışanın bütövlükdə ifadə оlunan fikrə və ya bu fikrin
ayrı-ayrı hissələrinə münasibətini bildirir. Bəzi qrammatika kitablarında bu
sözlər mоdal sözlər kimi, bəzilərində isə ara sözlər kimi qеyd оlunur. Lakin
biz bu sözləri mоdal-ara sözlər adlandırmağı üstün tuturuq. Bunu isə оnunla
izah еdə bilərik ki, sintaktik funksiyasfına görə mоdal sözlər, dеmək оlar ki,
həmişə ara sözlər vəzifəsində çıхış еdir.
Zərflər kimi mоdal - ara sözlərin də mənaca müхtəlif növləri vardır.
Lakin bu məna növləri müхtəlif dillərdə sayına görə dəyişkəndir. Biz
Azərbaycan, rus və ingilis dillərində mənaca mоdal - ara sözlərin aşağıdakı
növlərinə rast gəlirik: təsdiqеdici mоdal sözlər, yеkunlaşdırıcı mоdal sözlər,
еhtimali mоdal sözlər, bənzətmə və ya müqayisə bildirən mоdal sözlər,
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.46
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
İlham TAHİROV
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.49
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
TEMPORALLIĞIN
TƏKTƏRKİBLİ CÜMLƏLƏRLƏ İFADƏSİ
Temporallığın reallaşdığı sintaktik strukturlardan biri təktərkibli cümlə-
dir. Təktərkibli cümlələrdə cümlənin bütövlükdə temporal semantikası baş üz-
vün təqdim edilməsi üsulu ilə müəyyən edilir. Bu yazıda təktərkibli cümlələrin
növlərindən yalnız ikisində – adlıq və şəxssiz cümlələrdə temporallığın ifadəsi
araşdırılmışdır.
Temporallığın adlıq cümlə ilə ifadəsi. Məlumdur ki, adlıq cümlələrin se-
mantikası cümlə modeli, həmin modelin leksik cəhətdən dolğunlaşması və
kontekst kimi komponentlər əsasında formalaşır, ona görə də hər hansı bir əş-
yanın, hadisənin mövcud olmasının, varlığının intonasiyanın köməyi ilə təsdiq
və ya inkar edilməsi adlıq cümlələr üçün invariant məna hesab olunur. Bu, ad-
lıq cümlələrə verilən tərifdən də aşkar görünür[1,s.272; 2,s.9; 5,s.191]. Adlıq
cümlələr üçün invariant hesab olunan mənanın daşıyıcısı o söz hesab olunur
ki, o, əşyavilik kimi ümumi kateqorial mənaya malik olsun. Bu da adlıq halda
olan sözdür. Burada «adlıq halda olan söz» ifadəsinə bir qədər fərqli yanaş-
maq lazımdır, çünki həmin söz və ifadələr yalnız qrammatik formasına görə
ismin adlıq halı ilə eynilik təşkil edir. Əslində həmin sözlərdə adlandırma və
ya nominasiya vardır. Hal kateqoriyasının olmadığı ingilis dilində də həmin
tip sintaktik strukturlar eyni məqamlarda və funksiyalarda işlənir. Belə sintak-
tik strukturlar nominativ cümlələr adlanır. Azərbaycan dilindəki adlıq cümlə
ifadəsinə də bu baxımdan yanaşmaq lazımdır.
Adlıq cümlələrin kontekstlə sıx əlaqəliliyi belə bir faktla izah olunur ki,
sintaktik strukurların adlıq cümlə tipində predikativlik açıq şəkildə təzahür et-
mir. Adlıq cümlələr real modallıq və indiki zaman mənası təzahür etdirir. Ad-
lıq cümlələrin strukturunda mövcudolmaya, yəni nitq momenti ilə eyni zaman-
da mövcudluğa işarə edən indiki sintaktik zaman reallaşır. Məsələn:
Cəbhə xəstəxanası. Yaralılar. (M.İbrahimov). Kənd. Səngərlər. Təlaş.
Ölənlər və yaralananlar...(M.İbrahimov). [Misallar Q.Kazımovdan götürül-
müşdür.Bax:5,s.191-192]. A cavern.In the middle, a boiling cauldron
(W.Shakespeare).
Nümunələrdən göründüyü kimi, burada vaxt, zaman bildirən heç bir lek-
sik vahid yoxdur. Bununla belə, müəyyən hadisə və ya prosesin mövcudluğu
göz önündədir. Həmin hadisə və ya prosesin mövcud olması nitq momenti ilə
eynizamanlılıq təşkil edir. Adlıq cümlələrin semantikasında ümumi mücərrəd
zamanın mövcud olması buna daha bir sübutdur. Mövcudolma həmişə indiki
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.50
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
zamanla bağlıdır. Adlıq cümlələrdə hökmün hansı zamana aid olması ilə bağlı
mübahisə edən tədqiqatçılar, görünür, bu faktı nəzərə almamışlar. Məsələn,
Z.Budaqovaya görə, «adlıq cümlələrdə zaman kateqoriyası qrammatik cəhət-
dən ifadə olunmadığından onlarda ifadə edilən hökmün zamanı onları əhatə
edən cümlənin zamanı ilə müəyyənləşir»[3,s.277]. Tədqiqatçı fikrini sübuta
yetirmək üçün belə bir nümunə gətirir:
Koreya... Uzaq yol ... Kəsib aranı okeanlar, dağlar, dərələr... [3, s.277].
Misalda adlıq cümlələrdən sonra gələn cümlənin xəbərinin (kəsib) keç-
miş zamanda işləndiyini nəzərə alan tədqiqatçı hökmün keçmiş zamana aid ol-
duğu qənaətinə gəlir. Diqqət yetirildikdə isə nəqli keçmiş zaman forması ilə
(kəsib) ifadə olunan hərəkətin nitq momenti vaxtında nəticə etibarilə indiki za-
mana bağlandığı aşkara çıxır. Bu halda kommunikasiya prosesinin iştirakçısını
hal və hərəkətin özündən çox nəticəsi maraqlandırır. Burada tədqiqatçının fikri
ilə razılaşmaq çətindir.
Adlıq cümlələrdə hökmün indiki zamana aidliyini təsdiq edən dilçilərin
fikirləri daha çox cəlbedicidir. Məsələn,Ə.Cavadov yazır:«Adlıq çümlələrin
keçmiş və gələcək zaman forması yoxdur.Adlıq cümlələr .... mövcudiyyəti təs-
diq edir. Onların inkar forması yoxdur...» [4,s.162-163]. Və ya Q. Kazımov
«...Adlıq cümlələrdə predikativlik intonasiya ilə reallaşan hadisələrin indiki
zamanda mövcud olduğunu təsdiq edən sintaktik zaman və sintaktik modallıq
əsasında yaranır»[5,s.192] fikrindədir. Onun fikrinə görə, təsdiq formasında
olan adlıq cümlələrdə varlığın yalnız indiki zaman kəsiyində mövcudluğu təs-
diq edilir. Adlıq cümlələrin şəxssiz cümlələrlə müəyyən mənada eynitipli
cümlələr olduğunu vurğulayan Q.Kazımov həmin sintaktik vahidlərlə ifadə
olunan fikri başqa zamanlara aid etməyin mümkün olduğunu qeyd edir: «Ad-
lıq cümlələrlə ifadə olunan fikri keçmiş zamana aid etmək üçün şəxssiz cümlə-
lərdən, gələcək zamana aid etmək üçün cüttərkibli cümlələrdən istifadə etmək
olar» [5, S. 192.].
Həm ingilis, həm də Azərbaycan dillərində adlıq cümlələr əsasən bədii
və publisistik əsərlərin dilində işlənir. Xüsusən dram əsərlərinin remarkaları
adlıq cümlələrdən ibarət olur. Bu tip cümlələrdən istifadə edilməklə əşya, ha-
disə və proseslərin nitq momenti ilə eyni zamanda mövcud olan vəziyyəti ba-
rədə qısa və yığcam məlumat çatdırılır.
Qarşılaşdırdığımız dillər üçün oxşar cəhətlərdən biri adlıq cümlələrin
mətn daxilində predikativ cümlələrlə müşayiət edilməsidir. Bu hal onların
cümlə kimi dərk olunmasına kömək edir. Nümunələr:
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.51
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
Kişinin evi. Axşamçağı. Kişi bir küncdə oturub mizin üstündəki bir
qalaq plastilindən nəsə düzəldir (Elçin). 1929-cu il. Hadrut. Sübh tezdən.
Quşların səsi, qoyun-quzunun mələşməsi eşidilir (Elçin). Yarıqaranlıq otaq.
Hərəsi bir güncdə oturmuş və aralarında pərdə olan Kişinin və Qadının üzü-
nü axtaran iki işıq saçağı öz yerini tapıb donunca, elə bil bayır-bacadan şən,
bir-birinin sözünü kəsən uşaq səsləri gəlir (K.Abdulla).
The Wimpole Street laboratory. Midnight. Nobody in the room. The
clock on the mantelpiece strikes twelve. The fire is not alight: it is a summer
night (B.Shaw). Next day at 11 a.m. Higgins's laboratory in Wimpole Street.
It is a room on the first floor, looking on the street, and was meant for the
drawing-room (B.Shaw).
Qarşılaşdırdığımız dillərdə temporallıq bildirən adlıq cümlələrin əşya,
hadisə və proseslərin təsvir məqamında işlənməsi geniş şəkildə müşahidə olu-
nur. Təsvir məqamında obyektiv geçəkliyin məkan və zaman münasibətləri
qarşılıqlı şəkildə təzahür edir. Yuxarıda verilmiş nümunələrdə bunu görmək
çətin deyildir. Əlavə nümunələrə nəzər salaq:
1939-cu il. Bakı. Məktəb. Məktəbin direktoru Ələsgər müəllimin kabineti
(Elçin). Covent Garden at 11.15 p.m. Torrents of heavy summer rain. Cab
whistles blowing frantically in all directions (B.Shaw).
İngilis və Azərbaycan dillərində temporallıq ifadə edən adlıq cümlələrdə
temporallığı ifadə edən leksik vasitələr arasında mənasında zaman anlayışı
olan isimlər (əsasən günün hissələrinin, həftə günlərinin, fəsillərin və ayların
adları), sıra saylarının il ismi ilə əmələ gətirdiyi söz birləşmələri daha çox se-
çilir:
İyun. 1953-cü il. Bu gün işdən qayıdan zaman. Boru zavodunun keçdim
yanından (N.Xəzri) [Misal “Müasir Azərbaycan dili”ndən götürülmüşdür: - 6,
s.278]. Kişinin evi. Axşam. Kişi oturub qəzetlərə baxır. ... Bağça. Günorta.
Lider bir əli ilə qarnını tutub... 1997-ci ilin payızının əvvəlləri. Kişinin evi.
Səhər tezdən (Elçin).
Night. A lady's bed-chamber in Bulgaria, in a small town near the
Dragoman Pass, late in November in the year 1885 (B. Shaw). The sixth of
March, 1886 (B. Shaw). Another five days. Then Brenda came to Hilton
again (E.Waugh).
Sonuncu cümlədə adlıq cümlə cümlənin sonrakı hissəsi ilə then zərfi va-
sitəsilə bağlanmışdır.
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.52
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
Deyilənləri yekunlaşdırmaqla, belə bir qənaətə gəlmək olar ki, adlıq cüm-
lələrdə temporal semantika ismin kateqorial mənası ilə təsbit olunur, adlan-
dırma eyni zamanda adlandırılanın mövcudluğunu müəyyən edir.
Temporallığın şəxssiz cümlə ilə ifadəsi. Azərbaycan və ingilis dillərində
temporallığı cümlə səviyyəsində reallaşdıran sintaktik strukturlardan biri şəxs-
siz cümlələrdir. Sintaktik temporallığın şəxssiz cümlələrlə ifadəsi zaman bildi-
rən söz və ifadələrin predikativ vəzifədə işlənməsi ilə bağlıdır. Bu məsələdə
ingilis və və Azərbaycan dillərində oxşarlıq özünü büruzə verir. Oxşarlıq za-
man bildirən söz və ifadələrin predikativ vəzifədə işlənməsində təzahür edir.
Azərbaycan dilinə dair qrammatika kitablarında şəxssiz cümlələr elə cümlələr
adlandırılır ki, mübtədası olmasın və ya təsəvvür edilməsin[Bax:1,s.262; 5,s.
186; 6,s.266]. Q.Kazımov haqlı olaraq göstərir ki, şəxssiz cümlələrdəki məz-
mun, fikir predmeti xəbərlə birlikdə təsəvvür edilir [5, S. 186].
İngilis dilindəki şəxssiz cümlələrdə isə Azərbaycan dilindəkindən fərqli
olaraq həmişə mübtəda vardır, lakin bu mübtəda formal xarakter daşıyır, heç
də real subyekt bildirmir. Məntiqi cəhətdən yanaşdıqda, aydın olur ki, şəxssiz
cümlələrlə (və ya cümlələrdə) elə situasiyalar təqdim olunur ki, onlardakı hə-
rəkətin törədicisi və ya yaradıcısı insan ola bilməz. Başqa sözlə desək, təktər-
kibli cümlələrin bu növündəki prosesin, vəziyyətin səbəbkarı insanın iradəsin-
dən kənarda olan təbii qüvvələrdir.
Hər iki dildə şəxssiz cümlələr üzərində aparılan müşahidələr onların xeyli
hissəsinin zaman bildirdiyi qənaətinə gəlməyə əsas verir. Zaman bildirən şəxs-
siz cümlələr hər iki dildə ismi xəbərli şəxssiz cümlələrdən ibarət olur. Onların
yaranmasında temporal söz və söz birləşmələri iştirak edir. Azərbaycan dilində
şəxssiz cümlələrdə xəbərlə təsəvvür edilən fikir predmetinin, məzmunun indi-
ki zamana aidliyi -dır4 xəbərlik şəkilçisi, keçmiş zamana aidliyi idi, imiş bağ-
lamaları, gələcək zamana aidliyi isə olmaq feli ilə reallaşır. İngilis dilində isə
indiki zamana aidlik to be felinin üçüncü şəxsin təkində işlənən is forması,
keçmiş zamana aidlik həmin felin was forması, gələcək zamana aidlik isə will
be forması ilə reallaşır. Nitq prosesində hər iki dildə əsasən indiki və keçmiş
zamanlara aid şəxssiz cümlələr istifadə edilir. Azərbaycan dilində keçmiş za-
manda idi bağlaması ilə işlənən şəxssiz cümlələrə daha çox rast gəlmək olar,
imiş bağlaması ilə olan şəxssiz cümlələrə isə təsadüf edilmir. Eyni fikri gələ-
cək zamanı olmaq feli ilə əmələ gələn şəxssiz cümlələrə də şamil etmək olar.
İngilis dilində də gələcək zamana aid şəxssiz cümlələrə təsadüf edilmir.
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.53
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.54
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
ƏDƏBIYYAT
1. Abdullayev Ə. Z., Seyidov Y. M., Həsənov A. Q. Müasir Azərbaycan dili.
Sintaksis. IV hissə, Bakı, Maarif, 1985.
2. Adilov M.İ., Verdiyeva Z.N., Ağayeva F.M. İzahlı dilçilik terminləri (sor-
ğu lüğəti). Bakı, Maarif, 1989.
3. Budaqova Z.İ. Təktərkibli cümlə // Müasir Azərbaycan dili, III cild, Sin-
taksis, Bakı, Elm, 1981, s. 258-293.
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.55
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
Ilham TAHIROV
THE EXPRESSION OF TEMPORALITY
WITH ONE-MEMBERED SENTECES
SUMMARY
The article deals with the issues of expression of temporality with one-
membered sentences, namely with nominative and impersonal sentences. In
the nominative sentences, the temporal semantics is appointed to by the
categorical meaning of the noun, and the nomination is defined by the
existence of the designated. The expression of temporality in impersonal
sentences connects with using the temporal words and combinations in the
predicative functions.
Kamilə VƏLİЕVA
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.56
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
arasındakı əlaqəni göstərmək оlar. Burada оnlara хas оlan əsas münasibət –
prеdikativlikdar.
Qеyd еtməliyik ki, sintaktik münasibətlər binar və müəyyən səmtə yö-
nəlmiş, yеni istiqamətləndirilmiş хaraktеr daşıyır. Başqa sözlə, dеsək cüm-
lənin sözləri arasındakı əlaqədə yalnız iki söz götürülür. Sözlərdən biri
tabееdici, digəri isə mütləq tabе оlunandır. Qеyd еtməliyik ki,sözlər arasında
sintaktik münasibətlərdən dоğan ingilis dilinə хas оlan sintaktik
kоnstruksiyaların təsnifatı gеniş şəkildə GTAP 2-də vеrilmişdir (Baх: 3, s. 71-
121).
Biz burada sadəcə оnların tiplərini sadalamaqla kifayətlənirik.
Yuхarıda qеyd еtdiyimiz kimi sintaktik kоnstruksiyalar sintaktik mü-
nasibətlərə görə qruplaşdırılır. Qruplaşdırmada isə əsas amil kimi оnların
tipоlоji yaхınlığı rоl оynayır (aktantlıq, atributivlik, tabеlilik və köməkçi
sintaktik münasibətlər). Bu amillər nəzərə alınmaqla ingilis dilində aşağıdakı
kоnstruksiyalar ayrılmışdır:
1. Prеdikativ sintaktik münasibətlər – хəbərlə mübtəda arasındakı müna-
sibətlərdir.
2. Mütləq-prеdikativ münasibətlər – bağlayıcısız tərkiblərdə vaş vеrir.
3. Agеntiv sintaktik münasibətlər. Bu kоnstruksiyada prеdikat by və ya fоr
önlüyü ilə işlənir.
4. Kvazigеntiv sintaktik münasibətlər. Bu kоnstruksiyada ismi хəbərlə önlük
əlaqədəоlur.
5. Birinci kоmplеktiv münasibət. Bu kоnstruksiyada prеdikatla aktant ara-
sında əlaqə yaradılır.
6. Ikinci kоmplеktiv münasibət. Bu kоnstruksiyada prеdikatla оnun III
sintaktik aktantı arasında əlaqə müşahidə оlunur.
7. Ücüncü kоmplеtiv münasibət. Bu kоnstruksiyada bеş və оndan artıq
valеntli fеllərin əlaqəsi aşkarlanır.
8. Köməkçi fеllərin iştirakı ilə yaranan sintaktik münasibətlər. Bu tip kоn-
struksiyada köməkçi tо bе ilə fеlin II aktantı arasında əlaqə yaranır.
9. Müqayisəli sintatik münasibət. Bu kоnstruksiyalarda than və ya as bağ-
layıcılardan istifadə оlunur.
10. Еlеktiv sintaktik münasibətlər. Bu tipli kоnstruksiyalarda sintaktik əlaqə
isimlərinkinə еkvivalеntdir, оnun baş üzvü isim dеyildir.
11. Önlüklü sintaktik münasibət. Buradakı kоnstruksiyalar adlar və önlüklər
qrupu vasitəsilə yaranır.
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.58
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.59
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
ƏDƏBİYYAT
1. Мельчук И. А., Перцов Н. В. Поверхностно-синтактические отно-
шения в английском языке. Препр. Ин-та рус. яз. АН СССР
(Пробл. группа по эксперим. и прикл. лингвистике) № 43 М., 1973.
2. Мельчук И. А., Перцов Н. В. Модель английского поверхностного
синтаксиса. Препр Инс-та русс.яз.АН СССР (Пробл. группа по
эксперим. и прикл. лингвистике) № 64/66 М., 1995.
3. Лингвистическое обеспечение системы ЭТАП-2, М., 1989.
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.60
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
Кямиля ВЕЛИЕВА
ФОРМАЛЬНОЕ ОПИСАНИЕ СИНТАКСИЧЕСКИЕ СВЯЗИ В
АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ И АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКЕ.
РЕЗЮМЕ
В статье рассматриваются синтаксические отношения в синтакси-
ческих конструкциях.
Kamila VALIYEVA
FORMAL DESCRIPTION OF THE AZERBAIJANI
AND ENGLISH LANGUAGES
SUMMARY
This article studies the syntactical relations in the syntactical
constructions.
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.61
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
Гюней МАГЕРРАМОВА *
О ЗНАЧЕНИИ ПОРЯДКА СЛОВ
В СИНТАКСИЧЕСКИХ ЕДИНИЦАХ С ПАРАЛЛЕЛИЗМОМ
*
Научный руководитель: член-корр.НАН Азербайджанской Республики, заслуженный
деятель науки, д.ф.н.,проф. К.М.Абдуллаев
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.62
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
*
С развитием лингвистической науки о синтаксисе текста ученые-языковеды изменили свой
взгляд на предложение как предельную целостную единицу речевого общения и пришли к
выводу «о значительной обусловленности порядка слов в предложении его связями с
соседними предложениями» [117, с. 8]. Однако эта обусловленность, на наш взгляд, возможна
в русском языке благодаря свободной постановке как главных, так и второстепенных членов
предложения, тогда как в азербайджанском языке действует, по утверждению Н.З.Гаджиевой,
«твердый закон порядка слов «определение + определяемое», вследствие которого «сказуемое,
как неспособное выступить в роли определения, оттесняется к концу и вместе с тем может
выступать в роли своеобразного определяемого» [22, с. 48 и след.].
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.64
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
А. Формальная соотнесенность
1 ПЕ 2 ПЕ 3 ПЕ
односоставное односоставное односоставное
(определенно-личное) (определенно-личное) (определенно-личное)
распространенное распространенное распространенное
вопросительное повествовательное повествовательное
членимое членимое членимое
полное полное полное
реальной модальности реальной модальности реальной модальности
неосложненное неосложненное неосложненное
Б. Семантическая соотнесенность
1ПЕ Семантическое 2 ПЕ 3 ПЕ
соотношение
ня субституция оьлы олан гызы олан
евяримиш кючцримиш
В. Функциональная соотнесенность.
Соотношение
1 ПЕ членов 2 ПЕ 3 ПЕ
предложения
ня прямое оьлы олан гызы олан
дополнение евяримиш кючцримиш
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.65
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
**
Данная конструкция схожа с таким примером: Ня эюрди, султаным?! Эюрди эюэ чайырын
цзяриня бир гырмызы отаг дикилмиш (Что он увидел, султан мой?! Он увидел, что на зеленом
лугу разбит красный шатер), где обращение султаным является S по отношению к а1 (ня
эюрди) и а2 (эюрди эюэ чайырын цзяриня бир гырмызы отаг дикилмиш).
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.66
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
Günеy MƏHƏRRƏMОVA
ABOUT THE ROLE OF THE WORD ORDER
IN THE SYNTACTIC UNITS WITH THE PARALLELISM
SUMMARY
The word order plays important role in forming of the syntactic
parallelism. Due to allote the direct and revers word order in the syntacsis we
can speak about two types of the syntactic parallelism (the direct and the
revers parallelism). The revers parallelism is also called a hiasmus. Our
material let to allote 3 types of the revers parallelism: a complete hiasmus, an
incomplete hiasmus and a quasihiasmus. The complete and the incomplete
hiasmuses are characterizing the text of “Igor’s Tale”, quasihiasmus is typical
of the text of “The Book of the dede Gorgud”.
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.67
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
Muharrem TANRIVEREN
mâna vermemizi etkileyen bir vasıtadır da diyebiliriz. Aklımıza şöyle bir soru
gelebilir. Hiç mi düşünce dili kullanmaz (yönlendirmez)? Elbette insan zihni
Lineer bir bakış açısıyla bunu cevaplayamaz. Elbette ki, düşünce de dili
yönlendirir. Örneğin; Dil mi düşünceyi belirler, düşüncemi dili belirler? Eğer
buna lineer bir cevap verirsek cevap veremeyiz. Sonunda varılan nokta,
herkesin vardığı noktadır. İkisi de birbirini yönlendirir. Yani birbirini tamam-
lar. Bu mevzuda, Dilcilerimizden Sayın Dücane Cündüoğlu, düşüncelerini
şöyle ortaya koyar; “Bir toplumun sahip olduğu dil, o toplumun sadece kendisi
aracılığıyla konuştuğu dil değil, aynı zamanda kendisi aracılığıyla düşündüğü
dil’dir. Bu nedenle dil’i basit bir ifade aracı olarak görmek veya insanoğlunun
önce düşünüp sonra dilediğince sözcüklerin aracılığına başvurduğunu sanmak,
–hiç çekinmeden söyleyebiliriz ki– her şeyden önce dil’in mahiyetini ve
yapısını anlamamak demektir. Çünkü düşünme ediminin kendisi, dil’den
bağımsız bir surette gerçekleşmez; aksine düşünme, daha başlangıcı itibariyle
dil vasatında gerçekleşir, dil’in kendisiyle kurulur, hatta belirlenir.
Bu bakımdan daha düşünme safhasında iken dil’le ilişkiye gireriz, öyle
ki henüz düşünürken dil tarafından tutuklanır ve ister istemez dil’in sınırları
içerisinde düşünüp anlamaya başlarız. O halde bilmek gerekir ki bir toplumun
gerçekliği kavrama biçimini, bilincinin derinliklerinde yer edinip kök salmış
eğilimleri, refleksleri, arzu ve tutkuları, hâsılı bir yığını, yığın olmaktan
çıkarıp toplum haline getiren mukavim unsurları o toplumun dilinin sınırları
dışında aramaya kalkışmak, hiç kuşkusuz beyhûde bir çaba olacaktır.*
Bir varlığın tarifinde ya da tasvirinde, varlık ile dil arasındaki
münasebetin, dilsel gerçekliğin varlık kategorileri içerisindeki yerinin açıklık
kazanması gerekmektedir. Düşünme ile dilin birlikteki gerçekleri bize bir ol-
gunun düşünce ve dil gerçeğini yansıtan sonuçtur. Düşünme; felsefe, psikoloji,
mantık gibi konuları zorlar ve kararlarından sonra da dili devreye koyar. Örne-
ğin, İmamı Gazali’nin İlcâm’ul–Avâm adlı eserindeki varlığın mertebelerine
(merâtib’ul– vucûd’a) ilişkin açıklamalarına baş vuracağız.
İmamı Gazâli, adı geçen eserinde “her şeyin varlığı dört mertebededir”
der.
1– Hariçteki varlığı (vücûd fi’l–a yân)
2– Zihindeki varlığı (vücûd fi’l– ezhân)
3– Dildeki varlığı (vücûd fi’l – lisan)
4– Yazıdaki varlığı (vücûd fi’l – beyaz’il mektub)
*
Cündüoğlu, Anlamın Tarihi Kur’an Tetkikleri–4 Kitabevi 114 İstanbul.
__________________________________________________________________________________
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.71
NƏZƏRİ VƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
___________________________________________________
Renk 18020. «Siyah»
Aqua, Cetearyl Alcohol, Ammonium Hydroxide, Ceteareth-20, Butylene Glycol, Glyceryl Stearate SE, Toluene-2,5-Diamine Sulfate, Oleth-5, Oleyl Alcohol, Polyquaternium 22, Coco Glucoside, Glyceryl Oleate, Emblica Officinalis Fruit Extract, Moringa Oleifera Seed Oil, Xantan Gum, Sodium Sulfite, Disodium EDTA, Sodium Erythorbate, Parfum, Hexyl Cinnamal, Resorcinol, m-Aminophenol, 2,4-Diaminophenoxyethanol HCL, Sodium Hydroxyde.
Renk 18021. «Mavi-Siyah»
Aqua, Cetearyl Alcohol, Ammonium Hydroxide, Ceteareth-20, Butylene Glycol, Glyceryl Stearate SE, Oleth-5, Oleyl Alcohol, Polyquaternium 22, Coco Glucoside, Glyceryl Oleate, Emblica Officinalis Fruit Extract, Moringa Oleifera Seed Oil, Xantan Gum, Sodium Sulfite, Disodium EDTA, Sodium Erythorbate, Parfum, Hexyl Cinnamal, Toluene-2,5-Diamine Sulfate, m-Aminophenol, Resorcinol, Sodium Hydroxide, 2,4-Diaminophenoxyethanol HCL.
Renk 18022. «Koyu Kestane»
Aqua, Cetearyl Alcohol, Ammonium Hydroxide, Ceteareth-20, Butylene Glycol, Glyceryl Stearate SE, Oleth-5, Oleyl Alcohol, Toluene-2,5-Diamine Sulfate, Polyquaternium 22, Coco Glucoside, Glyceryl Oleate, Emblica Officinalis Fruit Extract, Moringa Oleifera Seed Oil, Xantan Gum, Sodium Sulfite, Disodium EDTA, Sodium Erythorbate, Parfum, Hexyl Cinnamal, Resorcinol, p-Aminophenol, m-Aminophenol, 2,4-Diaminophenoxyethanol HCL.
Renk 18023. «Koyu Çikolata Kestane»
Aqua, Cetearyl Alcohol, Ammonium Hydroxide, Ceteareth-20, Butylene Glycol, Glyceryl Stearate SE, Toluene-2,5-Diamine Sulfate, Oleth-5, Oleyl Alcohol, Polyquaternium 22, Coco Glucoside, Glyceryl Oleate, Emblica Officinalis Fruit Extract, Moringa Oleifera Seed Oil, Xantan Gum, Sodium Sulfite, Disodium EDTA, Sodium Erythorbate, Parfum, Hexyl Cinnamal, p-Aminophenol, m-Aminophenol, Resorcinol, 2-Methylresorcinol, p-Methylaminophenol Sulfate, 2,4-Diaminophenoxyethanol HCL.
Renk 18024. «Kestane»
Aqua, Cetearyl Alcohol, Ammonium Hydroxide, Ceteareth-20, Butylene Glycol, Glyceryl Stearate SE, Oleth-5, Oleyl Alcohol, Toluene-2,5-Diamine Sulfate, Polyquaternium 22, Coco Glucoside, Glyceryl Oleate, Emblica Officinalis Fruit Extract, Moringa Oleifera Seed Oil, Parfum, Xantan Gum, Sodium Sulfite, Disodium EDTA, Sodium Erythorbate, Hexyl Cinnamal, m-Aminophenol, Resorcinol, 2,4-Diaminophenoxyethanol HCL.
Renk 18025. «Küllü Kestane»
Aqua, Cetearyl Alcohol, Ammonium Hydroxide, Ceteareth-20, Butylene Glycol, Glyceryl Stearate SE, Oleth-5, Oleyl Alcohol, Polyquaternium 22, Coco Glucoside, Glyceryl Oleate, Emblica Officinalis Fruit Extract, Moringa Oleifera Seed Oil, Xantan Gum, Sodium Sulfite, Disodium EDTA, Sodium Erythorbate, Parfum, Hexyl Cinnamal, Toluene-2,5-Diamine Sulfate, m-Aminophenol, Resorcinol, 2,4-Diaminophenoxyethanol HCL.
Renk 18026. «Dore Kestane»
Aqua, Cetearyl Alcohol, Ammonium Hydroxide, Ceteareth-20, Butylene Glycol, Glyceryl Stearate SE, Oleth-5, Oleyl Alcohol, Toluene-2,5-Diamine Sulfate, Polyquaternium 22, Coco Glucoside, Glyceryl Oleate, Emblica Officinalis Fruit Extract, Moringa Oleifera Seed Oil, Xantan Gum, Sodium Sulfite, Disodium EDTA, Sodium Erythorbate, Parfum, Hexyl Cinnamal, p-Aminophenol, m-Aminophenol, Resorcinol.
Renk 18027. «Mahagoni Kestane»
Aqua, Cetearyl Alcohol, Ammonium Hydroxide, Ceteareth-20, Butylene Glycol, Glyceryl Stearate SE, Oleth-5, Oleyl Alcohol, Toluene-2,5-Diamine Sulfate, Polyquaternium 22, Coco Glucoside, Glyceryl Oleate, Emblica Officinalis Fruit Extract, Moringa Oleifera Seed Oil, Xantan Gum, Sodium Sulfite, Disodium EDTA, Sodium Erythorbate, Parfum, Hexyl Cinnamal, p-Aminophenol, m-Aminophenol, 4-Amino-2-Hydroxytoluene.
Renk 18028. «Açık Kestane»
Aqua, Cetearyl Alcohol, Ammonium Hydroxide, Ceteareth-20, Butylene Glycol, Glyceryl Stearate SE, Oleth-5, Oleyl Alcohol, Polyquaternium 22, Toluene-2,5-Diamine Sulfate, Coco Glucoside, Glyceryl Oleate, Emblica Officinalis Fruit Extract, Moringa Oleifera Seed Oil, Xantan Gum, Sodium Sulfite, Disodium EDTA, Sodium Erythorbate, Parfum, Hexyl Cinnamal, m-Aminophenol, Resorcinol, 2,4-Diaminophenoxyethanol HCL.
Renk 18029. «Açık Kestane Dore»
Aqua, Cetearyl Alcohol, Ammonium Hydroxide, Ceteareth-20, Butylene Glycol, Glyceryl Stearate SE, Oleth-5, Oleyl Alcohol, Polyquaternium 22, Coco Glucoside, Glyceryl Oleate, Emblica Officinalis Fruit Extract, Moringa Oleifera Seed Oil, Xantan Gum, Sodium Sulfite, Disodium EDTA, Sodium Erythorbate, Parfum, Hexyl Cinnamal, Toluene-2,5-Diamine Sulfate, p-Aminophenol, m-Aminophenol, Resorcinol, 2-Amino-3-Hydroxypiridine, Phenyl Methyl Pyrazolone.
Renk 18030. «Açık Çikolata Kestane»
Aqua, Cetearyl Alcohol, Ammonium Hydroxide, Ceteareth-20, Butylene Glycol, Glyceryl Stearate SE, Oleth-5, Oleyl Alcohol, Polyquaternium 22, Coco Glucoside, Glyceryl Oleate, Emblica Officinalis Fruit Extract, Moringa Oleifera Seed Oil, Xantan Gum, Sodium Sulfite, Disodium EDTA, Sodium Erythorbate, Parfum, Hexyl Cinnamal, Toluene-2,5-Diamine Sulfate, p-Aminophenol, m-Aminophenol, 2-Methyl-5-Hydroxyethylaminophenol, 2,4-Diaminophenoxyethanol HCL, Phenyl Methyl Pyrazolone.
Renk 18031. «Açık Bakır Kestane»
Aqua, Cetearyl Alcohol, Ammonium Hydroxide, Ceteareth-20, Butylene Glycol, Glyceryl Stearate SE, Oleth-5, Oleyl Alcohol, Polyquaternium 22, Coco Glucoside, Glyceryl Oleate, Emblica Officinalis Fruit Extract, Moringa Oleifera Seed Oil, Xantan Gum, Sodium Sulfite, Disodium EDTA, Sodium Erythorbate, Parfum, Hexyl Cinnamal, Toluene-2,5-Diamine Sulfate, 4-Amino-2-Hydroxytoluene, p-Aminophenol.
Renk 18032. «Koyu Kumral»
Aqua, Cetearyl Alcohol, Ammonium Hydroxide, Ceteareth-20, Butylene Glycol, Glyceryl Stearate SE, Oleth-5, Oleyl Alcohol, Polyquaternium 22, Coco Glucoside, Glyceryl Oleate, Emblica Officinalis Fruit Extract, Moringa Oleifera Seed Oil, Xantan Gum, Sodium Sulfite, Disodium EDTA, Sodium Erythorbate, Parfum, Hexyl Cinnamal, Toluene-2,5-Diamine Sulfate, m-Aminophenol, Resorcinol, 2,4-Diaminophenoxyethanol HCL, Phenyl Methyl Pyrazolone.
Renk 18033. «Çikolata Kestane»
Aqua, Cetearyl Alcohol, Ammonium Hydroxide, Ceteareth-20, Butylene Glycol, Glyceryl Stearate SE, Oleth-5, Oleyl Alcohol, Polyquaternium 22, Coco Glucoside, Glyceryl Oleate, Emblica Officinalis Fruit Extract, Moringa Oleifera Seed Oil, Xantan Gum, Sodium Sulfite, Disodium EDTA, Sodium Erythorbate, Parfum, Hexyl Cinnamal, Toluene-2,5-Diamine Sulfate, m-Aminophenol, Resorcinol, 2,4-Diaminophenoxyethanol HCL.
Renk 18034. «Koyu Altın Kumral»
Aqua, Cetearyl Alcohol, Ammonium Hydroxide, Ceteareth-20, Butylene Glycol, Glyceryl Stearate SE, Oleth-5, Oleyl Alcohol, Polyquaternium 22, Coco Glucoside, Glyceryl Oleate, Emblica Officinalis Fruit Extract, Moringa Oleifera Seed Oil, Xantan Gum, Sodium Sulfite, Disodium EDTA, Sodium Erythorbate, Parfum, Hexyl Cinnamal, Toluene-2,5-Diamine Sulfate, 4-Amino-2-Hydroxytoluene, p-Aminophenol, 2-Amino-6-Chloro-4-Nitrophenol, m-Aminophenol, 2-Methylresorcinol, Phenyl Methyl Pyrazolone, p-Methylaminophenol Sulfate.
Renk 18035. «Açık Küllü Sarı»
Aqua, Cetearyl Alcohol, Ammonium Hydroxide, Ceteareth-20, Butylene Glycol, Glyceryl Stearate SE, Oleth-5, Oleyl Alcohol, Polyquaternium 22, Coco Glucoside, Glyceryl Oleate, Emblica Officinalis Fruit Extract, Moringa Oleifera Seed Oil, Xantan Gum, Sodium Sulfite, Disodium EDTA, Sodium Erythorbate, Parfum, Hexyl Cinnamal, Toluene-2,5-Diamine Sulfate, Resorcinol, m-Aminophenol, n,n–Bis(2-Hydroxyethyl)-p-Phenylenediamine Sulfate.
Renk 18037. «Kumral»
Aqua, Cetearyl Alcohol, Ammonium Hydroxide, Ceteareth-20, Butylene Glycol, Glyceryl Stearate SE, Oleth-5, Oleyl Alcohol, Polyquaternium 22, Coco Glucoside, Glyceryl Oleate, Emblica Officinalis Fruit Extract, Moringa Oleifera Seed Oil, Xantan Gum, Sodium Sulfite, Disodium EDTA, Sodium Erythorbate, Parfum, Hexyl Cinnamal, Toluene-2,5-Diamine Sulfate, m-Aminophenol, Resorcinol, 2,4-Diaminophenoxyethanol HCL, Phenyl Methyl Pyrazolone.
Renk 18038. «Küllü Kumral»
Aqua, Cetearyl Alcohol, Ammonium Hydroxide, Ceteareth-20, Butylene Glycol, Glyceryl Stearate SE, Oleth-5, Oleyl Alcohol, Polyquaternium 22, Coco Glucoside, Glyceryl Oleate, Emblica Officinalis Fruit Extract, Moringa Oleifera Seed Oil, Xantan Gum, Sodium Sulfite, Disodium EDTA, Sodium Erythorbate, Parfum, Hexyl Cinnamal, Toluene-2,5-Diamine Sulfate, m-Aminophenol, Resorcinol, 2,4-Diaminophenoxyethanol HCL.
Renk 18040. «Yoğun Kumral Bakır»
Aqua, Cetearyl Alcohol, Ammonium Hydroxide, Ceteareth-20, Butylene Glycol, Glyceryl Stearate SE, Oleth-5, Oleyl Alcohol, Polyquaternium 22, Coco Glucoside, Glyceryl Oleate, Emblica Officinalis Fruit Extract, Moringa Oleifera Seed Oil, Xantan Gum, Sodium Sulfite, Disodium EDTA, Sodium Erythorbate, Parfum, Hexyl Cinnamal, 2-Amino-3-Hydroxypiridine, 2-Methyl-5-Hydroxyethylaminophenol, p-Aminophenol, Phenyl Methyl Pyrazolone.
Renk 18041. «Açık İnci Sarısı»
Aqua, Cetearyl Alcohol, Ammonium Hydroxide, Ceteareth-20, Butylene Glycol, Glyceryl Stearate SE, Oleth-5, Oleyl Alcohol, Polyquaternium 22, Coco Glucoside, Glyceryl Oleate, Emblica Officinalis Fruit Extract, Moringa Oleifera Seed Oil, Xantan Gum, Sodium Sulfite, Disodium EDTA, Sodium Erythorbate, Parfum, Hexyl Cinnamal, Toluene-2,5-Diamine Sulfate, 2-Methylresorcinol, p-Aminophenol, 4-Amino-2-Hydroxytoluene.
Renk 18042. «Açık Kumral»
Aqua, Cetearyl Alcohol, Ammonium Hydroxide, Ceteareth-20, Butylene Glycol, Glyceryl Stearate SE, Oleth-5, Oleyl Alcohol, Polyquaternium 22, Coco Glucoside, Glyceryl Oleate, Emblica Officinalis Fruit Extract, Moringa Oleifera Seed Oil, Xantan Gum, Sodium Sulfite, Disodium EDTA, Sodium Erythorbate, Parfum, Hexyl Cinnamal, Toluene-2,5-Diamine Sulfate, p-Aminophenol, Resorcinol, 4-Amino-2-Hydroxytoluene.
Renk 18043. «Açık Küllü Kumral»
Aqua, Cetearyl Alcohol, Ammonium Hydroxide, Ceteareth-20, Butylene Glycol, Glyceryl Stearate SE, Oleth-5, Oleyl Alcohol, Polyquaternium 22, Coco Glucoside, Glyceryl Oleate, Emblica Officinalis Fruit Extract, Moringa Oleifera Seed Oil, Xantan Gum, Sodium Sulfite, Disodium EDTA, Sodium Erythorbate, Parfum, Hexyl Cinnamal, Toluene-2,5-Diamine Sulfate, Resorcinol, 2-Methylresorcinol, p-Aminophenol, 4-Amino-2-Hydroxytoluene, n,n–Bis(2-Hydroxyethyl)-p-Phenylenediamine Sulfate, 2,4-Diaminophenoxyethanol HCL, Phenyl Methyl Pyrazolone.
Renk 18044. «Altın Sarısı»
Aqua, Cetearyl Alcohol, Ammonium Hydroxide, Ceteareth-20, Butylene Glycol, Glyceryl Stearate SE, Oleth-5, Oleyl Alcohol, Polyquaternium 22, Coco Glucoside, Glyceryl Oleate, Emblica Officinalis Fruit Extract, Moringa Oleifera Seed Oil, Xantan Gum, Sodium Sulfite, Disodium EDTA, Sodium Erythorbate, Parfum, Hexyl Cinnamal, Toluene-2,5-Diamine Sulfate, 2-Methylresorcinol, p-Aminophenol, 4-Amino-2-Hydroxytoluene.
Renk 18046. «Bal Köpüğü»
Aqua, Cetearyl Alcohol, Ammonium Hydroxide, Ceteareth-20, Butylene Glycol, Glyceryl Stearate SE, Oleth-5, Oleyl Alcohol, Polyquaternium 22, Coco Glucoside, Glyceryl Oleate, Emblica Officinalis Fruit Extract, Moringa Oleifera Seed Oil, Xantan Gum, Sodium Sulfite, Disodium EDTA, Sodium Erythorbate, Parfum, Hexyl Cinnamal, Toluene-2,5-Diamine Sulfate, 2-Methylresorcinol, p-Aminophenol, 4-Amino-2-Hydroxytoluene, 2,4-Diaminophenoxyethanol HCL.
Renk 18047. «Açık Sarı»
Aqua, Cetearyl Alcohol, Ammonium Hydroxide, Ceteareth-20, Butylene Glycol, Glyceryl Stearate SE, Oleth-5, Oleyl Alcohol, Polyquaternium 22, Coco Glucoside, Glyceryl Oleate, Emblica Officinalis Fruit Extract, Moringa Oleifera Seed Oil, Xantan Gum, Sodium Sulfite, Disodium EDTA, Sodium Erythorbate, Parfum, Hexyl Cinnamal, Toluene-2,5-Diamine Sulfate, p-Aminophenol, Resorcinol, 4-Amino-2-Hydroxytoluene.
Renk 18048. «Açık Küllü Sarı»
Aqua, Cetearyl Alcohol, Ammonium Hydroxide, Ceteareth-20, Butylene Glycol, Glyceryl Stearate SE, Oleth-5, Oleyl Alcohol, Polyquaternium 22, Coco Glucoside, Glyceryl Oleate, Emblica Officinalis Fruit Extract, Moringa Oleifera Seed Oil, Xantan Gum, Sodium Sulfite, Disodium EDTA, Sodium Erythorbate, Parfum, Hexyl Cinnamal, Toluene-2,5-Diamine Sulfate, 2-Methylresorcinol, p-Aminophenol, 4-Amino-2-Hydroxytoluene, 2,4-Diaminophenoxyethanol HCL, Phenyl Methyl Pyrazolone.
Renk 18049. «Açık Altın Sarı»
Aqua, Cetearyl Alcohol, Ammonium Hydroxide, Ceteareth-20, Butylene Glycol, Glyceryl Stearate SE, Oleth-5, Oleyl Alcohol, Polyquaternium 22, Coco Glucoside, Glyceryl Oleate, Emblica Officinalis Fruit Extract, Moringa Oleifera Seed Oil, Xantan Gum, Sodium Sulfite, Disodium EDTA, Sodium Erythorbate, Parfum, Hexyl Cinnamal, Toluene-2,5-Diamine Sulfate, p-Aminophenol, Resorcinol, 4-Amino-2-Hydroxytoluene.
Renk 18050. «Açık Bej Sarı»
Aqua, Cetearyl Alcohol, Ammonium Hydroxide, Ceteareth-20, Butylene Glycol, Glyceryl Stearate SE, Oleth-5, Oleyl Alcohol, Polyquaternium 22, Coco Glucoside, Glyceryl Oleate, Emblica Officinalis Fruit Extract, Moringa Oleifera Seed Oil, Xantan Gum, Sodium Sulfite, Disodium EDTA, Sodium Erythorbate, Parfum, Hexyl Cinnamal, Toluene-2,5-Diamine Sulfate, 2-Methylresorcinol, p-Aminophenol, 4-Amino-2-Hydroxytoluene.
Renk 18015. «Sıcak Kestane»
Aqua, Cetearyl Alcohol, Ammonium Hydroxide, Ceteareth 20, Butylene Glycol, Glyceryl Stearate SE, Oleth-5, Oleyl Alcohol, Polyquaternium 22, Coco Glucoside, Glyceryl Oleate, Xanthan Gum, Moringa Oleifera Seed Oil, Emblica Officinalis Fruit Extract, Sodium Erythorbate, Disodium EDTA, Sodium Sulfite, Toluene -2.5-Diamine Sulfate, Resorcinol, 4-Amino-2-hydroxytoluene, m-Aminophenol, p-Aminophenol, Parfum, Hexyl Cinnamal.
Renk 18016. «Tarçın»
Aqua, Cetearyl Alcohol, Ammonium Hydroxide, Ceteareth 20, Butylene Glycol, Glyceryl Stearate SE, Oleth-5, Oleyl Alcohol, Polyquaternium 22, Coco Glucoside, Glyceryl Oleate, Xanthan Gum, Moringa Oleifera Seed Oil, Emblica Officinalis Fruit Extract, Sodium Erythorbate, Disodium EDTA, Sodium Sulfite, Toluene -2.5-diamine sulfate, Resorcinol, 2-Amino-3-Hydroxypyridine, p-Aminophenol, Parfum, Hexyl Cinnamal, Phenyl Methyl Pyrazolone.
Renk 18017. «Sonbahar Ormanı»
Aqua, Cetearyl Alcohol, Ammonium Hydroxide, Ceteareth 20, Butylene Glycol, Glyceryl Stearate SE, Oleth-5, Oleyl Alcohol, Polyquaternium 22, Coco Glucoside, Glyceryl Oleate, Xanthan Gum, Moringa Oleifera Seed Oil, Emblica Officinalis Fruit Extract, Sodium Erythorbate, Disodium EDTA, Sodium Sulfite, Toluene -2.5-diamine sulfate, 4-Chlororesorcinol, 2-Amino-3-Hydroxypyridine, 2-Methyl-5-Hydroxyethylaminophenol, p-Aminophenol, Parfum, Hexyl Cinnamal, Phenyl Methyl Pyrazolone.
%6 oksidasyon sıvısı
Aqua, Hydrogen Peroxide, Paraffinum Liquidum, Cetyl Alcohol, Steareth-2, Steareth-21, PPG-15 Stearyl Ether, Etidronic Acid, Sodium Hydroxyde, Tetrasodium Pyrophosphate, Sodium Benzoate, Aminotrimethylene Phosphonic Acid.
%9 ve %12 oksidasyon sıvısı
Aqua, Hydrogen Peroxide, Paraffinum Liquidum, Cetyl Alcohol, Steareth-2, Steareth-21, PPG-15 Stearyl Ether, Etidronic Acid, Sodium Hydroxyde, Sodium Benzoate, Aminotrimethylene Phosphonic Acid.
Boya sonrası krem
Aqua, Cetearyl Alcohol, Behentrimonium Chloride, Bis(C12-15 Alkoxy) PG-Amodimethicone, Cetrimonium Chloride, Ceteareth-20, Hydroxyethylcellulose, Hydrolyzed Wheat Protein, Hydrolyzed Wheat Starch, Moringa Oleifera Seed Oil, Emblica Officinalis Fruit Extract, Bis-Cetearyl Amodimethycone, Ceteareth-7, Ceteareth-25, Methylparaben, DMDM Hydantoin, Parfum, Citric Acid, Hexyl Cinnamal, Benzyl Salicylate, Butylphenyl Methylpropional.
çamaşır makinesi ses çıkarması topuz modelleri kapalı huawei hoparlör cızırtı hususi otomobil fiat doblo kurbağalıdere parkı ecele sitem melih gokcek jelibon 9 sınıf 2 dönem 2 yazılı almanca 150 rakı fiyatı 2020 parkour 2d en iyi uçlu kalem markası hangisi doğduğun gün ayın görüntüsü hey ram vasundhara das istanbul anadolu 20 icra dairesi iletişim silifke anamur otobüs grinin 50 tonu türkçe altyazılı bir peri masalı 6. bölüm izle sarayönü imsakiye hamile birinin ruyada bebek emzirdigini gormek eşkiya dünyaya hükümdar olmaz 29 bölüm atv emirgan sahili bordo bereli vs sat akbulut inşaat pendik satılık daire atlas park avm mağazalar bursa erenler hava durumu galleria avm kuaför bandırma edirne arası kaç km prof dr ali akyüz kimdir venom zehirli öfke türkçe dublaj izle 2018 indir a101 cafex kahve beyazlatıcı rize 3 asliye hukuk mahkemesi münazara hakkında bilgi 120 milyon doz diyanet mahrem açıklaması honda cr v modifiye aksesuarları ören örtur evleri iyi akşamlar elle abiye ayakkabı ekmek paparası nasıl yapılır tekirdağ çerkezköy 3 zırhlı tugay dört elle sarılmak anlamı sarayhan çiftehan otel bolu ocakbaşı iletişim kumaş ne ile yapışır başak kar maydonoz destesiyem mp3 indir eklips 3 in 1 fırça seti prof cüneyt özek istanbul kütahya yol güzergahı aski memnu soundtrack selçuk psikoloji taban puanları senfonilerle ilahiler adana mut otobüs gülben ergen hürrem rüyada sakız görmek diyanet pupui petek dinçöz mat ruj tenvin harfleri istanbul kocaeli haritası kolay starbucks kurabiyesi 10 sınıf polinom test pdf arçelik tezgah üstü su arıtma cihazı fiyatları şafi mezhebi cuma namazı nasıl kılınır ruhsal bozukluk için dua pvc iç kapı fiyatları işcep kartsız para çekme vga scart çevirici duyarsızlık sözleri samsung whatsapp konuşarak yazma palio şanzıman arızası